Ysgol Glan Rhyd Idwal

Gwnaeth Marian Elias gymwynas enfawr â hanes ein hardal pan ddarbwyllodd  y diweddar Margaret Roberts, Tal y Braich, i ysgrifennu ei chlasur o lyfr ‘Oes o Fyw ar y Mynydd’ a gyhoeddwyd gyntaf yn 1979. Ac er clod i Margaret Roberts heb ei phennod hi ar ‘Yr Ysgol Ddyddiol’ ni fyddai prin ddim o hanes  Glan Rhyd Idwal wedi goroesi hyd heddiw ac ni fyddai’r cofnod hwn yn bodoli ychwaith. Mae lleoliad y safle neilltuedig  yn gyfarwydd i lawer, ond rhag ofn bod yr encil yn ddieithr i eraill gwell nodi lle y saif. Adeiladwyd Glan Rhyd Idwal ar grib y Benglog yn drothwy i ehangder Nant Ffrancon islaw. Gellir cyrraedd y safle o ben Llyn Ogwen drwy gymryd hen lwybr Ffordd y Lord heibio i ganolfan wybodaeth Parc Cenedlaethol Eryri ac yno, ar fin y llwybr o fewn canllath neu lai, y saif yr adeilad mewn planhigfa o goed trwchus.

Mae cynllun yr adeilad ar ffurf eglwys oherwydd fel eglwys y cynlluniwyd y safle gan yr Arglwydd Penrhyn fel cyfrwng i wasanaethau Eglwys Loegr ar y Sul. Mae dyddiad ei hadeiladu yn ansicr ond credir ei bod yn dyddio o gyfnod 50au neu 60au’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, sef oes aur adeiladu eglwysi yn Nyffryn Ogwen o dan nawdd Edward Gordon, yr ‘Hen Lord’. Yn ystod yr wythnos fe’i defnyddid fel Ysgol Wladwriaethol (mudiad y National Society) dan nawdd yr Eglwys i addysgu plant o aelwydydd anghydffurfiol ardal Nant y Benglog a Nant Ffrancon. Hon oedd yr ysgol a fynychodd Margaret Roberts, a chydnabod ei theulu am genedlaethau cyn hynny, hyd oni chaewyd ei drws yn derfynol oddeutu 40au neu 50au’r ganrif ddiwethaf.  Heddiw troswyd yr adeilad yn dŷ.

Roedd Margaret Roberts yn un o ddeg o ddisgyblion yr ysgol yn y cyfnod 1917-1922, fwy neu lai, gan nad yw’n manylu ar y dyddiadau yn yr ysgrif.  Deuai’r athro i’w dysgu yno o Fethesda, yn ŵr caredig nad oedd wrth ei natur yn ddisgyblwr ciaidd ond, o ddarllen rhwng y llinellau, na feddai ar lawer o drefn. Yr oedd yr ysgol ar agor o ddeg y bore hyd at hanner awr wedi tri y prynhawn i groesawu’r fintai fechan o ddisgyblion a fyddai’n  cyrchu yno o ddalgylch gwasgaredig ffermydd y fro. I Margaret Roberts golygai hyn y byddai’n cerdded yno o’i chartref yn Nhal y Braich, siwrnai o chwe milltir y dydd yn ôl ac ymlaen.  Yn yr ysgol cuddid yr allor y tu cefn i lenni coch nad oedd wiw i’r disgyblion eu hagor ac eithrio drwy fynnu cipdrem slei yn wrthgefn i’r athro. Dechreuid y dydd gyda gwasanaeth crefyddol hirfaith gyda’r Credo yn dwyn y sylw pennaf. Diflas oedd yr addysg wedyn drwy adrodd y tablau yn ddi- ddiwedd a chofio sut i sillafu rhesi diderfyn o eiriau Saesneg. Saesneg oedd iaith yr addysg, ac meddai Margaret Roberts yn un o frawddegau mwyaf cofiadwy’r llyfr – ‘Credem yn siŵr mai lord oedd pob Sais ac mai ein braint fawr oedd iddynt siarad ond ychydig eiriau â ni’. Onid hon oedd y gyfundrefn addysg a luniwyd er creu gwaseidd-dra?

Ond yr oedd gwaredigaeth wrth law o gaethiwed y dosbarth. Ar rai prynhawniau byddai’r athro, yn ei fawr ddoethineb, yn tywys y disgyblion i werthfawrogi gwychder amgylchedd yr ysgol ar deithiau i Lyn Idwal neu lwybrau’r Benglog gan edrych ar gyfansoddiad cymhleth y creigiau neu ogoniant byd natur yn ei gyflawnder a’i amrywiaeth.  Ac yn ystod yr awr ginio yr oedd Llyn Ogwen a chwarel cerrig hogi’r Benglog ar y trothwy i’w archwilio a’u mwynhau cyn troedio yn ôl i undonedd blinedig yr ysgol weddill y prynhawn.  Er mai Saesneg oedd prif gyfrwng y dysgu mynnai’r athro drosglwyddo gwybodaeth am enwau lleoedd yr ardal gan egluro beth oedd eu hystyr, a thrwy hynny gyfoethogi gwybodaeth y disgyblion am eu hamgylchfyd. Mae ei disgrifiad o Ysgol Glan Rhyd Idwal, er mor fychan ei maint, yn adrodd cyfrolau am ba mor gaethiwus, ac ailadroddus oedd cyfundrefn addysg y National Society yng Nghymru ar dro’r bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed. Dengys hefyd ba mor gyfeiliornus oedd mynnu mai Saesneg oedd iaith yr addysg gan amddifadu cenedlaethau o blant o’r cyfle i ddysgu yn eu mamiaith. Eto, er mor gaeth oedd y dysgu ailadroddus,  gallai Margaret Roberts ddweud iddi ‘gael addysg werthfawr yn Ysgol Glan Rhyd Idwal’, ond efallai mai’r rheswm am hynny oedd gweledigaeth un athro dawnus a fynnai addysgu ei ddisgyblion yn eu cynefin y tu allan i gaethiwed yr ystafell ddosbarth.

Llyfryddiaeth

Margaret Roberts, Oes o fyw ar y mynydd, Gwasg Gwynedd, 1979.

Castell Penrhyn

Castell Penrhyn o’r awyr – llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Alaw Jones, Parc Moch.

Castell diweddar i bob pwrpas yw’r torllwyth llym, diaddurn a adnabyddir fel Castell Penrhyn.  Mae’n meddiannu safle hen blasty y gellir olrhain ei hanes yn ôl i’r Canol Oesoedd cynnar yn y bedwaredd ganrif ar ddeg . Adeiladwyd y castell diweddar ar gyfer George Hay Dawkins Pennant (1763 –1840) i gynllun Thomas Hooper (1776-1856), un o benseiri  amlycaf ei gyfnod a oedd yn enwog am gyflwyno syniadaeth ramantaidd hanesyddol i’w gynlluniau. Yr oedd yn ddewis poblogaidd fel cynllunydd tai bonedd yn Lloegr ac enillodd ffafriaeth y brenin George VI. Cynlluniodd y castell mewn arddull drymaidd neo Normanaidd a chwblhawyd y gwaith rhwng 1821 ac 1836. Yn ystod y cyfnod hwn yr oedd Hooper hefyd yn gweithio ar gomisiynau eraill yng Nghymru yn cynnwys Castell Margam, Tŷ Llanofer yn y Fenni  ac, yn nes gartref, Parc Cinmel a chastell Bryn Bras ger Llanrug. Mae cynllun castell y Penrhyn ar raddfa eithafol  o eang. Yn y tŵr tal cynhwyswyd ystafelloedd i’r teulu, a thu draw yn y prif ran cynlluniwyd y neuadd fawr gyda’i tho bwaog mewn carreg sy’n agored i’r nenfwd. Mae drws ffrynt mawreddog y castell yn arwain drwy goridor cul i agor i ysblander rhyfeddol y neuadd. Cynnwys y rhan hwn y grisiau enfawr  a gymerodd ddeng mlynedd i’w hadeiladu, ac sy’n dringo’n osgeiddig  drwy fwâu  addurnedig i’r llawr uwch ben.  Ar ymyl gogledd ddwyrain y castell lleolwyd adran y gweision a stablau’r meirch yn ddigon pell rhag bod arogleuon y ceffylau a chwilfrydedd y staff yn mennu ar breifatrwydd y preswylwyr.

 

Cynllun Castell Penrhyn  – drwy ganiatâd Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru, Aberystwyth.

Disgrifiwyd y castell gan Greville ar ei ymweliad yn 1841 fel –

‘a vast pile of building, and certainly very grand, but altogether, though there are fine things and some good rooms in the house, the most gloomy place I ever saw, and I would not live there if they would make me a present of the castle. It is built of a sort of grey stone polishable into a kind of black marble, of which there are several specimens within. It is blocked up with trees, and pitch dark, so that it never can be otherwise than gloomy’ .

George Hay Dawkins Pennant i’r hwn yr adeiladwyd y ffoli eithriadol ddrudfawr i foddhau ei ffansi hunanol.

George Hay Dawkins Pennant oedd y cyfyrder ffodus a etifeddodd drwy ewyllys Richard Pennant holl freiniau stad y Penrhyn, gan gynnwys y chwarel lechi yng Nghae Braich y Cafn a’r planhigfeydd siwgr yn Jamaica. Yr oedd yn ŵr eithriadol gefnog cyn derbyn manteision y Penrhyn hyd yn oed gan iddo etifeddu ffortiwn gwerth £93,960 gan ei deulu a oedd hefyd yn berchnogion planhigfeydd siwgr yn Jamaica. Yn 1838 ychydig flynyddoedd wedi adeiladu’r castell derbyniodd  £14,683 17s.2g yn iawndal am y 764 caethwas a enillodd eu rhyddid yn dilyn diddymu caethwasanaeth. Er, nid fel ‘iawndal’ y y dylid disgrifio’r arian erchyll hwn.

Olyniaeth y llwy aur oedd derbyn ffafrau’r  Penrhyn yn ddi-gwestiwn. Derbyniodd yr etifeddiaeth yn 1808 ond ni symudodd i fyw i blasty’r Penrhyn tan 1816 ar farwolaeth Anne Susannah, gwraig Richard Pennant.  Bu Dawkins Pennant yn Aelod Seneddol Newark o 1814 i 1818 a New Romney yng Nghaint o 1820 i 1830 ac felly ei brif ddiddordeb oedd gwleidydda. Yr oedd gan y teulu gartref yn Llundain, 56 Portland Place, ac mae’n debyg  mai hwn fyddai prif gartref George oherwydd ei  ofynion seneddol. Yn ystod cyfnod ei arglwyddiaeth llwyddodd i ehangu ffiniau stad y Penrhyn  i rannau eraill o’r sir a bu’n amlwg yn cryfhau ei ddylanwad politicaidd yn ninas Bangor gan arbenigo ar berchenogi nifer o westai yn y dref. Ond pennaf orchest y pendefig hwn o Sais, na wyddai ddim am dras Cymreig  y Penrhyn, heb sôn am chwarelyddiaeth, oedd  porthi crandrwydd addurnedig ei etifeddiaeth drwy awdurdodi adeiladu’r castell. Mae’n anodd pennu yn union gost adeiladu’r castell –  defnyddiwyd deunyddiau a llafur y stad i gyflawni cymaint o’r gwaith, ond amcangyfrifir i’r gost fod oddeutu £150,000, swm a fyddai’n cyfateb i oddeutu £49,500,000 heddiw. Dylid nodi yr adeiladwyd y castell ar gyfer gofynion un teulu a gynhwysai un bonheddwr, ei wraig, a dwy ferch o briodas gyntaf y tad.

Castell Penrhyn o Benylan oddeutu 1840 – Llun gan Thomas Hosmer Shepard.  Casgliad Tirlun Cymru drwy garedigrwydd a chaniatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth

Olynydd George oedd Edward Gordon Douglas (1800-1886), bonheddwr a thirfeddiannwr o’r Alban a briododd ferch hynaf George yn 1833 a thrwy hynny berchnogi’r etifeddiaeth. Yn 1841 newidiodd ei enw drwy orchymyn brenhinol i Douglas-Pennant  ac yn ddiweddarach gwnaethpwyd ef yn Arglwydd cyntaf y Penrhyn. Yr oedd gan George deulu mwy estynedig na’i dad-yng-nghyfraith gyda dau fab a thair merch o’i briodas gyntaf, ac wyth o ferched o’i  ail briodas yn 1846. Yn 1841 enillodd etholiad i gynrychioli Sir Gaernarfon yn y senedd, sedd a gynrychiolodd hyd at 1866 pan drosglwyddwyd y sedd yn ddiwrthwynebiad i’w fab. Er mai cefndir yn y fyddin a oedd gan y gŵr hwn ymdaflodd i weithgaredd y stad ac i wella amgylchfyd Dyffryn Ogwen a chwaraeodd ran amlwg yng ngwleidyddiaeth ei sir fabwysiedig. Ehangodd y stad yn Sir Gaernarfon a Sir Ddinbych a phwrcasodd Wicken Park yn swydd Northampton. Cyfeirid ato yn barchus fel yr ‘Hen Lord’, a disgrifiwyd ef fel –‘ gŵr bonheddig, gwyllt ei dymer, caredig ei galon, maddeugar a chrefyddol ei ysbryd. Meistr â lles a ffyniant ei weithwyr yn agos iawn at ei galon, er na fuasai’r gweithwyr yn cytuno bob amser â’i syniadau am eu lles’. Er mawr glod iddo ceisiodd ddatrys yr anghydfod diwydiannol yn chwarel y Penrhyn drwy gyfarfod a Phwyllgor y Streic yn 1874 ac o’r trafodaethau hyn y lluniwyd cytundeb cymodlon Pennant –Lloyd. Ar ei farwolaeth yn 1886 yn ei ewyllys  gadawodd £761,880 i’w fab hynaf Sholto ei ddisgynnydd yn yr olyniaeth.

Yr oedd George Sholto Gordon Douglas-Pennant (1836 -1907), o natur pur wahanol i’w dad ac yn ŵr llym, di-ildio a digyfaddawd.  Addysgwyd ef yn Eton ond er bod ei fryd ar yrfa yn y fyddin  cynghorwyd ef i ganolbwyntio ar yrfa boliticaidd a gofynion stad y Penrhyn. Etholwyd ef yn Aelod Seneddol Sir Gaernarfon o 1866 hyd 1868, ac eilwaith yn 1874 nes iddo golli’r sedd yn 1880, gorchfygiad nad oedd wrth ei fodd. Yn 1886, pan etifeddodd stad y Penrhyn roedd iddi  26,278 acer o dir oedd â gwerth trethiannol o £67,000 y flwyddyn, ac erbyn 1899 yr oedd elw’r chwarel yn £133,000. Pan dderbyniodd Sholto yr olyniaeth roedd sefyllfa chwarel y Penrhyn yn eithriadol fregus a chyflwr ariannol y gwaith fe ddywedir, yn gam neu’n gymwys, ar fin golygu y byddai’r gloddfa’n methdalu. Fel amddiffynnwr digyfaddawd  y syniadaeth fod gan y perchennog hawl ddwyfol i lafur rhydd heb ymyrraeth gan gyrff allanol, ac heb ystyried canlyniadau’r weithred, diddymodd Sholto gytundeb Pennant –Lloyd,. Y cam hwn arweiniodd at streic blwyddyn o hyd yn 1896/7 ac, yn ddiweddarach, at drychineb Streic Fawr 1900 a barhaodd am dair blynedd. Priododd Sholto gyntaf yn 1860 a chawsant un mab a chwech o ferched o’r briodas hon. Bu ei wraig farw yn 1869. Priododd am yr eilwaith yn 1875 ac o’r briodas hon cafwyd dau fab a chwe merch a ganwyd yr olaf o’r tylwyth yn 1889 pan oedd Sholto yn chwedeg tri o oed. Yn ychwanegol i’r Penrhyn yr oedd gan y teulu dŷ gwledig arall yn Wicken Park, Stony Stratford yn swydd Buckingham a chartref trefol yn Mortimer House, Halkin Street, Belgrave Square, Llundain.

Gellir cyffredinoli ynghylch pendefigion y Penrhyn. Yr oeddynt oll, wrth gwrs, yn eithriadol gefnog ac yn perthyn i gylch cyfyng eithriadol o bobl aruchel ac uchel ael ym Mhrydain. Cenhedlodd dau o’r pendefigion deuluoedd mawr ac yr oeddynt yn dra awyddus i briodi eu plant ag epil teuluoedd o’r un cylchoedd breintiedig yn bennaf  er mwyn lledaenu eu dylanwad yn genedlaethol a chryfhau eu buddiannau materol yn y broses. Yn rhinwedd eu hetifeddiaeth, ac nid o reidrwydd eu gallu, yr oedd ganddynt ddiddordeb mawr mewn gwleidyddiaeth fel cyfrwng o hybu eu gyrfaoedd personol yn genedlaethol ac er mwyn diogelu eu buddiannau yn sirol ac yn blwyfol. Yr oedd ganddynt oll gysylltiad agos â’r fyddin ac ymhlith eu diddordebau yr oedd  magu a rhedeg ceffylau yn bwysig yn ogystal â hela a chwrsio ymysg eu cyfoedion. Er eu bod oll yn meddu ar dai trefol moethus yn Llundain, eu prif gartref yn y wlad, a’r gadwyn oedd yn eu huno’n deuluol, oedd Castell y Penrhyn, canolfan stad y Penrhyn a phencadlys chwarel y Penrhyn, a tharddle eu holl gyfoeth.

Gadawodd pendefigion mawreddog y Penrhyn eu hôl yn ddwfn ar Ddyffryn Ogwen –  y cyntaf fel sylfaenydd diwydiant, yr ail fel dandi gwastrafflyd, y trydydd fel cymwynaswr nad oedd pawb yn ei werthfawrogi, a’r pedwerydd fel ellyll dinistriol. Ond yng ngeiriau Dafydd Iwan ‘er gwaethaf pawb a phopeth’ dylem gofio ein bod ni ‘yma o hyd’.

Ffynonellau

RCAMW. 1956 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 1 East. HMSO, London

E H Douglas Pennant. 1998. The Penrhyn Estate 1760-1997: The Pennants and the Douglas-Pennants. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 59. 35-54.

Ernest Roberts  1963. Bargen Bywyd fy Nhaid. Llandybïe.

Gwaith copr Parc Moch

Un o hafnau y gwaith copr ym Mharc Moch

Yn 1768 cloddiwyd copr am y tro cyntaf ar Fynydd Parys, Amlwch, safle a ddatblygodd i fod y mwynglawdd fwyaf y byd yn ei chyfnod. Ar yr un pryd , os nad ychydig yn gynharach, rhwng 1760 a 1770 yr oedd mwynglawdd lawn mor llwyddiannus yn turio ym Mharc Moch yn Nyffryn Ogwen. Yno yr oedd mwyngloddwyr o Gernyw yn agor lefelau a phydewau dyfnion o lan Afon Ogwen i dir stad Coetmor. Cymaint oedd eu llwyddiant hyd nes, yn ôl Hugh Derfel Hughes, ‘na ddiffoddid canhwyllau ddydd a nos am saith mlynedd’ yn y mwynglawdd. Byr dymor oedd y fenter oherwydd datblygodd ffrae rhwng y mwyngloddwyr ac aerion y stad, a therfynwyd y gwaith. Ond er byrred ei thymor o waith erys olion y mwyngloddio ar lan yr afon ym Mharc Moch. Atgyfnerthwyd glan yr afon rhwng Pont Coetmor ac agen gyntaf y gwaith gyda therasau, ac mae muriau cerrig yn gwarchod y fynedfa i’r brif agen sy’n agor o lan yr afon ychydig fetrau i’r gogledd o bont y rheilffordd.

Un o hafnau gwaith copr Parc Moch

Un o hafnau gwaith copr Parc Moch

O ystyried dyddiad cynnar y fenter, ac o gofio nad oedd cynllun ffyrdd yr ardal yn gwasanaethu Parc Moch bryd hynny, rhaid ystyried pa fodd y cludid y mwyn o’r mwynglawdd i lan y Fenai i’w ddanfon oddi yno i’w brosesu yn Abertawe neu ar lannau Afon Merswy. Gan fod Parc Moch ar dir stad Coetmor ni ddangosir yr ardal mewn manylder ar brif fap stad y Penrhyn yn 1768 ac, yn anffodus, nid yw’r map yn nodi bodolaeth llwybr sy’n mynd o gyfeiriad Rachub i ardal Bryn Bella. Ni chafodd Pont Coetmor ei hadeiladu tan 1788, er y gallasai fod pompren gynharach yn croesi’r afon yn y lleoliad pwysig hwn. Ar fapiau cyfredol y ffordd fyrraf o fynd o Barc Moch i Lôn Goed, sef priffordd gynnar y cyfnod, fyddai ar y llwybr troed sy’n arwain drwy’r parc i Goed Isaf ac ymlaen i Goed Uchaf a’r ffordd. I ful dan ei bwn ni fyddai rhwystr, ond mae p’un a oedd y llwybr mewn bodolaeth bryd hynny yn gwestiwn nad oes ateb pendant iddo.

 

Oddeutu’r un pryd, rhwng 1759 a 1760, yr oedd consortiwm yn cynnwys etifeddion stad y Penrhyn -Syr Hugh Warburton a Syr George Young; John Ellis, ficer Bangor; Francis Lloyd, meddyg o Fynachdy, Sir Fôn a Richard Hughes, stiward stad y Penrhyn, hefyd yn edrych am gopr yn Nyffryn Ogwen. Eu mentrau hwy oedd yn Nolawen yn Nant Ffrancon ac ym Mhendinas o lan yr Afon Ogwen gyferbyn â chloddfa Parc Moch. Ond er mor barchus y cyfalafwyr, rhwygwyd y bartneriaeth mewn byr amser gan anghydfod blin yn dilyn penderfyniad Young i ochri gydag arolygwr y gwaith yn Nolawen, sef gŵr o Gernyw o’r enw Climo. Cloddiwyd un llwyth o gopr yn Nolawen a daeth y fenter i ben yn ddisymwth.

 

Oddeutu’r un pryd, rhwng 1759 a 1760, yr oedd consortiwm yn cynnwys etifeddion stad y Penrhyn -Syr Hugh Warburton a Syr George Young; John Ellis, ficer Bangor; Francis Lloyd, meddyg o Fynachdy, Sir Fôn a Richard Hughes, stiward stad y Penrhyn, hefyd yn edrych am gopr yn Nyffryn Ogwen. Eu mentrau hwy oedd yn Nolawen yn Nant Ffrancon ac ym Mhendinas o lan yr Afon Ogwen gyferbyn â chloddfa Parc Moch. Ond er mor barchus y cyfalafwyr, rhwygwyd y bartneriaeth mewn byr amser gan anghydfod blin yn dilyn penderfyniad Young i ochri gydag arolygwr y gwaith yn Nolawen, sef gŵr o Gernyw o’r enw Climo. Cloddiwyd un llwyth o gopr yn Nolawen a daeth y fenter i ben yn ddisymwth.

Mae’n amlwg fod datblygwr craff fel Richard Pennant (1737? – 1808), perchennog stad y Penrhyn yn dilyn ei briodas â merch Warburton yn 1765, wedi sylweddoli nad oedd bonansa ariannol Mynydd Parys i ddigwydd yn Nyffryn Ogwen. Fe fyddai dyn mor graff ag ef yn ymwybodol fod adroddiad Hugh Stephens, arolygwr mwyngloddiau, yn barnu nad oedd rhagolygon arbennig i ddatblygu potensial mwynau’r fro. Dysgodd Pennant a’i olynwyr y byddai’n llawer haws, ac yn fwy proffidiol drefnu cytundebau gyda mentrau annibynnol, gyda breindal uchel ar y cynnyrch, yn hytrach na llosgi bysedd yn datblygu cnau gweigion. Yn 1782, er enghraifft, yr oedd prydles cwmni Roe ym Mynydd Parys yn annhebygol o gael ei hadnewyddu, ac felly daeth y cwmni i archwilio yng Nghwm Graeanog, yn Nant Ffrancon. Menter aflwyddiannus oedd hon eto pan gloddiwyd rhwng pump a chwe thunnell o gopr ar draul o £400. Ond nid oedd pall ar awch y datblygwyr oedd yn gymysgfa o Gymry, o Fôn yn bennaf, ac o Saeson a fynnai ennill ffortiwn o’r cawg copr. Trefnwyd nifer o gytundebau hyd at 1850 cyn i fenter y copr bylu yn Nyffryn Ogwen unwaith ac am byth. Unwaith y temtiwyd Pennant i fagl y twll mwynau pan fentrodd ailagor mwynglawdd Dinas yn 1802, ymdrech a brofodd unwaith yn rhagor i fod yn fethiant.

Cwm Graeanog yn Nant Ffrancon

Nid nad oedd Pennant, er hynny, yn chwilio am gyfleoedd i ddatblygu portffolio diwydiannol ehangach i’w etifeddiaeth. Un llinyn yn unig i’w fwa oedd chwarel lechi Cae Braich y Cafn . Fel aelod seneddol dros ddinas Lerpwl gwyddai fod yno farsiandwyr a oedd yn dra awyddus i ddatblygu golud Gwynedd. Yn 1800 arwyddodd gytundeb 21 mlynedd gyda chwmni Michael Humble, Samuel Holland a Nicholas Hurry i ddatblygu melinau grawn, fflint ac ocar ar dir ei stad. Arwyddwyd pedwar trefniant ychwanegol yn 1803 ar gyfer datblygu mwynau ac amaethyddiaeth yr ardal. Y gŵr canolog yn yr holl drefniant oedd Samuel Worthington, cyfaill agos i Pennant, a pherchennog melin flawd yn Lerpwl. Yr oedd ef drwy drefniant cynharach wedi cael yr hawl i chwilio am fwynau ar stad y Penrhyn ac wedi datblygu’r cysylltiad drwy ddod yn brif asiant gwerthu llechi chwarel y Penrhyn, a than ei warchodaeth ef y gweithiai Humble a Holland. Derbyniodd Worthington brydles ar y chwarel gerrig hogi yn Nant y Benglog a sefydlodd felin i’w trin fel rhan o’r fenter, i falu callestr yn y Felin Isa yn Llandygái i’w ddanfon i wydro llestri porslen yng nghrochendy’r Herculaneum yn Lerpwl. Ychwanegodd at ei bortffolio yn 1800 drwy dderbyn prydles ar y gloddfa ocar yng Nghoed y Parc.  Talodd £40 am y felin, yr odyn, y pwll mwyn a’r siediau i drin y cynnyrch cyn symud y datblygiad i’r Felin Isa a sefydlu yno waith paent fel isgynnyrch i’r ocar. Datblygiad arall o bwys gan Worthington oedd y ffatri llechi ysgrifennu ar y cei ym Mhorth Penrhyn. Anturiaethwr a adawodd ei farc ar ddiwydiant cynnar Dyffryn Ogwen oedd Worthington ond eto erbyn 1829 yr oedd yr holl fentrau hyn wedi rhedeg eu rhawd ac yntau wedi ymddeol i Lanfairfechan ar ôl anghytuno â Dawkins Pennant, perchennog newydd stad y Penrhyn.

Yr oedd dyfodol Dyffryn Ogwen wedi ei glymu i’r diwydiant llechi, ac wedi’r ymchwydd cyntaf i ddarganfod copr llithrodd y diwydiant mwynau crai i ebargofiant gan adael prin greithiau’r mwngloddiau ar y llechweddau, megis menter y gwaith arsenig yn Nolawen yn 1827; arbrofion gwaith copr yn Nhai Newyddion yn1839 a’r fenter i fwyngloddio manganîs yng Nghwm Pen Llafar yn chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn ogystal â’r mentrau y cyfeirir atynt uchod.

Diolch i Einion Thomas am ei gyfraniad at y nodyn hwn.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid . Bethesda.

M. Bassett. 1974. Diwydiant yn Nyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 35. tt. 73-84.

Y Caffi

Dyma gyfraniad gan Idris Lewis, Dolwern, Ffordd Bangor.

Bid sicr, jyncet i’w gofio oedd hwnnw a gynhaliwyd un Sadwrn ym mis Awst 1882 i ddathlu agor y Caffi yn Nheras Penrhyn, Bethesda, gyda holl bwysigion yr ardal yn bresennol. Sylwer ar yr enw, y Caffi, fel y’i galwyd yn yr adroddiad a ymddangosodd yn Y Gwyliedydd yr wythnos ganlynol i gofnodi’r achlysur, er mai ei enw yn llawn oedd The Bethesda Temperance Cafe. Y Caffi oedd yr adeilad a goronai un pen i Res Penrhyn. Adeilad a ddiffiniwyd gan y dair gris a esgynnai o’r pafin islaw i’w ddrws ffrynt a chan ei falconi bychan trawiadol a grogai uwchlaw’r stryd. Fel yng ngweddill y teras defnyddiwyd brics coch llachar i’w adeiladu. I genedlaethau o ddinasyddion o gyfnodau diweddarach yn Nyffryn Ogwen adwaenid yr adeilad fel y Clwb neu gan eraill fel yr Aelwyd.

A pham y rhoddwyd cymaint o bwysigrwydd i’r Caffi i deilyngu seremoni i’w agor? Gwell rhoi’r holl fenter yn ei gyd-destun. Adeiladwyd Penrhyn Teras gan stad y Penrhyn yn fwgwd urddasol i guddio bryntni hen Chwarel Llety’r Adar oedd y tu cefn iddo, a thrwy hynny greu mynedfa fwy lliwgar a derbyniol i’r rhai ddeuai i mewn i bentref Bethesda o’r gogledd. Hwn oedd y teras hefyd a groesawai’r holl deithwyr a gyrhaeddai Bethesda ar y trên. Nid cyd-ddigwyddiad felly mai ar Orffennaf 1af 1884 y cyrhaeddodd y trên cyntaf o Fangor ar reilffordd newydd y London and North Western. Ac yr oedd lleoliad Y Caffi hefyd yn strategol bwysig, wedi ei adeiladu ar drothwy eithaf stad y Penrhyn cyn cyrraedd craidd y pentref oedd ar stad Cefnfaes. Y Caffi oedd y trothwy syber i bentref a gynhwysai hyd at 18 tafarn ar ei brif stryd ychydig lathenni tua’r de. Ac yng ngeiriau’r colofnydd – ‘Yr oedd mawr angen am sefydliad o’r fath gan nad oedd gan ddynion ieuanc yr ardal unrhyw fan i gyrchu iddo ar ôl oriau llafur ond y tafarnau yn unig’.

A dyna oedd thema y cyfarfod agoriadol. Cafwyd anerchiad adeiladol gan Ficer Eglwys St Ann’s yn amlinellu amcanion y fenter gan nodi’r rheidrwydd i gynnal y gweithgareddau fel menter fasnachol. Aeth ymlaen i bwysleisio ‘that the building would be useful in promoting temperance and morality, in providing innocent in-door recreation for young men, in furnishing opportunities for mental improvement through the reading rooms and lectures, and in supplying convenient reasons for the work of good institutions such as benefit clubs, savings banks, young men’s friendly societies and the like’ (bonllefau o gymeradwyaeth). Dilynwyd yr araith gan wasanaeth defosiynol byr cyn i’r Cyrnol West afael yn yr awenau gan nodi fod nifer ym Methesda wedi buddsoddi nid er budd ariannol ond i gynnal ‘a place which had been much needed’ (bonllefau o gymeradwyaeth eto). Uchafbwynt yr areithio oedd cyfraniad Arglwydd Esgob Bangor, ac aeth yntau ymlaen i ailadrodd yn llafurus am ganlyniadau llygredig y ddiod feddwol a’r waredigaeth a geid rhagddo mewn sefydliad megis y Cafe (sawl bonllef o gymeradwyaeth i ddilyn). Yna, er syndod efallai, ‘Mr T. H. Owen and Mr R. Jones (Cloth Hall) having spoken in Welsh, an adjournment was made for dinner’. Ac i goroni’r amgylchiad gyda’r hwyr cynhaliwyd cyngerdd cerddorol gan ‘local amateurs’.

Yn 1881, flwyddyn cyn yr agoriad, sefydlwyd cwmni i adeiladu’r fenter gyda gwarant o 50 mlynedd ar brydles rhad ei thelerau i’w thalu i’r Arglwydd Penrhyn. Ef hefyd oedd y prif gyfranddaliwr mewn cynllun cyd gyfalafol i greu buddsoddiad mewn enw o 3000 cyfranddaliad am £1 yr uned. Cyhoeddodd gohebydd y North Wales Express fod 1800 eisoes wedi eu cymryd ers cychwyn y fenter. Gosodwyd y gwaith adeiladu i Owen Morris, adeiladydd o Gaernarfon, am bris o £2100, i gynllun gan John Williams, Penylan, Llandygái. Yr oedd yn adeilad cynhwysfawr ei gynllun. Ar y llawr cyntaf yr oedd ystafell paratoi lluniaeth ysgafn, bar coffi a neuadd chwarae biliards gyda dau fwrdd o’r safon uchaf, y ddau o werth  £67 yr un. Y cyfleuster mwyaf uchelgeisiol ei nod ar y llawr nesaf oedd neuadd eang ei maint gydag oriel uwchlaw ar ei hystlys ac ystafell fechan gerllaw’r llwyfan y gellid ymneilltuo iddi’n gyfleus. Gellid defnyddio’r neuadd ar gyfer cynnal cyngherddau neu ddarlithoedd yn ôl y gofyn. Ar yr un llawr yr oedd darllenfa loyw ei golau lle gellid darllen papurau newydd dyddiol ac wythnosol yn y ddwy iaith cyn belled â’u bod yn amhleidiol ac yn anenwadol eu barn. Ar y trydydd llawr cynhwysai’r adeilad dŷ helaeth ei faint i’w ddefnyddio fel llety i’r gofalwr, er i’r gegin gael ei lleoli braidd yn anghyfleus ar y llawr cyntaf islaw.

Gyda sefydlu canolfan mor uchelgeisiol ei natur roedd rheidrwydd penodi pwyllgor cyfrifol i’w wasanaethu a’i warchod. Mae rhestr cyfarwyddwyr y fenter yr un mor ddiddorol ag amcanion y fenter. Ar flaen y gad roedd yr Anrhydeddus W. E. Sackville West – rheolwr stad y Penrhyn; Y Fonesig Maria Louisa – gwraig Edward Gordon, Arglwydd Penrhyn; G. W Cooke – perchennog Chwarel Bryn Hafod y Wern; Y Parch D. W. Thomas – ficer Eglwys St Ann’s; John Williams Penylan, cynllunydd yr adeilad a phensaer i stad y Penrhyn; D. G. Morris Hughes – rheolwr Banc yr N. P. ym Methesda; ac yna dri o ardalwyr y fro – R. Hughes, Llwybrmain, W. Jones, Cefnbryniau ac Owen Williams, Cefnbryniau; ac yn olaf yr Ysgrifennydd  E. Philip Williams, Victoria Place, Bethesda. Yr hyn sy’n nodedig am y rhestr yw nad oes merched wedi’u dewis, ac eithrio’r Fonesig wrth gwrs; yn ail, fod yr holl aelodau yn drigolion plwyf Llandygái ac eithrio Cooke, rheolwr y Banc a’r Ysgrifennydd. Yn olaf tybed pwy oedd y tri aelod cyffredin o’r pwyllgor a sut y cawsant eu dethol. Dengys cyfrifiad 1881 fod y tri yn chwarelwyr cyffredin, dau ohonynt yn eu chwedegau diweddar a’r trydydd, Owen Williams, yn ei bedwardegau cynnar. Tu draw i’r manylion prin hyn ni ellir ond rhesymu fod y tri, bur debyg, yn Anglicaniaid, a’r tri yn amlwg wedi’u clymu’n deyrngar i’r Arglwydd o ran eu galwedigaeth ac amodau eu llety.

Mae absenoldeb cynrychiolaeth aelodau o bentref Bethesda, yn gynghorwyr, masnachwyr, yn aelodau cyffredin o’r gymuned neu yn weinidogion anghydffurfiol, yn drawiadol ond nid efallai yn annisgwyl. Pennaf nod Y Cafe Company Limited ar y cychwyn oedd gweithredu fel lloches ddirwestol cyn iddo ail sefydlu ei hun fel Clwb i’r Blaid Geidwadol yn Nyffryn Ogwen, sef bwriad cudd o’i sefydlu yn y lle cyntaf. Ym mis Ebrill 1884 gellir synhwyro nodyn o bryder yn adroddiad gohebydd Y Llan sy’n adrodd fod mantolen Y Caffi am y flwyddyn wedi’i chytuno ac yn dangos fod yr adeilad a’r dodrefn wedi costio tua £2850 a bod y cwbl wedi ei dalu gan adael £20 mewn llaw. Serch hynny, ni fyddai llog i’w dalu i’r cyfranddalwyr hyd nes y byddai’r fasnach yn cynyddu gyda’r gobaith y byddai dyfodiad y rheilffordd yn cyfrannu at chwyddo’r gofyn. Ac fel Clwb i’r Blaid Geidwadol y rhygnodd y sefydliad ymlaen hyd at 1903 pan gafodd ei werthu i gyfranddalwyr Y Bethesda United Club, Ltd. Roedd y pwyslais o hynny ymlaen ar yr ‘united’, ac ar aelodaeth a fyddai’n llawer mwy eangfrydig a llai amlwg ei ufudd-dod i stad y Penrhyn.

Ffynonellau

Agoriad y Cafe – adroddiad ym mhapur newydd Y Gwyliedydd, Awst 16, 1882.

Inauguration of the Bethesda Temperance Cafe – adroddiad yn y North Wales Express, Awst 11, 1882.

Y Cafe Company Limited – adroddiad ym mhapur newydd Y Llan, Ebrill

Llwybr Main a Than y Bwlch

Cynllun Llwybr Main a Than y Bwlch yn 1890. Map OS 1890 drwy garedigrwydd a chaniatâd  Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru

Mae Llwybr Main a stryd gyfochrog Tan y Bwlch ym Mynydd Llandygái yn bictiwr o drefnusrwydd – maent wedi’u cynllunio yn gymen os nad yn gatrodol ofalus i gynnwys acer o dir gyda phob tŷ pâr. Adeiladwyd y ddwy res yn sgil ehangu eithriadol poblogaeth Dyffryn Ogwen a ddigwyddodd yn ystod cyfnod anterth datblygiad Chwarel y Penrhyn yn chwedegau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Awgrymir fod Mynydd Llandygái yn enghraifft o bentref ‘model’ ar raddfa fechan, y cyntaf, ac efallai’r unig, bentref o’i fath yng Nghymru a adeiladwyd yn arbennig i gartrefu gweithlu diwydiannol. Mae’n debyg y byddai cynllun trefnus y datblygiad wedi’i seilio ar gynlluniau a fabwysiadwyd gyntaf ar stadau siwgr y Penrhyn yn Jamaica ddiwedd y ddeunawfed ganrif.  Yno yr oedd yn rhaid cartrefu caethweision yn drefnus a rhoddi iddynt lain bychan o dir i ychwanegu at eu cadw gan arbed costau ychwanegol i’w meistri. Mabwysiadwyd y cynllun gyntaf yn Nyffryn Ogwen gan Richard Pennant yn 1798, a ffurf fwy datblygedig o’r drefn a sefydlwyd ar gomin agored Moelyci gan Edward Gordon ei ddisgynnydd yn olyniaeth y Penrhyn.

Os derbynnir y diffiniad fod Llwybr Main a’i gymar yn ffurf gynnar ar  bentref ‘model’, yna mae’n dra gwahanol i’r pentrefi ‘model’ diweddarach a ddatblygwyd mewn rhannau eraill o Brydain, rhai a ysgogwyd yn bennaf gan Grynwyr megis Bournville ac eraill o dan ddylanwadau cydweithredol megis New Lanark. Nodwedd y pentrefi hyn yw eu bod yn gytbwys eu cynllun ac yn cynnig nifer o wasanaethau cyhoeddus hanfodol i’r preswylwyr. Ond nid felly yr oedd hi ym Mynydd Llandygái – fe’i cynlluniwyd yn bentref gwasgaredig heb ganolbwynt, ac yn wreiddiol nid oedd ganddi wasanaethau na siop, nac ysgol, nac eglwys na chapel na neuadd na thafarn ar gyfer y trigolion. Adeiladwyd y tai drwy lafur y preswylwyr ar brydles i’r Penrhyn. Roedd yr holl ddatblygiad yn arddangos agwedd lethol dadol y meistr tuag at ei  wasanaethyddion -acer o dir i gynnal y deiliad yn ogystal â’i wasanaeth yn y chwarel – ‘an acer and a cow’ oedd yr ymadrodd, gyda phrinten o fenyn i’w ychwanegu at y rhent. Fel ychwanegiad i fap o stad y Penrhyn o 1803 ceir y cymal canlynol – ‘the proprietors of the Penrhyn Estate are entitled to what are called the small tithes of the whole parish of Llandygai which they annually collect viz kids, pigs, geese and eggs’. Fersiwn o’r hawl hwn oedd ar waith yn Llwybr Main erbyn canol y ganrif. Ar derfyn y brydles byddai’r eiddo yn trosglwyddo yn ôl i’r tirfeddiannwr oni fyddai’r cytundeb yn cael ei adnewyddu. Yn 1891/4 amcangyfrifwyd fod 1600 o weithlu Chwarel y Penrhyn yn byw ar stad y Penrhyn ac yn talu rhwng £1 a £6 y flwyddyn mewn rhent, gyda’r swm yn amrywio yn ôl maint y denantiaeth. Mewn lleoliad megis Llwybr Main, gyda chae o faint digonol i gadw buwch ynghlwm â’r tŷ, gellid disgwyl talu uchaf bris y rhent.

Un o broblemau mawr Dyffryn Ogwen drwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd y diffyg stoc tai ar gyfer cartrefu gweithlu diwydiannol mewn ardal wledig. Yr oedd stad y Penrhyn yn dra ymwybodol o’r diffyg, ac er gwaethaf adeiladu cynlluniau diddorol megis y ddwy res tai i chwarelwyr ym Mynydd Llandygái, y ‘garden suburb’ i bentref Bethesda ym Mhenybryn, a’r pentref ‘delfrydol’ yn Llandygái i gartrefu gweithwyr y castell –  cynlluniau oll yn dyddio i chwedegau’r ganrif – prin fod y darpariaethau hyn yn ateb prif angen y dyffryn. Serch hynny, yr oedd y diffyg er mantais i’r Penrhyn. Drwy berchnogi’r hawl i’r stoc tai gallasai’r tirfeddiannwr, a oedd hefyd yn brif gyflogwr yr ardal, ddefnyddio hyn fel erfyn cudd i gadw rheolaeth ar y tenant a mynnu ei ufudd-dod a’i deyrngarwch. Nid oes yr un rhan o Ddyffryn Ogwen lle defnyddiwyd y bygythiad cyfrwys a gormesol hwn yn fwy nag yn Llwybr Main.

Yn eironig iawn yr oedd nifer o gytundebau tai Llwybr Main a Than y Bwlch yn terfynu yn ystod blynyddoedd cyntaf yr ugeinfed ganrif. Roedd angen eu hadnewyddu mewn cyfnod pan oedd Dyffryn Ogwen wedi’i rwygo gan ddiflastod y Streic Fawr o 1900 i 1903. Ym Mynydd Llandygái yr oedd i hyn oblygiadau pur ddifrifol. Ym mis Rhagfyr 1901, gwta flwyddyn wedi i’r streic gymryd gafael, yr oedd chwech ar hugain o dai Llwybr Main ym meddiant chwarelwyr oedd ar streic. Dim ond tri thŷ yn y rhes oedd ym meddiant rhai a oedd wedi dychwelyd i’r chwarel. Y broblem fawr a wynebai’r Arglwydd Penrhyn a’i swyddogion oedd p’un a ddylid adnewyddu tenantiaeth y streicwyr ai peidio. Yr oedd y farn yn rhanedig, ac yn eithriadol anfoddog y penderfynwyd adnewyddu prydlesau’r tenantiaid, yn bennaf oherwydd pryder ynghylch llid y farn gyhoeddus pe byddai’r casgliad wedi bod yn wahanol.

Yr oedd yn ofynnol gosod amod ar y penderfyniad, sef pe byddai’r streicwyr yn aflonyddu ar y rhai a fynnai weithio yna byddent yn colli tenantiaeth eu tai. Fel mae’n digwydd, yr oedd hon yn amod pur anodd ei gweithredu fel y dengys adroddiadau am nifer o’r ymosodiadau geiriol a chorfforol a ddigwyddai drwy’r ardal. Mae’r ddwy enghraifft isod yn nodi pa mor agored y digwyddai’r ymosodiadau hyn. Yn Llwybr Main ar Ragfyr 26ain adroddodd Robert Hughes, Robert Griffith, R R Griffith, Owen Parry (Gefnan) a William Pritchard (Llwybr Main) y canlynol, fod ‘crowds of strikers about their houses through the holidays. They all reported that the police cannot give protection because they are afraid of the strikers’. Mae’r ail adroddiad, sy’n ddyddiedig i fis Ebrill 1902, yn nodi’r digwyddiad canlynol yn Gefnan – ‘Thomas Williams (of Tan y Bwlch) the man who resumed work on the 10th reported that crowds filled the road by Ammana Chapel on his return from work and heckeled him . In Gefnan the children aggravated him’.

Yr oedd gorthrwm annheg prydlesau byr dymor yn fater o drafodaeth genedlaethol ym Mhrydain yn ystod diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ac yng Nghymru ystyrid y pwnc gyn bwysiced ag addysg a datgysylltiad eglwysig gan y Blaid Ryddfrydol. Yn 1888 sefydlodd y Llywodraeth Bwyllgor Dethol i drafod y mater a gwahoddwyd W. J. Parry i roddi tystiolaeth gerbron y pwyllgor gan yr Aelod Seneddol Tom Ellis. Ers rhai blynyddoedd yr oedd Parry wedi beirniadu annhegwch y drefn er, yn dra eironig, disgwylid iddo ef weinyddu prydlesau o’r fath yn ei swydd fel asiant stad y Cefnfaes ym Methesda. Mewn adroddiad ysgrifenedig dadlennol yn dilyn ei ymddangosiad argymhellodd y dylai’r prydlesau gael eu gweinyddu gan yr Awdurdodau Lleol yn hytrach na chan landlordiaid unigol gyda rhent y tenantiaid yn cael ei dalu yn uniongyrchol i’r awdurdod. Defnyddiodd Lloyd George rai o argymhellion Parry wrth frwydro’r achos yn ystod yr un cyfnod, ond ni wireddwyd rhai o’r awgrymiadau hyd oni ddaeth Deddf Cynllunio Gwlad a Thref i rym yn 1947.  Araf mae melinau cyfiawnder yn gweithredu!

Ffynonellau

Judith Alfrey. 2001.  Rural Building in Nineteenth Century North Wales; the role of the great estates. Archaeologia Cambrensis, CXLVII (1998), t. 199-216.

Jean Lindsay. 1987. The Great Strike : A History of the Penrhyn Quarry Dispute of 1900-1903. Newton Abbot.

Roose Williams. 1978. Quarryman’s Champion: the life and activities of William John Parry of Coetmor. Dinbych.

J. Ll. W. Williams, Lowri Wynne Williams ‘In different parts around are scattered the whitewashed cottages of the workmen, built from the designs of Mr Wyatt’ (Bingley 1804) – the provision of quarrymen’s housing in the industrial expansion of Dyffryn Ogwen, Gwynedd, in the 19^th century. Erthygl heb ei chyhoeddi

Y Felin Fawr

Cynllun y Felin Fawr – atgynhyrchiad o lyfryn T. Theo Roberts

Yr oedd y Felin Lifio yng Nghoed y Parc yn sefydliad digon pwysig i Telford gyfeirio ato yn ei ymweliadau â Dyffryn Ogwen ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Y Felin Lifio oedd rhagflaenydd y Felin Fawr a ddatblygwyd o’r newydd yn 1846, a ail luniwyd yn 1855 a thrachefn yn 1865, i fod yn felin gynhyrchu a phencadlys cynnal a chadw mecanyddol Chwarel y Penrhyn. Yn 1813, blwyddyn ei sefydlu, yr oedd 16 o fframiau llifio yn gweithio yn y felin, oll yn cael eu gyrru gan olwyn ddŵr. Yn wir, grym o olwyn ddŵr a yrrodd y peiriannau i hollti, llifio a phlaenio’r cerrig melin hyd oni chaewyd y gwaith yn derfynol yn 1965. Cyfaint dŵr Afon Galedffrwd oedd un o’r prif resymau dros ddewis safle’r felin i’r gogledd o’r chwarel, ac i atgyfnerthu’r cyflenwad adeiladwyd dwy gronfa ar yr afon uwchlaw Coed y Parc yn 1846 ac 1848.

 

Y Felin Lifio

Y Ffowndri ar ochr dde’r llun

Defnyddiwyd cerrig gwenithfaen i adeiladu’r felin gyntaf ond mewn pennau llifio llechi yr adeiladwyd yr ychwanegiad yn 1834. Cynlluniwyd melin newydd, Y Felin Fach, yn 1846, ac ynddi defnyddiwyd llifiau crwn i lifio cerrig melin am y tro cyntaf. Cynnyrch y melinau hyn oedd amrywiaeth fawr o lechi ar gyfer gofynion trwm megis trawstiau adeiladu, cerrig beddau a chistiau bwyd a dŵr ac yn y blaen. Lleolwyd yr olwyn ddŵr rhwng y ddwy felin a throsglwyddwyd gwely’r afon i dwnnel i lifo o dan safle’r gwaith. Sefydlwyd ffowndri ar y safle yn 1838, ac mae’r adeilad presennol yn dyddio i chwedegau’r un ganrif pan ychwanegwyd llawr patent a ffowndri bres at yr adeilad. Gwasanaethid megin y ffowndri gan ail olwyn ddŵr a leolwyd mewn adeilad ar ymyl ddwyreiniol y safle.

 

Cwt yr olwyn ddŵr a’r drws i’r lle chwech

Yno hefyd yr oedd lle chwech y Felin Fawr wedi’i sefydlu uwchben yr olwyn a gorseddau anghysurus i bedwar ar y tro fedyddio’r olwyn. Yn 1877 adeiladwyd gweithdy peirianyddol i gynnwys safleoedd i ofaint, seiri coed a ffiteriaid, ond yn 1952 llosgwyd yr adeilad hwn i’r llawr gan adael gwagle enfawr ar ymyl deheuol y safle. Grym dŵr oedd eto’n gweithio peiriannau’r gweithdy yn wreiddiol ond defnyddiwyd twrbein trydan i weithio’r gweithdy mecanyddol a’r efail mor ddiweddar â 1922.

 

Y cwt injan

Yr oedd y Felin Fawr yn enghraifft ardderchog o gymhlethdod diwydiannol hunangynhaliol a adeiladwyd, adeilad arbenigol wrth adeilad arbenigol, i ymateb i ofynion newydd a gwahanol y chwarel. Un o ryfeddodau’r Felin Fawr oedd bod pob peiriant newydd ar ei ddyfodiad i’r chwarel yn cael ei ddatgymalu’n ofalus fel y bo copi perffaith o bob darn yn cael ei wneud ar gyfer atgyweirio’r peiriant pe byddai’r gofyn. Swyddogaeth arall y Felin Fawr oedd fel man cychwyn y rheilffordd i’r porthladd, gwasanaeth a gychwynnodd yn 1801 gyda’r dramffordd geffylau. Sefydlwyd stablau i’r ceffylau tywys i’r dwyrain o safle’r Felin ond troswyd y datblygiad yn rhes tai’r Stablau yn 1875. Ar y gwastad i’r de o Bont Coed y Parc sefydlwyd iard i ddewis a dethol y llechi a oedd i’w danfon i’r porthladd o’r chwarel, safle o bwysigrwydd eithriadol o dan drefniant y rheilffordd stêm o 1874 ymlaen.

Y gronfa ddŵr ar afon Galedffrwd uwchlaw y Felin Fawr

Daeth diwedd ar holl weithgaredd y Felin Fawr yn 1965 ac aeth mawredd unigryw’r holl sefydliad i ddwylo’r dynion sgrap. Bu’r Felin Fawr yn goleg prentisiaeth cenedlaethau o fechgyn Dyffryn Ogwen ym mhob celfyddyd weithiol ac mae’n amheus a fydd sefydliad mor ddylanwadol fyth yn hanes yr ardal.

Ffynonellau

T. Theo Roberts  1999. Y Felin Fawr- ei Hanes a’i Rhamant. Dinbych.

J I C Boyd. 1985. Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford.

Lladd Gwair

Dyma ysgrif gan Ffrangcon Evans, gynt o Fryn Eithin, Llanllechid. Daeth drwy law Ieuan Wyn ac mae ein diolch iddo am roi ei ganiatâd i’w chyhoeddi.

Bryn Eithin, Llanllechid. Cartref awdur yr ysgrif hon am ladd gwair yn Nyffryn Ogwen

Pwy ddarfu greu’r ymadrodd ‘lladd gwair’, tybed? Mae’n disgrifio’r weithred o dorri gwair i’r dim – ei dorri yn y bôn fel ei fod yn gorwedd yn farw ar ei hyd ar wyneb y ddaear.

 

Ond cyn lladd y gwair, roedd rhaid ei dyfu. Fferm wrth y mynydd oedd y cartref, felly roedd cryn dipyn o’r tir yn anaddas i’w drin, y weirglodd a’r gweunydd yn addas i bori yn unig, a rhai o’r caeau i bori ac i wair.

Ar y caeau hyn rhoddwyd gwrtaith o’r domen dail ger y beudy. Llwyth ar y drol, a thra bod un yn gyfrifol am symudiad y drol, roedd un arall yn dosbarthu’r tail yn sypiau ar y cae. Crafwr maint fforch gyffredin fyddai ganddo, ond y dannedd wedi eu troi fel cribyn, yna byddai’r sypiau yn cael eu chwalu dros y cae gyda fforch gyffredin.

Nawr i ddod  i’r caeau sydd yn addas i’w trin. Y flwyddyn gyntaf, aredig, er mwyn plannu tatws a chnydau eraill. Yr ail flwyddyn, plannu ŷd, a hefyd had gwair, gan y byddai dwy flynedd i’r gwair ddod. Welais i neb yn hau had gwair hefo eu dwylo, fel gyda’r ŷd, er enghraifft. Peiriant i’w wthio gyda llaw oedd gennym, – cafn hir ar ffrâm bren ysgafn, dwy goes ac olwyn tipyn o faint fel olwyn berfa. Roedd yna olwynion bach ar hyd y cafn hefo brws o’u cylch ac wedi eu cysylltu ag olwyn y peiriant, ac wrth i’r peiriant gael ei symud ymlaen roedd yr olwynion bach yn dosbarthu’r had dros y tir, ond gwneud yn siŵr fod y cafn yn llawn o had! Yn nau ben y cafn roedd llinyn, hyd hanner hyd y cafn. Roedd yn rhaid i rywun ddal y llinyn yn dynn o’i flaen, ac wrth gerdded ar y tir, crafu hoel efo ei esgid, i nodi lle’r olwyn ar y ffordd yn ôl, pryd, wrth gwrs, roedd rhaid newid i’r llinyn arall. Bûm yn gyfrifol am hyn o waith droeon.

Fel y dywedais, dwy flynedd i’r gwair, ac fe ddywedir fod y sofl ar ôl i’r ŷd gael ei gario o’r cae yn cadw gwlybaniaeth er tyfiant y gwelltglas. Rhowl garreg oedd gennym i ddarfod y plannu.

Cyn i’r gwair gael cyfle i dyfu, roedd yna un orchwyl bwysig, – hel cerrig. Byddai cryn tipyn yn y gwelltglas, felly roedd rhaid eu hel rhag damwain i’r llafnau. Eu hel yn dwmpathau gyda bwced, ac yna i’r drol, a’u dymchwel ar ochr y ffordd i’r torrwr cerrig ddod yn ei dro i’w torri i’r maint bwrpasol at wneud neu drwsio y ffordd, a swyddog o’r cyngor yn mesur y domen gerrig a rhoi tâl i’r ffarmwr. Cofiwch mai defnyddiau i roi wyneb i’r ffordd y pryd hynny oedd cerrig, pridd a dŵr wedi eu gwasgu â rhowl drom.

Nawr am y lladd !

Pedwar o bladurwyr, a oedd wedi dysgu sut i ladd gwair yn drwyadl, ond rwy’n siŵr mai’r gyfrinach oedd eu bod yn gallu rhoi min ar y llafn. Byddai’r pladurwyr yn mynd â doniau hogi gyda nhw i’r cae. Stric, sef pren wedi ei drin ar gyfer hogi wedi ei fachu ar ochr coes y bladur; darn o groen meddal; corn buwch yn llawn o raean; a saim mewn blwch baco. I baratoi’r stric, wedi ei lanhau, rhoi y saim ar y pedair ochr, taenu’r croen ar y ddaear, tywallt peth o’r graean ar y croen a rhoi’r pren arno, a gwasgu’r pren i lawr fel ei fod wedi ei orchuddio â’r graean.

Pan ddaeth y peiriant lladd gwair, roedd rhaid defnyddio’r bladur i dorri lled y peiriant o amgylch y cae rhag sathru’r gwair. Yma, eto, aed â doniau i’r cae, – mainc i’w defnyddio i hogi’r llafnau a hefyd i adnewyddu’r rhai a oedd wedi eu niweidio gan gerrig.  Wedi torri’r gwair, chwalu’r gwaneifiau â phicwarch. Yna’r gwaith nesaf oedd ei droi, cribyn bren gyffredin, y merched a’r plant yn helpu. Pan yn barod i’w hel, cribyn geffyl (gyda’r ferlen), ei hel yn rhenci, sef yn rhesi, ac yna yn groes i’w hel yn dwmpathau. Ffrâm addasol ar y drol, i gymryd y llwyth, a dwy raff i’w wneud yn ddiogel, rhag dymchwel, gan fod y tir mor anwastad, a’r ffordd i’r gadlas fawr gwell.

Ar ôl clirio’r cae roeddem yn defnyddio’r gribyn delyn, un i’w thynnu y tu ôl gyda dannedd haearn, tebyg i’r gribyn geffyl ond llawer llai wrth gwrs. Wedi gwneud yr orchwyl yma hefyd lawer gwaith. Roedd gennym dŷ gwair, felly dim angen gwneud tas. Erbyn y gaeaf roedd y gwair wedi mynd yn galed, ac roedd gennym gyllell arbennig i’w dorri, un â llafn hir a llydan, a’r carn yn groes i’r llafn. Wedi torri digon i’r alwad, i fynd i’r beudy, y stabl neu i’r cwt malu, fel y’i gelwir, lle roedd yr olwyn ddŵr yn gyrru’r peiriant malu, roedd angen rhywbeth i’w gario. Nithlen oedd enw fy nhad arni. Roeddem yn prynu bwyd i rai o’r anifeiliaid mewn sachau, ac wedi eu gwagio byddai fy nhad yn agor allan bedwar sach, ac yn eu gwnїo yn un gyda nodwydd arbennig – nodwydd sachau – wedi ei gwneud gan of y pentref. (Mae’r nodwydd gen i wedi ei chadw). Yna, gosod y gwair ar y nithlen a’i rhoi ar ein cefnau i’w gario.

Nodwydd sachau:  ”Nodwydd sachau: Nodwydd fawr flaenfain, lled fwaog a fflat, at wnїo sachau. Fe’i defnyddid…i wnїo sachau wedi eu hagor yn ei gilydd i wneud nithlenni, carthenni, ayyb. Ym Maldwyn ceir yr enw ‘nodwydd bacio’.” Cydymaith Byd Amaeth, Huw Jones.

Ffrangcon Evans

 Magwyd yr awdur ym Mryn Eithin, Llanllechid yn Nyffryn Ogwen. Fe’i ganed yn 1913 a bu farw yn 2015, yn 102 flwydd oed.

 _________________

                                      Lladd gwair â’r bladur blwm

                                      Ar weirglodd lwm fynyddig,

                                      Troell corun enbyd iawn,

                                      Pob gwanaf yn llawn o gerrig;

                                      Ni thorrwn arfod yn fy myw

                                      Gan fonau eithin Ffrengig.

 

Pennill ar lafar gwlad yn Nyffryn Ogwen yw’r uchod fel y’i cofnodwyd gan Wynne Roberts, Tregarth. Ei dad, Ifan Roberts, gof Llanllechid, a fyddai’n gwneud nodwyddau sachau ar gyfer ffermydd y cylch.

 

Chwarel William Williams

William Williams o’r Tŷ Mawr yn Llandygái

William Williams o’r Tŷ Mawr yn Llandygái, y gŵr gwybodus ac amryddawn y mae Dafydd Glyn Jones wedi ysgrifennu cofiant mor ardderchog yn clodfori ei gyfraniad a’i fywyd, oedd rheolwr chwarel lechi Cae Braich y Cafn. Hon oedd y chwarel, ar odre Y Fronllwyd ym mhlwyf Llandygái a drawsnewidiodd ardal dawel, wledig Dyffryn Ogwen yn un o fwrlwm gwyllt y Chwyldro Diwydiannol. Hon oedd y chwarel hefyd a roddodd gychwyn hael i  lwyddiant ariannol teulu’r Penrhyn yn ystod oes aur y diwydiant llechi yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn 1782 prynodd Richard Pennant brydlesau wyth deg o gloddwyr ar ffridd Cae Braich y Cafn gan sefydlu yno un chwarel wnaeth uno’r cloddfeydd afreolus a oedd ar safle’r comin cyn hynny. A William Williams, fel is-reolwr ymarferol y stad a dderbyniodd gan Richard Pennant y swydd o ddatblygu’r chwarel.

Cynllun W. Jones, Bangor o Chwarel y Penrhyn yn 1793 – atodiad yn Chwareli a Chwarelwyr, W. J. Parry 1897.

Tybed sut chwarel oedd Cae Braich y Cafn pan fabwysiadwyd hi gan William Williams yn 1782? Ceir cipdrem ar gyflwr y gwaith mewn adroddiad, â chynllun i’w ganlyn, a gyflwynwyd i’r Arglwydd Penrhyn ym mis Mehefin 1793 gan W(illiam?) Jones o Fangor.  Yr oedd y chwarel wedi’i rhannu yn saith adran a’i datblygiad yn dilyn nifer o dyllau yn y brig llechi ar echel o’r dwyrain i’r gorllewin. Rhestrwyd y tyllau yn yr adroddiad ac mae’n amlwg fod rhai ohonynt eisoes yn hen ac eraill megis ar gychwyn.  Twll Hen Nantwich, ar drothwy de-ddwyrain y gwaith, oedd canolbwynt y chwarel gyntaf, tra bo twll Nantwich Newydd yn y broses o’i ail ddatblygu o hen gloddfa gynharach. Yr oedd y ddau dwll, Dwndwr Uchaf a Dwndwr Isaf, yn gloddfeydd newydd yn gweithio hyd at ben eithaf y gorllewin o’r wythïen lechi, ac yn amlwg i’w datblygu gyda gofal. Yr oedd twll Dwndwr Uchaf eisoes wedi torri drwy wal warcheidiol y mynydd ac yn rhybudd y byddai’r chwarel yn sicr yn y dyfodol o ymestyn ymhellach i gyfeiriad y gorllewin. Yn olaf, megis ar gychwyn eu gweithio yr oedd pyllau arbrofol Chwarel y Pwll i’r de a Phwll yr Aur i’r gogledd. Ar derfyn y gogledd o’r gwaith gwelir fod y tomennydd rwbel wedi’u trefnu i agor i’r tir agored fel na fyddent yn tagu datblygiad pellach yn y tyllau.

Mewn chwarel a oedd megis ar ei chychwyn yr oedd gofyn goresgyn nifer o rwystrau. Yn dra phwysig nodwyd ar y cynllun drywydd y graig folcanig a oedd yn brigo drwy’r chwarel ar ffurf croes. Mae’n amlwg fod presenoldeb y graig galed hon eisoes yn creu rhwystr i ddatblygiad y gwaith ac yr oedd, ymhen amser, i amlygu ei hun ym mhinacl talsyth, caled y Talcen Mawr nas chwalwyd hyd at gyfnod diweddarach yn hanes y chwarel. Rhwystr arall oedd fod dŵr yn cronni wrth i’r pyllau gael eu dyfnhau. Nodir, er enghraifft, fod angen rhyddhau dŵr o waelod twll Hen Nantwich, ac yn y cynllun fe welir fod dwy ffos yn arwain allan o’r twll gydag olwyn ddŵr yn gyrru’r peirianwaith i sychu’r safle. Yn gysylltiedig â’r holl byllau yr oedd 69 o fargeinion wedi’u gosod a’u hansawdd yn amlwg yn amrywio o’r gwael, i’r derbyniol a’r penigamp yn ôl y manylion a gyflwynwyd gan William Jones. Wedi’u gwasgaru drwy’r chwarel, ond heb gynllun arbennig i’w dosbarthiad, gwelir y waliau ar gyfer trin y cerrig ond ni roddir sylw pellach i’w nodweddion yn yr adroddiad. Mae’n agos i 30 o’r waliau wedi’u nodi yn y cynllun. Yn 1793 wynebai nifer dda o’r bargeinion broblemau ymarferol anodd cyn y byddent yn gynhyrchiol. Y broblem bennaf oedd torri pen rhydd yn y fargen i gyrraedd at graig dda, ac mewn rhai bargeinion yr oedd rwbel o gyfnod cynharach neu, yn fwy arbennig yn Nhwll Dwndwr Uchaf, gysylltiad â’r trawst folcanig, yn creu rhwystrau ychwanegol. Mewn rhai bargeinion yr oedd yn angenrheidiol dyfnhau’r twll er mwyn dadorchuddio’r lechfaen islaw, ac yn ddiddorol iawn nodir mai deuddeg ceiniog y dydd oedd y tâl am glirio’r brig yn Nantwich Newydd. Nodir enwau deiliaid pob un o’r bargeinion. Er bod rhai enwau yn cyfateb i rai o gloddwyr cyntaf y chwarel, megis John Edmwnd neu Gruffydd Jones, Tŷ Hen, ni ellir bod yn sicr faint o’r cloddwyr gwreiddiol cyn 1782 a oedd yn dal yn gweithio yn chwarel William Williams yn 1793.

Chwarel y Penrhyn yn 1808 – engrafiad S Rawle o lun gan J. Dixon, Casgliad Tirlun Cymru. Trwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth.

Mae darlun Rawle o’r chwarel yn 1808 yn un eithriadol ddiddorol oherwydd nid yn unig mae’n portreadu cyflwr y gwaith ond hefyd mae’n darlunio amrywiol ddyletswyddau’r gweithlu. Felly, math o bortread cyfansawdd o’r chwarel a gyflwynir yn hytrach nag un o olygfa benodol. Fel y byddai disgwyl, lleolir y llun yn y twll ac amlygir ei ddyfnder drwy leoli rhai o’r dynion yn sefyll ar ei ymyl fel pe baent yn hofran yn yr entrychion. Ar ochr dde’r llun ymddengys bod dau lwyfan wedi’u creu, un uwchben y llall. Ym mlaendir y llun dangosir rhan o reilffordd amrwd ei ffurf sy’n ymddangos fel pe bai wedi’i saernïo o bren. Er ei symled, hwn oedd cyfrwng cysylltu’r ddwy bonc, fel y dengys y ddau ddyn, rybelwyr bur debyg, sy’n gofalu am y wagenni ar y rheiliau.  Y rhyfeddod yw mai dynion sy’n tynnu a gwthio’r wagenni ac nid ceffylau. Portreadir y gweithlu wrth eu gwahanol ddyletswyddau. Yn y cefndir mae dau yn pileru yn y fargen; creigwyr yn sefyll ar sgaffold ac eraill yn hongian o raff yn tyllu ar gyfer chwythu’r graig; un dyn yn glanhau am i lawr o ben y clogwyn. Yn y blaendir, ar y chwith, mae dyn yn gofalu am ddau gawg a allasai gynnwys pylor du neu ffrwydron; ychydig i’r dde mae pentwr taclus o lechi toi ond ni welir yr holltwr na’r naddwr a’u cynhyrchodd. Yng nghanol y llun, ond yn y cefndir, mae dyn yn gweithio ym môn y graig a chanddo beiriant ar ddwy droed wrth ei ymyl. Tybed ai hwn oedd y sgriw a ddyfeisiwyd gan James Greenfield i chwalu’r graig yn blygiau mawr yn ôl cyfeiriad Hugh Derfel Hughes? A phwy tybed sy’n sefyll yn y blaendir i’r dde yn fintai bwysig mewn ymgom ddofn? Tybed ai Richard Pennant a Benjamin Wyatt yw’r ddau mewn dillad parchus a hetiau uchel ar bwys eu ffyn, yn trafod gyda William Williams a’i olynydd James Greenfield? Go brin efallai, er mae’n amlwg fod pwnc y drafodaeth yn ddigon pwysig i’w chofnodi ar ddalen enfawr gan y gŵr olaf sy’n sefyll yn barchus ar ymyl y criw. Er tybed, tybed, mai ef yw’r artist Rawle sydd yn y broses o ddarlunio’r holl lun? Boed hynny fel y bo, yr hyn sy’n sicr yw fod y chwarel dan reolaeth William Williams yn fenter lwyddiannus iawn er symled y dulliau o’i gweithredu. Pan brynodd Richard Pennant brydlesau yr wyth deg o gloddwyr ar ffridd Cae Braich y Cafn yn 1782 ei incwm blynyddol oedd £80, sef gwerth y prydlesau. Yn 1808, blwyddyn marwolaeth y perchennog, yr oedd ei incwm blynyddol o’r chwarel yn £7,000. Roedd y gweithlu wedi cynyddu o 80 dyn i 600 o ddynion ac roedd y cynnyrch blynyddol wedi chwyddo o tua 1,000 tunnell i 20,000 tunnell. Ac i William Williams y mae’r clod am y llwyddiant hwn.

Ffynonellau  

XXVII – Cyfeiriadau at y plan o chwarel lechi y Gwir Anrhydeddus Arglwydd Penrhyn, Mehefin 1793.   Atodiad yn W. J. Parry. 1897. Chwareli a Chwarelwyr. Caernarfon, tud. 253-255 yn cynnwys cynllun.

Eglwys St Ann’s

Eglwys St Ann’s cyn ei dadfeiliad – llun o archif Ifor Williams, Coetmor, drwy ganiatâd

Eglwys St Ann’s oedd yr olaf o eglwysi Dyffryn Ogwen i’w hadeiladu yn ystod cyfnod Edward Gordon Douglas Pennant, yr ‘Hen Lord’. Rhwng 1840 ac 1886 noddodd yr Arglwydd, drwy ariannu’n uniongyrchol neu drwy gyflwyno tir, adeiladu Eglwys Tanysgrafell (1847), Eglwys y Gelli, Tregarth (1853), Eglwys Crist, Glanogwen (1856) ac Eglwys St Ann’s ym Mryn Eglwys (1865). Mae’n debygol hefyd mai ef oedd y sbardun i adeiladu eglwys newydd Sant Llechid yn Llanllechid yn 1845, ac yn ddiweddarach i gyfrannu at ehangu Eglwys Sant Tegai yn Llandygai yn 1853. Yr oedd cyfraniad rhyddfrydig yr ‘Hen Lord’ i fywyd eglwysig a diwylliannol bro ei stad yn un eithriadol werthfawr o gofio hefyd fod ysgolion dyddiol yn gysylltiedig â nifer o’r eglwysi a sefydlodd.

 

Yn ninas Jerusalem Eglwys St Anne yw’r enghraifft odidocaf o eglwys o gyfnod Rhyfel y Groes ac mae’n nodi safle draddodiadol a gysylltir gyda cartref taid a nain yr Iesu ar ochr ei fam, a man geni y Forwyn Fair. Ar y pared â’r eglwys lleolwyd pyllau dŵr Bethesda. Ond nid santes yng ngwir ystyr y gair a roddodd ei henw i eglwys St Ann’s ym Mryn Eglwys ond yn hytrach, cysegrwyd yr addoldy yn enw Anne Susannah, gwraig Richard Pennant, Arglwydd cyntaf y Penrhyn. Hen grybiban ffroenuchel a hynod benderfynol oedd hi. Yn wreiddiol safai’r eglwys gerllaw Llyn Meurig ar safle a oedd gryn hanner milltir i gyfeiriad y de o leoliad yr eglwys bresennol. Erbyn cyfnod canol y ganrif yr oedd ymlediad difäol Chwarel y Penrhyn yn bygwth traflyncu safle’r eglwys wreiddiol a rheidrwydd oedd dewis lleoliad newydd ar gyfer adeiladu yr olynydd. Ond paham dewis llecyn a oedd mor anghysbell â Bryn Eglwys ar gyfer adleoli’r eglwys? Yn sgil sefydlu’r eglwys newydd ar Douglas Hill, fel y gelwid y lleoliad bryd hynny, adeiladwyd nifer bychan o dai yn ei chysgod. Yn ystod yr un cyfnod, er hynny, yr oedd datblygiad ehangach yn digwydd ym Mynydd Llandygái wrth i resi tai cyfochrog Llwybr Main a Than y Bwlch gael eu codi gan greu canolbwynt llawer mwy poblog na’r safle diarffordd a ddewiswyd ar Douglas Hill, gryn hanner milltir i ffwrdd i gyfeiriad y gogledd.  Byddai rhywun yn disgwyl mai yno felly ym Mynydd Llandygái y  byddid wedi lleoli’r eglwys newydd.

Safle amlwg meindwr eglwys St Ann’s yn nhirlun Dyffryn Ogwen

Mae lleoliad yr eglwys newydd felly yn bwrpasol, oherwydd fe’i dewiswyd nid er hwylustod i’w chymunwyr, ond yn hytrach fel symbol daearyddol gweladwy yn Nyffryn Ogwen i nodi uwch awdurdod yr Eglwys Anglicanaidd dros yr holl gyfundrefnau ysbrydol eraill a oedd mewn cystadleuaeth yn ystod cyfnod canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg.  Pan agorwyd yr eglwys, nifer y cymunwyr oedd 160 ond 1765 oedd poblogaeth y rhan hon o blwyf Llandygái. Tybed felly mai y gweledol ac nid yr ysbrydol a oedd yn tra arglwyddiaethu pan sefydlwyd yr achos yn Eglwys St Ann’s?

Agorwyd yr eglwys ar 5 Medi 1865 ym mhresenoldeb 33 o offeiriaid gan gynnwys Esgob Bangor. Cynhaliwyd gwasanaeth Saesneg yn y bore a Chymraeg yn yr hwyr, ac meddai Hugh Derfel ‘taflodd pawb ar y pryd ei ragfarn o’r neilltu, ac aed yno, a chawsom bregethau rhagorol’. Cost adeiladu’r eglwys newydd oedd oddeutu £5,000 gyda chost ychwanegol o £1,500 i adeiladu’r persondy. Ar ddiwrnod agor yr eglwys cynhaliwyd cinio i’r gwesteion mewn pabell ar gost o £150 a ariannwyd  gan yr ‘Hen Lord’- jyncet i’w gofio bid sicr!

Yn annisgwyl, efallai, mae gan yr eglwys gysylltiad anuniongyrchol â’r Wladfa ym Mhatagonia.

Arysgrif mewn Sbaeneg ar fedd Edwyn Roberts ym mynwent St Ann’s

Y cysylltiad annisgwyl yw Edwyn Cynrig Roberts, gŵr a ystyrir yn un o sylfaenwyr y Wladfa  a chanddo hefyd gysylltiadau teuluol agos â Bethesda. Arhosodd yn Nyffryn Ogwen yn 1893 ar gychwyn taith i ymweld â chloddfeydd aur yn yr Andes yng nghwmni W. J. Parry a chydymaith arall o beiriannydd a hanai o Ddolgellau. Yr oedd arbenigwyr o Gymru wedi darganfod yr aur mewn sawl lleoliad yn yr Andes, a mor fuan ag 1886 yr oedd Michael D. Jones yn annog Cymry blaenllaw i fuddsoddi yn y fenter. Yn 1892 sefydlwyd cwmni y Welsh Patagonian Gold Fields Syndicate yn Llundain i ariannu cloddio’r aur ac ar ran y cwmni hwn y trefnwyd i Roberts a’i ddau gydymaith ymweld â’r cloddfeydd. O’r cychwyn cyntaf yr oedd holl fenter y Welsh Patagonian ar dir sigledig. Trefnwyd fod y tri ymwelydd i deithio draws gwlad mewn trol a cheffylau i’w tywys, taith a oedd i gymryd pedwar mis o amser i’w chwblhau. Roedd cynllunio taith a oedd mor anhygoel o ddiffaith ac anodd yr un mor anhygoel o amhosibl â cheisio rhoddi trefn ar y gweithfeydd aur wrth droed yr Andes. Yn ddisymwth, ar Fedi 17eg 1893, bu farw Edwyn Roberts a hynny ddeng niwrnod yn unig cyn cychwyn y daith arfaethedig ar Fedi 27ain. A dyna egluro sut y bu i Edwyn Roberts gael ei gladdu ym mynwent St Ann’s. A beth ddigwyddodd i Parry? Gwnaethpwyd trefniadau brys iddo ef hwylio ar ei ben ei hun i’r Ariannin ar 11 Hydref, taith a oedd i orffen yr un mor aflwyddiannus a pe byddai wedi marchogaeth drwy’r paith i gyrraedd y cloddfeydd. Ei nod oedd ‘to see to their business there and to put their business matters straight there’. Cewch ragor o hanes y daith honno yma.

 

Yr oedd gan eglwys St Ann’s gysylltiad arall annisgwyl â’r Wladfa. Drwy ymdrechion y Canon Walter Thomas, a ddaeth yn ficer yr eglwys yn 1871, y sefydlwyd Eglwys Anglicanaidd Gymraeg ei hiaith  ym Mhatagonia, a gwraig y Canon, Morfydd Eryri, a ddysgodd Sbaeneg i Hugh Davies o Lasinfryn  a benodwyd yn gaplan cyntaf yr eglwys.

Beth a feddyliai y Canon Walter Thomas a’i briod, Morfydd Eryri, o weld cyflwr presennol eglwys St Ann’s yn graddol droi yn furddun a’r fynwent lle claddwyd Edwyn Roberts yn anghyfannedd? Ac am faint y pery ei meindwr gosgeiddig yn nodwedd argraffiadol mor bwysig yn nhirlun y fro? Ysywaeth, cyflwr bregus y meindwr yw un o brif ffaeleddau’r adeilad a’r prif reswm dros ddiffyg cadwraeth gweddill corff yr eglwys.

Cyflwr gwael yr adeilad heddiw

Adeiladwyd y meindwr ar we mewnol o frigau haearn, a’r brigau hyn sydd bellach yn cancro ac yn gollwng eu gafael ar adeiladwaith brau y meindwr allanol. Yn eglwysi mawr y canol oesoedd yn Lloegr, megis Caersallog (Salisbury) neu Ely, adeiladwyd y meindwr ar fframwaith o goed ac mae cysylltiad y pren gyda’r adeiladwaith yn llawer sicrach ar ôl canrifoedd na’r sefyllfa druenus a ddigwydd yn St Ann’s ar ôl cwta ganrif a hanner yn unig o draul.

 

Gwybodaeth ychwanegol – Tegid Roberts,  Caernarfon; Helen Hughes, Hendyrpeg.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

J.Ll.W. Williams. 2005. W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda – portread o gyfrifydd, masnachwr a hapfasnachwr Cymreig yn negawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Trafodion Hanes Sir Gaernarfon. 66, tt. 137-167.

Jean Lindsay . 1996. ‘Not Eldorado’: W.J. Parry and the Welsh Patagonian Gold Fields Syndicate.  Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion , Cyfres newydd, Cyfrol 3. 1997. tt. 136- 163.

Bethesda, y Star ynteu’r Wern Uchaf ?

Arwyddbost Bethesda ger Cae Gas

Does dim tebyg i enwau lleoedd am greu dadl – pam a sut y daeth enw’r fan ar fan i fodolaeth a pham y’i dewiswyd rhagor nag unrhyw enw arall? Meddyliwch am y ddadl sydd ar ferwi’n gyfoes ynghylch newid enwau cynhenid ffermydd a nodweddion tirweddol am enwau Saesneg gan bobl sydd heb nag ymwybyddiaeth na pharch at iaith, diwylliant na chymuned.

Ac i raddau fe all yr un peth fod yn wir am enw ein pentref ni, Bethesda, oherwydd wedi’r cyfan enw sy’n deillio yn wreiddiol o’r Hebraeg neu’r Aramaeg yw Beth hesda. Mae’n enw ar bwll dŵr sydd â’i olion, yn ôl y dystiolaeth archaeolegol, yn y rhan Fwslemaidd o ddinas Jerwsalem heddiw. Ceir y cyfeiriad Beiblaidd at y pwll yn y bumed bennod yn yr Efengyl yn ôl Ioan sy’n adrodd:

Ar ôl hyn daeth yr Iesu i fyny i Jerwsalem i ddathlu un o wyliau’r Iddewon. Y mae yn Jerwsalem wrth Borth y Defaid, bwll a elwir Bethesda yn iaith yr Iddewon a phum cyntedd colofnog yn arwain iddo. Yn y cynteddau hyn byddai tyrfa o gleifion yn gorwedd, yn ddeillion a chloffion a phobl wedi eu parlysu. Yn eu plith yr oedd dyn a fu’n wael ers deunaw mlynedd ar hugain. Pan welodd Iesu ef yn gorwedd yno, a deall ei fod fel hyn ers amser maith, dywedodd wrtho ‘A wyt ti yn dymuno cael dy wella?’ Atebodd y claf ef, ‘Syr, nid oes gennyf neb i’m gosod yn y pwll pan ddaw cynnwrf i’r dŵr, a thra y byddaf i ar fy ffordd bydd rhywun arall yn mynd i mewn o’m blaen i.’ Meddai Iesu wrtho, ‘Cod, cymer dy fatras a cherdda’. Ac ar unwaith yr oedd y dyn wedi gwella, a chymerodd ei fatras a dechrau cerdded’.

Yn y ddwy iaith, yr Hebraeg a’r Aramaeg, ystyr Beth hesda yw ‘tŷ trugaredd’ neu ‘tŷ gras’, enwau a fyddai yn dra addas i’w rhoi ar addoldy crefyddol. Ond gall fod hefyd ystyr arall yn y ddwy iaith i Beth hesda, sef ‘cywilydd’ neu ‘waradwydd’, ac mae’r ddeuoliaeth yn yr ystyr i’w chanfod yn ddiarwybod yn yr enw a allasai fod wedi ei ddewis yn enw swyddogol ar ein pentref ni. Yn ei gyfrol nodedig ar hanes Dyffryn Ogwen mae Hugh Derfel yn cofnodi i’r capel gael ei adeiladu ar y Wern Uchaf pan nad oedd yno ond dau dŷ, sef cartref i ŵr oedd gynt o Gochwillan ac adeilad a enwir y ‘Star’, sef tafarn a ragflaenodd adeiladu’r capel ar y stryd fawr. Nid am eiliad y byddai dewis enw tafarn yn creu gwaradwydd na chodi cywilydd, ond mae’n bur amlwg fod y tadau uniongred yn dra hyddysg yn eu Beiblau wrth fynnu dewis beth oedd enw’r pentref i fod a Bethesda a ddewiswyd. Ond pe na bai’r arweinwyr wedi mynnu rhoi’r un enw ar y ddau leoliad, yna byddai ganddynt restr arbennig o enwau y gallasant fod wedi’u dewis i’r pentref.  Enwau megis Cae Star, Cae Garw, Cefnfaes, Parciau Uchaf, Parciau Isaf, Cilhafoden neu Wern Uchaf, gyda’r mwyafrif ohonynt yn gyfeiriadau at nodweddion y lleiniau tir a fodolai cyn i’r pentref gael ei adeiladu yn y fangre hon ar gychwyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Gellir olrhain hanes y lleiniau tir hyn i elusen a sefydlwyd yn 1641 gan William Griffith o Fodfaio. Defnyddiwyd yr elusen i ddarparu gwerth deuddeg ceiniog o ‘fara gwenith iachus’ i’w rannu drwy’r flwyddyn rhwng hyd at ddeuddeg o dlodion y plwyf yn dilyn gwasanaeth boreol y Sul yn eglwys Llanllechid. Ffynhonnell yr arian oedd y rhent blynyddol o 56 swllt a delid ar ddau glwt o dir – ‘parciau uchaf’ a ‘parciau isaf’ – a oedd yn rhan o dyddyn CIlhafoden neu Cilfodan yn nhafodiaith y fro. Cyn 1866 deiliad y tyddyn oedd Owen Ellis, ffermwr dylanwadol a deiliad Cefnfaes, fferm sylweddol ei maint ar lannau’r Fenai ym mhlwyf Llanllechid. Yn dilyn ad-drefnu tir ym mhumdegau’r ganrif cymerwyd tenantiaeth Cefnfaes newydd gan Humphrey Ellis, a’r gŵr hwn a fu’n ddigon hirben i brynu 78 acer o dir tyddyn Cilhafoden am swm a oedd oddeutu £800. Y llain tir a brynodd oedd ‘parciau isaf’ ac fe’i enwodd yn Cefnfaes, er bod Cae Garw hefyd yn enw cyffredin ar y llain. Ar y clwt tir cyfyng hwn o dir y sefydlwyd cnewyllyn y pentref o 1820 ymlaen.

Mae’n rhaid aros tan 1926 cyn i anniddigrwydd ynghylch addasrwydd yr enw Bethesda ddechrau corddi’r dyfroedd. Cystadleuaeth fechan ddinod, ddidramgwydd ar y testun o roddi enw newydd ar y pentref yn Eisteddfod Goronog Bethesda (Gerlan) ym mis Ionawr 1926, oedd man cychwyn y drafodaeth. Y beirniad oedd neb llai na’r Athro Ifor Williams, un o ysgolheigion mwyaf Cymru ac awdurdod ar enwau lleoedd. Derbyniwyd 185 cynnig a’r buddugol oedd Richard Evans, prifathro Ysgol y Carneddi, a’i gynnig ef oedd ‘Nant Ogwen’. Y mis canlynol cyfarfu Cyngor Dinesig Bethesda i drafod, ymhlith materion eraill, adroddiad ynglŷn â newid enw Bethesda. Gofynnodd E.R. Jones, prifathro cyntaf Ysgol Penybryn, beth oedd barn y Cyngor ynghylch priodoldeb newid yr enw. Ymatebodd Ernest Roberts, awdur nifer o lyfrau ar hanes Dyffryn Ogwen, yn holi faint gwell a fyddai’r ardal o newid yr enw, a chynigiodd fod y mater yn cael ei adael ar y bwrdd. Ond cynigiodd E.R. Jones fod y Cyngor yn newid yr enw ar sail ei ymwybyddiaeth o‘i Gymreictod. Eiliwyd y cynnig. Ond barn William Prydderch oedd mai Cymry oedd yn gyfrifol am roddi enwau Saesneg ar heolydd y fro a gwell fyddai cadw at yr enwau hynny. Aeth yn ddadl boeth rhwng caredigion yr iaith a chefnogwyr Dic Siôn Dafydd ar y Cyngor cyn i’r cynnig gwreiddiol, a gwelliant gan John Thomas, gael eu rhoi i bleidlais. Cododd chwech o blaid newid yr enw, a thri yn erbyn. Yna, er mandad clir y bleidlais, penderfynwyd y dylai’r mater fynd yn ôl i’r pwyllgor a fu’n trafod y mater.

A byth ers hynny yno ar y bwrdd y gorwedd y mater wedi i dân yr ymgyrch redeg ei rawd, a Bethesda yw Bethesda o hyd er cymaint yr ymgecru a fu bron i ganrif yn ôl. A beth tybed a ddigwydd yn y dyfodol? A fydd eto ymgyrch i ganfod enw mwy Cymreig na Beth hesda ynteu a fydd rhaid plygu i’r drefn ddwyieithog ffasiynol a chael enw Saesneg hefyd ar ein bro? Enw cyfansawdd megis Ogwenville neu Cefnfaestown er enghraifft! A’n gwaredo, onid gwell yw cadw at urddas yr enw Hebraeg/Aramaeg presennol – Beth hesda fydd hyd byth yn Bethesda.

Seiliwyd y nodyn hwn ar gyfraniadau gan J. Elwyn Hughes a John Ll. W. Williams

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Y Beibl Cymraeg Newydd, 1988.

Herald Cymraeg, Ionawr a Chwefror 1926

J. Ll. W. Williams, Lowri Wynne Williams. 2016/17. Ai Y Star, Y Wern Uchaf ynteu Cae Garw, ac nid Bethesda, ddylai’r enw fod? – datblygiad prif bentref chwarelyddol Dyffryn Ogwen yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 77, tt.105-132.