Coetmor Teras

Coetmor Teras

Teras o wyth tŷ ydi Coetmor Teras, ac er nad oes dim nodedig yn ei bensaernïaeth, fwy nag unrhyw deras arall ym Methesda, mae hanes ei adeiladu yn ddiddorol. Adeiladwyd y rhes gan W. J. Parry yn 1899 ar brydles o 99 mlynedd ac iddo ef y byddai deiliaid y tai yn talu’r rhent, ac yn ddiweddarach yn talu i William Henry Parry, sef ail fab y perchennog. Ar derfyn cyfnod y brydles yn 1998 ail feddiannwyd y rhes gan stad y Penrhyn. Pam felly fod hanes Coetmor Teras mor arbennig?.

Un o orchestion mawr Bethesda yn ystod wythdegau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd llwyddo i ddenu rheilffordd yr LNWR i’r pentref – y ddolen olaf yn rhwydwaith rheilffordd gogledd Cymru. Agorwyd y cysylltiad yn 1884 ac adeiladwyd y terminws ym mhen gogleddol y pentref ar lain o dir eang a arferai fod yn domen lechi hen chwarel Llety’r Adar. Ymestynnai ‘r domen yn llwyfan gwastad rhwng y ffordd bost ac afon Ogwen ar ffin y gorllewin.  Yr oedd adeilad y stesion yn enfawr ei faint o ystyried mai cangen ddinod oedd y rheilffordd ac yr oedd iard nwyddau eang yn rhan o’r datblygiad.  Rhoddodd dyfodiad y rheilffordd gyfle i gynllunio o’r newydd fynedfa’r gogledd i’r pentref a chuddio hagrwch a thwll afler y chwarel  o bob tu’r  ffordd bost. Adeiladwyd teras mawreddog Penrhyn Teras, tai’r stesion a chapel Bethania i guddio’r hagrwch ac yn y nawdegau ychwanegwyd terasau Gordon ac Elfed ar naill ochr y ffordd.   Ac yna yn 1899 ychwanegwyd Coetmor Teras ar gilcyn o dir a oedd yn rhan o iard y stesion.

W. J. Parry

Mae’n debyg y gellid disgrifio W. J. Parry, yr adeiladwr, fel y dyn pwysicaf ym mhentref Bethesda yn ystod ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn gyfrifydd siartredig wrth ei alwedigaeth yr oedd hefyd yn berchen ar iard nwyddau tra llwyddiannus yn gwerthu amrediad cyflawn o offer adeiladu, nwyddau a dodrefn tŷ ac, yn bwysicach oll, yr holl bylor du a ffrwydron at ddefnydd chwarel y Penrhyn.  Ac ar iard y stesion y sefydlodd Parry ei fusnes nwyddau. Ef hefyd oedd Cadeirydd y Cyngor yn y pentref ac fe gynrychiolai Fethesda ar y Cyngor Sir yn ogystal. Fel un o sylfaenwyr Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru llwyddiant mawr Parry oedd cadarnhau Cytundeb Pennant Lloyd gyda’r Arglwydd Penrhyn yn 1874, mesur wnaeth warantu cymod a thegwch yn y chwarel ac a enillodd iddo barch holl chwarelwyr gogledd Cymru am ei ymrwymiad.

Yr hyn na wyddai pobl Bethesda na pharchusion y genedl, ac eithrio’r Banc a‘r Penrhyn bur sicr, oedd fod gan Parry ddyledion ariannol eithriadol drwm a oedd yn fygythiad parhaol i’w obeithion a’i uchelgais. Y dyledion ariannol hyn arweiniodd Parry yn ystod degawd olaf y ganrif i gysylltu â nifer o fentrau busnes yn amrywio o sefydlu gweithfeydd aur yn Ariannin i ddatblygu chwarel  lechi ar garreg ei ddrws ym Mhantdreiniog. Afraid dweud i’r cynlluniau hyn fethu gan ychwanegu at ei broblemau ariannol. Cosb ariannol ychwanegol yn 1892 oedd colli cytundeb i gyflenwi ffrwydron i chwarel y Penrhyn, cosb o ddialedd gan yr Arglwydd Penrhyn oedd hon oherwydd ei gefnogaeth i Undeb y Chwarelwyr. I ychwanegu at ei ofidion ym mis Hydref 1896 llosgwyd ei iard nwyddau yn yfflon mewn tân difäol a phrin fod yswiriant yr iard yn cyfateb i faint y difrod. Ceisiodd atgyweirio ei sefyllfa ariannol fregus drwy werthu dwy o’i fentrau mwyaf llwyddiannus, sef cwmni cyhoeddi cerddoriaeth y North Wales Music Society a’i gwmni cyhoeddi papurau newydd y Welsh National Press Company Limited, ond nid oedd prynwyr, ac yn ei ddryswch ceisiodd ddefnyddio dulliau cwbl haerllug i ennill arian parod megis pan hawliodd yswiriant ar ei fab John dridiau yn dilyn ei farwolaeth annisgwyl..

Nid oes gofnod iddo gyrraedd y sefyllfa druenus o fod yn fethdalwr, ond mae’n amlwg ei fod yn byw yn llythrennol o’r llaw i’r gennau yn ystod y cyfnod hwn. Yn y cefndir yn ei gadw o fewn terfynau yr oedd mynych lythyrau rheolwr y banc ym Methesda neu, ar brydiau, lythyrau o’r banc yn ganolog yn Llundain yn ei atgoffa fod angen ad-dalu ei ddyled, neu fod ei wariant yn uwch na maint y benthyciad gwreiddiol. Yn y ddwy flynedd 1896/97 newidiodd Parry ei dactegau’n llwyr gan droi o fod yn ddyledwr amddiffynnol i fod yn hapfasnachwr rhyfygus, ymosodol ac ar brydiau cwbl ddiegwyddor. Yr oedd pob swm o arian, naill ai mewn llaw neu mewn credyd dyled, yn ogystal â phob rhan o’i eiddo, ei bolisïau yswiriant, ei gyfranddaliadau, a hyd yn oed asedau ei blant, oll wedi eu clustnodi naill ai i dalu ei ddyledion neu yn ernes i godi rhagor o arian ar gyfer lansio mentrau newydd. Gyda haerllugrwydd a hyfdra hawliai Parry fenthyciadau gan gyfeillion mewn cwmnïau cyfreithiol lleol naill ai drwy ofyn am fenthyciad ariannol llawn neu drwy gyfrwng trosglwyddiadau ar eiddo neu bolisïau yswiriant, a hyn oll ar gyfer adeiladu ei fenter bwysicaf sef Coetmor Teras.  Meddai wrth un cwmni:- I am in the middle of building eight houses here and they have quite drained me. But when finished I hope to sell them when I shall be able to pay you a good portion of the balance if not all, and I trust you will allow it to remain until then.

Ond er gwaethaf ei holl broblemau a thrwy ddyfal barhad a dogn helaeth o hyfdra, gallai ysgrifennu ym mis Medi 1899 at reolwr Banc y National Provincial yn Llundain i ddatgan yn fuddugoliaethus, ac er gwaethaf ei holl orwariant: . I have this year built thereon 8 houses at a cost exceeding £1500, upon which I took an advance of £800. They are now completed and occupied bringing in a Rental of £97.10.0. per year.

Felly, dyna’r cefndir i adeiladu’r tai yng Nghoetmor Teras gan yr hen wariar cystadleuol na fynnai fyth dderbyn ei drechu heb daro’n ôl drwy ystryw a digywilydd-dra hyd nes ennill y frwydr yn orchestol a buddugoliaethus. Yn eironig diflannodd pob arwydd gweledol o fodolaeth W. J. Parry yn Nyffryn Ogwen erbyn heddiw – llosgwyd ei gartref yn Coetmor Hall, dirwynwyd ei fusnesau i ben yn y Stryd Fawr ac ar gwr y stesion, a chwalwyd holl olion Chwarel Pantdreiniog y bu ef mor ddiwyd yn ceisio ei datblygu drwy ran helaethaf ei oes – ond erys Coetmor Teras yn gofeb, o fath, i’w holl ymdrechion. Ond os chwalwyd y gweledol erys stamp arweiniol y gŵr rhyfeddol hwn ar sefydliadau a gwead cymdeithasol pentref Bethesda hyd at y cyfnod presennol ac i’r dyfodol.

Ffynhonnell 

J. Ll. W. Williams ‘Lle mae camp mae rhemp’ – degawd trychinebus W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda – erthygl heb ei chyhoeddi.

Trafferth mewn pentra – y Rwsiaid unwaith eto

Cyfraniad gan Andre Lomozik un o’n cyfranwyr gwadd.

Ymddangosodd dwy erthygl ar y wefan yn gynharach eleni yn trafod dyfodiad y Rwsiaid i Dregarth i dorri coed yng nghoedwigoedd y Foel, Parc Dafydd Owen a Pharc y Bwlch yn ystod cyfnod y Rhyfel Byd cyntaf. Yr oeddynt yn griw o oddeutu 25 mewn nifer, yn fechgyn ieuanc llawn asbri a buan iawn y daethant yn rhan dderbyniol, er yn wahanol, o gymdeithas yr ardal. Yn weithwyr dygn yn ystod y dydd ond yn eu hamser hamdden yr oeddynt yn rhydd i gymdeithasu â phobol y pentref ac, yn naturiol, fel criw o fechgyn cyhyrog, Scandinafaidd ddeniadol eu gwedd, daethant i adnabod rhai o ferched ieuanc y fro. Yn wir bu i nifer bychan ohonynt briodi â merched lleol ac aros yn yr ardal wedi i’r rhelyw o’r criw ddychwelyd yn ôl i’r Ffindir ar derfyn y rhyfel. Stori ychydig yn wahanol, er hynny, yw testun y nodyn hwn, pan ddigwyddodd ymladdfa digon ciaidd rhwng un o’r bechgyn a nifer bychan o lafnau’r fro ym Methesda. Adroddwyd am yr helynt i’r heddlu ac, oherwydd difrifoldeb yr ymosodiad, danfonwyd yr achos i’r Llys i’w wrando ar ddau achlysur gan fainc Ynadon Bangor ym mis Chwefror 1918.

Yn y Llys adroddwyd fod y Ffiniad, yn dilyn mynychu rhai o dafarndai’r pentref, yn cerdded, ychydig yn feddw, i gyfeiriad Tregarth yng nghwmni un o ferched ieuanc y pentref. Ar waelod y stryd fawr ger Ffordd y Stesion daeth tri o fechgyn lleol i’w cyfarfod a hawliodd un o’r bechgyn, talgryf o gorff, y dylai’r Ffiniad ddiffodd ei dortsh a oedd wedi ei goleuo yn wyneb un o’i gyfeillion. Gwrthododd y Ffiniad wneud hynny, siaradwyd rhai geiriau brwnt rhyngddynt, a datblygodd yn ffrwgwd cas a honnodd y Ffiniad iddo gael ei daro i’r llawr ddwywaith cyn amddiffyn ei hun drwy dynnu cyllell a achosodd niwed i’r bachgen lleol. Plediodd yr ymosodwr nad oedd wedi ymyrryd â’r ferch, ond cyfaddefodd iddo gael geiriau croes gyda rhai o’r Ffiniaid rai misoedd ynghynt wedi iddo holi ynghylch eu gwaith yn torri coed. Ar ddiwedd y ffrwgwd aeth pawb ei ffordd ei hun, ond tynnwyd sylw’r heddlu at yr anghydfod oherwydd bod cyllell wedi ei defnyddio yn y sgarmes. Hyn a benderfynodd y byddai’r achos gael ei wrando yn y Llys.

Yn yr achos, a wrandawyd yn ystod wythnos gyntaf mis Chwefror 1918, methodd y fainc â chyrraedd dyfarniad. Rhyddhawyd y diffynnydd ar brawf gyda meichiau o £20 i’w enw, ond trosglwyddwyd yr achos i ail wrandawiad a gynhaliwyd wythnos yn ddiweddarach. Cafwyd tystiolaeth bellach gan dystion y diffynnydd a’r amddiffynnydd fel ei gilydd, a thystiolaeth feddygol ynghylch difrifoldeb yr anafiadau, ond yn y diwedd penderfynwyd, drwy fwyafrif y Fainc, i ryddhau’r achos heb gosb yn erbyn y Ffiniad, gyda’r rhybudd nad oedd tramorwyr i ddefnyddio cyllyll yn yr ardal ac y dylai’r ddwy garfan gymodi yn y dyfodol.

Mae ail ymweld â’r achos hwn o hirbell ganrif yn ddiweddarach yn hynod gyfarwydd rhywsut – y tramorwr glandeg, gydag ychydig o êl yn ei fol, a merch ddeniadol leol ar ei fraich, yn tramgwyddo ar diriogaeth sanctaidd bwli’r ardal. ‘Does dim byd yn newydd, a  ‘does nemor yr un wers wedi ei dysgu!

Ffynonellau

North Wales Chronicle and Advertiser for the Principality, mis Chwefror, 1918.

Gwefan Hanes Dyffryn Ogwen – Y Rwsiaid, Ionawr 2020; Y Rwsiaid eto, Chwefror 2020.

Ponciau Greenfield

Chwarel Penrhyn 1808

James Greenfield oedd rheolwr chwarel y Penrhyn yn y cyfnod rhwng ei benodiad yn 1799 hyd at ei farwolaeth annhymig yn 1825. Ef gafodd y weledigaeth o ddatblygu’r gloddfa  yn gyfres o bonciau cymesur yn dringo llethr y Fronllwyd ar ymyl ddeheuol plwyf Llandygái. Ychydig sy’n wybyddus am Greenfield oddieithr ei fod yn frodor o Swydd Sussex; iddo fyw ym Mryn Derwen, tŷ ysblennydd a gynlluniwyd yn arbennig ar ei gyfer ac iddo briodi â merch Benjamin Wyatt, prif ysgrifennydd stad y Penrhyn bryd hynny, ac yn olaf iddo foddi yn yr Afon Ogwen yn 1825 mewn amgylchiadau amheus nas eglurwyd.  Yr oedd yn amlwg yn un o benodiadau ysbrydoledig ei feistr Richard Pennant, ac yn ddyn anghyffredin ei ddoniau fel peiriannydd sifil, yn gymaint felly fel y gallai hawlio gan yr oruchwyliaeth adeiladu dŷ a fyddai yn gymesur â’i bwysigrwydd.

Yn 1802 mabwysiadodd Greenfield gloddfa oedd wedi ei datblygu gan ei ragflaenydd William Williams, yn gyfres o byllau dyfnion yn dilyn y gwely llechfaen  ar echel o’r dwyrain i gyfeiriad y gorllewin.  Mae cynllun o’r chwarel sy’n dyddio i 1826, flwyddyn wedi ei farwolaeth, yn cloriannu ei gampwaith arloesol. Bwriad y cynllun oedd cyflwyno  datblygiadau diweddaraf y chwarel.  Nid yw’r cynllun yn hawdd i’w ddehongli gan fod y chwarel wedi ei darlunio mewn un dimensiwn yn hytrach nag mewn tri, er cymaint ymdrech y cartograffydd  i oresgyn y broblem.  Yn y cynllun mae’r chwarel yn agor i gyfeiriad y gorllewin gyda llethr serth y Fronllwyd ar ochr chwith y darlun. Yn ôl confensiwn y  cartograffydd po dywyllaf y  cynllun po ddyfnaf y gloddfa, gyda’r gwrthwyneb yn cyflwyno uchder gan ysgafnder y lliw. Mae graddfa’r cynllun mewn mesur o lathenni ond yn dra anffodus nid oes mesur o uchder wedi ei gynnwys sy’n ychwanegu at ei ddiffyg eglurder.

Cynllun James Greenfield o Chwarel y Penrhyn ,  drwy garedigrwydd a chaniatâd  Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor. -Mapiau Penrhyn PFA/6/320

Er mor anodd yw dehongli manylder y cynllun mae tair elfen bwysicaf  y chwarel yn berffaith eglur,  sef dyfnder y twll, uchder y ponciau, a pheirianwaith ei gweithio fel un uned gynhwysfawr.  Mae’r twll sy’n mesur ar ei waelod oddeutu 100 llath ar ei draws wrth 250 llath ar ei hyd wedi ei dorri mewn ponciau – tair ar ochr y de (Lower quarry) a phedair ar ymyl  y gogledd (Nantwich a North quarry).  Mae’n amlwg fod dwy bonc is hefyd ar gychwyn eu datblygu. Uwchlaw’r twll mae ponciau Pool Quarry, ac Agor Goch yn dringo’r llethr ar ymyl y de,  a phonciau Twll Dwndwr, Porth yr Aur a Ffridd yn agor i gyfeiriad y de orllewin. Amcangyfrifir bod o leiaf saith ponc  yn dringo llethrau’r Fronllwyd erbyn 1826.  Yn olaf, mae peirianwaith y chwarel yn weithredol yn y ddwy brif allt sy’n dringo’r llethrau i’r de ac i dde orllewin o’r twll, yn ogystal â’r drydedd allt sy’n disgyn i’r twll. Dengys y cynllun fod rhannau o’r rhwydwaith yn newydd ond nid oes cyfeiriad i ddangos sut yr oedd yr elltydd  yn weithredol. Er hynny, mae’n ymddangos fod pob ponc yn uned annibynnol  ond eto drwy gyfrwng y gelltydd yn cyfrannu i gynllun integredig yr holl waith.  Gellir mesur llwyddiant y chwarel yn y nifer oedd yn gweithio yno yn 1825, sef 800 yn ôl ystadegau Hugh Derfel Hughes. Serch hynny, hon oedd y flwyddyn pan roddodd y gweithlu’r rhybudd cyntaf i’r oruchwyliaeth nad oedd telerau eu cyflogaeth yn deg. Cynhaliwyd streic a barhaodd am un dydd yn unig, ond hon oedd y rhagoel y byddai diffyg cytundeb rhwng gweithwyr a pherchennog yn arwain at chwerwder eithriadol mewn cysylltiadau diwydiannol yn y chwarel hyd derfyn y ganrif.

Engrafiad o’r chwarel yn 1850

Greenfield sefydlodd y cynsail peirianyddol i lwyddiant chwarel y Penrhyn, a’i eiddo ef oedd y cynllun chwyldroadol a ddilynwyd mewn chwareli eraill ledled y byd lle’r oedd y ddaeareg a’r tirlun yn caniatáu gweithio ar lethr agored fel ar glogwyni’r Fronllwyd yn  Nyffryn Ogwen.

Ffynhonnell

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai  a Llanllechid. Bethesda

Llwybrau Coed y Parc

 

Coedyparc yn 1768.  Manylun o Fap Arolwg y Penrhyn 1768 gan George Leigh. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor. Ar y map noder y llwybrau yn llinellau cul mewn lliw du gan gychwyn ym Mhont Sarnau ar y tro mawr yn Afon Ogwen (Y Clwb Rygbi bellach) cyn hollti yn ddau fel y disgrifir isod.

Yn y ddeunawfed ganrif yr oedd rhwydwaith ffyrdd Dyffryn Ogwen wedi ei seilio ar nifer o lwybrau cul a oedd yn rhedeg o lan y Fenai i fewndir y dyffryn ar drywydd gogledd i’r de fwy neu lai. Yn y ganrif ganlynol addaswyd y llwybrau hyn yn ffyrdd lleol cyntaf yr ardal cyn i ofynion diwydiannol a chynlluniau cyrff allanol megis y Tyrpeg a Llywodraeth Prydain newid y gyfundrefn drwy adeiladu ffyrdd ‘cenedlaethol’ drwy’r dyffryn.  Ym mhlwyf Llanllechid troswyd llwybrau cyntefig y Lôn Goed a’r Allt Goch yn ffyrdd cul y presennol, ac ym mhlwyf Llandygái y llwybr o Fangor drwy Landygái oedd y cynsail i Richard Pennant gynllunio Ffordd y Lord i wasanaethu Chwarel Cae Braich y Cafn yn 1800. Ond cyn bod chwarel yr oedd yno hefyd hen gymuned yn byw ac yn amaethu mewn nifer o dyddynnod a ffermydd bychan yn ardal Cilgeraint, Coed y Parc a Llyn Meurig, ac mae lle i gredu y gallasai cynseiliau’r gymdeithas hon ymestyn yn ôl i’r Canol Oesoedd cynnar ym Mryn y Byrddau. Yno hefyd ym Mhont y Tŵr yr oedd un o groesfannau pwysicaf yr ardal dros yr Afon Ogwen ac fe ellir cysylltu hynafiaeth y groesfan hon â thywysogion Gwynedd yn y drydedd ganrif ar ddeg. Nid oes rhyfedd felly fod patrwm arbennig o lwybrau yn gwasanaethu’r ardal hynafol hon, ac mae Arolwg y Penrhyn yn 1768 yn ddrych i’w datblygiad a’u cyfeiriad.

Pan gynlluniodd Richard Pennant Ffordd y Lord, ei brif fwriad, fel y nodwyd eisoes, oedd gwasanaethu’r chwarel, a thrwy wneud hynny newidiodd rannau o’r hen gyfundrefn o lwybrau a fodolai yno cynt. Cynlluniodd Ffordd y Lord i arwain yn syth o Danysgrafell i’r Felin Fawr ac yno i wahanu’n ddau – un llwybr yn rhedeg drwy safle’r chwarel i ymestyn ymhellach hyd at Nant Ffrancon, y Benglog nes cyrraedd Capel Curig; yr ail, i gysylltu â Phont y Tŵr yn uniongyrchol, sef llwybr presennol y ffordd a chyn hynny yn gynsail i’r Ffordd Dyrpeg. Ond beth oedd cynllun y llwybrau a fodolai yno gyntaf?

Tanysgrafell oedd man cychwyn y llwybrau hyn. Yno yr oedd y prif lwybr o’r Dinas a Hen Dyrpeg yn dilyn ymyl Dôl Fawr Tŷ’n Clwt gan wyro y tu isaf i’r ffermdy ac anelu yn uniongyrchol i lan yr Afon Ogwen ger Pont Sarnau, a hynny ymhell cyn bod y bont fodern bresennol mewn bodolaeth, gan ddilyn ceulan afon Ogwen hyd nes croesi ceg afon Galedffrwd ar bompren. Yno yr oedd y llwybr yn hollti yn ddau. Arweiniai llwybr y gorllewin i fyny’r llethr yn gyfochrog â dyffryn afon Galedffrwd hyd at safle yn agos at geg y llwybr i Bryn Derwen Bach; oddi yno rhedai ei llwybr yn unionsyth i gyfeiriad Pont y Tŵr gan sefydlu trywydd Ffordd y Lord a’r ffordd bresennol drwy Grisiau Cochion i gyrraedd y bont.

Arweiniai ail fforch y llwybr o’r bompren drwy goedwig drwchus y Coed gan gadw yn weddol agos at lan afon Ogwen i gyrraedd, fwy neu lai, at safle’r llwybr i Bryn Derwen Bach sydd ym Mharc Meurig; oddi yno rhedai drwy’r parc gan ddilyn yn fras y llwybr troed presennol o Bont yr Inn sy’n dilyn ceulan yr afon cyn ymuno â’r llwybr cyntaf gerllaw’r ffrwd sydd yn tarddu o lyn diflanedig Llyn Meurig ychydig fetrau o geg y fynedfa i Fryn Meurig.

Yr oedd ardal Pont Tŵr a Bryn Llwyd yn fan cyfarfod nifer o lwybrau – y llwybr o’r gogledd a ddisgrifiwyd uchod,  llwybr yn croesi’r bont i’r dwyrain i gysylltu â rhwydwaith Llanllechid; llwybr yn arwain i’r de a Nant Ffrancon, sef cynsail i estyniad pellach Ffordd y Lord, a llwybrau a fyddai’n cysylltu â chomin mawr Cae Braich y Cafn i’r dwyrain, lle’r oedd egin y chwarel eto i’w datblygu, ond a oedd ar ddyddiad y map yn 1768 yn nwylo nifer o gloddwyr annibynnol. Mae llwybrau ardal Bryn Llwyd oll wedi eu cuddio gan ymlediad chwarel fawr y Penrhyn.

Rhan o’r llwybr gwreiddiol sy’n arwain o Danysgrafell i gyferiad Pont Sarnau. Llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Beca Roberts, Bethesda.

Wrth geisio cerdded y clytwaith sy’n aros o lwybrau cynnar ardal Coed y Parc erys nifer o fannau sydd â chysylltiad uniongyrchol â’r llwybrau – Tanysgrafell, ceg Afon Galedffrwd, Bryn Derwen Bach, Parc Meurig, yr afonig o Lyn Meurig, Pont y Tŵr ac ardal Bryn Llwyd. Dim ond yn yr ardal olaf y drylliwyd y patrwm gan y chwarel, ond mae’n rhyfeddol faint o’r llwybr cynnar a ddefnyddiwyd i gynllunio’r rhwydwaith presennol. Ond dim ond mewn un ardal y gellir cerdded a theimlo awel o anadl ein cyndeidiau wrth stelcian, a hwn yw’r rhan sy’n cyfeirio’r llwybr gwreiddiol o’r bwlch mawr yn y graig uwchlaw Tanysgrafell Isaf i lan Afon Ogwen a cheg yr Afon Galedffrwd. Yno mae rhin y gorffennol yn ‘aros fel hen win’.

Ysgol y Cefnfaes

Ysgol y Cefnfaes yn fuan wedi agor yr adeilad yn 1907. > Hanes DO 2, Cefnfaes a Pantdreiniog

Agorwyd ysgol Ganolraddol y Cefnfaes yn 1907 wedi i ysgol Frutanaidd Tan Capel gael ei chau yn seler capel Bethesda. Chwalwyd rhesi tai’r Tŵr i wneud lle i’r adeilad newydd a oedd yng nghanol y pentref a thafliad carreg o’r stryd fawr. Cynlluniwyd yr adeilad ar ddau lawr i gynnwys neuadd ganolog a saith ystafell ddosbarth ar y llawr cyntaf; a labordy, ystafell gwaith coed a thair ystafell ar gyfer ymarferion domestig ar y llawr isaf. Yn wahanol i weddill ysgolion canolraddol y sir neilltuwyd rhan o’r ysgol fel adran i’r babanod, tra bo pum dosbarth ar gyfer plant yr adran ganolraddol. Yn ôl adroddiad Arolygwyr ei Mawrhydi o gyfnod cychwynnol yr ysgol nid oedd y disgwyliadau academaidd yn uchel. Meddent mewn cymal sy’n swnio mor nawddoglyd heddiw ag yr oedd bryd hynny – ‘the majority of the boys become quarrymen, while the girls generally do housework, either at home or in service, when they have left school. A small number of both sexes find employment in offices or as shop assistants’. Wrth gwrs yr oedd ysgol ramadeg gerllaw, a bwriad yr academi uchelaidd honedig hon oedd addysgu cenedlaethau o blant i ‘wella eu byd’ drwy ateb gofynion bröydd y tu allan i Ddyffryn Ogwen.Er cymaint dirmyg yr Arolygwyr breintiwyd ysgol y Cefnfaes â nifer o athrawon a phrifathrawon goleuedig iawn a lwyddodd i gyflwyno addysg lawnach na’r gofyn i genedlaethau o blant a thrwy hynny ddenu sylw cenedlaethol i’w camp.

Safle wedi ei ddynodi mewn melyn yn y Twr ar gyfer adeiladu Ysgol y Cefnfaes yn 1905 > Llais Og photos Twr 1905

Y prifathro mwyaf dylanwadol ac ysbrydoledig ei weledigaeth a sefydlodd amcanion nodedig yr ysgol oedd J. J. Williams (1884-1950), a benodwyd yn 1915 yn ystod cyfnod anodd y Rhyfel Byd cyntaf. Ei nod fel prifathro oedd gofalu fod canonau’r cwricwlwm disgwyliedig wedi eu sefydlu, ond fod y plant hefyd yn gwerthfawrogi pob agwedd ar ddiwylliant drwy eu hymwybyddiaeth o wyddoniaeth, gwleidyddiaeth, yr amgylchfyd a’r celfyddydau. Y nod felly oedd creu personoliaethau cyflawn y byddai eu cyfraniad i’w cymdeithas, o ganlyniad, yn llawer mwy cytbwys. Ef oedd y cyntaf i sylweddoli pwysigrwydd y Gymraeg fel cyfrwng dysgu gan ddefnyddio’r iaith i gyfoethogi profiadau’r disgyblion. Addysg, drama, cerddoriaeth, celfyddyd, gwleidyddiaeth, pêl droed; yr oedd gan J. J. Williams wybodaeth drylwyr am bob un o’r meysydd hyn a’r gallu i rannu ac ysbrydoli ohonynt drwy ymgom a dadl. Dyn coeth a diwylliedig, cyfeillgar a chywir oedd efe, a’i farn bendant, hyd at fod yn bedant ar brydiau, yn codi gwrychyn ond yn creu awydd i ddarllen, i ymchwilio ac i wybod mwy. Gan ei fod yn ŵr mor ddiddorol meddai ar y ddawn o gasglu llu o gyfeillion i’w ganlyn. Yn 1923 cwblhaodd draethawd MA. yn Adran y Gymraeg ym Mhrifysgol Lerpwl.

 

J. J. Williams (chwith) ac Idris Foster ar Allt Penybryn

Cysylltiad J. J. Williams â’r adran hon arweiniodd at ddod â’r Athro J. Glyn Davies i sylw’r ysgol, a’i gyfraniad nodedig ef i’r ysgol oedd cyfansoddi caneuon Cerddi Huw Puw yn 1923 i’w canu gan gôr yr ysgol. Yn ei gyflwyniad i’r gyfrol ysgrifennodd J. Glyn Davies  – ‘This collection of songs began some years ago, as experiments on my own children…My old pupil, Miss Jennie Thomas, pounced down on half a dozen of these experiments, and badgered me into writing the rest for the Cefnfaes Central School. Mr J. J. Williams, the head master, another old pupil of mine, and Miss  Annie Davies… took up the songs, and tried each new experiment in turn on the children, who seemed to wolf them. The simple fact is that there was a vacuum, ready to suck in anything near the mark, so long that it was not unfamiliar Welsh, and not oppresive literary’. Dyna ei gyflwyniad a chyflwyniad hefyd i athrawes nodedig arall yn hanes yr ysgol ac yn hanes addysg Cymru yn gyffredinol, sef Jennie Thomas.

Ym Medi 1921 y daeth Jennie Thomas gyntaf i Fethesda yn brifathrawes adran y babanod yn yr ysgol. Mae’n debyg fod ei dyfodiad wedi creu peth siarad yng nghoridorau dysg Sir Gaernarfon ar y pryd. Roedd llawer yn teimlo’n chwithig fod merch ieuanc ddibrofiad, dair ar hugain oed, o’r tu allan i Fethesda, a thu allan i Gymru o ran hynny, wedi ei dyrchafu i swydd yn un o ysgolion mwyaf blaenllaw’r sir. Ar ben hynny siaradai’n awdurdodol hyderus mewn Cymraeg oedd â thipyn o lediaith iddi. Dyma ‘city slicker’ go iawn mewn pentref pur fewnblyg. Hyfdra anturus prifathro gyda gweledigaeth oedd yn gyfrifol am ei phenodi gyda chymeradwyaeth ysgubol J. Glyn Davies. Ymdaflodd Jennie Thomas i’w swydd newydd gydag egni a gweledigaeth. O fewn dwy flynedd o gyrraedd cwblhaodd ei thraethawd MA gan sefydlu ei hun yn awdurdod ar broblemau addysg ddwyieithog. Yn ei swydd sylweddolodd fod prinder deunyddiau darllen graddedig ar gyfer plant o bob oed yn y Gymraeg ac aeth ati i lenwi’r bwlch drwy ysgrifennu ar gyfer plant. Cymhelliad proffesiynol oedd ganddi, felly, i ysgrifennu ac eiddo hi y weledigaeth fod angen llyfr swmpus ar gyfer darllenwyr ifanc, a hwnnw, pe bai modd wedi ei raddio’n ofalus ar gyfer darllen plant o bob oed a gallu, a hynny mewn Cymraeg graenus ond nid yn rhy lenyddol annealladwy. Dyna’r weledigaeth a arweiniodd at ysgrifennu Llyfr Mawr y Plant a gyhoeddwyd gyntaf yn 1931. A dyna gyflwyno un arall o gyfeillion mawr J. J. Williams, J Glyn Davies a Jennie Thomas sef J. O. Williams, cydawdur cyfrolau’r Llyfr Mawr ac un arall o’r criw llengar a ddatblygodd ym Methesda drwy ddylanwad a chyfeillgarwch y prifathro.

Erbyn 1931 yr oedd Jennie Thomas a J. J. Williams wedi gadael ysgol y Cefnfaes, ef i swydd yn ddirprwy gyfarwyddwr addysg Penbedw, a hithau yn drefnydd addysg gynradd Sir Gaernarfon ac yn ddiweddarach yn drefnydd iaith ysgolion cynradd y sir. Olynwyd J. J. Williams gan R. E. Hughes fel prifathro ysgol y Cefnfaes, apwyntiad arall dylanwadol o addysgwr ysbrydoledig a roddodd ei stamp ar orchestion ei ddisgyblion a statws arbennig i’r Gymraeg yng ngweinyddiad yr ysgol. Cynhaliodd ynteu hefyd gysylltiad agos gyda J. Glyn Davies a ffrwyth eu cydweithrediad oedd cyhoeddi Cerddi Robin Goch yn 1934 a gyflwynwyd unwaith yn rhagor i‘r ‘famous Cefnfaes children’s choir’ i ddefnyddio ei eiriau ef yn ei ragymadrodd i’r gyfrol.

Er cymaint llwyddiannau J. J. Williams yn arbrofi a thorri tir newydd fel prifathro ysgol y Cefnfaes , eto wrth adael ei swydd yn 1930 yr oedd yn ddigon diymhongar i gofnodi ‘…excellent as many of our results have been, that the Central Schools, as at present constituted, are not the general solution of the Education problem in a neighbourhood like Bethesda’.

Ffynonellau

J. Glyn Davies. 1923. Cerddi Huw Puw. Lerpwl

J. Glyn Davies. 1934. Cerddi Robin Goch. Lerpwl

Elwyn Hughes. 2007. Canmlwyddiant Ysgol y Cefnfaes, Bethesda. Llangefni

J. Ll. W. Williams. 1991. Daear Siôn Blewyn Coch. Taliesin, 72, (Gaeaf/Gwanwyn), 21-39.

 

Ffordd Dyrpeg Dyffryn Ogwen 1802

Adrefniad y ffyrdd tyrpeg yn 1800, lluniau Llais Ogwan

Cyn i Thomas Telford osod ei stamp ar Ddyffryn Ogwen ac adeiladu’r Ffordd Bost yn 1820 yr oedd Ffordd Dyrpeg yn rhedeg drwy Ddyffryn Ogwen. Yn 1800 trafodwyd y dylid newid llwybr y ffordd dyrpeg o Bentrefoelas i Gaergybi i redeg drwy Gapel Curig a Nant

Cynllun y ffordd dyrpeg drwy Ddyffryn Ogwen

Ffrancon yn hytrach na thrwy’r ffordd swyddogol o Bentrefoelas i Lanrwst, Conwy a Llandygái ac ymlaen i’r Fenai. Mantais y cynllun newydd fyddai torri deg milltir oddi ar y siwrnai a hepgor y daith beryglus dros y Penmaenbach a heibio mynydd y Penmaenmawr. Ond nid oedd y cynllun wrth fodd dinasyddion tref Conwy fel y gellid disgwyl oherwydd y gallasai arwain at greu dirwasgiad a cholledion ariannol i economi’r dref. Drwy Ddeddf Seneddol yn 1802 derbyniwyd cynllun, a ffurfiwyd Ymddiriedolaeth Ffordd Dyrpeg Pentrefoelas i Landygái i fod yn gyfrifol am ei hadeiladu a rhedeg ei buddiannau. Golygai ail gyfeirio llwybr y ffordd drwy adeiladu rhannau cwbl newydd i’w defnyddio a hynny yn fwyaf arbennig yn y rhan rhwng Capel Curig a Llandygái. Y rhan bwysicaf, a’r anoddaf, oedd cynllunio ei llwybr ar ochr ddwyreiniol Nant Ffrancon o’r Benglog yn Llyn Ogwen i arwain drwy Dyn y Maes hyd at Bont y Tŵr.

Pont Tŵr

Oddi yno hyd at Landygái yr oedd y ffordd i ddilyn cynsail cynharach Ffordd y Lord a gynlluniwyd gan Benjamin Wyatt, prif asiant stad y Penrhyn yn 1786, i’w feistr Richard Pennant. Adeiladwyd rhannau o’r ffordd newydd yn gyflym iawn ac yr oedd yn agored i drafnidiaeth ysgafn yn 1804 ac i drafnidiaeth swyddogol erbyn 1805. Derbyniodd y cynllun gefnogaeth ariannol gan Richard Pennant, Arglwydd y Penrhyn, a phenodwyd Benjamin Wyatt yn brif oruchwyliwr ar  y rhan rhwng y Fenai a Phentrefoelas.

Yr oedd y ffordd yn llwyddiant ond nid heb ei gwendidau amlwg. Cyfeiriodd Hyde Hall, un o dramwywyr cynnar y ffordd ar ei daith drwy Sir Gaernarfon yn 1809, at ei pheryglon yn Nant Ffrancon gan nodi fod ei seiliau ar gerrig ansefydlog ‘which about thirty years ago rolled down the side of the mountain after heavy and continuous rain’,  gan ychwanegu  ‘the evil is unavoidable’. Roedd Telford hefyd yn barod ei gondemniad o gyflwr israddol ei hadeiladwaith ac mewn adroddiad yn 1824 yn cyfeirio’n benodol at y rhan o Tŷ’n Tŵr i Landygái.

Mae’n werth dyfynnu rhannau o’i adroddiad oherwydd, mewn gwirionedd, ychydig iawn o newid sydd wedi digwydd i lwybr y ffordd ers dyddiau ei hadeiladu ddau gan mlynedd yn ôl. Gwrandewch! Daliwch eich gafael yn dynn!, a Telford sy’n gyrru’r cerbyd ’…..The whole road from Capel Curig was notorious for upset of carriages and broken springs — indeed it was almost impossible to keep the surface good along these hills as there was generally large fragments of rock, stones and dirt and so steep that proper materials would have been torn off in dragging them down….

Llun o dollborth Hendyrpeg

 

…..Near the slate mills [Coed y Parc] a steep and rugged descent commenced that followed a rough road, very irregular in its section to the Tollgate [Hen Dyrpeg]. Shortly after passing the gate the road became confined along a steep rock side for nearly half a mile, the Penrhyn railway occupying the space above, a bold precipice that below. The breastwalk of the road were very bad, and those of the railway no better, the failing of either would have stopped the road. Afer crossing this inclined plain the road descended a rough surfaced hill and 1:8 to Dinas; from thence a narrow crooked ill drained portion succeeded; then another descent at 1:15 across the railway and a long and narrow lane, not more in places than 12 feet wide to near Llandygai……

 

Tyrrau mawr Dinas

…….From Llandygai to Penrhyn Arms the road was completely cut to pieces, the descents in particular being little better after rain than a ploughed field, or to use the coachman’s terms, it was like pulling through a bed of glue’

Bwa dan Bont y Benglog

Sarn y ffordd dyrpeg yn y Benglog

Ac mae nodweddion eraill sy’n perthyn i’r ffordd dyrpeg yn aros i’w gweld hyd heddiw. Yn y Benglog mae bwa’r bont wreiddiol sy’n croesi uwchlaw’r rhaeadr yn llechu dan bont ddiweddarach Telford; yno hefyd mae llwybr y ffordd dyrpeg yn arwain ar hyd sarn sydd bellach yn cynnal y ffordd bost yn y rhan hon o Nant Ffrancon. Hendyrpeg, fel mae’r enw yn ei gyfleu, oedd safle tollborth Dinas lle y cesglid tollau defnyddwyr y ffordd, ond gyda gresyn y cofnodir fod yr adeilad hynod hwn wedi ei chwalu yn saithdegau’r ganrif ddiwethaf ar gyfer lledu’r groesffordd yno.

Tyn Clwt Isa

Ychydig bellter i ffwrdd i’r de saif Tyn Clwt Isaf a gofrestrwyd fel tafarn yn 1801 (Ale Housekeepers Recognisance Book) ar gyfer disychedu’r teithwyr ond a barhaodd  mewn gwasanaeth fel tafarn hyd at ddyddiad ei chau yn 1888, pryd y penderfynodd Stad y Penrhyn i gau’r holl dafarnau ar ei thiriogaeth.

I’r pegwn arall o Hendyrpeg mae y tyrrau uchel sy’n cynnal y rheilffordd a llwybr cul y ffordd islaw yn dal i godi braw fel yn nyddiau Telford. Ac mae un rhyfeddod yn aros, wel efallai? Ar y ffordd gerllaw Bryn Derwen mae cilfach fechan hanner crwn yn rhan o’r wal ar ochr orllewinol y lôn. Gyferbyn ar yr ochr ddwyreiniol mae adeilad drylliedig wedi ei godi o grawiau llechi a’i saernïo i ffurf lloches gul ac wrth ei droed mae afonig fechan yn llifo heibio. Mae’n amlwg fod gan y ddwy safle gyd gysylltiad gyda’r ffordd, ond o ba gyfnod ac i ba bwrpas nis gellir gwybod? Erys un ddamcaniaeth, heb sail, ond yn un tra diddorol. Honnir mai cyfleusterau oedd y rhain ar gyfer teithwyr y ffordd, efallai i ferched yng nghaban y dwyrain ac i ddynion yn y gorllewin yn agored i’r pedwar gwynt. Tybed, a tybed pellach fod y cyfleusterau hyn yn dyddio i gyfnod y ffordd dyrpeg?

Lle chwech Grisiau Cochion

Lle chwech Grisiau Cochion

 

 

Cyfyd un cwestiwn arall nad oes ateb pendant iddo, sef beth oedd cysylltiad Tŷ’n y Maes â datblygiad y ffordd dyrpeg, os oedd cysylltiad o gwbl?  Nodir fod Tŷ’n y Maes yn gyfnewidfa i geffylau ar y ffordd rhwng Capel Curig a Llandygái ond yn perthyn i ba gyfnod? Is gyfnewidfa a fyddai ar ffordd bost Telford yn 1820 ac mae’n ddadleuol a fyddai angen newid ceffylau’r goits fawr yno ar y ffordd i, ac o, Gapel Curig. Yno y gweithiai William Roberts, cerddor ac awdur y don enwog ‘Andalucia’ fel ostler, ond prin gyfeiriad sydd i bwysigrwydd y safle yng nghofnodion Telford ynghylch adeiladu’r ffordd bost. Tybed, felly, mai fel cyfnewidfa ar gyfer y ffordd dyrpeg y sefydlwyd Tŷ’n y Maes yn gyntaf cyn dod yn rhan o gyfundrefn ddiweddarach a mwy swyddogol y ffordd bost.

Tŷ’n y Maes

Tydi hanes yn un doreth o gwestiynau, rhai yn bwysig ac eraill yn gwbl ddibwys, ond beth bynnag fo’r cwestiwn mae’r gair ‘tybed’ bob amser yn ganolog!

 

 

 

 

Gwybodaeth ychwanegol gan Enid a Glyn Griffiths, Ffynnon Bach, Pen y Ffriddoedd, Tregarth;  Wyn Roberts, Bryn Difyr, Tregarth; Emyr Roberts, Brynderwen, Coed y Parc Bethesda

Ffynonellau

Archif Telford – PRO MT27/76, 13 May 1824 – Yr Archifau Cenedlaethol, Kew..

Waddilove, E. 1999. The Roman Roads of North Wales: recent discoveries. Denbigh

Fferm Blaen y Nant

Saif fferm Blaen y Nant ar y talcen mawr sy’n gwarchod pen deheuol Nant Ffrancon. Mae’n hen fferm a berthynai yn wreiddiol i stad y Penrhyn ym mhlwyf Llandygái, daliadaeth o 963 acer. Cynhwysai hyn ucheldir Llwyn y Tarw a ymestynnai hyd at 600 acer at fynydd Tryfan a Llyn Bochlwyd yn ogystal â chan acer ar graig fawr y Benglog. Ar lawr y Nant yr oedd plethiad o weirgloddiau llai eu maint ynghyd â chors sylweddol, ac ar y llethrau uwchlaw ymestynnai gweirgloddiau brasach eu natur i gyrion Creigiau Gleision a Chwm Coch. Deiliad y fferm yn ôl manylion Arolwg stad y Penrhyn yn 1768 oedd Rowland Williams. Bu ef farw yn 1774 gan adael ewyllys a restrai ei eiddo. Yr ewyllys hon yw testun y cofnod hwn.

Ffermdy Blaen y Nant yn ei safle godidog

Mae’r ewyllys yn gyforiog o wybodaeth am natur y drefn amaethyddol yn Nant Ffrancon ar diwedd y ddeunawfed ganrif. Mae’n rhestru manylion ynghylch maint y stoc, amrediad oedran yr anifeiliaid, a’u gwerth ar farwolaeth y perchennog. O’r manylion hyn gellir cael bras amcan beth fyddai maint disgwyliedig incwm blynyddol y deiliad, ac yn fwy penodol, beth oedd gwerth terfynol stad y deiliad ar ei farwolaeth. Drwy ystyried y manylion hyn gellir canfod beth oedd craidd y gyfundrefn amaethyddol a thrwy hynny werthuso ei chyfraniad i’r gymdeithas yr oedd y ffermwr hwn yn rhan ohoni.

Cynllun Blaen y Nant yn 1768 –Arolwg y Penrhyn, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol 2944. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor

Cofnod caeau Blaen y Nant yn y gofrestr uchod. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn

Dengys y tabl isod hanfodion yr ewyllys.

Stoc a porthiant	Nifer	Gwerth
Buwch	14	£47.5.0
Bustach	12	£30.0.0
Ych	0	0
Heffer	2	£5.0.0
Llo	5	£5.0.0
Dafad	90	£27.0.0
Gafr	24	£4.0.0
Ceffyl	1	£2.0.0
Gwair	–	£1.0.0
Grawn	–	£0.10.0
Tatws	–	0

Cyfanswm gwerth amaethyddol = £123.9.0

Cyfanswm gwerth cyflawn yn cynnwys offer a dodrefn = £152.0.0

Mae perthnasedd y manylion yn amlwg. Diben yr holl gyfundrefn oedd magu gwartheg stôr ar gyfer y farchnad a hynny ar gynllun cylchol o dair neu bedair blynedd i gynnwys lloi blwydd, heffrod a bustych yn eu llawn dwf. Cynsail y drefn oedd y gwartheg magu, adnodd pwysicaf a mwyaf gwerthfawr Rowland Williams, er yn yr achos hwn nid oedd yn berchen ar darw i’w gwasanaethu. Roedd pwyslais hefyd ar fagu defaid ac ŵyn gyda bodolaeth praidd nid ansylweddol ei maint, gyda geifr yn adnodd ychwanegol er llawer llai eu gwerth. Rhoddir sylw hefyd i fesurau bychan o rawn a gwair, yr olaf yn ffrwyth tyfiant o weirgloddiau llawr y dyffryn, a’r grawn yn gynnyrch a bwrcaswyd i mewn yn fwy na thebyg. O ystyried ei ewyllys, a gwerth cyflawn ei stad, bernir fod Rowland Williams yn ffermwr cysurus ei fyd er nad y mwyaf cefnog o bell ffordd o’i gyfoedion yn Nant Ffrancon a Nant y Benglog.

Yn gyffredinol mae ewyllysiau ffermwyr ucheldir Dyffryn Ogwen yn arddangos cyfoeth arbennig. Canfyddir mai cyfartaledd enillion amaethyddol deuddeg ffermwr yn yr ucheldir o gyfnod diwedd y ddeunawfed ganrif oedd £186 gyda’r amrediad yn amrywio o £52 i £643. Amcangyfrifir y gallasai incwm blynyddol rhai o’r unigolion hyn fod o leiaf £44, y swm wedi ei bennu ar sail gwerthiant chwech bustach (£21), chwech llo (£8) a 75 o ddefaid (£15). Mantais fawr y ffermydd oedd eu maint, yn amrywio yn Nant Ffrancon rhwng 141 acer (Penisa’r Nant) a 1388 acer (Pentref) a olygai fod y sefydliadau yn cynnal cyfartaledd uchel o stoc er mor erwin y tir ac er cymaint y colledion mae’n bur debyg. Cymharer, er enghraifft, fferm 287 acer Rowland Williams, Tŷ Gwyn, Nant Ffrancon yn 1768, gyda Talysarn, fferm 110 acer Richard Williams ar lwyfandir llawer brasach Llanllechid yn 1781. Gwerth amaethyddol Tŷ Gwyn oedd £288 yn cynnwys naw buwch, 30 o wartheg stôr, 140 o ddefaid ac ŵyn, chwe cheffyl, tri mochyn a phedair gafr gyda gwerth £34 o haidd a £23 punt o wair yn ychwanegol. Yn Nhalysarn y stoc gyfatebol oedd chwe buwch, 16 bustach a lloi, 40 dafad a saith ceffyl gyda £4 o wair a £7 o rawn i roddi cyfanswm terfynol o £95 punt.

Mae’n werth edrych ar ewyllys Robert Coytmor yn 1725 i gael cadarnhad pellach am flaengaredd economi yr ucheldir. Y gŵr bonheddig hwn oedd perchen stad Coetmor, oedd ar y pryd â meddiannau helaeth ym mhlwyf Llanllechid. Mae tair adran ddadlennol i’r ewyllys, un yn cyfeirio at gnewyllyn y stâd ym mhlasty Coetmor ar lwyfandir Llanllechid, yr ail yn crybwyll eiddo ar fferm Tŷ’n Hendre ar fras diroedd yr iseldir, a’r drydedd yn rhestru cynnwys y fferm fynydd yn Nhal Llyn Ogwen yn Nant Ffrancon. Yng Nghoetmor gynhwysai’r stoc 14 buwch, wyth ych, un anifail blwydd a phum mochyn – y cyfan werth £64 punt. Ond coron y sefydliad oedd y ceffylau, o leiaf 24 ohonynt a oedd yn werth £96, ac un, y ‘chesnut stone horse’, ei hun werth £30. Dyma felly arddangos cyfoeth uchelwr o dras. Yn Nhŷ’n Hendre nid yw cyfanswm y gwartheg wedi’i gofnodi, ac eithrio pum llo ac un fuwch, ond pris y cyfan, gan gynnwys ‘corn chest and old table’, oedd £17. Yn Nhal Llyn Ogwen, fferm na wyddys ei maint yn 1725, nifer y gwartheg oedd pump, y gwartheg stôr yn 63, i gynnwys saith ych, wyth bustach, 14 heffer, 13 heffer blwydd, naw bustach bychan a 12 llo blwydd, gyda chyfanswm ariannol y cyfan yn £105. Yn ychwanegol yr oedd gan y sefydliad 383 o ddefaid a 74 gafr oedd werth £37.5s. Yn dra diddorol mae’r rhestr hefyd yn cynnwys cyfeiriadau at dair troell, parsel o edafedd, pum tunnell o lo a pharsel o olosg, yr oll yn gwneud cyfanswm ychwanegol o £8.4s. Gwerth ariannol Robert  Coetmor yn 1725 oedd £341.9s gyda chrynswth yr arian yn deillio o’i fferm yn ucheldir Nant Ffrancon.

Mae’n amlwg o’r drafodaeth uchod fod llewyrch ariannol yn gysylltiedig ag economi ffermydd ucheldir Dyffryn Ogwen. Mae’r canlyniad yn ategu ymchwil ddiweddar sy’n dangos, yn groes i’r farn gyffredin am aflwyddiant economi amaethyddol ucheldir Cymru, fod cyfundrefn ucheldir Eryri yn braffach ac yn fwy cost effeithiol na’r economi gyfatebol a berthynai i lawr gwlad yr ardal. Manteision mawr yr economi oedd maint y sefydliadau, cyfartaledd uchel y stoc, traddodiad gwydn o ffermio a chraffter yr amaethwyr yn goresgyn holl amodau anodd yr amgylchedd. Ac mae ewyllys megis un Rowland Williams yn 1774 yn gofnod o flaengaredd yr economi hon.

Ffynonellau

Nia Powell. 2007. ‘Near the margin of existence’? Upland prosperity in Wales during the Early Modern Period. Studia Celtica. XLI (2007), 137-162.

J. Ll. W. Williams a Lowri W. Williams. 2013. Portread o gyfoeth a gwerth yn economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y ddeunawfed ganrif. Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 35, (4), 31-69.

Pen blwydd hapus Bethesda!

Hen dro ffadiracs fod pawb wedi anghofio fod ein pentra bach ni yn dathlu ei ddaucanmlwyddiant eleni! Dyma bill bach i geisio llenwi’r bwlch ac i godi ymwybyddiaeth o’r ffasiwn ben blwydd.

Rhan o fap cynnar  o Ddyffryn Ogwen dyddiedig i 1800 – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol

Mae cynllun pob pentref yn hynod o debyg i jig-so, gyda phob rhan yn plethu i’w gilydd i greu’r cyfanwaith cyfan, neu, fel sy’n digwydd yn aml, mae darn gwaf yn cael ei lenwi gan ddarn newydd bob yn dipyn gan newid ychydig ar y patrwm gwreiddiol. Ac nid yw datblygiad pentref Bethesda felly yn ystod dau gan mlynedd cwta ei fodolaeth yn eithriad i batrymau datblygu y rhelyw o bentrefi Cymru. Ym Methesda, y deinamo a oedd yn rheoli datblygiad y pentref drwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd esblygiad chwarel y Penrhyn i fod yn un o chwareli llechi mwyaf y byd. Sgil effaith hynny wrth gwrs oedd gofyn cynyddol am lety i’w gweithlu.

Ardal plwyf Llanllechid cyn 1822 – rhan o Fap Llanllechid – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol.> Pentrefi DO Bethesda 1822 crop

Cyn bod pentref ym Methesda yr oedd dau lwybr yn ymestyn drwy blwyf Llanllechid. Roedd y cyntaf yn cyrraedd o Lanllechid i Carneddi ac yn gwasanaethu nifer o dyddynnod ar lawr y dyffryn gan gynnwys Penybryn, Garneddwen, Pant y Ffrydlas ac Abercaseg. Ymestynnai’r ail lwybr o Goetmor i Gochwillan gan ymuno â’r cyntaf ym Mhenybryn. Cynigiai’r ddau lwybr fframwaith i ddatblygiadau cynharaf egin bentref y dyfodol, a gellir priodoli patrwm llinynnol y tai cyntaf o Lidiart y Gweunydd hyd at Gapel Carneddi i gyfnod cyn adeiladu’r capel yn 1816.

 

Y datblygiad sylfaenol i sefydlu’r pentref oedd adeiladu ffordd Bost Telford yn 1820 a olygodd agor mynediad i lain mawr o dir rhwng Pont y Tŵr a Phont y Pandy, gyda’r rhan helaethaf ohono ym meddiant annibynnol stad y Penrhyn. Byddai yn dipyn o sioc i Thomas Telford pe sylweddolai mai yn ei sgil o y sylfaenwyd y pentref. Meddyliwch am funud petai’r pentref wedi’i enwi’n Telfordsville yn hytrach na Bethesda yng ngwlad Cannan yn sgil capel mawr yr Annibynwyr! Ychydig flynyddoedd yn gynharach yn 1794 yr oedd Owen Ellis, ffermwr cefnog a phrydleswr fferm fawr Cefnfaes i’r dwyrain o Dalybont, wedi prynu tyddyn Cilfoden Isaf am £735 heb fawr sylweddoli bryd hynny mai’r llain serth a chreigiog hwn a fyddai’n datblygu yn gnewyllyn canolog y pentref o 1820 ymlaen. Estynnai’r tir o Ffordd Carneddi yn y dwyrain i lan Afon Ogwen yn y gorllewin ac roedd wedi ei gywasgu rhwng tiroedd stad Coetmor i’r gogledd a stad y Penrhyn i’r de. Datblygwyd y cnewyllyn mewn dwy ran gyda rhan y gorllewin yn creu’r stryd fawr yn dilyn heol Telford a rhan y dwyrain yn arwain i adeiladu nifer o resi tai gweithiol unffurf a gwael eu hadeiladwaith yn ardal Brynteg a Carneddi. Rhyngddynt, yn fwgan diwydiannol ymwthiol, tyfodd chwarel lechi Pantdreiniog gyda’i domennydd rwbel ansefydlog a’i dwll dwfn bygythiol yn llethu datblygu’r cnewyllyn yn ganolbwynt dinesig unol. Datblygodd y Stryd Fawr yn brif ganolfan marchnata’r pentref ac ar ei chyrion tyfodd stad ddiwydiannol fechan yng Nghae Star. Ar yr hen lwybr o Goetmor datblygodd stryd o dai gweithiol Bryntirion ac yng nghysgod y stryd fawr datblygodd terasau unffurf Penygraig, Twr a Glanrafon, a phob datblygiad wedi ei werthu neu ei lesu gan deulu Ellisiaid y Cefnfaes.

Bethesda yn 1840 – rhan o Fap y Degwm drwy ganiatad Gwasanaeth Llyfrgelloedd ac Archifau Cyngor Gwynedd

Yn 1854 drwy ddeddf gwlad awdurdodwyd Deddf Gwelliant Bethesda ac etholwyd nifer o barchusion yr ardal i ffurfio Comisiynwyr Gwelliant Bethesda, math o egin gyngor gwarcheidiol i’r pentref, dan gadeiryddiaeth Arglwydd Penrhyn. Cyfrannodd ef £1000 tuag at wella gwasanaethau’r pentref a chyflwynwyd cynlluniau ar gyfer cyflenwi dŵr yfed, carthffosiaeth, nwy a goleuadau i’r pentref. Golygodd y ddeddf hefyd gyflwyno gwell safonau adeiladu tai gan ddwyn sylw at ddiffygion y terasau salw ar dir stad y Cefnfaes. Yn cyfateb fwy neu lai i’r safonau newydd adeiladwyd rhesdai urddasol Ogwen Teras i addurno mynediad y de i’r pentref gan ei gynllunio ar dro i ymestyn rhwng capel Bethesda a gwesty’r Douglas Arms. Datblygiad ar dir y Penrhyn ydoedd hwn a rhan ganolog ohono oedd capel mawreddog Jerusalem a godwyd yn 1841 ar un ochr y ffordd ac eglwys Glanogwen a godwyd yn 1856. Datblygiad arwyddocaol arall sy’n cyfateb i’r cyfnod hwn oedd i stad y Penrhyn brynu hen stad Coetmor yn 1855 a thrwy hynny ganiatáu i rym mwyaf pwerus yr ardal amgylchynu’r cnewyllyn annibynnol gwreiddiol. O hyn allan roedd holl ddatblygiadau mwyaf arwyddocaol gweddill y ganrif i ddigwydd drwy nawdd stad y Penrhyn.

Bethesda yn 1855 Casgliad Mapiau Johnson – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol. > Llais Ogwen Photos. Bethesda 1855

Hen fferm Penybryn oedd canolbwynt y datblygiad nesaf sy’n perthyn i gyfnod cythryblus yn hanes Dyffryn Ogwen. Yn 1864 yr oedd cysylltiadau diwydiannol yn chwarel y Penrhyn yn bur fregus ac arweiniodd hyn at streic a barhaodd am wythnos ym mis Awst y flwyddyn honno. Efallai mai cyd-ddigwyddiad oedd i lythyr ymddangos yn y wasg yn y mis Rhagfyr canlynol yn canmol haelioni Barwn Cyntaf y Penrhyn yn adeiladu tai o safon arbennig ar gyfer trigolion y pentref. Cyfeirio mae’r llythyr at y datblygiad uchelgeisiol a gynlluniwyd yn driongl o dai pâr a gerddi sylweddol yn gysylltiedig â hwy a amgylchynodd yr hen fferm ar naill law allt Penybryn ac yn Garneddwen a Ffordd Pantglas. Yr oedd cadernid a ffresni’r tai yn gyferbyniad goleuedig i foelni llwyd Brynteg a’i gyffiniau.

Y cam nesaf yn natblygiad y pentref oedd cynllunio harddach mynediad i begwn gogledd y stryd fawr. Y symbyliad allweddol oedd adeiladu gorsaf drenau sylweddol ei maint yn 1884 yn derminws i reilffordd genedlaethol yr LNWR ar domennydd rwbel hen chwarel lechi Llety’r Adar. Fel ar ddechrau’r ganrif pan gysylltwyd Bethesda gyntaf gyda phriffordd genedlaethol, felly hefyd ar ddiwedd y ganrif unwyd y pentref gyda chyfundrefn drafnidiaeth oedd yr un mor allweddol bwysig i’w ffyniant economaidd ag i’w delwedd gymdeithasol, cysylltiad seicolegol bwysig yr oedd aelodau’r Bwrdd Lleol wedi brwydro i’w wireddu ers nifer o flynyddoedd. Arweiniodd hyn at adeiladu nifer o derasau tai newydd ar naill ochr y briffordd ac i’r teras mwyaf mawreddog ohonynt oll, Penrhyn Teras, a fyddai’n gyflwyniad teilwng i’r Stryd Fawr fel ei gymar tebyg yn Ogwen Teras ym mhen arall y pentref. Ar derfyn y ganrif digwyddodd un newid gweinyddol yn hanes y pentref pan sefydlwyd Cyngor Dinesig Bethesda yn 1895 i gymryd lle’r hen Fwrdd Lleol. Y corff hwn felly a awdurdododd ddatblygiadau pwysicaf y ganrif ganlynol.

Un o ddatblygiadau cynharaf y ganrif oedd agor llwybr newydd i redeg o’r ffordd bost ger Penrhyn Teras i Goetmor a chyfeiriad Hen Barc yn y dwyrain. Lon Newydd Coetmor oedd y fynedfa a rhoddai hwylustod ar y cyntaf i gyrraedd yr Ysgol Sir a chartref W. J. Parry yn Coetmor Hallac erbyn tri a phedwar degau’r ganrif hwylusodd ddatblygiad stadau tai preifat a chymdeithasol yng Nghoetmor a Maes Coetmor. Datblygiadau tebyg a gafwyd ar orlifdir afonydd Caseg a Ffrydlas ym mhen deheuol y pentref, sef yn y rhannau hynny o’r ardal a fyddai, o safbwynt daearyddol, yn llawer mwy addas i leoliad y pentref oni bai am i resymau cymdeithasol ganoli’r datblygiad ar safle annibynnol, ond ffisegol anoddach, stad y Cefnfaes. Ar y llwyfandir diddymwyd caeau hen dyddynnod Garneddwen, Pant Ffrydlas ac Abercaseg ac adeiladwyd arnynt stadau cyngor Adwy’r Nant yn y tridegau ac yn ddiweddarach yn y pumdegau stadau sylweddol eu maint yn Glanffrydlas a Glanogwen.

Pentref Bethesda yn 1890 yn dangos gwahanol raniadau’r pentref yn dilyn datblygiadau’r cyfnod, Llais Ogwen.

Datblygiad pwysicaf y ganrif ddiwethaf bur debyg oedd penderfyniad y Swyddfa Gymreig bryd hynny i ariannu symud chwarel Pantdreiniog yn ei chyfanrwydd o ganol y pentref, Cwblhawyd y cynllun yn ystod y chwedegau ac er mor ddymunol oedd cael gwared ar hagrwch afler y tomennydd a pheryglon y twll, eto gadawodd y glanhau ddiffeithwch bron yr un mor afler â’i ragflaenydd diwydiannol yng nghanol y pentref. Tasg cynllunwyr yr unfed ganrif at hugain fydd adnewyddu canolbwynt mwy addas i bentref Bethesda na’r borfa ddiffaith sydd ar y safle dyddiau yma.

Er i Fethesda fel y mae ddod i fodolaeth yn rhinwedd bwriad yr Ymerodraeth Brydeinig i gryfhau ei gafael ar ei hymerodraeth drwy gryfhau ei chyswllt ag Iwerddon, ac i’r pentref ddatblygu i raddau wedi hynny yn sgil caethwasanaeth, un o benodau mwyaf afiach yr Ymerodraeth honno, mae’n destun balchder mai pentref a dyffryn Cymraeg a Chymreig yw Bethesda ddau gan mlynedd wedi ei sefydlu. Mae cyfrifoldeb arnom ni, holl drigolion y presennol o bedwar ban byd i achub ar bob cyfle i ddiogelu ein hiaith, ein diwylliant a’n hamgylchedd ac i sicrhau ein bod ni yn gyfrifol am ddatblygu Bethesda a Dyffryn Ogwen er ein mwyn ni ein hunain o hyn allan.

Beth am gychwyn gwneud hynny drwy ddathlu daucanmlwyddiant Bethesda cyn diwedd 2020?!

Ffynonellau

Dafydd Fôn Williams. ‘Dau Deulu Lwcus’. Darlith i Gymdeithas Hanes Rachub, Tachwedd, 2015.

Elwyn Hughes. Cyfres Pwy sy’n Cofio. Llais Ogwan 2014-16.

Y ‘Rwsiaid’ – eto!

Gair o rybudd – tydi popeth sydd wedi ei ‘sgwennu ar y wefan yma ddim yn gwbl gywir bob tro!

A dyna ydi hanes y pill ar y ‘Rwsiaid’ a ymddangosodd 31 Ionawr eleni.  Mae dau ymadrodd Saesneg yn dod i gof – ‘a lttle knowledge is a dangerous thing’ yw un, a’r llall yw, ‘publish and be damned’. Heb yn wybod i ni yr oedd erthygl swmpus wedi ei hysgrifennu yn 2012 (gweler y manylion isod), gan ddau academydd o Lerpwl yn y cylchgrawn Cymry a’r Môr yn adrodd hanes y fintai o ‘Rwsiaid’ a ddaeth i dorri coed yn Nhregarth yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, ac mae manylion diddorol yr erthygl yn golygu fod yn rhai cywiro’r pill ar y Wefan.

Yn gyntaf, criw llong hwyliau bedwar mast y Lucipara oedd y ‘Rwsiaid’ a ddaeth i Dregarth, a llong o’r Ffindir oedd hi. Roedd y llong yn hwylio o Ardrossan i Santos yn Brazil o dan gapteiniaeth Gustav Johansson gan gario cargo o lo. Suddwyd y llong gan longau tanfor yr Almaenwyr ar 26 Mai, 1917, oddi ar arfordir Gogledd Iwerddon. Achubwyd y criw i gyd a glaniasant yn Lerpwl. Yn ystod blynyddoedd cyntaf y ganrif yr oedd gan gwmnïau o’r Ffindir lynges o longau hwylio a oedd yn chwarae rhan bwysig yn cynnal masnach ryngwladol yn arbennig rhwng gwledydd Môr y Baltig, Prydain a thu hwnt. Ond ym merw’r rhyfel yr oedd yr Almaen wedi cyhoeddi y byddai ei llongau tanfor yn ymosod ar lyngesau pob gwlad elyniaethus a oedd yn hwylio’r moroedd oddi ar arfordir Prydain. Yr oedd y strategaeth yn bur llwyddiannus  a rhwng y 3ydd a’r 26ain o Fai 1917 suddwyd nifer o longau gan gynnwys chwech o’r Ffindir. Erbyn diwedd y flwyddyn yr oedd cyfanswm o 403 o longwyr o’r Ffindir wedi glanio ym Mhrydain ac yn aros heb waith yn bennaf yn Lerpwl a Chaerdydd.

Yn ystod 1917, gyda llwyddiannau’r Almaenwyr yn cynyddu, yr oedd gwir bryder ym Mhrydain am sut y gallesid diogelu masnach y wlad mewn bwydydd, deunyddiau crai a choed yn ei marchnadoedd o dros y môr. Yr oedd y fasnach goed yn creu cur pen arbennig oherwydd yr oedd 90% o gyflenwad y wlad yn cael ei fewnforio yn bennaf o wledydd y Baltig a Chanada. Trefnodd y Llywodraeth adran arbennig – y Timber Supply Department a oedd yn atebol i gabinet y Llywodraeth – i ddelio â’r argyfwng gyda’r nod o gwtogi’n sylweddol ar y mewnforion a defnyddio coed o goedwigoedd cynhenid y wlad i lenwi’r bwlch. Rhannwyd y wlad yn adrannau gyda’r disgwyliad y byddai pob rhanbarth yn cyflawni ei nod. Ond yr oedd gwir angen am weithlu profiadol os oedd cynllun y Llywodraeth i lwyddo, ac yn y cyswllt hwn yr oedd byddin heb waith llongwyr o’r Ffindir megis manna o’r nefoedd. Drwy gysylltiad rhwng Cenhadaeth Llongwyr y Ffindir, sefydliad yn Llundain, a Lerpwl yn ddiweddarach, a oedd yn gwarchod buddiannau llongwyr y wlad, daethpwyd i drefniant buan i ddefnyddio’r Ffiniaid fel coedwigwyr. Aethant ati i wneud tasgau yr oeddynt yn dra medrus yn eu cyflawni a hynny mewn amodau gwaith oedd yn hynod dderbyniol ganddynt.

Perthynai Tregarth i ranbarth gogledd Cymru o gynllun y Llywodraeth a phenodwyd athro coedwigaeth y Brifysgol ym Mangor i arolygu gwaith yr adran. Cafwyd cytundeb gyda stad y Penrhyn i gynaeafu coed mewn nifer o safleoedd – Parc y Bryniau a Pharc y Bwlch ar Foelyci, Parc yr Ocar ger Coed y Parc i dorri coed collddail, a Choed Cochwillan i’r gogledd o Bont y Pandy ar Afon Ogwen. Dan amodau’r cytundeb byddai pob coedwigwr yn derbyn tâl o £8 y mis – sef wyth geiniog yr awr am wythnos waith o 51 awr, gyda thâl ychwanegol o swllt yr awr pe gweithid oriau ychwanegol. Yr oedd llety, i safon yr hyn a ddisgwylid ar fwrdd llong, wedi ei ddarparu mewn cytiau pwrpasol, ac yr oedd bwyd plaen ond maethlon i’w gyflenwi i weithlu caled ei lafur, i’w baratoi gan gogyddion profiadol am dâl o 17/6 yr wythnos. Gellid cael sylw meddygol pe bai gofyn ac yr oedd yr holl amrywiol arfau at y gwaith wedi eu trefnu ymlaen llaw. Yr oedd pob coedwigwr i weithio i gontract o chwe mis, i’w adnewyddu ar derfyn y cyfnod oni bai y byddai’r unigolyn yn dychwelyd i’r môr neu yn camymddwyn yn ei waith.

Mae’n anodd gwybod i sicrwydd faint yn union o goedwigwyr y Ffindir a ddanfonwyd i Dregarth.  Cyfeirir at fintai o 96 yn yr erthygl, ond mae’n fwy tebygol mai dyma’r nifer a ddanfonwyd i’r rhanbarth cyfan, i’w trefnu wedyn yn unedau gweithredol llai yn ôl gofyn y contractau unigol. Felly, mae’n bur debyg mai criw’r Lucipara a ddanfonwyd i Dregarth, uned o tua 20 o ddynion dan ofal eu capten Gustav Johansson – trefniant hwylus a olygai gadw at berthynas weithio gyfeillgar a chynhyrchiol.  Yr oedd i bawb ei ddyletswydd – 12 i dorri coed, dau i drimio ac eraill i dacluso ac yn y blaen.  Mae llun y coedwigwyr a gyflwynwyd yn y nodyn gwreiddiol yn adrodd cyfrolau. Sylwer mai’r 21 dyn mewn crysau gwynion yw’r coedwigwyr, oll wedi eu gwisgo’n unffurf yn ôl amodau eu contract, y capten yn sefyll i’r naill ochr mewn dillad yr un mor swyddogol ond o wahanol wead, a’r gweddill yn fechgyn lleol yn gofalu am y ceffylau a chyflawni mân dasgau eraill.

Yr hyn nas adroddir yn y llun yw cenedl y bechgyn, ond fel y cofnodwyd yn y nodyn nid Ffiniaid mohonynt oll chwaith gan fod bechgyn o Estonia yn eu plith yn ogystal. Nid nad oedd pobl Tregarth yn bell o’u lle yn cyfeirio at y coedwigwyr fel Rwsiaid, oherwydd yr oedd y Ffindir megis talaith o Rwsia hyd nes i’r wlad ennill ei rhyddid ym mis Rhagfyr 1917, hynny yw ychydig fisoedd wedi i’r Lucipara gael ei suddo oddi ar arfordir Gogledd Iwerddon. Ac mae un nodyn arall sy’n ddiddorol, nid baner y Ffindir sy’n cyhwfan ar starn y ddwy long yn y model a’r llun ond baner Estonia, ond awn ni ddim i ddilyn y trywydd yna!

Da chi cywirwch ni os gwelwch ein bod ni’n cyfeiliorni neu os bydd gennych ragor o wybodaeth i’w hychwanegu at yr erthyglau.

Diolchiadau

Yr ydym yn ddyledus i Dafydd Roberts, Cae’r Wern, am dynnu ein sylw at yr erthygl hollbwysig isod, ac i Beryl a Gareth Llwyd am sylwadau ychwanegol am Gustav Strandberg a’i wraig Jane yn ‘Rallt Ganol, Pentir, ef yn saer coed arbennig ei ddawn a’i fedr.

Ffynhonnell

Stammers a F. Large, 2012. War exiles at work. Finnish seamen in Welsh Woodland in the First World War. Cymru a’r Môr, Rhif 33. 2012

Pontydd Afon Gaseg

Lot 23, Cynllun Ffordd Telford rhwng Bryn  Bella a Pont y Gaseg, drwy ganiatâd Archif Telford yn yr Archifdy Cenedlaethol, Kew. Telford CD Lot 23 Fig 5b.

Ymwelodd Thomas Telford gyntaf â Dyffryn Ogwen yn 1811 gan wneud hynny yng nghwmni George Hay Dawkins, nai Richard Pennant, a’i olynydd fel Arglwydd y Penrhyn. Bu’r ddau yn marchogaeth drwy’r ardal i ddewis y llwybr mwyaf cymwys ar gyfer y ffordd bost newydd a oedd i gysylltu Llundain â Chaergybi. Dewisodd rannu’r gwaith o adeiladu’r ffordd yn nifer o adrannau – y cyntaf o Lyn Ogwen i Dŷ Gwyn; yr ail o Bont Ogwen i Bont Ffrydlas; y drydedd o Bont Ffrydlas i Bont y Pandy; y bedwaredd o Bont y Pandy i Lôn Isa. Enillwyd y contract i adeiladu’r adran o Bont Ogwen i Bont Ffrydlas gan Thomas Evans, tirfesurydd o Riwabon ac adeiladydd nifer o rannau’r ffordd yn ardal Llangollen. Pris y contract, oedd £1669 ac fe’i harwyddwyd ym mis Awst 1818. Rhan o’r contract oedd adeiladu tair pont i groesi afon Ffrydlas, afon Gaseg ac afonig y Gaseg, y gyntaf yn ôl y cynllun gyda’i bwa yn 10 troedfedd, yr ail yn 20 troedfedd a’r drydedd yn 40 troedfedd.

Pont Rhos y Nant, sylwer ar y trawst concrit sy’n lledu’r bont ar ochr y dwyrain. 

Yr oedd yr anghenraid i adeiladu pont dros afonig y Gaseg yn ddiddorol. Yn y tair blynedd rhwng 1798 a 1800 cofnodwyd tywydd eithriadol ddiflas yn ardal Dyffryn Ogwen – dioddefwyd sychder mawr yn ystod 1798 ac yn y ddwy flynedd ganlynol cafwyd eira a rhew eithriadol a barhaodd hyd at fis Mehefin 1799. Dilynwyd y tywydd caled ym mis Gorffennaf gan lifogydd enfawr fel canlyniad i lawiad ffrwydrol yn ucheldir y Carneddau . Fel canlyniad newidiwyd tirlun rhai mannau yn yr ardal. Disgrifiwyd yr amgylchiad gan Hugh Derfel Hughes fel .’..y digroenwyd yr Elen ac yr holltodd Afon Gaseg iddi wely newydd, nes ymffurfio yn ddwy fforch a llunio delta cyn cyrraedd yr Ogwen’.

Yn dilyn y cenlli difrodwyd nifer o brif bontydd yr ardal gan gynnwys y Bont Uchaf ar afon Ffrydlas,  Pont Coed y Parc ar afon Galedffrwd a Phont Ogwen a Phont Gaseg ar eu hafonydd priodol. Yn Nant Ffrancon llithrodd y mynydd i gladdu ffermdy Pentref ac mae’r domen anferth a lithrodd dros y ffermdy gwreiddiol i’w gweld yno heddiw yn tra-arglwyddiaethu dros y fangre.

Pont Rhos y Nant ar ochr y gorllewin, Telford, 13

Pont Afon Gaseg

Tybed pa newid ddaw i Ddyffryn Ogwen y dyfodol wrth i effeithiau cynhesu byd eang ddwysau?

Ffynonellau

Quartermaine, J., Trinder, B., Turner, R. 2003  Thomas Telford’s Holyhead Road. CBA  Research Report 135. CBA York

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

J. Ll. W. Williams; Lowri Wynne Williams 2015. Retracing Thomas Telford’s footsteps, the building of the post road through Dyffryn Ogwen in Gwynedd, 1815 – 1824. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 76, 35-60

Gwasanaeth Archifau Gwynedd, Caernarfon –  Cynlluniau XB/185 – Plan of bridge over River Gaseg, 1800