Pentref Tal-y-bont

Pont Tal-y-bont yn 1824, casgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth, drwy garedigrwydd y Llyfrgell

Tal-y-bont, fel y mae’r enw yn ei gyfleu, oedd y man isaf i groesi Afon Ogwen cyn y môr ac, o ganlyniad, yno y lleolwyd un o bontydd pwysicaf yr ardal, pont a ddefnyddid ers 1764 i gario’r Ffordd Dyrpeg o Gonwy i Landygái ac ymlaen i Fangor. Mae rhan o’r hen ffordd hon yn arwain o Dan y Ffordd gyda’i dollborth heibio i safle diflanedig Capel y Gatws ac ymlaen at Eglwys St Cross i arwain drwy ran isaf pentref Tal-y-bont i groesi Afon Ogwen ar y bont. Yn ystod y 18g mae’n amlwg fod ardal Tal-y-bont yn agored iawn i’w ddifrodi gan lifogydd o Afon Ogwen fel y mae cyfres o adroddiadau yn Archif y Penrhyn yn eu mynegi. Yn 1735 adroddir bod y Weirglodd Fawr, llain deg acer o dir gwerthfawr ar lan yr afon cyn iddi ymuno â’r Fenai, yn dioddef ‘flood which yearly destroyed the hay’, ac yn 1741 penderfynwyd adeiladu ‘a great dam in Werglodd Fawr’ i geisio atal y difrod.

Y bont bren wreiddiol yn Nhal-y-bont – llun circa 1770 gan Moses Gruffydd; casgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth, drwy garedigrwydd y Llyfrgell.

Yr oedd gwaeth difrod i ddigwydd yn 1768 pan adroddir am ‘a great flood which carried some of our banks away’, ac mae trafodaeth bellach yn digwydd yn 1770 rhwng Richard Hughes, asiant stad y Penrhyn a’r perchennog John Pennant, yn adrodd ‘after the great flood that carried away the Llandygái bridge … the mills were in great danger … and therefore for their safety I made a hedge in the river to prevent the river going so close to the mill dam and race’.

Cynllun o’r Felin Isa yn Llandygái yn 1796

Mae’r adroddiad olaf yn sicr yn tynnu sylw at ansefydlogrwydd y bont holl bwysig ar y ffordd dyrpeg, ond mae hefyd yn nodi pa mor werthfawr oedd y felin yn economi’r ardal. Yr oedd dwy felin malu grawn pwysicaf y gymdogaeth wedi eu lleoli ar gwr Tal-y-bont – y Felin Uchaf i’r de a’r Felin Isaf ar y lan gyferbyn ym mhlwyf Llandygái, ond yn cyfrannu ar ei phwysiced i gymuned y pentref. Cyflawnai’r ddwy felin drwy ddefnyddio dŵr Afon Ogwen ofynion amaethyddol a diwydiannol ardal fwyaf ffyniannus y dyffryn a gynhwysai’r ffermydd pwysicaf a’r mwyaf eu maint, yn ogystal â nifer fawr o dyddynnod bychan a ysgubwyd ymaith mewn cyfnod diweddarach gan ddyfodiad y rheilffordd. O sylwi yn fanwl ar Arolwg y Penrhyn yn 1768 bernir bod pentrefan gwladaidd Tal-y-bont yn un o’r rhai mwyaf ei faint, ac efallai’r mwyaf llewyrchus, yn Nyffryn Ogwen yn ei gyfnod. Yn y pentref, os cywir ei ddiffinio fel pentref, yr oedd casgliad o bedwar tŷ a gardd, ynghyd â thyddynnod Tal-y-bont, Tyddyn Cwta, dau dyddyn Pentra Felin ac, ar y cyrion, dau dyddyn Maes y Groes. Roedd pentref Tal-y-bont yn rhan o stad y Penrhyn ac yn ddibynnol ar y stad am ei gynhaliaeth. Er ei fod wedi’i leoli ar drothwy grym gweinyddol y stad yn Llandygái, eto yr oedd pellter hyd braich megis yn caniatáu elfen o annibyniaeth, ac yn fwyaf arbennig annibyniaeth meddwl, yn rhan o grebwyll y preswylwyr.

Capel Bethlehem

Gellir dirnad meddylfryd annibyniaeth yng nghyfraniad pentref ac ardal Tal-y-bont yn sefydlu enwadaeth ymneilltuol yn Nyffryn Ogwen, ac mae’n amlwg fod rhyw ferw rhyfeddol yn cyniwair drwy’r ardal ar drothwy’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn y Felin Isaf y trigai John Williams, gof wrth ei alwedigaeth, a’r gŵr a gychwynnodd enwad y Methodistiaid ym mhlwyf Llandygái oddeutu 1783. Y Tyddyn Isaf oedd cartref Elisabeth Ellis, Bedyddwraig wrth ei chredo, a deithiodd i Fochdre yn 1777 i gyrchu pregethwr i draddodi pregeth gyntaf y Methodistiaid ym mhlwyf Llanllechid a hynny yn ei thŷ. Yr oedd gan y Bedyddwyr hefyd ei chenhadon, ac er mai yng Nghilfodan y cychwynnodd yr enwad yn 1771, teulu Humphrey Ellis, fferm y Cefnfaes, gyfrannodd yn helaeth at hybu achos cynnar yr enwad ym Methesda. Ac yn Nhal-y-bont, yn hen gapel Caegwigyn, y sefydlwyd achos ymneilltuol cyntaf Dyffryn Ogwen yn 1784, a’r achos hwn ragflaenodd godi capel Bethlehem yn 1824 ar gost o £300. Yn Caegwigyn hefyd y sefydlwyd Ysgol Sul gyntaf Sir Gaernarfon yn 1788 gan William Hughes gweinidog cyntaf yr eglwys.

Ar gwr dwyreiniol y pentref sefydlwyd achos i’r Methodistiaid Calfinaidd yn y Gatws oddeutu 1799 gan Robert Thomas, saer wrth ei grefft a gododd ei dŷ a’i weithdy ar y safle lle bu’n pregethu am rai blynyddoedd cyn codi’r capel. Adeiladwyd y capel oddeutu 1864 mewn arddull Fernaciwlar gyda’r porth ar dalcen yr adeilad. Perthynai Ysgol Sul ffyniannus i’r capel hwn fel ym Methlehem. Dywedir bod yr Arglwydd Penrhyn y barod ei ganiatâd i’r adeilad fynd rhagddo, ond ar yr amod ei fod i’w guddio y tu cefn i sgrin o dai trillawr eu huchder o’i flaen. Terfynwyd yr achos yn 1996 a dymchwelwyd yr adeilad yn 1997.

Capel Gatws – y capel cuddiedig; llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Dafydd Pritchard, Glanmor Isaf

Capel Gatws yn y broses o ddymchwel; llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Neville Hughes

Mae’n anodd dychmygu Tal-y-bont fel pentref diwydiannol ond dyna’r hyn a ddigwyddodd yn 1796 pan droswyd y Felin Isaf yn felin ar gyfer malu callestr (flint) i wydro llestri porslen yng nghrochendy’r Herculanaeum yn Lerpwl. Cynllun uchelgeisiol Samuel Worthington, cyfaill mawr i Richard Pennant sgweiar y Penrhyn, oedd y felin. Dygid y callestr o dde Lloegr i Aber Cegin a’i drosglwyddo ar un o dramffyrdd ar reiliau cynharaf Prydain i’w falu yn y felin a’i ddanfon yn ôl i Lerpwl yn yr un ffordd. Byr dymor oedd y diwydiant cyn i Worthington ganolbwyntio ar gael ei ddewis yn brif farchnatwr llechi i Chwarel Cae Braich y Cafn. Trosglwyddwyd datblygiad economaidd yr ardal i gwmni Michael Humble, marsiandwyr o Lerpwl, a arwyddodd gytundeb gyda Pennant yn 1800 i ddatblygu melinau grawn, cornfaen (chert), ac ocr. Mae’n bur debyg mai dyma’r cyfnod y troswyd y felin gallestr yn felin peilliad Penylan, y bwysicaf un yn y gymdogaeth. Yn ddiweddarach yn y ganrif cyflwynodd teulu’r Penrhyn gynllun uchelgeisiol i addasu safle’r Felin Isaf unwaith yn rhagor, yn bennaf ar gyfer anghenion diwydiannol y stad. Cynlluniwyd i agor ffos o leoliad islaw’r Felin Ucha ar Afon Ogwen i redeg am bellter o tua milltir i gyfeiriad Tal-y-bont yn y gogledd. Arweiniwyd y ffos drwy dwnnel oddeutu 600 llath o hyd cyn ei rannu’n ddau, un i gyrraedd melin peilliad Penylan a’r llall i weithio melin goed y stad o 1872 ymlaen. Er bod yr holl gynlluniau hyn yn cael eu datblygu ar draws yr afon o Dal-y-bont, eto y pentref gweithiol oedd ar ei ennill gan nad oedd pentref Llandygái ond megis eglwys a thri thyddyn ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae’n ddiddorol sylwi mai ar gwr pentref Llandygái y sefydlwyd gefail yr ardal, sy’n awgrymu ei bod yn rhan o ddatblygiad cynnar yn y Felin Isaf cyn i bentref model, ffroenuchel, Llandygái gael ei gynllunio.

Map OS Talybont yn 1890

Pan ddaeth George Hay Dawkins Pennant i olyniaeth y Penrhyn yn 1808 penderfynodd adeiladu ei gastell gorwych, i greu parc neilltuedig o’i amgylch ac i sefydlu pentref model yn Llandygái, i wasanaethu ei anghenion. Yn raddol, y pentref newydd hwn a gawsai’r sylw, yno yr adeiladwyd neuadd bentref ac y sefydlwyd ysgol a chynllunio ystâd o dai pur wahanol ar gyfer swyddogion y stad oedd yn newydd-ddyfodiaid o Loegr yn bennaf. Gadawyd Tal-y-bont yn bentref gweithiol a gwerinol ac yn bentref o Gymry yn ddiwylliannol, yn grefyddol ac yn ieithyddol.

Diolch i Einion Thomas, cyn Archifydd Prifysgol Bangor, am dynnu ein sylw i’r llawysgrifau sydd yng nghasgliad y Penrhyn – Penrhyn Castle, rhif 1642, 1735; Penrhyn Castle, Rhif 1647, 1741; Casgliad Penrhyn PFA/14/313, Hydref 17,1768, Mawrth 22, 1770. Diolch hefyd i Neville Hughes am ei gyfraniadau mewn ysgrif ac ymgom ac i Dafydd Pritchard, Glanmor Isaf, am ei gyfraniad ar hanes Capel Gatws.

Ffynonellau

Neville Hughes. 2012. Eglwys Annibynnol Bethlehem Talybont ger Bangor- dathlu canrif a hanner y capel presennol. Bangor.

J.I.C. Boyd. 1985. Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire, Vol.2 The Penrhyn Quarry Railways. Oxford.

E.H. Douglas Pennant. 1998. The Penrhyn Estate 1760-1997. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 59, 35-54

Megan Hughes Tomos. 2021. Capel Caegwigyn. Gwefan Hanes Dyffryn Ogwen, Mai 23 2021.

Ponciau Chwarel y Penrhyn

Cynllun William John Roberts, Pant, o bonciau chwarel y Penrhyn drwy garedigrwydd a chaniatâd Dafydd Roberts, Cae’r Wern, Tregarth

Pan chwalodd cwmni rhyngwladol McAlpine bensaernïaeth gyson ponciau Chwarel y Penrhyn yn 70au’r ganrif ddiwethaf collodd Dyffryn Ogwen un o’i golygfeydd mwyaf syfrdanol. Yr oedd cafnio wyneb y Fronllwyd yn gyfres o lwyfannau cymesur, fel pe byddai rhyw gawr synhwyrol wedi arolygu’r gwaith, yn orchestwaith na fynnai gael ei ddinistrio. Ond nid cawr mo’r pensaer na’r adeiladwr, ond yn hytrach genedlaethau o chwarelwyr a fu’n datblygu cynllun arloesol a sefydlwyd yn gyntaf yn 1799 gan y rheolwr James Greenfield.

Mae cynllun pwysig William John Roberts, Pant, yn arddangos datblygiad y chwarel hyd at gyfnod dauddegau’r ganrif ddiwethaf fwy neu lai. Mae’n rhoddi darlun o gloddfa frig agored wedi ei gweithio yn gyfres o bonciau cymesur yn dringo llethr y mynydd, a lleoliad twll hirgrwn dwfn islaw a oedd agos at fod yn 130 acer mewn ehangder. Mae prif echel y twll yn dilyn hollt y graig ar ogwydd gogledd ddwyrain i dde orllewin ac mae’r agoriad yn filltir o hyd a’i echel groes yn 580 llath mewn hyd. Yn 1920 yr oedd tua ugain o bonciau yn weithredol, eu huchder rhwng 60 ac 80 troedfedd, a chyfanswm dyfnder y chwarel yn ymestyn i 1200 troedfedd.  Cyfeirir at raniad cyffredinol y chwarel fel yr ochr chwith y dwyrain ac ochr dde yn y gorllewin. Yn gyffredinol gellid ystyried fod pob ponc yn uned annibynnol  ond yn cyfrannu i undod canolog y gwaith drwy gyfrwng gelltydd o’r ponciau uchaf neu danciau codi o wahanol leoliadau isel yn y twll, yn ogystal â rhaffau dur a oedd yn crogi yn uchel ar draws cyfanwaith y chwarel. Mae’r cynllun yn nodi lleoliad ponc Red Lion, megis ar hanner ffordd yn nhrefn y ponciau, sef y prif lawr ar gyfer cynhyrchu llechi a gweinyddu’r gloddfa. O bonc y Ffridd y cenid yr utgorn ar bob awr yn y dydd i rybuddio fod saethu ar ddigwydd ac yno, mewn cyfnod diweddarach, y lleolwyd y gloch a genid ar gyfer yr un gorchwyl.  Ponc George oedd man cychwyn y ffos danddaearol a oedd yn gwaredu dŵr o’r chwarel i’w arllwys i afon Ogwen bron i ddau gilomedr i ffwrdd ger Tanysgrafell, a gwaith mintai o Formoniaid a ddaeth i’r ardal o Ferthyr Tydfil yn 1837 oedd tyrchu’r ffos holl bwysig hon.

Y Talcen Mawr a phonciau chwarel y Penrhyn yn 1840

Perthyn haenau llechi’r chwarel i’r Cyfnod Daearegol Is-Gambriaidd ac yr oeddynt wedi eu trefnu yn welyau cyson islaw craig galed graean y Fronllwyd. Roedd trefn y gwelyau llechfaen fel a ganlyn: ar y brig yr oedd haen y llechen wyrdd, haen a oedd oddeutu 60 troedfedd mewn trwch; islaw caed prif haen y llechen borffor sef gwely o graig union ei hollt ac o wead main yn mesur oddeutu 90 troedfedd mewn trwch. Cyfeirid at yr haen hon fel y llechen sidanaidd a hon a oedd craidd prif olud y chwarel. Yr haen isaf yw’r llechen lwyd fraith, llechen galed ei chyfansoddiad gyda hollt anunion oedd yn gofyn am offer arbenigol i’w thorri a’i thrin ac am y rhesymau hyn nid oedd wedi ei chwarelu yn gyson ers dechrau’r ganrif. Yn gyffredinol gellid casglu fod cynlluniau ar gyfer dyfodol y chwarel yn 1920 yn canolbwyntio ar ddatblygu haenau mwy proffidiol yr ochr chwith er bod hynny yn golygu newid cwrs afon Ogwen a symud miliynau o dunelli rwbel oedd yn gorchuddio’r haenau mwyaf dewisol.

Mae enwau’r ponciau yn ddrych i ddatblygiad y chwarel dros gyfnod ei datblygiad yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae nifer o’r enwau yn cyfeirio at nodweddion daearyddol neu at ansawdd y graig mewn rhannau arbennig o’r gloddfa, tra bo eraill yn enwau penodol teulu’r perchnogion neu yn cofnodi cerrig milltir yn hanes Prydain yn ystod y ganrif. Mae nifer o’r enwau felly yn rhoddi fframwaith topograffig a chronolegol i hanes datblygiad y chwarel. Mae enwau Ceiling  a Garret yn nodi eu safle fel y ponciau uchaf a’r uchaf ond un yn y dref; Ponc Ddwbwl yn dynodi uno dwy bonc yn un; Ponc Roller lle’r oedd yr olwyn oedd yn gweithio’r Allt Ffawr ar yr ochr chwith wedi ei lleoli; tra oedd Sinc Bach a Thwll Dwndwr yn arwyddo dilyniant i waelod y gwaith. A Phonc Wyrcws yn bonc o gerrig gwael. Aelodau teulu’r Penrhyn roddodd eu henwau i bonciau Pennant, George, Douglas a’r Fonesig Alice Douglas Pennant, tra oedd Rushout yn cyfeirio at Syr Charles Rushout, sef tad Blanche Georgina gwraig gyntaf George Sholto, ail Farwn y Penrhyn, a fu farw yn 1869. Mae Fitzroy yn coffáu Blanche Georgina Fitzroy sef merch Charles Fitzroy, Arglwydd Southampton, a briododd ag Edward Sholto (Trydydd Arglwydd y Penrhyn) yn 1887. Roedd Ponc Lord wedi ei henwi i anfarwoli’r Arglwydd Penrhyn pan gafodd ei wneud yn farwn yn 1866 . Ond pwy tybed a oedd y ddau William Owen a Parry, i ennill y fath anfarwoldeb ymhlith y crachach o gael ponciau yn dwyn eu henwau? A beth am Jolly Fawr a Jolly Bach? Dywedir mai tafarn y Jolly Herring ym Mhenmaenmawr oedd tarddiad yr enw gan fod y perchennog yn gweithio ar y bonc, ac meddir mai tafarnwr y Red Lion ym Mangor anrhydeddodd  y chwarel gydag enw ei dafarn ef. A brodor o Holywell oedd yn gweithio yn y chwarel anfarwolodd enw ei bentref genedigol ar y bonc oedd yn dwyn yr un enw, ac meddir mai ar ôl dyn o Fliwmares y rhoddwyd enw Blw ar bonc arall. Ac a ddarganfuwyd twrch daear pan agorwyd Ponc Twrch am y tro cyntaf? Pwy a ŵyr!

Y cyfeiriadau mwyaf diddorol yw’r rhai sy’n cofnodi digwyddiadau yn hanes Prydain neu gofnod arbennig yn hanes y chwarel. Mae Twll Dwndwr yn gyfeiriad uniongyrchol at un o dyllau sylfaenol y gwaith yng nghyfnod William Williams ar derfyn y ddeunawged ganrif, tra perthyn Agor Boni i gyfnod rhyfel Napoleon Boneaparte rhwng Ffrainc a Phrydain yn 1793 i 1815. Gadawodd rhyfel y Crimea, a frwydrwyd rhwng lluoedd Prydain/Ffrainc yn erbyn byddin y Tsar o Rwsia yn y cyfnod o 1853 i 1856, ei hoel wrth enwi tair o’r ponciau – Crimea, Sebastapol a Malakoff – a Malakoff oedd y frwydr dyngedfennol ym mis Medi 1855 a derfynodd y gwarchae ar borthladd Sebastabol lle’r oedd llynges Môr Du y Tsar yn cael ei gwarchod rhag hwylio allan i ymosod ar Fôr y Canoldir. Aelodau o deulu brenhinol Lloegr ar eu hymweliad â’r chwarel oedd ffynhonnell rhai o enwau’r ponciau eraill. Yn 1864 ymwelodd y Brenin Edward VII â’r chwarel ac enwyd ponc Edward yn ar ei ôl, a dilynwyd ef gan ymweliad Princess Mary, a ddaeth yn Frenhines Mary yn ddiweddarach, yn dilyn ei hymweliad hi yn 1894.

Cwymp yn Chwarel y Penrhyn yn 1890 ar ochr chwith y llun a noder y Talcen Mawr yn y canol – Llun drwy ganiatâd Cwmni Francis Frith

Un o ragoriaethau cynllun Greenfield oedd iddo wneud y chwarel yn lle llawer mwy diogel i weithio ynddo – rhagor nag un clogwyn serth yr oedd yno bellach nifer o glogwyni llai eu maint wedi eu cafnio dan reolaeth i wyneb y graig. Serch hynny, yn hwyr neu’n hwyrach, yr oedd y saethu di-baid gyda ffrwydron, yn sicr o wanio a datod cymalau a ffawtiau’r graig, a bu hynny ddigwydd ar fwy nag un achlysur yn hanes y chwarel. Gellir rhesymu i ffawd fod yn garedig na chafwyd trychinebau erchyll yn y chwarel ar ddau achlysur. Digwyddodd y cyntaf ym mis Gorffennaf 1872 pan ddatgysylltodd hyd at bedair ponc ar ddeg ar ochr chwith y chwarel a dymchwel dau gan troedfedd i’r twll islaw wedi i’r graig gael ei thanseilio. Cyd-ddigwyddiad graslon oedd i’r cwymp ddigwydd pan oedd y gwaith ar gau a thrwy hynny arbed trychineb a fyddai wedi bod yn angheuol i fyddin o weithwyr. Yn 1890 bu cwymp llai ei faint, eto ar yr ochr chwith, ac yn ystod cyfnod modern y gwaith digwyddodd cwymp dros nos ym mis Ebrill 2012 a beryglodd ddatblygiad pellach y chwarel bryd hynny. Un o nodweddion peryclaf y chwarel yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd y Talcen Mawr, neu Malakoff fel yr adweinid ef gan rai, sef piler anferth o gyfansoddiad olifin dolerit folcanig a dra-arglwyddiaethai dros y gloddfa, gyda’r rheidrwydd fod yn rhaid ei ddinistrio er diogelwch i’r gweithlu a dyfodol y gwaith. Digwyddodd hynny ar Sadwrn 20 Ebrill 1895 mewn ffrwydrad dan reolaeth pan ddefnyddiwyd  saith tunnell a hanner o bowdwr du i’w chwalu dan amodau diogel. Un o’r gwŷr a chwaraeodd ran flaenllaw yn y ‘big blast’ oedd Thomas Roberts o Ben y Bont, Llandygái, ac yn dra eironig lladdwyd y gŵr hwn naw diwrnod yn ddiweddarach mewn damwain â wagan llawn rwbel ar ben yr allt ar Bonc Ffridd.

Ponciau Chwarel y Penrhyn mewn llun a dynnwyd yn chwarter cyntaf y 19g. Llun o archif y diweddar Alaw Jones, Parc Moch, Bethesda, drwy ganiatâd a charedigrwydd

Canolbwynt pob ponc oedd y caban,  neu’r cwt tân fel y gelwid ef yn Chwarel y Penrhyn, ac mae llawer wedi ei ysgrifennu am ddylanwad arloesol y sefydliad hwn yn llywio pob agwedd o fywyd gweithwyr y chwarel. Fel y nodwyd eisoes gweithredai pob ponc fel uned annibynnol a’r cwt tân oedd man cyfarfod y gweithlu i fwyta eu lluniaeth ac i drafod ac ymgomio ynghylch materion pwysig y dydd. Yr oedd Llywydd i bob cwt tân ac ef a fyddai yn sefydlu tôn a chyweirnod y drafodaeth a ddigwyddai ymhlith dynion, a feddai ar safon ddeallusol a oedd ben ac ysgwydd uwchlaw rhai o berchnogion y gwaith. Y gwahaniaeth mawr rhyngddynt oedd mai Cymraeg oedd iaith y gweithlu a Saesneg oedd iaith y meistri, ac ni fynnai’r lleiafrif wrando ar iaith y mwyafrif.  Gweithredai pob ponc nid yn unig fel uned ddiwydiannol ond hefyd fel canolfan ddiwylliannol yn cynnal amryfal weithgareddau ac ar brydiau yn cystadlu yn erbyn y goreuon o bonciau eraill megis yn yr eisteddfod a drefnwyd ar bonc y Wyrcws yn 1876 neu’r cyngerdd mawreddog a gynhaliwyd ar bonciau’r chwarel ym mis Medi 1860 i ganu oratorio’r Meseia gan Handel.

Pan chwalwyd cynllun cyfansawdd y ponciau gan gwmni McAlpine yn 1965 cyfrif y ponciau oedd 23 ar yr ochr chwith ac 15  ar yr ochr dde er bod nifer o’r ponciau yn dilyn o gylch y twll yn ddifwlch a dyfnder yr holl waith yn mesur o waelod y twll i’r brig yn 500 metr (1500 troedfedd). Megis atgof yw’r ponciau bellach ers i foderniaeth mewn dympar a dreigiau dur ysgubo ymaith pob arwydd o grefftwaith y gorffennol a phallodd y gân a’r dadlau megis dafnau o wlith ar godiad yr haul.  Ond nid yw’r sylw uchod yn berffaith gywir. Pan gyflwynwyd cais i ehangu’r chwarel fodern gan ei pherchnogion rai blynyddoedd yn ôl trefnwyd i ail ddefnyddio enwau traddodiadol y ponciau ar gyfer y rhai newydd ac felly erys peth o ogoniant y gorffennol i’r dyfodol. Islaw rhoddir rhestr o bonciau’r chwarel cyn i gwmni McAlpine ei pherchnogi yn 1965.

Ffynhonnell yr wybodaeth – Gwnaethpwyd cywiriadau sylfaenol i’r nodyn hwn gan Dafydd Roberts, Cae’r Wern, Tregarth a thrwy ei garedigrwydd ef y cyhoeddir cynllun ei dad o bonciau’r chwarel.  Cyfrannwyd ymhellach gan Idris Lewis, Dolwern drwy ei luniau o’r chwarel ac ef a dynnodd ein sylw at erthygl bwysig Elias Owen isod. Cydnabyddir hefyd luniau o archif y diweddar Alaw Jones, Parc Moch.

Ffynonellau

Edmund Douglas Pennant, 1982. The Pennants of Penrhyn. Gwasg Ffrancon, Bethesda.

Elias  Owen, 1885, The Penrhyn Slate Quarry, The Red Dragon; the National Magazine of Wales. Cyfrol VII, Ionawr-Gorffennaf 1885, Caerdydd.

Rhestr ponciau’r chwarel yn 1965, rhestr drwy garedigrwydd Idris Lewis, Dolwern, Bethesda

Ochr chwith	Top gwaith
Crimea
Penrhyn	Harding
Gefnan	Gefnan
Ceiling	William Parry
Garret	Holywell
Tan garet	Smith
Dwbwl	Ffridd
Rowler	William Owen
Twrch	Blue
Twlldwndwr	Twlldwndwr
Ponc lefal	Ponc lefal
Jolly Fawr	Agorboni
Jolly Fach	Twll Du
Sling	Red Lion
Sinc bach	Sinc bach
Fitzroy	Douglas
Sebastopol	George
Lord	Rushout
Lady	Edward
Princess Mary	Alice
Pennant
Lower Pennant
	Malakoff

Lady                                                       Edward

Princess May                                      Alice

Pennant

Lower Pennant

Gofaint Dyffryn Ogwen

Yn Arolwg y Penrhyn yn 1768 cofnodir fod tair gefail yn Nyffryn Ogwen – gefail William Pierce yn Llanllechid, gefail Joseff Pritchard yn Llandygai a gefail Robert Owen yn y Talgae, ac mae’n debyg y byddai’r tri gof yn cydweithio â Josiah Mills yn Nhyddyn Isaf ger Llandygái a oedd yn saer troliau. Rhyngddynt, bryd hynny, gallasai’r tri gof gwrdd â holl ofynion cymdeithas wledig Dyffryn Ogwen am grefft y gofaint haearn.

Ymhen llai na deng mlynedd ar hugain cyfnewidiwyd holl strwythur y gymdeithas wledig i un ddiwydiannol gan greu gofynion tra gwahanol ar arbenigedd y gofaint. Er nad oes gofnod am y gefeiliau diwydiannol cynharaf yn Chwarel y Penrhyn mae’n amlwg y byddai‘n rhaid wrth grefft y gofaint o’r dechrau cyntaf, ac erbyn 1832 aethpwyd un cam ymhellach a sefydlu ffowndri yn y Felin Fawr i ateb holl ddibenion trwm y gloddfa. Yno atgynhyrchid copïau manwl o’r holl offer a ddeuai i’r chwarel fel y gellid adnewyddu pob darn pe byddai raid o’r stoc a oedd yn bresennol. Yn 1877 adeiladwyd gweithdy peirianyddol newydd yn y Felin Fawr i gynnwys un efail fawr gyda naw pentan, a’u cynnyrch yn amrywio o greu ac adnewyddu celfi, i adeiladu wagenni a rheiliau ac i drwsio peiriannau fel bo’r gofyn mewn diwydiant arbenigol ac iddo draul trwm a garw. Trasiedi’r Felin Fawr oedd i’r siop seiri gael ei llosgi’n ddamweiniol yn 1952 ac i holl geinder patrymau pren y ffowndri, sail i fwrw pob manylyn, gael eu dinistrio’n llwyr gan roddi terfyn anurddasol i grefftwaith cenedlaethau o grefftwyr.

Giât mynydd Cwm Caseg

Giât mynydd Tanybwlch, Llanllechid

Erbyn canol a diwedd yr 19g yr oedd o leiaf pum gefail draddodiadol yn gweithio yn Nyffryn Ogwen. Roedd dwy ohonynt ym Methesda, un ger y Douglas, a’r llall, gefail Richard Owen, ger Teras Coetmor ym mhen arall y pentref. Roedd tair gefail ar y cyrion sef gefail Ifan Roberts yn Llanllechid, gefail William Edwards ym Mryn Bella, a gefail Tan Lôn yn Llandygái. Yn dra gwahanol i ofynion arbenigol gefeiliau’r chwarel, gwasanaeth mwy traddodiadol a geid yn y gefeiliau hyn. Roedd rhai’r cyrion yn ateb gofynion megis pedoli a thrwsio offer amaethyddol gan rannu’r gwaith gydag is efeiliau yn Nhyddyn Sarn ger eglwys y Gelli yn Nhre-garth, a gefail yn y Getws ger Talybont. Gorchwylion nid annhebyg a fyddai i efeiliau’r pentref yn trin a thrwsio cerbydau, ac yn achos gefail Richard Owen arweiniodd hyn at sefydlu garej trin ceir yn Nôl Ddafydd ar gwr gogleddol y pentref. Yn gyffredin i waith yr holl efeiliau roedd y gwaith o lunio giatiau a rheilings ar gyfer cymuned a oedd yn ehangu mewn maint a phoblogaeth. Rhai o’r giatiau hyn yw’r cofebau mwyaf niferus sy’n aros i gyfraniad cenhedlaeth o ofaint a adawodd eu stamp ar gymeriad yr ardal.

Giât a bondo Gordon Teras

Nid oes ateb pendant i’r cwestiwn sut mae adnabod gwaith y gwahanol ofaint a oedd yn gweithio ym Methesda? Cymerer, er enghraifft, yr holl ddatblygiad tai a adeiladwyd ar gwr gogleddol y pentref o fewn cyfnod byr ar ddiwedd y 19g. Mae gatiau a reilings Rhes Gordon, Rhes Coetmor a Rhes Elfed yn rhyfeddol unffurf eu cynllun gyda rhai amrywiadau bychan. Eu prif nodwedd yw bod tri bar ar ffurf U wedi eu trosi yn ffurfio canolbwynt y giât, ac mae’r holl gyfansoddiad yn y tair stryd yn awgrymu gwaith a brynwyd yn ei grynswth gan un cwmni mawr. Yn ogystal, perthyn un nodwedd arbennig i’r holl gynllun yn Rhes Gordon, sef y trelis modrwyog sydd yn addurn ychwanegol dan fondo’r datblygiad.  Tybed a oedd hyn yn rhan o un cytundeb dwsinau i roddi golwg addurnedig ychwanegol i’r holl safle? Mae’n amlwg nad Richard Owen y gof yng ngefail Dol Ddafydd gerllaw a gyflawnodd yr holl waith hwn er bod y datblygiad ar drothwy ei ddrws megis.

Cyflenwid giatiau’r fro yn ôl y gofyn, y mwyafrif llethol ar gyfer tai unigol, eraill yn glwydi i gaeau fferm, rhai yn giatiau mochyn ar gyfer llwybrau’r fro, a rhai mwy ffurfiol yn gomisiynau unigol. Gellir rhannu giatiau’r tai i ddau brif ddosbarth – y rhai plaen eu crefft a’r rhai addurnedig. Giatiau wedi eu rhybedu yw’r mwyafrif llethol, gyda phedwar bar gan amlaf yn creu’r ffrâm ond mewn rhai enghreifftiau prin defnyddir un bar ar ffurf U a’i ben i lawr a’i waelod wedi ei gau gan un bar trawst. Mae’r dulliau o gau’r clwydi yn amrywio, rhai gyda chlicied, eraill gyda bollt i dwll, rhai gyda choes sbring, a nifer bychan ar y giatiau trymaf gyda bach i’w godi oddi ar y derbynnydd.

Gefail Ifan Roberts yn Llanllechid

Ifan Roberts (1885-1973) oedd gofaint Llanllechid am 60 mlynedd, ac yn olynydd i Hugh Thomas mewn gefail â’i thras yn ymestyn i’r efail yn Arolwg 1768. Gellir adnabod ei waith oherwydd ef a gyflawnodd holl giatiau fferm a chwarel Tan y Bwlch yn ogystal â nifer o giatiau i dai unigol ym mhentref Rachub. Nodweddir ei waith gan gatiau plaen a syml eu cynllun gyda fflaped o haearn yn gryfder ychwanegol ar onglau uchaf rhai o’r giatiau trwm. Mae ei grefft i’w gweld ar ei gorau yn y ddwy giât i fynedfa chwarel Tan y Bwlch, ac yn y giât mynydd sydd ar waelod yr allt fawr yn Chwarel y Foel. Tybed ai ef oedd yn gyfrifol am lunio rhai o gatiau mochyn ardal Llanllechid yn ogystal? Ar y llwybr o Bont Dolau Hirion ar y Lôn Goed i Eglwys Llanllechid mae’r un math o fflaped yn addurno’r rhan fwyaf o’r clwydi sydd yn y gatiau mochyn gyda bar ar hytrawst i atgyfnerthu’r cynllun. Mae’n annhebygol mai ef oedd gwneuthurwr y giât mynydd haearn nodedig sydd yn agor i Gwm Caseg ar y ffordd i chwarel Dr Hughes, giât eithriadol drwm a chydnerth ei gosodiad gydag addurn troellog ar ffurf palmette yn goron ar ei brig.

Gatiau Ifan Roberts y gof yn Rachub a Llanllechid

Gatiau Ifan Roberts y gof yn Rachub a Llanllechid

Gatiau Ifan Roberts y gof yn Rachub a Llanllechid

Y mae rhai gatiau haearn ffurfiol a grëwyd i gomisiwn yn aros yn yr ardal. Dioddefodd gatiau a rheilings o’r math hyn adeg yr Ail Ryfel Byd pan awdurdodwyd eu toddi ar gyfer dibenion milwrol. Dyma mae’n amlwg oedd tynged y giatiau i Eglwys Glanogwen, ond erys un enghraifft nodedig yn y giât osgeiddig sy’n arwain i eglwys y Gelli yn Nhregarth. Ond os am weld gwir grefftwaith y gofaint rhaid ond edrych ar y rheilings sy’n amgylchynu bedd mam W. J. Parry yn y fynedfa i Eglwys Glanogwen, gwaith a nodweddir gan ei braffter a’i gadernid.

Gât cwafars Brae Side, Tregarth

Rheiliau addurnol ar fedd mam W.J. Parry ym mynwent Eglwys Glanogwen dyddiedig i 1864

Bu farw Elisabeth Parry yn 1864 a’r dyddiad hwn yw un o’r cynharaf y gellir ei gysylltu â chrefftwaith y gofaint yn Nyffryn Ogwen. Pe byddid am werthfawrogi crefftwaith y gofaint modrwyog yna rhaid edrych ar fireinder cyfansoddiad giat Brae Side yn Nhregarth sydd, ysywaeth, ond wedi ei diogelu ar gerdyn post o’r dauddegau.

Mae cyflwr llich-di-dafl cynifer o gatiau haearn y fro yn peri gofid, yn arbennig y rhai mwyaf distadl megis y gatiau mochyn. Yr oedd i’r rhain eu crefftwaith arbennig fel y bo’r pen crwm yn cyfateb yn union gyda’r bar gwaelod a’r rheliau yn mesur eu lle yn gyfatebol drefnus yn y cyfanwaith. Mae’r enghreifftiau sy’n gyfan bellach yn brin a fersiynau metal di gymeriad yn cymryd eu lle, a thrwy hynny mae darn o hanes Dyffryn Ogwen hefyd yn llithro i ddifancoll.

Gwybodaeth gan  Wyn Roberts, Bryn Difyr, Tregarth; Andre Lomozik, Bethesda

Ffynonellau

Theo Roberts 1999. Y Felin Fawr (Chwarel y Penrhyn); ei hanes a’i rhamant. Dinbych

Andre Lomozik. Gatiau. Llais Ogwan, Mis Ebrill 2016..

Caethwasanaeth

Mae’n deg dweud mai pentref yn byw, nid mewn cywilydd, ond mewn anwybodaeth o’i gysylltiad ag un o anghyfiawnderau mwyaf dynoliaeth oedd Bethesda hyd at yn ddiweddar.  Perthyn yr afal drwg i amser teyrnasiad Richard Pennant (1737?-1808) a’i olynydd barus George Hay (1763-1840), perchenogion bonedd stad y Penrhyn. Yr oedd y ddau yn berchenogion ar nifer o blanhigfeydd siwgr ar ynys Jamaica, India’r Gorllewin. Etifeddodd y ddau fonheddwr eu stadau siwgr drwy gysylltiadau teuluol, gwobrau oedd yn dyddio’n ôl i’r 17g, er mae’n bur annhebyg fod yr un o’r ddau wedi troedio ar dir eu trysorfeydd pellennig yn Jamaica.  Er i Richard ddadlau’n rymus awdurdodol drwy gydol ei oes o blaid cadw’r drefn farbaraidd, yn eironig yn 1808, blwyddyn ei farwolaeth, y llwyddwyd i derfynu’r fasnach greulon yn nhrefedigaethau Prydain. Yn y flwyddyn honno, pryd y gellid prynu caethwas am ychydig bunnoedd, yr oedd ef yn berchen ar yn agos i fil o gaethweision ar ei saith stad siwgr ar yr ynys. Yn ymarferol fodd bynnag, parhaodd y fasnach mewn grym yn India’r Gorllewin hyd at 1838, sef y flwyddyn y gorffennodd George Hay adeiladu ei gastell gorwych yn Llandygái am swm a fyddai’n cyfateb i grocbris o tua £49 miliwn yn ein harian ni heddiw. Yn fwy gwrthun, derbyniodd George Hay fel perchennog y stad iawndal o £14,683.17.2 gan Lywodraeth Prydain yn 1838 am ryddhau 764 caethwas.

Richard Pennant, Arglwydd cyntaf y Penrhyn

George Hay Dawkins Pennant, ail Arglwydd y Penrhyn

Mae tirwedd hanesyddol Dyffryn Ogwen wedi ei fowldio gan gynlluniau ac arian y ddau bendefig a elwodd ar fasnach eu caeth lafurwyr yn India’r Gorllewin.  Arian o’r planhigfeydd hyn ddefnyddiwyd gan Richard i sefydlu cynsail ddiwydiannol ardal Dyffryn Ogwen yn ystod degawdau olaf y 18g a degawd cychwynnol y 19g. Y chwarel oedd canolbwynt yr holl ddatblygiadau o’r foment yn 1782 y prynodd Richard hawliau’r 80 rhydd-ddeiliaid oedd yn llafurio ar gomin Cae Braich y Cafn, a’i drawsnewid yn gloddfa arloesol ac uchelgeisiol ei chynllun. Ar flwyddyn ei farwolaeth yn 1808 amcangyfrif fod 600 yn gweithio yno. Problem fawr cyfnod sefydlu’r gloddfa  oedd darparu llety ar gyfer y lluoedd gweithwyr oedd yn tyrru i’r ardal, ac i geisio ateb y gofyn neilltuwyd rhannau dethol o Ddyffryn Ogwen ar gyfer cartrefu’r mewnfudwyr. Mae sylw Evans, awdur a ymwelodd â’r ardal yn 1812, yn cyfleu’r cyfnewidiadau rhyfeddol oedd yn digwydd i’r tirlun – ‘the late Lord Penrhyn, with a noble and patriotic spirit … by planting on his estates ,building numerous neat farmhouses with suitable offices, and others of a smaller description for husbandmen and artisans, has converted a wild waste into a comparative well-peopled paradise’. Fel canlyniad yn y cyfnod rhwng 1800 ac 1840 ymddangosodd rhesi o fythynnod, megis yn Nhanysgrafell, Grisiau Cochion, Glan Meurig a Chaerberllan, oll yn emblemau o haelfrydedd y Penrhyn. Y datblygiad pwysicaf oedd adeiladu stad gyfan ym Mraichmelyn yn arbennig ar gyfer cartrefu chwarelwyr a’u teuluoedd, ac amrywiadau ar y patrwm hwn o dai syml yn gysylltiedig â gardd ond heb gyfleusterau cymdeithasol atodol megis siop, capel neu dafarn, a ddefnyddiwyd yn ddiweddarach yn y ganrif gan stad y Penrhyn i boblogi gweundir agored Mynydd Llandygái yn y Gefnan, Llwybr Main a Thanybwlch. Mae’n bwnc dadleuol a ellir olrhain y cysyniad o greu rhanbarth gymdeithasol gyfyngedig megis yr uchod yn ôl i stadau siwgr y teulu yn Jamaica.

Stad Siwgr Stewart Town, Jamaica (nid oedd ym mherchnogaeth y Penrhyn)

Yn yr un modd mae’n ofynnol gofyn a ddylanwadwyd, os o gwbl, ar ddyluniad tai chwarelwyr stad y Penrhyn gan gynlluniau tai oedd ar y planhigfeydd yn Jamaica?  Yn 1796 adeiladodd Richard wyth o dai yn Nhai’r Mynydd ar weundir Mynydd Llandygái – i gynllun, bur debyg, ei asiant medrus Benjamin Wyatt – y tŷ delfrydol i’r chwarelwr cyffredin gyda dwy ystafell o boptu’r drws a chroglofft uwchben, a gardd sylweddol ei maint yn gysylltiedig. Yn ei hanfod, tai ar batrwm tebyg i’r rhai a adeiladwyd i gartrefu caethweision oedd rhai Tai’r Mynydd, ac ar y cynsail hwn yr adeiladwyd yr holl dai ar stad y Penrhyn i gartrefu gweithlu’r chwarel hyd weddill y 19g fwy neu lai.

Un agwedd ar fowldio’r amgylchedd yw stadau’r chwarelwyr ond mae yn Nyffryn Ogwen agwedd arall ar greu arwahanrwydd,  sef yn y castell gorwych gyda’i waliau amgylchynol a adeiladwyd gan George Hay yn Llandygái. Mae’n ddadleuol faint o ddylanwad India’r Gorllewin sydd ar y fenter hon canys yr oedd adeiladu castell, ei amgylchynu gan ragfuriau cadarn ac addasu’r tirlun i ddewis y perchennog, yn rhan annatod o ddyheadau boneddigion Prydain yn ystod y 19g. Ond yn achos castell y Penrhyn arian o blanhigfeydd Jamaica ganiataodd adeiladu’r fath afradlonedd mewn cyfnod pan oedd y gofyn am dai i weithwyr y chwarel ar ei fwyaf argyfyngus, tasg nad ymroddodd y bonheddwr i’w ddatrys hyd nes diwedd cyfnod ei deyrnasiad.  Mewn teyrnged iddo yn y Gentelman’s Magazine ar ei farwolaeth yn 1840 fe’i disgrifiwyd – “Dawkins Pennant possessed inviolable rectitude, scrupulous adherence to what he believed to be his duty…He was placed upon a commanding eminence, and entrusted … with the means of doing good, and it was his delight to be the almoner of heaven, to furnish employment to the poor, to encourage the industrious … and under the impulse of Christian generosity, to relieve the distresses of the sick, the aged, and the destitute, and to diffuse contentment and happiness everywhere around him”. 

Go brin y gallasai caethweision stadau siwgr Jamaica fwy na gweithlu chwarel y Penrhyn oddef derbyn fod hwn yn adlewyrchiad cywir o ‘hapusrwydd’ eu bywyd beunyddiol dan law eu meistr gwaith. Dynion busnes digyfaddawd oedd Richard a’i olynydd, y ddau gyda chanonau moesoldeb yr un mor ddigyfaddawd, ac nid oedd anrhaith caethwasanaeth i aflonyddu dim ar eu bywyd breintiedig. Iddynt hwy, llafur oedd craidd eu bywoliaeth, a hwylustod oedd cynnal cyfundrefn fasnach drwy orfodaeth heb boeni fod y drefn yn diddymu holl hawliau sylfaenol cymdeithas waraidd. Ond er hynny, yr oedd llesiant a gofal eu caethweision yn achos o bryder mawr iddynt, canys fel yr eglurwyd eisoes yr oedd bywyd pob caethwas gyfystyr â buddsoddiad ariannol i’r perchennog. Mewn dyfyniad iasol eglurodd Richard ei gonsyrn yn syml –  “ I do not wish the cattle nor the negroes to be overworked”. A llafur oedd yn gynsail i gynlluniau Richard wrth ddatblygu ei chwarel yn Nyffryn Ogwen, ond yn yr achos hwn nid gorfodaeth anfoesol oedd yn gyrru dynion i weithio yn ei gloddfa, ond yn hytrach grym tlodi a’r ymdrech foesol i wella amgylchiadau eu bywyd. O ganlyniad yr oeddent hwythau yn agored i’w plygu i ofynion ymelwa diegwyddor Arglwyddi’r Penrhyn. Beth tybed fyddai arwyddocâd dyfyniad iasol Richard i Ddyffryn Ogwen y cyfnod, a tybed a oedd yn crisialu ei agwedd ef a’i olynydd at ei weithlu yn Chwarel Cae Braich y Cafn yn ogystal?  A thrwy gyd-ddibyniaeth ar fywoliaeth yn y chwarel a thenantiaeth ar stad y Penrhyn, a ellir honni fod gan gymunedau Dyffryn Ogwen hefyd gyswllt cyfrannog yn yr anfri hwn?

Mae’n gwestiwn deifiol pam nad oedd gwerin Dyffryn Ogwen yn gwybod am erchyllterau trefn oedd hefyd yn gysgod ar eu bywydau hwythau. Yn nhreigl y ganrif, ac ym merw eu brwydrau diwydiannol, nid oedd hanes trist Jamaica i fod yn rhan o ymwybyddiaeth pobl gyffredin yr ardal. Mewn anwybodaeth nid oedd erchyllterau caethwasanaeth i brocio cydwybod cymdeithas foesgar Dyffryn Ogwen y cyfnod. Gwyddent er hynny fod y mur uchel a amgylchynai’r castell crand yn Llandygái yn wahanfur rhwng dau fyd nad oedd fyth brin yn cyfarfod – oddi fewn roedd byd cysurus a chyfoethog y bonheddig – oddi allan roedd byd ansicr a chiaidd y werin – dwy gymdeithas a oedd mor anwybodus o’i gilydd, a dau ddiwylliant oedd yn dewis cyfathrebu mewn ieithoedd nad oedd prin yn ddealladwy i’r naill ochr. Mae’n annhebygol y gwyddai gweithlu’r chwarel am gyfalafiaeth hanesyddol ffiaidd teulu Pennant, ond yr oeddynt oll yn ymwybodol o lafurio dan drefn haearnaidd, ddigyfaddawd a oedd, yn ddiarwybod iddynt, wedi ei saernïo ar ddioddefaint cenedlaethau o gaethweision ar stadau siwgr y teulu yn Jamaica.

A fyddai’n deg barnu cymdeithas rinweddol ardal Dyffryn Ogwen am eu hanwybodaeth o’u cysylltiad  anuniongyrchol â chamweddau gormesol stad y Penrhyn?  Mae cwestiynau sylfaenol i’w hateb yma yn Nyffryn Ogwen sydd eto i hawlio sylw. A ddylanwadodd caethwasanaeth ar ddatblygiad cymdeithas foesol Gymreig y dyffryn, ac a oes pwys cywilydd yn yr isymwybod sydd eto i’w dalu am gysylltiad anuniongyrchol ein cymdeithas? Chwi ddarllenwyr y llith hon gaiff benderfynu.  Eto, nid yw byw mewn anwybodaeth yn golygu y gellir anghofio’r dolur gwreiddiol, a dyna yw cyfrifoldeb cymdeithas waraidd Dyffryn Ogwen wrth iddi wynebu ei dyfodol nid mewn gwarth, cywilydd a difaterwch ond yn eofn yng ngrym ewyllys da a chydraddoldeb a chan ymdrechu i ddeall ei gorffennol yn well.

Y Bethesda United Club

Y Clwb mewn llun o Penrhyn Teras oddeutu 1900/1910

Dyma  nodyn ar y cyd ag Idris Lewis, Dolwern, Bethesda.

Rhag ofn bod darllenwyr y nodyn hwn yn cael eu siomi, gwell rhybuddio ar y cychwyn nad clwb pêl droed oedd y Bethesda United Club.  Ond pa sawl gwaith y cawsom ni, yn llafna swnllyd, ein gwahardd am darfu ar chwaraewyr billiards y clwb, a pha sawl gwaith y cawsom ein ceryddu gan rieni pryderus ein bod yn gwastraffu amser drwy geisio efelychu meistri’r ‘llain gwyrdd’ tra oedd R Williams Parry a’i gyfeillion yn taro’r peli’n grefftus ar y bwrdd nesaf. Atyniad pennaf yr United Club oedd y byrddau biliards, ond nid y byrddau hyn oedd y prif reswm dros fodolaeth y sefydliad.

Sefydlwyd y Bethesda United Club yn 1903 yn olynydd parchus i’r Bethesda Conservative Club a oedd wedi meddiannu’r adeilad trawiadol ac aml bwrpas yn Penrhyn Teras yn ystod degawd olaf y ganrif flaenorol.  Prif symbyliad sefydlu’r United Club oedd D. J. Williams, prifathro cyntaf yr Ysgol Sir (Ysgol Dyffryn Ogwen). Yn wir, am gyfnod byr rhwng Ebrill 1895 ac Ionawr 1896 cartrefwyd disgyblion cyntaf yr ysgol yn adeilad yr United Club tra ddd adeilad yr ysgol newydd yn cael ei godi ar y bryn uwchlaw. Yn 1903 cofnodir bod y Conservative Club wedi troi yn fethiant a bod adeilad y Cafe, fel yr adweinid ef, i’w werthu ar ocsiwn. Argyhoeddodd D. J. Williams nifer o ddynion ieuanc y dylid ffurfio cwmni i brynu’r adeilad a thrwy eu cydweithrediad llwyddwyd i’w bwrcasu am £860, swm sylweddol is o gofio i’r Cafe gostio £2500 i’w adeiladu yn y lle cyntaf yn 1882.

Brodor o Gaerffili oedd D. J. Williams ac yr oedd ei yrfa addysgol ef yn ddrych i’w ddelfryd o sefydlu’r United Club ym Methesda. Yn fachgen deuddeg oed dechreuodd weithio mewn pwll glo ym Margoed cyn ennill ysgoloriaeth y flwyddyn ganlynol i fynychu Ysgol Ramadeg Pengam, cam a arweiniodd yn y diwedd iddo raddio mewn mathemateg o Goleg Worcester ym Mhrifysgol Rhydychen yn 1893. Ar ei apwyntiad i Fethesda ymdaflodd yn frwdfrydig i gynnal bywyd addysgol a chymdeithasol yr ardal ac yr oedd yn flaenllaw yng ngweithgaredd enwad yr Annibynwyr, fel diacon yng nghapel Bethesda, fel arolygwr Ysgol y Plant, cychwynnydd Cymanfa Bethesda a Bangor, yn aelod o bwyllgor Ysgol Sul yr enwad ac o gyngor yr Undeb Cymreig. Fel Annibynnwr selog byddai yn wybodus o weithgaredd W. J. Parry, ei gyd ddiacon, ym mhob agwedd o fywyd cyhoeddus ac addysgol Bethesda a thu hwnt yng Nghymru.

Hysbyseb y Bethesda United Club a ymddangosodd yn The ‘Borough’ Guide to Bethesda, rhif 550, dim dyddiad, ond cyhoeddwyd oddeutu 1920/25

Fel cynnyrch un o ardaloedd  glofaol De Cymru byddai D. J. Williams yn ymwybodol iawn bur debyg o dwf a dylanwad adeiladol sefydliadau a chlybiau cymdeithasol i weithwyr a ddatblygai’n rhesi yn ardaloedd diwydiannol Prydain yn ystod cyfnod ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ond ym Methesda y templad i weithgaredd y clwb oedd amcanion cychwynnol y Cafe sef y corff a sefydlodd yr adeilad yn y lle cyntaf yn 1882. Bryd hynny, y bwriad oedd sefydlu canolfan a fyddai’n cynnig gwahanol ddulliau o ddifyrru dosbarth gweithiol y fro mewn cystadleuaeth gyda’r tafarnau, ac yng nghyfarfod agoriadol y Clwb yr oedd y pwyslais ar ddirwest yn ganolog yn araith D. J. Williams y Cadeirydd. Fel ‘mudiad pwysig’ y disgrifiai ef amcanion y sefydliad, cyn mynd ymlaen i amlinellu bwriadau uchelgeisiol y pwyllgor o sefydlu gymnasiwm a phwll nofio, o gynnal ystafelloedd adloniant a difyrrwch i gynnwys y byrddau billiards, o greu ystafell ddarllen a llyfrgell, ac yn olaf, o gynnal cyfresi o ddosbarthiadau nos a darlithoedd am ddim, yn brif atyniadau’r fenter. Pwysleisiodd fod dau o’r amcanion hyn wedi eu gwireddu yn ystafell y billiards a’r ddarllenfa lle’r oedd 700 o gyfrolau eisoes mewn gofal, gyda 150 yr un wedi eu cyflwyno gan W. J. Parry a D. J Williams ei hun.

Y ffatri gwehyddu sanau yn ystod y rhyfel byd cyntaf

A fu i’r United Club gyrraedd ei amcanion sydd yn fater o gryn drafodaeth. Breuddwydion y côr uchelgeisiol oedd bod sefydlu gymnasiwn a phwll nofio yn rhan o’r fenter, ond i raddau helaeth gwireddwyd y tri amcan arall yn lled llwyddiannus o ystyried y newid byd rhyfeddol a ddigwyddodd yn hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif. Mewn byr amser o ddeng mlynedd dechreuodd y rhyfel byd cyntaf a rhoddwyd yr adeilad i ddefnydd pur wahanol i’w amcanion gwreiddiol. Derbyniodd Lloyd George, y Prif Weinidog, rodd o £5,000 a gasglwyd gan Gymry Gogledd America fel cymorth i bobl Cymry yn ystod y rhyfel. Trodd Lloyd George at Silyn Roberts i ofyn am ei gymorth i weinyddu’r arian.  Silyn oedd y gŵr rhyfeddol y dathlwyd 150 mlwyddiant ei eni y llynedd. Yn frodor o Ddyffryn Nantlle yr oedd yn weinidog, yn fardd, yn sosialydd o argyhoeddiad, ac, yn anad dim, ef hefyd oedd sylfaenydd Cymdeithas Addysg y Gweithwyr (WEA) yng Ngogledd Cymru. Trefnodd Silyn gynllun i sefydlu tair ffatri ar gyfer gwehyddu sanau i filwyr ar faes y gad, un ym Mlaenau Ffestiniog, y llall yn Nyffryn Nantlle a’r olaf yn adeilad yr United Club ym Methesda.

Ym mhen y rhawg daeth ail ryfel byd i darfu ar heddwch y wlad olygodd unwaith yn rhagor newid ar barhad ac uchelgais y clwb i gyfarfod â dyheadau ieuenctid y wlad.  Efallai bod y clwb yn rhy gyfyng ei orwelion i gyfnewid ac addasu , a chan mai clwb ar gyfer dynion ydoedd, yn ei hanfod ni allai gymhwyso i wasanaethu’r holl gymdeithas yn ddiduedd. Datblygodd yr adeilad yn ganolfan i Aelwyd yr Urdd yn 1942 ac yn fan addas i gynnal dosbarthiadau addysgol. Cyd ddigwyddiad llwyr oedd i Fudiad Addysg y Gweithwyr (WEA) gael ei sefydlu yn Llundain gan Albert Mansbridge yn yr union flwyddyn yr agorwyd y Clwb ym Methesda, ond yr oedd i’r ddau fudiad rannu’r un amcanion sef i gyflwyno addysg a dysg i’r gymdeithas yn deg ac yn ddiwahân. Ac am yr ail dro daeth Silyn i chwarae rhan allweddol yn hanes cymdeithasol ac addysgiadol yr United Club.

Yn y diwedd nid diffyg cymdeithasol ond yn hytrach gwyfyn damniol yn y pren a orfododd ddymchwel adeilad y Clwb oddeutu 1975, a thrwy hynny gau drws adeilad a lwyddodd i gyfoethogi bywyd a lledu gorwelion cenedlaethau o drigolion Dyffryn Ogwen.

Ffynonellau

J Elwyn Hughes. 1995, Canmlwyddiant Ysgol Dyffryn Ogwen, 1895-1995. Canolfan Astudiaethau Iaith, Bangor.

David Thomas. 1956, Silyn – 1871-1930. Gwasg y Brython.

A New Club and Institute – gohebiaeth yn y Caernarvon and Denbigh. Ionawr 8 fed, 1904

Y Llys a’r drefgor

Mae’r nodyn hwn yn ail drafod pwnc a gafodd sylw ar y wefan rai misoedd yn ôl o dan bennawd trefgor Cororion a’r Wern Fawr. Y mae a wnelo â threfn weinyddol a llywodraethol Cymru, a Gwynedd yn benodol, o dan y tywysogion Llywelyn Fawr (1173-1240), Dafydd ap Llywelyn (bu farw 1246) a Llywelyn ein Llyw Olaf (bu farw 1282) yn y drydedd ganrif ar ddeg. Abergwyngregyn, neu Abergarthcelyn fel y gelwid ef bryd hynny, oedd safle maerdref bwysicaf cwmwd Arllechwedd Uchaf a lleoliad Llys y Tywysogion am agos i 60 mlynedd hyd oni diddymwyd grym Gwynedd gan goncwest y Brenin Seisnig Edward y cyntaf yn 1284. Gan fod Aber yn rhannu arfordir y Fenai â phlwyf Llanllechid mae dylanwad trefn weinyddol y llys i’w ganfod yn y rhan hon o’r ardal estynedig hyd heddiw.

Trefn ffiwdal oedd yr un a weinyddwyd gan y Tywysogion yng Ngwynedd, megis a fodolai, fwy neu lai, yng ngweddill cyfandir Ewrop yn ystod yr un cyfnod. Y Tywysog oedd y teyrn a llywodraethai ei deyrnas yng ngogledd Cymru drwy gyfrwng nifer o is raniadau gweinyddol. Rhennid y cantref, fel y brif uned, yn nifer o gymydau, a’r cymydau hyn wedyn wedi eu his-drefnu yn drefgorau. Y cwmwd oedd yr uned lywodraethol bwysicaf gyda gweinyddwyr y tywysog yn ymweld â hwy yn fisol er mwyn casglu’r rhent a threfnu’r gwasanaethau a oedd yn ddyledus i’r Tywysog. Ar farwolaeth Llywelyn ap Gruffydd yn 1284 awdurdododd Edward gynnal ystent i gofnodi holl feddiannau’r Tywysog drwy ei diriogaeth, ond ysywaeth ni oroesodd y ddogfen hon. Yn 1352 trefnwyd ail ystent a adnabyddir fel y Record of Caernarvon, dogfen mewn Lladin yn cofnodi holl gymydau a threfgorau’r dalaith ac sy’n ddrych i ddeall cymhlethdodau tirfeddiant y cyfnod yn ogystal â’r newidiadau sylfaenol a orfodwyd ar y deyrnas gan y goncwest. Perthynai dwy elfen i ddaliadaeth y tir – y tir rhydd a oedd ym meddiant y tylwyth, a’r tir taeog a oedd yng ngofal y gwŷr caeth. Yn y tir rhydd, rhwymau perthynas hyd at y bedwaredd genhedlaeth a oedd yn sicrhau’r tir yn yr hyn a elwid yn wely neu’n afael. Dan y drefn Gymreig, ar farwolaeth sylfaenydd y gwely rhennid y tir rhwng y brodyr, y cefndryd ac yn olaf y cyfyrdyr, ond ar gyrraedd y bedwaredd genhedlaeth byddai’r tir yn perthyn i’r deiliad olaf fel y gallasai ef ail gychwyn y broses o rannu ei etifeddiaeth. Disgwylid i ddeiliaid y gwely rhydd gyfrannu at ofynion milwrol y tywysog a bod yn bresennol hefyd yn y llys bob tair wythnos ac yn yr uchel lys pan fo’r gofyn. Yn ychwanegol yr oedd deiliaid y gwely i dalu rhent isel am yr etifeddiaeth yn ogystal â chyfrannu at rai taliadau ychwanegol. Yn y tir caeth yr oedd y taeog ynghlwm â’r tir ac yn gyfrifol am dalu dyledion trymach mewn rhent a gwasanaethau i’r tywysog. Yr oedd gan y tywysog hefyd ei diriogaeth ei hun yn arbennig yn y Faerdref, ond hefyd ym mhob cwmwd, a chyfrifoldeb y taeog fyddai i drin y tir hwn a chyfrannu o’i chynnyrch mewn anifail a chnwd at fuddiant y tywysog. Yn ychwanegol perthynai hafodydd i’r tywysog ar lethrau’r ucheldir ble byddai ei wartheg yn pori yn yr haf.

Pwysigrwydd y gwely fel uned tir oedd fod iddo sail gyfreithiol yn ogystal â bod yn nodwedd ddaearyddol ar lawr gwlad, wele – hwn yw’r tir a berthyn i mi am gwehelyth ond mae hefyd yn sylfaen i’n cynhaliaeth! Yn ôl gorchmynion cyfraith Hywel Dda, a gofnodwyd ddwy ganrif yn gynharach na chyfnod y Tywysogion, yr oedd mesuriadau rheolaidd i gynnwys y rhaniadau tir – pedair erw mewn tyddyn; 16 erw mewn gafael, ac yn y blaen, hyd y drefgor oedd â 256 erw. Cyfyd problemau anodd wrth geisio trosglwyddo’r mesuriadau materol hyn yn ddarnau o dir gyda ffiniau cydnabyddedig i’w diffinio. Ar lawr gwlad cynrychiolid y gwely gan gyfres o renciau hir, cyfochrog a gweladwy, ond ymysg y rhain byddai unedau’r tylwyth ar wasgar yn hytrach na bod ar ffurf un bloc cryno. 

Fel y gellid disgwyl mae tiroedd cysylltiol y llys yn perthyn yn bennaf i ddyffryn ac ucheldir Aber. Yno y ceir llu o enwau sy’n dynodi pwysigrwydd y sefydliad – Henfaes, sef y maes gwreiddiol, Ty’n y Mŵd sef safle castell mwnt a beili Normanaidd o’r unfed ganrif ar ddeg, ac yn ei gysgod safle neuadd y Llys a ddarganfuwyd mewn archwiliadau archeolegol diweddar. Yno roedd hefyd Llwyn Ednyfed Fychan, ac Ednyfed oedd disdain Llywelyn ap Iorwerth; Llys Sgolaig, sef cartref y clerc yng ngweinyddiaeth y gyfundrefn; Llys Madog, ac ef oedd ysgrifennydd Llywelyn ap Gruffydd; Pentre Du, sef pen eithaf yr uned amaethyddol a chartref y taeogion. Yna yn yr ucheldir roedd yr hafodydd – Hafod Meuryn, Hafod Nant Rhaeadr a Hafod y Gelyn, yr olaf oedd bwthyn hela’r tywysogion, ac uwchlaw ar y bryniau y ffriddoedd pori yn Nant Mawan (Anafon), Nanhysglain a’r Cras. Ond yn ogystal perthynai tiroedd y Llys i arfordir y gorllewin o Aber fel mae enwau megis Ty’n yr Hendref, Tai’r Meibion a’r Wig yn eu cyfleu, ac yno hefyd ceir cyfeiriadau fel Nant Heilyn, a Heilyn ap Cynfrig oedd un o lys genhadon Llywelyn ap Iorwerth; a Chae Gwilym Ddu, sef y barwn William de Breos a ddienyddiwyd gan Lywelyn ap Iorwerth yn 1230. Ac yn y caeau o gylch Tai’r Meibion gwelir rhith y gyfundrefn amaethyddol yn y rhenciau isel sy’n brigo’n donnau ansylweddol eu maint drwy wyneb y borfa bresennol a hefyd yn y llwyfannau sefydlog unionsyth sydd yn nodweddion amlwg yn nhirlun y bryn uwchlaw Tai’r Meibion.

Er tryloywder tystiolaeth y Record of Caernarvon am berchnogaeth y tir, y rhenti dyledus a’r gwasanaethau a oedd i’w cyflawni i’r oruchwyliaeth, eto erys y broblem ddaearyddol o sefydlu ffiniau i’r trefgorddau. Mewn astudiaeth ddiweddar o gwmwd Nantconwy, un o’r pedwar cwmwd yng nghantref Arllechwedd , a oedd yn cynnwys trefgorddau caeth Trefriw a Dolwyddelan, trefgorau rhydd Cwmllanerch a Betws a threfgorddau cymysg Penmachno a Gwedir (Gwydir), dim ond mewn tri achos yn unig y gellir canfod sail i ffiniau’r gwahanol unedau hyn o fewn y cwmwd.

^{The vile of Cororion  1352 (by James Wyatt). Rhan o gynllun Wyatt o Drefgor Creuwyrion yn nodi y gafaelion yn ôl eu trefn yn y cynllun gwreiddiol er nad oes sicrwydd ynghylch ei ddilysrwydd.  Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn PFA/6/2944}

Eto mae un ddogfen bwysig ymhlith papurau Stad y Penrhyn sydd efallai yn cyflwyno tystiolaeth pur wahanol am ffiniau’r unedau o fewn trefgor Cororion mewn un rhan o Ddyffryn Ogwen. Mae’r ddogfen ar ffurf map ac mae’n werth cofnodi’r teitl yn llawn cyn ceisio ei ddadansoddi.  … the ville of Creuwyrion , now Llandegai parish in the hundred of  Uchaph … showing the probable positions of the different Gavels mentioned in the extent of Edw(ard).  Mae cryn ddadlau ynghylch dilysrwydd y map hwn a beth yn union oedd y bwriad o’i greu yn y lle cyntaf. Mae’r map yn dyddio i gyfnod Richard Pennant, Arglwydd cyntaf y Penrhyn, ac mae’n bur debyg yn gopi ar raddfa llawer llai ei faint a’i gynnwys o un o fapiau George Leigh sy’n rhan o Arolwg y Penrhyn yn 1768. Ynddo nodir safle y porthladd yn Aber Cegin, baddondy gwraig Richard ar y traeth gerllaw’r Penrhyn a bras leoliad y chwarel ym Mraich y Cafn, manylion sydd yn dyddio’r map yn derfynol i ddegawd olaf y ddeunawfed ganrif.  Mae tiriogaeth y map yn ymestyn o lan y Fenai i Gapel Curig yn y de, sef holl ymestyniad plwyf Llandygái fel y nodwyd yn y teitl. Mae terfyn y de felly yn ffinio â threfgor Gwedir yng nghwmwd Nantconwy yng nghapel Curig. Defnyddiwyd y map hefyd fel sail i gynnwys ychwanegiadau diweddarach megis yn ardal Tregarth, Mynydd Llandygai ac ardal chwarel Cae Braich y Cafn sy’n nodi llociau amgáu yn dyddio yn bennaf rhwng 1718 a 1850 yn ôl nodiadau ymyl ddalen y map. Serch hynny sylwer fod lloc Bodfeurig wedi ei gofnodi mewn dogfen rent o gyfnod y Frenhines Elizabeth yn yr unfed ganrif ar bymtheg.

Beth sydd a wnelo hyn â threfgor Creuwyrion?  Awgrymir y defnyddiwyd map o gyfnod diweddarach i gofnodi trefn, lleoliad daearyddol a pherchnogaeth y 9 gafael a berthynai i’r drefgor yn Cororion fel y’u rhestrwyd yn ystent 1352. Nodir yn nheitl y map mai lleoliad tebygol sydd i’r gafaelion, ond ystyrir bod eu dilyniant o Afon Menai i Gapel Curig yn un cywir a bod y ffiniau rhyngddynt, er efallai yn rhai cyffredinol, eto yn dderbyniol yn ddaearyddol. O edrych yn fanwl ar y map canfyddir fod sawl llawysgrifen wedi cyfrannu i’w ffurf derfynol, ond mae’r ysgrifen sy’n nodi enwau’r unedau yn amlwg gyson drwyddo, fel yn wir y llawysgrifen lai ei maint sy’n cofnodi nodweddion manwl rhai o’r gafaelion. Cynnwys y rhestr hon enwau sy’n cyfateb i ffermydd yn y gymuned heddiw – er enghraifft Cefn y Coed yng ngafael 2, Coed Howel yng ngafael 3 a Moelyci yng ngafael 5 – ac onid tybed fod y manylion hyn yn nodi arwyddocâd arbennig i’r gafaelion unigol? Serch hynny o fewn tiriogaeth Gafel Arthergon y llyn yn unig a gofnodir yng Nghororion ac yno enw Perthi Corniog sy’n dwyn y sylw pennaf. Pam hynny tybed, a pha mor gywir yw ffiniau’r gafaelion a ddangosir? Pe defnyddid yr ystadegau maint yn ôl cyfraith Hywel, yna mae’n amlwg mai ffiniau cyffredinol iawn a ganfyddir ar y map. O ganlyniad mae pob gafael a ddynodir yn llawer mwy nag 16 acer a chan hynny mae cyfanswm holl erwau’r trefgorau yn fwy na 256 erw.

^{Manylyn o fap Arolwg y Penrhyn 1768 yn dangos ardal trefgor Creuwyrion (Cororion). Noder lleoliad llyn Cororion yn y canol isaf a tair fferm Cororion  gyda’r rhifau 21, 22, 23. Map drwy ganiatâd a charedigrwydd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Archif Penrhyn Ychwanegol 2944}

Os cywir y dadansoddiad uchod  yna mae’n rhaid bod unigolyn anhysbys, neu aelodau o gorff cynharach, wedi cyfleu rhywfaint o dystiolaeth o Ladin y Record of Caernarvon i fap y Penrhyn erbyn diwedd y ddeunawfed ganrif. Yn niffyg gwybodaeth byddai’n ddiwerth pendroni ymhellach ynghylch y ffynhonnell debygol ond cyfyd un cwestiwn arall sydd yn werth ei ystyried – beth oedd y rheswm dros fodolaeth y map?  Bernir mai Benjamin Wyatt, prif asiant a strategydd cyfrwys Richard Pennant, oedd awdur y map, a’i ddefnydd tebygol fyddai i gadarnhau hawl difwlch ei feistr ers y bedwaredd ganrif ar ddeg i diriogaeth cyfran helaeth o Ddyffryn Ogwen fel yr ymgorfforir ef heddiw ym mhlwyf presennol Llandygái. Y ddogfen hon oedd i gadarnhau hawl y Penrhyn i diroedd y byddai’r Goron hefyd yn ei hawlio, a’r trysor, wrth gwrs, oedd gwirio meddiant Richard Pennant o chwarel Cae Braich y Cafn. Beth feddyliai’r Tywysogion tybed am y fath ffugio?

Rheilffordd y chwarel 3

Yr oedd mis Mehefin 1801 yn fis cofiadwy yn hanes Chwarel y Penrhyn. Hwn oedd y mis pryd yr agorwyd am y tro cyntaf y dramffordd geffylau i ddanfon prif gynnyrch llechi’r chwarel i Borth Penrhyn i’w gwerthu i’r byd. Yr oedd adeiladu system mor uchelgeisiol o newydd a hyblyg ei defnydd yn gam allweddol yn natblygiad y chwarel. Yn 1819 yr oedd Michael Faraday, y gwyddonydd byd-enwog ym maes electromagneteg a dyfeisydd y dynamo trydan cyntaf, ar daith gerdded drwy Gymru yn fachgen ieuanc 28 oed. Ysgrifennodd yn fanwl a gwybodus am ei daith, ac yn arbennig am y rhan o Fangor i Gapel Curig olygodd iddo ymweld, yn llawn cyffro a rhyfeddod, â Chwarel y Penrhyn.  Wrth gerdded mae’n cofnodi’r canlynol – ‘We soon met lines of wagons on the railway proceeding down to the sea laden with slate slabs. One of these lines consisted of 25 wagons each heavily laden, hooked together and they were drawn apparently with the greatest ease by three horses. It was extremely curious to see this broad and heavy line moving along the way and bending round its slight contortions like an immense snake and the half dozen of men and boys that were sitting here and there on the wagons looked as if they were thinly scattered over the moving mass’.

Ond fel pob cynllun chwyldroadol yr oedd iddo hefyd ei ganlyniad negyddol i un garfan o weithlu’r ardal. Y garfan dan sylw, yn ôl adroddiadau’r cyfnod, oedd y certwyr niferus a‘u ceffylau heini a oedd bellach wedi colli eu cyflogaeth drwy ddyfodiad y dramffordd. Gallasai un rhediad o chwech wagan ar y cledrau a dau geffyl i’w tywys gyflawni, fwy neu lai, orchwyl deuddeg trol a chymaint ag ugain ceffyl.  Ond tybed a oedd yna argyfwng cyflogaeth mewn gwirionedd? Cyn trafod y mater ymhellach mae’n berthnasol ystyried bod cynhyrchu un dunnell o lechi yn golygu creu hyd at ugain tunnell o wastraff rwbel, a chyn i bob chwarel allu gweithredu yn drefnus yr oedd cyn bwysiced gwaredu’r rwbel mewn modd nad oedd yn tagu’r haenau llechi yn y graig. Ac i wneud hynny yn llwyddiannus yr oedd yn rhaid wrth gynllun i ddosbarthu’r ddau gynnyrch yn effeithiol drefnus a bod grym symudol effeithiol wrth law i yrru’r broses.

Cynllun W Jones o Fangor yn dangos maint y chwarel yn 1793

Cafwyd cynllun cyntaf o chwarel y Penrhyn, dyddiedig i fis Mehefin 1793, gan W. Jones o Fangor, sef union wyth mlynedd cyn agor y dramffordd. Fel y byddai’r disgwyl, ffyrdd llydan sydd yn tramwyo’r gwaith, i’w defnyddio, bur debyg,  gan droliau a cheffylau i wasanaethu gofynion ymarferol cloddfa oedd yn mynnu lledaenu ei gorwelion ar y safle. Ond a fyddai’r patrwm hwn i’w fabwysiadu o dan gynlluniau mwy uchelgeisiol y ganrif a oedd i ddilyn? Mae paentiadau gan artistiaid o’r chwarel ar dro’r ganrif, megis lluniau gan John Warwick Smith a Thomas Hawkins  yn portreadu rhyferthwy’r chwarel yn hytrach na manylder ei gweithrediad. Ond mewn ysgythriad o’r chwarel yn 1808, gan artist o’r enw Rowle, amlygir yn flaenllaw ar flaen y llun drac rheilffordd eithriadol lydan, gyda rheliau pren, does bosib, gan mor anghyfarwydd fyddai cyfarpar o’r fath i olwg yr arlunydd.

Llun gan Rowle dyddiedig i 1808

Yng nghefndir y llun i’r dde portreadir dyn yn gwthio wagen sy’n amlwg yn symud ar drac, a dyn arall ar lwyfan uwch yn cyflawni’r un gorchwyl. Y rhyfeddod yw mai dynion sy’n tynnu a gwthio’r wagenni ac nid ceffylau.  Ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach o graffu ar gynllun uchelgeisiol Greenfield yn 1824 i ddatblygu’r chwarel yn gyfres o bonciau cymesur, mae’n amlwg fod y gelltydd a ddangosir yn dringo’r  llethrau serth i wahanol rannau o’r gwaith yn anorfod yn ddibynnol ar reliau cyn eu bod yn weithredol.  Mae’n amlwg, felly, o fewn ychydig flynyddoedd o agor y dramffordd, fod holl gyfundrefn isadeiledd y chwarel  hefyd yn ddibynnol ar gynllun gwe o reliau i gyfarfod â gofynion symudol y gwaith.

Llun o’r chwarel oddeutu 1850 yn dangos ehangder y chwarel a cheffylau yn tywys y wagenni ar y ponciau, gyda diolch i Idris Lewis, Dolwern

Llun o’r chwarel tua 1850 yn dangos criw o weithwyr yn trwsio’r rheilffordd, gyda diolch i Idris Lewis, Dolwern

Ond beth, tybed, oedd y grym a fyddai yn gyrru’r holl gyfundrefn?  Rhaid disgwyl tan ganol y ganrif cyn canfod fod gan geffylau ran allweddol yn rhedeg cyfundrefn ddosbarthu Chwarel y Penrhyn. Cofnodir, er enghraifft, fod 37 ceffyl yn gweithio yno yn 1850 tra bod gweithlu’r chwarel yn rhifo hyd at 2150 o ddynion.  Mae dau ysgythriad o’r chwarel o gyfnod canol y ganrif,  yn ategu’r sylw uchod. Mae godidowgrwydd trefn reolaidd y ponciau a safiad mawreddog y Talcen Mawr yn tra arglwyddiaethu yn y ddau engrafiad, ond os edrychir yn fanwl gwelir, yn y cyntaf, gasgliad o ymwelwyr trwsiadus yn edmygu’r olygfa tra bod eu gwastrodion yn gofalu am eu meirch. Ond o graffu i’r cefndir, yno gwelir fod dwy res o dryciau, pum tryc mewn un a phedair yn y llall, yn cael eu tywys gan gwpwl o geffylau yr un, yn y ddwy res.   Canolbwynt  yr ail engrafiad yw’r twr bychan o weithwyr ar dde’r llun sy’n amlwg yn trwsio neu osod o’r newydd lwybr y rheliau, tasg fythol hanfodol y ‘platelayer’ ar bob rheilffordd boed mewn chwarel neu ar lawr gwlad, i’w chynnal a’i rhedeg yn ddiogel.

Yn 1860 yr oedd ymwelydd o Rwsia,  Mr Zarunyi, ar daith o Iwerddon i Lundain ac wedi torri ar ei siwrnai drwy aros ym Mangor am noson neu ddwy. Wedi dychwelyd adref cyhoeddodd ei argraffiadau, am y ddinas, ei sylwadau ar y pontydd dros y Fenai, ac ar ei ymweliad brys â chwarel lechi, ac er nad yw yn ei henwi, mae’n amlwg mai chwarel y Penrhyn oedd hi. Cofnododd ei ryfeddod at brysurdeb ac ymdrechion egnïol y gweithlu cyn ychwanegu ei ryfeddod pellach – ‘Here I must say a few words  about the working horses. These horses are distinguished by their stature and especially by their legs, which in size and strength resemble hundred-year-old oak trees. Having seen such a horse for the first time in London I could not believe my own eyes, that this domesticated animal should have such massive legs, like an elephant or hippopotamus’. Mae’n amlwg nad oedd ceffylau gwedd i’w gweld yn Rwsia yn amser Mr Zarunyi, ond mae ei sylw yn adrodd cyfrolau am bwysigrwydd y ceffyl yng nghyfundrefn chwarel y Penrhyn yn ystod cyfnod canol y 19g.

Ac mae’n amlwg fod pwysigrwydd y ceffyl wedi ymestyn o gyfnod sefydlu’r chwarel oddeutu 1800 hyd at y mis tyngedfennol yn 1876 pan benderfynwyd fod stêm i redeg holl rwydwaith rheilffyrdd y gwaith – yn y chwarel, yn y porthladd ac yn y trên rhwng y ddeupen. Er hynny, yn sgil y canfyddiad cyfyd llu o gwestiynau diddorol ynghylch lle’r ceffyl yng nghyfundrefn y chwarel. Pam na chafodd hanfod mor bwysig yn hanes y gwaith sylw llawer mwy dyladwy? Pwy oedd yn gyfrifol am redeg y gwasanaeth – ffermwyr lleol ar log ynteu gwastrodion cyflogedig  yn y chwarel?  Faint o geffylau oedd yn angenrheidiol i redeg cloddfa a fyddai yn ei hanterth yn cyflogi hyd at 3,000 o weithwyr yng  nghyfnod canol y ganrif?;  Lle’r oedd y buarthau i gynnal mintai mor fawr o feirch yng nghynteddau’r chwarel?  Yn ddi-os, byddai  cribinio drwy adroddiadau’r  wasg a phapurau’r Penrhyn o’r cyfnod yn sicr o roddi atebion i rai o’r cwestiynau hyn, ond am y tro rhaid bodloni na cheir atebion i’r rhelyw ohonynt. Mae un ffaith yn sicr, o ystyried y dystiolaeth, y byddai newid y cyfrwng  o nerth anifail byw i ‘anifail’ stêm yn 1876 wedi creu llawer mwy o anghydfod cyflogaeth nag a ddigwyddodd yn 1801 pan sefydlwyd y dramffordd gyntaf.

Llun injan betrol o gynllun Chwarel y Penrhyn

Yr oedd sefydlu system rheilffordd stêm yn golygu buddsoddiad enfawr gan y perchennog  a olygai brynu cyfarpar newydd i’w rhedeg yn effeithiol. Rhwng 1876-7 prynwyd deg injan stêm gan gwmni lleol deWintons yng Nghaernarfon, saith i weithio yn uniongyrchol yn y chwarel a thair i weithio’r brif linell i Borth Penrhyn. Yn ystod bodolaeth y rheilffordd stêm prynwyd hyd at 43 o injans i redeg y rhwydwaith – rhai yn newydd gan gwmni lleol deWintons, nifer (16) gan gwmni enwog Hunslet o Leeds. Prynwyd eraill yn ail law o wahanol gwmnïau, y mwyafrif o Brydain ond un o’r Almaen a thair gan gwmni  Baldwin o Philadelphia yn dilyn eu gwasanaeth i fyddin Unol Daleithiau America yn Ffrainc yn ystod y Rhyfel Byd cyntaf.  Datblygiad diddorol yn ystod cyfnod tridegau’r 19g oedd creu gyfres o 18 injan a addaswyd o geir modur Morris,  ac yn ddiweddarach ychwanegu fflyd  o 22 injan wedi eu peiriannu gan ddisel, creaduriaid eithriadol ddefnyddiol, ond rhyfeddol ddi-ramant, na lwyddodd i ddisodli tra arglwyddiaeth yr injans stêm yn chwarel y Penrhyn.  O ystyried y chwarel yn ei gyfanrwydd, yna yr oedd rhwydwaith y rheilffordd a gynlluniwyd nid yn unig  yn anferthol gymhleth ei faint, ond eto yn ddigon hyblyg ei gynllun i ymestyn i bob rhan o’r gwaith o’r brif bonc ganolog yn Red Lion i’r ponciau ymylol yn y twll a hyd at y llethrau uchaf. Nid bod pob injan stêm o fewn cyrraedd yr holl bonciau  ac yn y mannau mwyaf anhygyrch cryfder y cefn a bôn y fraich oedd y grymoedd perthnasol i yrru’r wagenni fel yn y darlun gan Earle yn 1808. Yn y chwarel darparwyd nifer o wagenni i ateb gwahanol ofynion y gwaith – y mwyaf niferus oedd y wagenni cydnerth o haearn i gario gwastraff bras y rybelwr gydag un pen yn agored er mwyn arllwys y cynnwys yn ddidrafferth dros erchwyn y domen. Amcangyfrifwyd bod oddeutu 2,000 o’r wagenni hyn at ddefnydd yn y chwarel, yn ychwanegol at nifer y wagenni sled agored ar gyfer cludo cerrig melin mawr eu maint.

Map 1914 yn dangos cynllun y rheilffyrdd ar Bonc Red Lion yn 1914

Ac yna megis gwlith y bore ar fore heulog o Fai diflannodd yr holl gyfundrefn yr un mor swta yn 1962 – y rheliau, y wageni a’r holl injans – oll yn atgof pell i’w diorseddu gan nifer bychan o lorïau anferth yn tramwyo lonydd breision fel y certiau gynt yn 1793 pan gynlluniwyd y chwarel gyntaf gan yr enwog William Williams o Landygái.  O na fyddai hisian hiraethus yr injan stêm yn dychwelyd unwaith eto! Nostalgia llwyr!

Noder fod ceffylau wedi gweithio yn chwareli Dyffryn Nantlle hyd at gyfnod eu cau yng nghanol y 19g.

Rheilffordd Dyffryn Nantlle

Diolch i Idris Lewis, Dolwern am gyfrannu o’i wybodaeth eang am y chwarel a lluniau o’i archif. Hefyd i Hywel Madog Jones, Golan, am dynnu ein sylw at gyfrol  Michael Faraday in Wales.

Ffynonellau

Susan Turner.  1975. The Padarn and Penrhyn Railways; and their associated systems. Newton Abbot.

William Linnard.  1987. A Russian visitor to Bangor in 1860. Trafodion Hanes Sir Gaernarfon, Rhif 48, 41-45.

Dafydd Thomas (Gol).  1960.  Michael Faraday in Wales. Gwasg Gee.

Mudo o Ddyffryn Ogwen

Dyma’r trydydd cyfraniad gan Meirion Davies, Bangor sy’n trafod agweddau ar fudo o Fethesda yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif.

Ym 1870 daeth Deddf Addysg Elfennol (Deddf Forster) i rym. Dyma sylfaen darpariaeth addysg gynradd gan y llywodraeth yng Nghymru a Lloegr. Roedd plant rhwng 5 a 10 oed i fynychu ysgolion cynradd er bod eithriadau (e.e. mewn ardaloedd amaethyddol). Degawd yn ddiweddarach ym 1880 cryfhawyd y ddeddfwriaeth ac ym 1891 gwnaed y ddarpariaeth yn rhad ac am ddim i bob disgybl. Codwyd yr oed gadael i 11 ym 1893; 12 ym 1899 ac yna 14 ym 1900.

Roedd yn ofynnol i bob prifathro gadw cofrestr. Mae llawer o’r cofrestri yma wedi goroesi ac yn cynnwys trysor o wybodaeth ar gyfer ymchwilwyr, gan gynnwys y manylion canlynol am bob disgybl:

• Enw llawn.
• Dyddiad geni.
• Enw rhiant neu ofalwr.
• Dyddiad derbyn.
• Ysgol flaenorol (os yn berthnasol).
• Blynyddoedd o addysg a gwblhawyd.
• Dyddiad gadael.
• Rheswm am adael.

Diddorol nodi fod y wybodaeth sylfaenol yma yn dal i gael ei chasglu heddiw ganrif a hanner wedi’r ddeddfwriaeth wreiddiol (er bod y cofnodi’n digwydd yn ddigidol y dyddiau yma).

Mae’r erthygl yma’n canolbwyntio ar wybodaeth a gafwyd o dair ysgol, sef :

• Ysgol Genedlaethol Llanllechid ( derbyniadau 1873- 1898)
• Ysgol Gerlan (derbyniadau 1900-1915)
• Ysgol Bodfeurig (derbyniadau 1908-1915)

Mae’r cofrestri hyn yn cynnwys manylion derbyn dros 1300 o blant. Er bod llawer o fylchau yn y data, mae gennym wybodaeth am hynt ychydig dros hanner y disgyblion wrth iddynt adael yr ysgol.

Yr hyn sy’n tristáu rhywun wrth bori trwy’r cofnodion yw’r nifer uchel o blant bu farw neu a orfodwyd i adael oherwydd salwch.

Cyfradd marwolaeth plant yng Nghymru a Lloegr (nifer y marwolaethau i bob 1,000 o blant o’r oedrannau penodol.
Blwyddyn	Oed 5-9	oed 10-14
1860	8.4	4.7
1900	3.7	2.2
1940	1.5	1.1
1980	0.3	0.2
2020	0.1	0.1

Roedd afiechydon heintus yn lladd miloedd o blant yn flynyddol yn ystod oes Victoria a dechrau’r ugeinfed ganrif. Mae’r rhestr o’r prif afiechydon yn frawychus o hir, gan gynnwys niwmonia; broncitis; y diciâu (tuberculosis); y pas (whooping cough); y dwymyn goch (scarlet fever); y frech goch; crŵp (croup); diptheria; dolur rhydd/dysentri. Heddiw prin iawn yw’r achosion o’r afiechydon yma yng Nghymru, gan fod triniaethau, megis meddygaeth wrthfiotig a brechiadau ar gael.

Nid arwydd o ddiffyg triniaethau yn unig yw’r cyfraddau marw uchel, ond hefyd tlodi. Mae ystadegau’r cyfnod yn dangos yn glir fod mwy o farwolaethau mewn ardaloedd tlawd ac ymhlith teuluoedd difreintiedig. Ni fedrai pobl gyffredin fforddio talu am ofal meddygol. Roedd amodau byw gwael, yn enwedig gordyrru, yn ei gwneud yn haws i heintiau ledu. Canlyniad arall tlodi yw diffyg maeth, sydd, nid yn unig yn achosi afiechydon penodol, ond hefyd yn gwanhau system imiwnedd pobl a’u gwneud yn fwy tebygol o ddioddef heintiau.

Anodd iawn peidio cyferbynnu cyfoeth teulu’r Pennant â chyflwr byw teuluoedd eu gweithwyr a’u tenantiaid wrth edrych ar y dystiolaeth yma.

Yr Ysgol Uwchradd.

Ym 1895 sefydlwyd Ysgol Sirol (ysgol ramadeg) ym Methesda. Daeth yr ysgol i fodolaeth o ganlyniad i Ddeddf Addysg Ganolradd Cymru, 1889. Crëwyd rhwydwaith o ysgolion uwchradd, wedi eu rheoli gan Gydbwyllgorau Addysg ym mhob sir.

Erbyn 1900 roedd 7000 o ddisgyblion Cymru yn mynychu un o 100 o ysgolion uwchradd. Cynyddodd y ffigwr yma erbyn 1910  i 13,000 disgybl ac ym 1912 roedd 15.5% o fechgyn a 14.9% o ferched yn trosglwyddo o’r cynradd i ysgolion uwchradd. Roedd yma gyfle, felly i blant dosbarth gweithiol gael mynediad at addysg uwchradd, er rhaid cofio fod ffioedd (tua £12 y flwyddyn) yn rhwystr i lawer o deuluoedd tlawd.

Beth oedd y sefyllfa yn y tair ysgol sy’n cael eu hastudio ? Dim ond 29 disgybl drosglwyddodd i’r ysgol sirol, sy’n adlewyrchiad o’r gost, ynghyd â phwysigrwydd cyflogau plant yn eu harddegau i incwm y teulu. O’r disgyblion a fynychodd yr ysgol uwchradd, roedd 72% yn fechgyn, sy’n ganran tipyn uwch na’r un genedlaethol.

Mae’r cyfrifiad wedi fy ngalluogi i ddarganfod gwaith rhieni 26 o’r plant yma. Mae 17 yn blant i chwarelwyr; 5 i siopwyr, 2 i ffermwyr a 2 arall yn blant i offeiriad y plwyf. Mae’r dystiolaeth yma’n awgrymu fod yr ysgolion uwchradd newydd yn darparu cyfleoedd cynyddol i blant o deuluoedd dosbarth gweithiol. Yn achos dau ddisgybl cyfeirir at y ffaith eu bod wedi ennill bwrsari neu ysgoloriaeth. Yn ogystal, mae’n amlwg fod teuluoedd yn aberthu’n ariannol i sicrhau cyfleoedd addysgol i’w plant.

Gwaith.

Nodwyd fod nifer o’r disgyblion yn gweithio gartref wedi iddynt adael yr ysgol. Cofnodwyd y gair “gwaith” yn unig ar gyfer rhai o’r lleill ond manylwyd ar natur gwaith 117 o’r disgyblion.

Gwaith cyn ddisgyblion	Nifer
Gwasanaeth	53
Chwarel	37
Fferm	6
Gwniyddes, hetwraig	5
Monitor	4
Saer Coed	3
Crydd	2
Teiliwr	2
Cigydd	1
Ffitter	1
Groser	1
Postmon	1
Siopwr	1

Gallwn wahanu’r mathau o waith a wnaed gan y cyn-ddisgyblion i nifer o gategorïau. Aeth rhai o’r plant i weithio mewn siopau, rhai mewn amaethyddiaeth ac eraill yn brentisiaid i grefftwyr. Swydd sydd wedi diflannu mewn ysgolion erbyn heddiw oedd y monitor. Mewn amryw o ysgolion byddai’r disgyblion mwyaf galluog yn derbyn hyfforddiant gan y prifathro ac yna’n cael eu cyflogi fel monitor neu athro-ddisgybl.

Fel y disgwylid, roedd grŵp mawr o’r bechgyn yn mynd i weithio i’r chwarel, cyflogwr mwya’r ardal. Ond y gwaith mwyaf cyffredin oedd gwasanaethu. Roedd amryw o’r grŵp yma’n ferched – efallai’n forynion i deulu’r Penrhyn neu mewn cartrefi dosbarth canol. Ond roedd nifer sylweddol o fechgyn hefyd yn mynd i wasanaeth. Efallai eu bod yn weision domestig neu’n fwy tebygol yn weision fferm.

Patrymau daearyddol.

Roedd y mwyafrif llethol yn symud i ysgolion cynradd eraill ym mhlwyfi Llanllechid a Llandygái. Ni fyddai hyn o reidrwydd yn golygu fod y teulu’n newid cartref, er enghraifft symudodd dros ddeugain o ddisgyblion o’r Ysgol Genedlaethol yn Llanllechid i’r Ysgol Brydeinig yn yr un pentref (Ysgolion cenedlaethol oedd rhai â chysylltiad â’r eglwys Anglicanaidd a’r Ysgolion Prydeinig yn rhai anenwadol).

Symudodd rhai i ardaloedd chwarelyddol eraill – Llanddeiniolen, Dyffryn Nantlle a Phenmaenmawr. Aeth eraill i Gaernarfon a Môn. Mudodd amryw i gyffiniau Betws y Coed, Dyffryn Conwy ac arfordir Gogledd Cymru. Hefyd gwelir clwstwr yng Ngogledd-orllewin Lloegr, yn enwedig Lerpwl.

Mae’r graff isod yn dangos ar y cyfan leihad yn y nifer oedd yn symud wrth i’r pellter gynyddu. Y ddau eithriad i hyn oedd y nifer sylweddol a symudodd i Dde Cymru (mudo a drafodwyd yn yr erthygl gyntaf) ac i Unol Daleithiau America (a drafodwyd yn yr ail erthygl). Diddorol nodi fod dau frawd wedi mudo gyda’u teulu o Lanllechid i Batagonia.

Gallwn ddefnyddio’r cyfrifiad a ffynonellau eraill i olrhain hanes ambell deulu. Dyma rai enghreifftiau.

Symudodd William a Henry Owen o Ysgol Bodfeurig i Dde Cymru ym 1910. Ym 1911 maent yn byw ym Medlinog gyda’i rieni, chwaer a brawd arall. Ganwyd pob un o’r teulu yn Nhregarth ac roedd William, y tad yn löwr (yng nghyfrifiad 1901 roedd yn chwarelwr).

Symudodd John a James Jones o Ysgol Llanllechid i Batagonia. Derbyniwyd hwy i’r ysgol ym 1885 ond nid oes dyddiad geni wedi ei gofnodi. Ganwyd John ym Mangor a James yn Llanllechid. Ym 1881 roeddent yn byw yn Llanllechid. Gyrrwr coets oedd eu tad, a’u mam yn golchi dillad.

Edwell Washington Jones Llanllechid am America ym 1887. Yng nghyfrifiad 1900 yr Unol Daleithiau mae’n 19 mlwydd oed ac yn byw ym Mangor, Pennsylvania gyda’i rieni. Fe’i cyflogir fel gweithiwr oedd yn trin llechi. Bu farw ym 1957 yn Pennsylvania.

Gadawodd Sarah Jane Roberts Lanllechid am Dde Cymru ym 1903 o ganlyniad i’r streic. Fe’i ganed hi a’i chwaer hŷn ym Mhenrhosgarnedd ac roedd yn byw yn Llanllechid ym 1901 gyda gweddill y teulu – ei thad a’i brawd hŷn yn chwarelwyr. Ym 1911 mae’r teulu yn Aberpennar, y tad yn löwr a Sarah yn cynorthwyo yn y cartref.

Jane Lizzie Roberts. Fe’i cofrestrwyd yn Ysgol Llanllechid ym 1887 a nodir ei thad, John fel y gwarcheidiwr. Yng Nghyfrifiad 1891 mae’n 8 oed ac yn byw gyda’i mam a’i brawd. Mae ei thad yn absennol. Hydref 1891 mae’n gadael am Lerpwl, yna’n dychwelyd Ionawr 1893. Mawrth 1893 mae’n gadael am America. Glaniodd yn Ellis Island gyda’i mam a’i brawd a nodir eu cyrchfan fel Pennsylvania. Mae’n debygol fod John wedi mudo yno’n gynt. Ym 1900 maent i gyd yn byw yn Johnstown, Pennsylvania, canolfan i’r diwydiant glo a haearn.

Effaith streic 1900-1903 ar deuluoedd a phlant.

Mae cofrestr derbyniadau Ysgol Gynradd Genedlaethol Llanllechid yn cynnwys blynyddoedd 1874, 1896-97 a 1900-03 pan fu streiciau yn Chwarel y Penrhyn. Yn anffodus, er ein bod yn gwybod hynt a helynt cymaint o’r disgyblion, anodd darganfod a oedd y ddwy streic gyntaf wedi sbarduno disgyblion i adael yr ysgol, gan nad oes cyfeiriad at y streic yn sylwadau’r prifathro. Gwahanol iawn yw’r darlun ar gyfer 1900-1903, gan fod sylwadau penodol am y streic yng nghofnodion chwech ar hugain o’r disgyblion.

Trosglwyddodd 17 disgybl i’r Ysgol Gynradd Brydeinig yn Llanllechid, y mwyafrif ym Medi 1901. Ceir cyfeiriad penodol at y ffaith fod gormod o “gynffonwyr” neu “fradwyr” yn yr ysgol yn ysgogi’r rhieni i symud eu plant i’r ysgol Brydeinig:

“Not willing to be in the same school as traitors’ children.”

“Too many cynffonwrs in this school.”

“Too many cynffonwrs here”

I’r gwrthwyneb, gadawodd un disgybl am Landygái, mae’n debyg am fod ei dad neu aelodau eraill o’r teulu’n dal i weithio yn ystod y streic. Yr hyn a nodir yw,  “illtreated by strikers”.

Symudodd tri phlentyn i Dregarth a phedwar i Dde Cymru o ganlyniad i’r streic a phenderfynodd teulu un arall boicotio’r ysgol.

Mae darllen cofnod y prifathro o eiriau’r rhieni’n drawiadol iawn ac yn amlygu’r chwerwder a’r modd y chwalwyd y gymdeithas gan yr anghydfod.

Casgliadau

Mae cofrestri ysgolion yn ffynhonnell hanesyddol eithriadol o werthfawr i ganfod patrymau mudo. Yn gyffredinol, lleol oedd y mwyafrif o symudiadau, gyda dau eithriad pwysig, sef mudo i gymoedd glo De Cymru ac i’r Unol Daleithiau. Mae’r hyn a welir yn atgyfnerthu’r darlun a gaed o ddogfennau eraill, megis cyfrifiad 1901 a chofnodion Ellis Island.

Yn ogystal mae’r cofrestri’n dangos yn glir nodweddion economaidd a chymdeithasol yr ardal a gallwn gysylltu rhai o’r pethau a welir gyda digwyddiadau penodol, e.e. y streic neu sefydliad yr ysgol uwchradd.

Yn yr unfed ganrif ar hugain, hawdd iawn yw cymryd buddion y Gwasanaeth Iechyd Cenedlaethol a’ datblygiadau meddygol ers diwedd yr Ail Ryfel Byd yn ganiataol. Sefyllfa wahanol iawn oedd yn bodoli yn ystod plentyndod ein teidiau a neiniau ar droad yr ugeinfed ganrif, gyda thlodi a diffyg triniaethau’n arwain at lefelau llawer uwch o salwch a marwolaethau.

Gwelwn fod y mwyafrif llethol o ddisgyblion yn gadael yn 12-14 oed i weithio. Ychydig iawn oedd yn trosglwyddo i’r Ysgol Ramadeg, ond mae yma dystiolaeth i ddangos bod rhai plant o deuluoedd cyffredin yn dechrau elwa o’r cyfleoedd addysgol newydd. Ym 1920 roedd dros 336,000 o ddisgyblion Cymru’n mynychu ysgolion uwchradd ac erbyn y 1930au roedd canran sylweddol uwch yn trosglwyddo i’r ysgolion yma nag yn Lloegr.

Mewn rhai achosion yn y tair erthygl yma ar fudo o Fethesda bu’n bosibl defnyddio amrywiaeth o ffynonellau hanesyddol i olrhain hanes unigolion a theuluoedd. Mae hyn wedi amlygu gwybodaeth ddiddorol a chodi cwestiynau, yn enwedig ynghylch cymhelliant mudwyr. Un ffordd amlwg o ganfod yr atebion i’r cwestiynau fyddai trwy dystiolaeth y mudwyr eu hunain, naill ai’n ysgrifenedig, megis llythyrau a dyddiaduron, neu hanesion llafar sydd wedi eu trosglwyddo o genhedlaeth i genhedlaeth o fewn teuluoedd. Ysgwn i oes gan unrhyw ddarllenwyr straeon teuluol y byddent yn fodlon eu rhannu trwy gyfrwng y wefan yma?

 

 

Pandai Dyffryn Ogwen

Pandy Tregarth oddeutu 1950, adeilad y pandy yw’r uchaf ar y chwith; llun drwy garedigrwydd Thelma Morris

Un cam yn y broses o greu brethyn oedd pannu, sef y broses hollbwysig a ddigwyddai mewn pandy. Ac yn Nyffryn Ogwen yr oedd dau bandy bid sicr, ac efallai un, os nad dau arall, yn ogystal. Ond gwell dechrau drwy egluro cymhlethdod y broses o greu brethyn cyn trafod faint, ac ym mha le, yr oedd y pandai yn ein hardal.

Mae’r broses yn dechrau drwy gneifio gwlân y ddafad sy’n arwain at gribo a glanhau’r cnu cyn nyddu’r gwlân yn edafedd drwy ddefnyddio’r droell. Yng nghofnodion ewyllysiau Dyffryn Ogwen, sy’n dyddio o’r ail ganrif ar bymtheg a’r ddeunawfed, yr oedd y droell yn rhan anhepgor o feddiannau mwyafrif y trigolion.  Mae’r pwyslais ar wlân yn rhan o’r newid a ddigwyddodd yn yr economi leol pryd y daeth bugeilio defaid lawn cyn bwysiced, os nad yn bwysicach, na magu gwartheg. Ac fe honnir mai o’r gair gwlanen y tarddodd y gair Saesneg flannel, cyfeiriad sy’n nodi pwysigrwydd y diwydiant gwlân yng Nghymru yn y gorffennol.

Y cam nesaf yn y broses oedd gwehyddu’r edafedd yn frethyn llac, gorchwyl a fyddai’n digwydd gan amlaf ar yr aelwyd gartref drwy ddefnyddio gwŷdd pren (loom) syml. Yn y cyflwr hwn byddai ffibrau’r edafedd angen eu plethu’n dynn a’u cryfhau tra oedd y brethyn yn dal yn fudur ac yn llawn o olew a saim y ddafad. A hwn oedd yn gofyn am gyfraniad y pannwr, a hen broses ddigon aflan a drewllyd oedd pannu’r gwlân i gryfhau’r brethyn. Cyn i’r broses gael ei mecaneiddio, mewn pandy, y dull oedd gosod y brethyn llac mewn cafn llydan gyda digon o hen ddŵr piso drewllyd yn ei orchuddio er mwyn golchi’r saim a’r baw allan o’r defnydd. Yna byddai nifer o ferched fel arfer yn ymuno yn y cafn i’w sathru’n galed, ei bwyo a’i guro gyda’u traed hyd nes y byddai ffibrau’r gwlân yn cryfhau ac yn uno. Perthyn nifer o ganeuon gwerin Cymru i’r traddodiad hwn, a cheir sawl cân werin o’r Alban sydd yn cyfeirio at yr un gorchwyl. Dywedir bod y cyfenw cyffredin Walker yn Saesneg hefyd yn deillio o’r un traddodiad o bwyo’r brethyn yn y cafn.

Ymhen amser adeiladwyd pandai sefydlog i drin y gwlân yn fecanyddol o dan amgylchiadau llawer iawn iachach na gorfod ei droedio fel cynt.  Cofnodir bod y pandai cyntaf ym Mhrydain yn dyddio i’r ddeuddegfed ganrif yn Ne Lloegr, ac erbyn y bedwaredd ganrif ar ddeg, o dan nawdd y mynachlogydd Sistersaidd, yr oeddynt yn sefydliadau pwysig yng nghefn gwlad Cymru yn ogystal. Gorchwyl y pandy oedd glanhau a chryfhau ffibrau’r brethyn ac felly yr oedd yn hanfod fod yr adeilad yn derbyn cyflenwad digonol o ddŵr i weithio’r peirianwaith, sef yr olwyn ddŵr, yn ogystal ag i olchi’r defnydd. Peirianwaith mewnol yr adeilad oedd dwy ordd bren enfawr a oedd yn taro’n gyson a chaled ar y defnydd llac a oedd wedi ei daenu islaw mewn padell arbennig gydag ymylon crwm. Yr oedd blaenau’r ddwy ordd ar ffurf crib ac felly drwy daro’r brethyn yn erbyn ymylon crwm y badell islaw yr oeddynt hefyd yn ei droi a’i symud  ymlaen fel na fyddai’r brethyn yn cael ei niweidio. Gallasai’r pannu ddigwydd am oddeutu dwy awr – y pannu cyntaf mewn dŵr piso aflan, yr ail gyda chlai’r pannwr yn golchi’r defnydd, a’r trydydd mewn dŵr sebon cynnes. Yn dilyn proses y pannu byddai’r brethyn yn cael ei daenu ar fframiau pren gyda bachau haearn arbennig (tenters) i’w sychu a’i ymestyn yn yr haul. Y bachau hyn roddodd yr ymadrodd yn Saesneg ‘on tenterhooks’, megis ar biga’r drain,  ond a roddodd hefyd yr enw deintur yn Gymraeg sydd wedi ei ddiogelu i’r presennol  mewn enwau caeau. Byddai’r pannu yn crebachu’r deunydd i hanner ei faint ond gellid adfer peth o’r maint gwreiddiol, ond nid yn gyfan, wrth ei sychu yn yr haul.  Wedi gorffen y broses byddai angen codi blewyn y brethyn, gorchwyl a gyflawnid drwy ei gribo gyda llysiau’r cribau (teasle), planhigyn sydd â blew garw yn rhan ohono. Ar derfyn yr holl brosesau hyn byddai’r brethyn yn lân, a gwyn ei liw, ac yn barod i’w lifo  cyn ei ddanfon at y teiliwr neu’r gwehydd i’w drosi’n ddillad neu yn garthenni yn ôl y gofyn.

Yn Nyffryn Ogwen mae’r enw pandy wedi goroesi mewn dau leoliad arbennig, sef tyddyn y Pandy yn Nhregarth, ac ar Bont y Pandy ar yr A5 gerllaw Tyddyn Dicwm.  Er hynny, yr oedd dau bandy arall yn Nyffryn Ogwen, er nad adnabyddir hwy wrth yr enw pandy. Saif y cyntaf ym Melin Cochwillan, a’r ail ym Mhen Isa’r Nant yn Nant Ffrancon. Gwell trafod y pedwar yn unigol oherwydd eu hynodrwydd.

Pandy Craig y Pandy yn Nhregarth

Pandy Tregarth – cynllun anheddiad y Pandy a chofrestr y caeau yn 1768 gyda Chae’r Dentur bach rhif 54G; Archif Penrhyn Ychwanegol 2944, drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor

Cofnodir y Pandy hwn yn rhan o dyddyn o ychydig dros ugain acer yn Arolwg y Penrhyn yn 1768.  Lleolwyd y pandy islaw Craig y Pandy a chynhwysai’r tyddyn saith cae. Ymddengys bod adeiladau perthynol y pandy, y tŷ, a gardd y tŷ wedi eu lleoli ar safle pur eang o fwy na thair acer. Y cae arall holl bwysig a nodir oedd Cae’r Dentur Bach, llain at faintioli dwy acer, ac mae’r enw hwn wedi goroesi hyd y presennol ar y safle yn Nhregarth.  Mae lleoliad y pandy yn ddiddorol oherwydd na chafodd ei adeiladu ar lan afon, ond yn hytrach derbyniai’r dŵr o afonig fechan oedd yn tarddu ger Fronheulog cyn llifo i Waun y Pandy i’r gogledd o’r safle. Yno yr oedd llyn bychan yn derbyn y dŵr a fflodiart yn ei arwain i’r pandy pan fyddai’r gofyn. Ar y ffin â’r Pandy yr oedd fferm Moelyci ac mae yno hefyd gae o’r enw Cae’r Pandy, er mae’n bur annhebyg fod hwn yn dynodi safle pandy annibynnol i’r un a saif ar y terfyn yn Nhregarth. Serch hynny mae’n rhaid ystyried fod y Pandy islaw Craig y Pandy yn rhan o rwydwaith llawer ehangach o felinau a berthynai i ddalgylch Afon Cegin. Y llyn bychan yn Waun y Pandy oedd tarddle’r dŵr a redai i weithio’r felin flawd yn y Felin Hen a oedd i lawr y ffordd o Foelyci, tra ar afon Gegin yr oedd melin rawn arall yng Nghoed Howel gyda dŵr yr afon i droi’r felin wedi ei gronni y tro hwn mewn argae llawer mwy a oedd wedi ei lleoli i’r de yng Nglasinfryn.  Yr argae hwn oedd hefyd yn cyflewni dŵr i’r felin wlân a sefydlwyd yn y pentref yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, a’r datblygiad hwn, bid sicr, oedd uchafbwynt y crynswth melinau a adeiladwyd yn yr ardal hon.

Pandy Melin Cochwillan

Pandy Cochwillan – Rhan o Fap Arolwg y Penrhyn 1768 gan George Leigh. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor. Noder fod Pont y Pandy ar y chwith eithaf ; adeiladau Cochwillan i’r dde (Rhifau 35/36); pandy Cochwillan ar ganol uchaf y map ar lan yr afon Ogwen (Rhif 44); enw cae 44D = Cae Dentur.

Yr oedd y pandy hwn yn rhannu’r un safle ym Melin Cochwillan â’r felin flawd a’r odyn galch, ac o ganlyniad nid yr enw pandy oedd flaenaf  wrth gyfeirio at ei leoliad. Rhannai’r pandy yr un ffos ac a gyrchai ddŵr o Afon Ogwen i weithio’r felin, cyfleustra a oedd yn nodwedd gyffredin mewn sawl safle arall debyg yng Nghymru. Mae’r pandy, fel y felin, wedi eu cofnodi yn Arolwg y Penrhyn yn 1768, a chan bod eu lleoliad mor agos at blasty Cochwillan ar y dorlan uwchlaw, gellid ystyried efallai y byddai dyddiad eu sefydlu yr un mor gynnar â’r plasty yn y Canol Oesoedd. Mae’r Arolwg yn cofnodi’r Pandy fel tyddyn o 13 acer ac mae Cae’r Dentur yn llain amlwg yn yr uned sy’n mesur ychydig yn fwy na dwy acer mewn maint. Mae yno hefyd Cae Haidd, sy’n dair acer mewn maint, a pherthynas y cae hwn â’r felin y drws nesaf yn fater o gryn ddiddordeb o nodi nad oedd caeau yn rhan o uned y felin. Ar ddyddiad yr Arolwg nid oedd tenant yn y Felin nac yn Nhŷ’r Felin, tra enwir Robert Thomas yn y Pandy. Mae’r Arolwg yn cofnodi un ffaith arall ddiddorol sef bod rhan o’r Allt Wyllt ar lan yr afon wedi ei difrodi mewn gorlifiad ac mae hwn bid sicr yn cyfeirio at orlifiadau difrifol a ddigwyddodd yn yr ardal ychydig flynyddoedd cyn dyddiad yr Arolwg.

Pandy Pont y Pandy

Pont y Pandy – cynllun anheddiad y Pandy yn 1786; noder adeiladau’r pandy (1) ar lan afon Ogwen cyn i ffordd fawr Telford chwalu’r safle yn 1819; mae afon Llan yn ymuno â’r Ogwen yn 1h; mae ffos y pandy yn cychwyn yn 2/4 ac yn ail ymuno â’r Ogwen yn (1). Archifau’r Penrhyn, PFA/6/186 drwy ganiatâd Archifau a Casgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor

Mae Pont y Pandy yn cofnodi enw’r pandy a chwalwyd pan adeiladwyd y bont a’r ffordd bost gan Telford yn y lleoliad hwn yn 1819.  Mae Telford hefyd yn cofnodi yn un o’i gynlluniau rhag baratoawl i’r ffordd, enw’r pandy fel Pandy Coetmor, a dyna sefydlu’r ffaith paham nad oes cyfeiriad ato yn Arolwg y Penrhyn yn 1768. Mae Pont y Pandy ac Afon y Llan yn dynodi’r ffin rhwng stadau’r Penrhyn a Choetmor ac felly James Coytmor Pugh ac nid Richard Pennant oedd perchennog y pandy yn y ddeunawfed ganrif. Yn 1786 gwnaeth William Earl, y tir fesurydd o Norwich a gynlluniodd fapiau Arolwg Penrhyn yn 1768, gynllun o safle’r pandy ar gyfer y perchennog uchod. Ynddo mae lleoliadau’r adeiladau wedi eu dangos yn glir cyn bod y ffordd bost wedi eu gwahanu. Ar lan yr afon mae dau adeilad gyda’u gerddi perthynol wedi eu dynodi, a lled un cae i’r dwyrain ddau adeilad gefn wrth gefn.

Pont y Pandy – llwybr y ffos yn codi o’r Ogwen – llun drwy garedigrwydd Einion Thomas

Dengys y cynllun y perthynai deunaw cae i’r pandy, cyfanswm o ddau ddeg pum acer i’r uned, ond yn dra anffodus ni enwir y caeau yn y gofrestr.  Erbyn 1839 dengys cofnod y Degwm fod yr eiddo wedi ei rannu yn ddau, un yn uned o 10 acer yn perthyn i John Thomas, a’r llall o 11 acer ym meddiant Edward Parry.  Serch hynny, yr oedd adeiladau’r pandy wedi eu gwarchod yn naliad John Thomas er eu bod bellach wedi eu rhannu ar y naill ochr gan ffordd Telford.  Mae’n rhesymol gofyn a oedd y pandy yn dal mewn gwaith erbyn hynny? Ychydig iawn o olion y pandy a erys hyd heddiw ar ochr yr afon. Ar y lan i’r de gellir canfod gwely’r ffos a oedd yn bwydo’r pandy, ac mae mur allanol yr adeilad i’w weld yn sbecian o dan domen enfawr o bridd sy’n gorchuddio’r safle ers yn ddiweddar. Ar ochr y dwyrain o’r ffordd mae’r adeiladau yno, y tŷ a dwy siambr ar un llawr, yn coleddu’r enw  Pandy, ond ymchwil pellach yn unig a all sefydlu pa mor wreiddiol yw eu hadeiladwaith.

Pont y Pandy yn 1840 – manylyn o fap y degwm yn dangos ffordd Telford yn rhannu’r safle; noder fod y ddau fwthyn y tu uchaf i’r ffordd yn sefyll hyd heddiw

Penisa’r Nant

Nid oes tystiolaeth ysgrifenedig i brofi mai pandy oedd yr adeilad sy’n rhannu’r un safle â’r llaethdy enwog a adeiladwyd gan Richard Pennant i’w wraig Anna Susannah ym Mhenisa’r Nant. Ond mae un ffaith arbennig sy’n awgrymu hynny. Yn Afon Ogwen rhwng Llyn Dolawen a Llyn Pont Ogwen mae Llyn Dentur a’i leoliad fwy neu lai yn union gyferbyn a Phenisa’r Nant, ac ar y llethr  uwchlaw mae yno hefyd Fryn Dentur. Gan nad oedd Richard Pennant wedi sefydlu llaethdy ei wraig tan ddiwedd y ddeunawfed ganrif nid yw’r enwau hyn yn ymddangos yn yr Arolwg a awdurdododd ef o stad y Penrhyn yn 1768. Rhaid dyfalu felly fod y llaethdy a’r felin yn cydoesi, ac o ddyfalu ymhellach ofyn beth oedd pwrpas adeiladu’r felin onid oedd pandy fel mae’r enwau dentur yn eu hawgrymu yn y gymdogaeth agos? O dderbyn yr ymresymiad hwn gellir synhwyro fod y pandy yn rhan o gynlluniau arloesol Richard Pennant i gyfoethogi economi ei stad. Golygai sefydlu’r pandy gost ariannol cychwynnol mewn agor ffos o Afon y Berthen yn Nhynymaes gryn hanner milltir i ffwrdd i bweru’r adeiladau ar y safle, ac o wneud hynny gellir ystyried pa mor fanteisiol oedd sefydlu’r pandy a’r llaethdy yn ogystal â’r fferm fodel yn Nolawen i sbarduno’r economi leol. O durio ymhellach yn archifau stad y Penrhyn mae’n sicr y canfyddir tystiolaeth ddogfennol a fyddai’n profi, neu’n gwrthbrofi, y dehongliad uchod o’r pandy ym Mhenisa’r Nant.

Penisa’r Nant yn 1855; noder llwybr y ffos o afon Berthen oedd yn gweithio’r pandy; manylyn o Fap Johnson, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor.

Wedi pwyso a mesur y dystiolaeth am bandai Dyffryn Ogwen ystyrir bod tri ohonynt wedi eu sefydlu o leiaf cyn cyfnod canol y ddeunawfed ganrif, ac y gallasai un ohonynt o leiaf olrhain ei hynafiaeth yn ôl i gyfnod llawer cynharach yn y Canol Oesoedd. Enghraifft ddiweddarach fyddai’r pandy ym Mhenisa’r Nant, os cywir y dadansoddiad, ond fel y tri arall yr oedd hwn hefyd yn adlewyrchu pwysigrwydd y diwydiant gwlân yn economi amaethyddol Dyffryn Ogwen mewn oes a fu.

Diolch i Einion Thomas, Fron Ogwen, Hendyrpeg ac i Thelma Morris, Llandegfan am eu cymorth wrth ‘sgwennu’r pill hwn.

Ffynhonnell

Iorwerth C Peate, 1933. Y Crefftwr yng Nghymru – rhagymadrodd i hanes crefft. Pennod 4 – nyddu a gweu. Aberystwyth

Pont y Tŵr a rhai o bontydd eraill yr ardal

Pont y Tŵr, drwy garedigrwydd archif y diweddar Alaw Jones, Parc Moch

Caradog Pritchard a gyfeiriodd sylw hudolus at ‘Y llyn bach diog wrth Bont y Tŵr’ yn ei bryddest ‘Y Briodas’, ond er cymaint rhamant yr encil hwn i’r bardd perthyn pwysigrwydd arbennig i Bont y Tŵr oherwydd ei bod yn un o brif safleoedd strategol Dyffryn Ogwen. Yno yr oedd un o groesfannau pwysicaf ardal canol y dyffryn lle’r oedd y prif lwybr o blwyf Llandygái yn croesi i ymuno â llwybr cyffelyb ym mhlwyf Llanllechid. Yno hefyd yr oedd dolen i gychwyn y llwybr i Nant Ffrancon ac ymlaen i ucheldir Eryri. Pwysigrwydd strategol y safle, bid sicr a arweiniodd Tywysogion Gwynedd i leoli eu tŵr gwarchodol ar y graig uwchlaw’r afon, ac mae’n fwy na thebyg fod pont o fath ar y safle yn y 13g os nad yn gynharach. Nodir safle pont ar fap Arolwg y Penrhyn yn 1768, ac ugain mlynedd yn ddiweddarach cofnodir bod y bont hon mewn cyflwr truenus pan aethpwyd ati i’w hatgyweirio yn 1788. Ond pa bont oedd dan sylw yn 1788? Ar yr ail o Awst y flwyddyn honno gwnaethpwyd cytundeb rhwng dau saer coed a dau saer maen lleol i atgyweirio ac ailadeiladu Pont y Tŵr, nad oedd yn ôl y disgrifiad mewn cyflwr addas, ac, yn ychwanegol, i atgyweirio tri chan llath o ffordd a oedd yn arwain at y bont. Yna mae’r cytundeb yn mynd rhagddo i nodi – neu, i adeiladu pont newydd islaw’r rhyd ger melin Coetmor. Ychwanegwyd cynllun o’r bont newydd ac iddi un bwa yn mesur 39 troedfedd ond rhoddwyd pennawd anghywir i’r cynllun sef Pont y Tŵr yn hytrach na Phont Coetmor. Mae’n amlwg fod cryn gamddealltwriaeth ynghylch y cytundeb, ond nid digon mae’n amlwg i rwystro’r datblygiadau oherwydd aethpwyd ati i atgyweirio yr un, a chodi o’r newydd y llall o’r pontydd yn ystod 1788.

Pont Coetmor

Nodwedd unigryw Pont y Tŵr yw bod ganddi dri bwa yn rhan o’i hadeiladwaith, sydd, o ganlyniad, yn ei gwahaniaethu o weddill y pontydd carreg un bwa a adeiladwyd ar Afon Ogwen. Lled y bont wreiddiol oedd 11 troedfedd, a oedd yn fesur eithriadol gul ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus cerbydau’r ffordd dyrpeg, ac am y rheswm hwn fe’i lledaenwyd i 19 troedfedd yn 1805 fel mae Hyde Hall yn ei gofnodi. Gwnaethpwyd y gwaith ychwanegol i’w chryfhau rhag y llif ar ochr isaf y bont sy’n wynebu i gyfeiriad y môr. Mae dau brif fwa’r bont â rhychwant o 12 troedfedd, a’r trydydd, ar ochr y de orllewin, ychydig yn llai â rhychwant o 10 troedfedd yn unig. Cynhelir y bont gan golofnau cerrig praff sy’n dair troedfedd mewn trawsfesur, a lluniwyd hwy fel bod blaen llym ar ddwy ochr fel ag i dorri grym y llif. Atgyfnerthwyd y colofnau sy’n wynebu’r llif gyda bwtresi ychwanegol gan ychwanegu at gryfder adeiladwaith y bont.

Nid Pont Coetmor oedd yr unig bont a adeiladwyd o’r newydd yn ystod y cyfnod hwn. Ar y pumed o Fedi 1800 arwyddwyd cytundeb i William Roberts adeiladu Pont y Gaseg am £290, swm a oedd hefyd i gynnwys gofal am gyflwr y bont am y saith mlynedd dilynol. Drwy arwyddo’r cytundeb yr oedd y bont yn caniatáu cwblhau’r ffordd rhwng Bont Uchaf yn Carneddi a Chapel Cwta, mesur a olygodd datblygu pentrefan Braichmelyn yn fuan wedyn i ddilyn y ffordd.

Pont Talybont, drwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru

Yng ngogledd y dyffryn yr oedd Pont Talybont yn groesfan strategol yr un mor bwysig â Phont y Tŵr gan ffurfio dolen gysylltiol rhwng llwybrau trafnidiaeth y ddau blwyf yn y 18g fel yn y canrifoedd cynharach bid sicr. Tybed nad oedd hefyd warchodfan i’r bont hon oherwydd, yn ddiweddar, darganfuwyd gwrthgloddiau pridd isel yn y coed ger y safle – y ‘tal’ yn Nhalybont efallai?

Safle Strategol Pont Talybont

Mae archaeolegwyr yn dra ymwybodol o bwysigrwydd ardal Llandygái yn ystod y cyfnod Rhufeinig, ac mae’n amlwg fod pont yn croesi afon Ogwen yn y cyffiniau ar y ffordd rhwng caerau Segontiwm yng Nghaernarfon a Chaerhun yn Nyffryn Conwy. Ond yn y 18g pwysigrwydd y bont oedd i gynnal y ffordd dyrpeg o Gonwy i Fangor, ac fel ym Mhont y Tŵr yr oedd adeiladwaith y bont yn amherffaith. Ar Ionawr 17 1792 arwyddwyd cytundeb gyda James Defford i adeiladu pont newydd yn lle’r hen bont bren wreiddiol ar y safle ar gost o £955. Trwy hyn sefydlwyd unwaith yn rhagor bwysigrwydd strategol Pont Talybont.

Pont y Tŵr yw’r fynedfa i gerbydau i Chwarel y Penrhyn, ac mae llif cyson y drafnidiaeth fodern i’r gloddfa wedi tarfu ar dawelwch lledrithiol ‘llyn bach diog’ y bardd. Prin fod lled bresennol y bont yn gymwys i dramp cyson y lorïau enfawr sy’n ei defnyddio’n ddyddiol, ond mae cryfder yr hen bont i gynnal pwysau anferthol y drafnidiaeth yn glod enfawr i fedrusrwydd adeiladwyr y bont hon ar gychwyn y 19g sydd wrth gwrs bellach ychydig dros ddau gan mlynedd yn ôl.

Ffynonellau

1956  Comisiwn Brenhinol ar Henebion Sir Gaernarfon, Cyfrol 1. Llundain

E Hyde Hall 1809/1811 A Description of Caernarvonshire. Gol E Gwynne Jones, 1952 Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon , Cyfres Record Rhif 2. Caernarfon

Gwasanaeth Archifau Gwynedd, Caernarfon –  Cynlluniau XB/164-Plan of Pont y Tŵr, 1788; Cynlluniau XB/191 – Archives of Agreement for building new bridge over River Ogwen,1792; Cynlluniau XB/185 Plan of bridge over River Gaseg