Fferm Moelyci

Cynllun  fferm  Moelyci  yn Arolwg y Penrhyn 1768.  Archif Penrhyn Ychwanegol 2944: ‘Plans of Penrhyn Estate in the Counties of Caernarvon and Denbigh belonging to Rich^d Pennant, Esq^r., 1768. Surveyed by G. Leigh.’ Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn.

Fferm Moelyci*, neu Moel Leucu i ddefnyddio’r enw gwreiddiol efallai, yw un o ffermydd hynotaf Dyffryn Ogwen, a sefydliad ac iddo hen hanes. Gellir olrhain hanes y fferm yn ôl i’r unfed ganrif ar bymtheg, ond ceir cofnod llawn am ei chynnwys fel uned amaethyddol  yn yr Arolwg a gomisiynwyd gan Richard Pennant, Arglwydd cyntaf Stad y Penrhyn, o’i etifeddiaeth yn 1768. Yn yr Arolwg ceir gwybodaeth am  nifer y caeau, eu maint, eu henwau, ac enw’r tenant  sef  Thomas Robart Owen. Cynhwyswyd y manylion hyn ar y map enfawr gan George Leigh sydd hefyd yn rhan anhepgor o’r Arolwg.

 

Rhestr y caeau yn Moelyci yn Arolwg 1768. Archif Penrhyn Ychwanegol 2944: ‘Plans of Penrhyn Estate in the Counties of Caernarvon and Denbigh belonging to Richd Pennant, Esqr., 1768. Surveyed by G. Leigh.’ Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn.

Yn wreiddiol lleolwyd prif adeilad y fferm  yng nghysgod y bryn i’r gorllewin o adeiladau presennol Moelyci  oddeutu hanner y ffordd i fferm Tŷ’n y Caeau yn y de. (cyfeirnod grid  Arolwg Ordnans-SH592676). Mewn archwiliad diweddar o’r safle canfuwyd adeilad sylweddol yn cynnwys nifer o ystafelloedd ar lwyfan uchel o lechi gyda muriau’r adeilad yn sefyll mor uchel â phedair troedfedd. Nid tŷ crand mohono ond ffermdy ymarferol  ei gynllun. Er hynny,  mae’n amlwg fod cyfoeth yn caniatáu adeiladu tŷ mor sylweddol ei faint ar y  safle, a bod hefyd chwarel lechi bur fawr gerllaw i gyflenwi’r deunyddiau angenrheidiol ar gyfer y gwaith o godi’r tŷ. O’r holl ffermydd yn yr Arolwg, Moelyci, efallai, sydd â’r crynhoad mwyaf diddorol o enwau caeau, ac o’u dehongli, maent yn rhoi cipolwg ar weithgareddau a chynhaliaeth y sefydliad. Yn ei chyfnod yr oedd hon yn fferm  fawr o 161 acer. Roedd iddi gyfuniad o weundir yn ffinio â’r mynydd, ynysoedd o dir corsiog a chaeau mwy cynhyrchiol eu defnydd. Ar y llethrau yr oedd ‘Ffridd’ eang  24 acer a dau lain ffiniol o’r enw Tir Du yn cyfateb i dir lle byddid yn torri mawn efallai.

Tystir i werth amaethyddol y fferm mewn enwau megis ‘Cae’r Ŵyn’ a ‘Chae’r Meheryn’ sy’n awgrymu mai fferm ddefaid oedd hon,  er mae’n eithaf sicr y byddai  gwartheg yn rhan o’r economi o ganfod eu pwysigrwydd yn ffermydd cyfatebol yr ardal yn yr un cyfnod. Byddai porthiant i’w gynaeafu o bedair gweirglodd a enwir felly yn ogystal â nifer o gaeau eraill llai heb enwau sy’n eu diffinio a dau ysgubor i gynnal y cynhaeaf. Un o’r unedau lleiaf oedd yr ‘Ardd Datws’, yr unig dir âr wrth ei enw yn yr holl sefydliad ac yn amlwg yn uned a ddarparai ar gyfer gofynion bwyd y teulu. Mae enwau’r caeau hefyd yn awgrymu fod ochr fwy fasnachol i weithgaredd y fferm. Yno yr oedd ‘Cae’r Gof‘ a  ‘Chae’r Efail’, yn ogystal â ‘Chae’r Pandy’, a’r awgrym yn ‘Cae Dŵr’ fod y dŵr angenrheidiol wrth law ar gyfer gofynion y pandy.  Enw mwy diddorol yw ‘Gweirglodd y Barty’,  sydd o’i ddehongli naill ai’n cyfeirio at danerdy neu fracty,  ond mater o farn yw a oedd yr holl ddiwydiannau hyn  wedi’u lleoli yn yr un sefydliad  ac yn gweithio ar yr un amser.  Serch hynny yr oedd  y  pandy yn ffaith a’i ddŵr yn llifo i lawr yr allt i weithio y felin yn Felin Hen islaw. Hynodrwydd pennaf enwau caeau Moelyci yw’r tri chae a enwir yn ‘Cae’r Ddeiol’, ‘Cae’r Wrach’ a ‘Chae Pistyll yr Eurich’. Y ddeiol sy’n cofnodi symudiad yr haul ac a ddefnyddid yn yr amser gynt i gofnodi’r amser cyn bod cloc wedi’i ddyfeisio. Fel arfer cysylltir ei leoliad â thir yr eglwys ac felly, o’i ganfod yn Moelyci,  byddai’n ychwanegu bri i’r sefydliad. Ond beth am y wrach? A fyddai hi a’i hyll dremion yn difrïo’r sefydliad?  Does wybod, ond rhaid cofio fod y gair gwrach hefyd yn golygu ysgubau  hirion o redyn, gwellt neu hesg a ddefnyddid yn orchudd hyd grib y das cyn ei thoi. Ac a oedd gofaint metelau gwerthfawr, gan gynnwys aur, wedi rhoddi ei sêl freintiedig i’r ffynnon? Eto does wybod ond rhaid cofio bod eraill yn cyfeirio at y ffynnon fel ‘ffynnon oerach’ yn hytrach na ‘ffynnon eurich’. Pwy sydd i wybod bellach yn nhreigl y blynyddoedd? Hynodrwydd mawr Moelyci yw ei bod, drwy enwau’r caeau yn cyflwyno darlun o gyflwr economi fferm ar derfyn y Canol Oesoedd diweddar a chyn i Gyfnod Modern y Chwyldro Diwydiannol newid holl gynlluniau’r  gorffennol.  Yn fuan wedi cyhoeddi’r  Arolwg yn 1768 aeth Richard Pennant ati i wella cyflwr amaethyddol  ei stad, ac yn fuan chwalwyd ffiniau’r hen gaeau a’u cynllunio i gyfuniadau newydd. Felly ffosil rhyfeddol yw caeau Moelyci sy’n cofnodi’r hyn a fu ac sydd bellach ar fin mynd yn angof.

Yn 1818 cynhaliodd stad y Penrhyn adolygiad manwl o gyflwr holl adeiladau ei thiriogaeth.  Mae’r adroddiad yn un eithriadol fanwl gan restru gwendidau’r adeiladau a’r gost o’u hadnewyddu.  Mae’r rhestr yn nodi diffygion Moelyci.  Cofnodir fod angen ffenestri newydd yn y tŷ, llawr cerrig newydd yn y parlwr,  byrddau llawr newydd yn y llofft ac atgyweiriadau i’r to, oll ar gost o £18.  Roedd angen gwaith sylweddol yn y beudy i atgyfnerthu’r  muriau a’r to ar gost o £22, a gwaith yr un mor ddwys yn yr ysgubor gan ychwanegu at ei uchder a chryfder yr adeiladwaith, ar gost o £18. Ac yr oedd mân gyfnewidiau i’w gwneud yn y stabl a hofal y ceirt ar gost o £7.6.0. Cost yr holl atgyweirio oedd £65. 6. 0  Nid yw’n wybyddus a gyflawnwyd yr atgyweiriadau ym Moelyci na gofynion yr adroddiad yn ei lawn gynnwys – y gost o gyflawni’r holl gynllun oedd £4,427.13.6 – cost anferthol sy’ cyfateb i tua £500,000 heddiw a hynny mewn cyfnod pan yr oedd y stad mewn cyfnod pur anodd yn ei hanes . Yn y flwyddyn honno bu farw Ann Susannah wedi iddi ymdrechu  yn ystod y deng mlynedd blaenorol i dalu dyledion mawr ei gŵr Richard Pennant. Yr oedd y stad ar fin trosglwyddo i ofalaeth, neu ddiffyg gofalaeth, yr olynydd George Hay ac, fel y gŵyr pawb, yr oedd ei fryd ef ar adeiladu castell drudfawr yn Llandygái yn hytrach na gofalu am anghenion preswylwyr ei stad.

Ymwelodd y Chwyldro Diwydiannol â Moelyci yn 1870 pan adeiladwyd rheilffordd Chwarel y Penrhyn trwy’r tir. Bellach mae hon hefyd yn rhan o hen hanes gan adael gweddillion pont fel yr unig gofadail o’i bodolaeth. Ond mae gan Foelyci un gyfrinach arall y mae’n anfoddog i’w datgelu. I’r dwyrain o’r fferm mae poncen gron y mae ei chopa wedi’i therasu. Cyfeirir at y safle fel ‘camp Moelyci’.  Mae’n amlwg mai tomen naturiol yw hon, un o ddyddodion Oes yr Ia bid sicr, ond,  ar ei chopa dyn sy’n gyfrifol am ei therasu.  Diystyrir yr awgrym mai mwnt  i gastell pren Normanaidd sydd yma,  ond yn dilyn archwiliadau geoffisegol  ar y copa darganfuwyd amlinell tŷ crwn o gerrig sy’n awgrymu fod yno sefydliad parhaol yn perthyn i gyfnod diwedd Oes yr Haearn a dechrau cyfnod y Rhufeiniaid. Tybed, felly, mai  ar y boncen gron y sefydlwyd yr annedd gyntaf yn hanes hir Moelyci?

*Cofiwch mai ynganu Moelyci fel un gair sy’n cywir. Nid oes ‘ci’ yn agos at yr enw!

Ffynonellau

Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor  -Penrhyn Additional 2944 –  ‘Plans of Penrhyn Estate in the Counties of Caernarvon and Denbigh belonging to Rich^d Pennant, Esq^r., 1768. Surveyed by G. Leigh.’ Penrhyn Archive – Estate Maps – 2203, 2205, 2207.

Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor – Archif Penrhyn  PFA/14/1146 – A Report of the State of the Buildings on the Penrhyn Estate. 1818.

J. Ll. W. Williams, Lowri Wynne Williams. 2013/14. ‘Eto yr oedd y wlad yn byw ar ei chynnyrch naturiol er gwell er gwaeth’ – darlun o economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y ddeunawfed ganrif drwy gyfrwng enwau caeau. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 74/75. 44-66.

Capel Bethesda

Capel Bethesda

Enwyd pentref Bethesda ar ôl y capel a adeiladwyd gyntaf yn 1820 ar y ffordd bost a oedd newydd ei hadeiladu gan Thomas Telford. Yno hefyd yr oedd  tafarn o’r enw y Star, ac efallai yn wir y dylai enw’r dafarn fod yn enw ar y pentref!  Capel Bethesda oedd capel cyntaf a phwysicaf yr Annibynwyr yn yr ardal. Cafodd ei ailadeiladu yn 1841 a thrachefn rhwng 1872 a 1874 ar gost o £2,000. Y pensaer oedd Richard Owens a gynlluniodd dalcen i’r capel ar ffurf tri bae mewn arddull Eidalaidd sy’n eithriadol addurnedig. Cynlluniodd bediment uchel i’r bae canol gyda thabled yn cofnodi enw’r capel o’i fewn ac oddi tano dair ffenestr hirgul wedi’u gwahanu gan bileri Corinthaidd. Mae’r porth wedi ei encilio ond wedi ei fframio gan ddwy golofn Dwscanaidd o bob tu. Addurnwyd y ddau fae allanol â phâr o ffenestri dan bediment ar y naill ochr ac islaw iddynt gwpl o ddrysau o dan fwa crwm. Ychwanegwyd pileri Corinthaidd ar y ddwy ochr i addurno ymylon allanol yr ail lawr. O holl gapeli Dyffryn Ogwen hwn yw’r capel mwyaf addurnedig a mawreddog ei olwg. Mae ei leoliad hefyd yn dra arwyddocaol gan ei fod wedi ei adeiladu ar ffin eithaf stad Cefnfaes a stad Penrhyn fel pe bai yno i wahodd datblygiadau yr un mor aruchel i gyfeiriad y de. Yn 1866 yr oedd 593 o gymunwyr a olygai mai hwn oedd capel mwyaf yr ardal, a hynny cyn iddo gael ei ehangu am y trydydd tro.

Yn 1888 sefydlwyd David Adams (1845-1923) yn weinidog y capel, gŵr a gyfrifid yn ei ddydd yn un o ddiwinyddion pwysicaf Cymru. Cyn gyrfa Adams fel gweinidog nid oedd Cymru wedi profi chwyldro’r ddiwinyddiaeth newydd o’r Almaen. Adams felly a gyflwynodd ddysgeidiaeth meddylwyr megis Hegel a Kant i ddiwinyddiaeth Cymru. Yn ystod ei gyfnod yn y capel dywedir iddo ganolbwyntio yn ei bregethau ar agweddau moesol yn hytrach nag ar bynciau dadleuol y ffydd Gristionogol, a chysylltir ef yn arbennig ag ymgyrchoedd sobreiddiwch ac am ei lafur mawr fel holwr yn yr Ysgol Sul. Perchid ef am angerdd ei foesoldeb ond câi ei feirniadu am gulni’r moesoldeb hwnnw a oedd yn cael ei danseilio gan Galfiniaeth, penarglwyddiaeth a grymoedd materoliaeth yn ei dyb ef. Yr oedd yn awdur nifer o lyfrau diwinyddol ac athronyddol eu cynnwys ac yn 1913 fe’i hurddwyd yn gadeirydd yr Undeb Annibynnol Cymraeg. Bu’n weinidog ar gapel Bethesda am saith mlynedd cyn symud i eglwys yn Lerpwl yn 1895.

Yr oedd arhosiad Adams ym Methesda yn cydoesi â gyrfa gŵr arall eithriadol ddylanwadol yn hanes Cymru yn ogystal â hanes capel Bethesda. Yn 1887 penodwyd R. S. Hughes (1855-1893) yn organydd a chôr feistr y capel a symudodd i Fethesda yn dilyn cyfnod fel cerddor yn Llundain. Yn gynharach yn ei yrfa yr oedd Hughes wedi bod yn gymhorthydd i’r Dr Ronald Rogers, organydd y gadeirlan ym Mangor, ac ar ei eirda ef y daeth Hughes i Fethesda. Perthynai traddodiad grymus o ganu corawl a chynulleidfaol i gapel Bethesda o dan arweinyddiaeth nifer o gerddorion lleol gan gynnwys yr enwocaf ohonynt David Roberts (Alawydd 1820). Yr oedd penodi Hughes yn gam diddorol o gofio gwrthwynebiad yr enwadau ymneilltuol i gael offeryn cerdd yn rhan o’r gwasanaeth, ac yng nghapel Carneddi, er enghraifft, rhaid oedd aros tan 1873 cyn penderfynu defnyddio offeryn yno. Mewn awyrgylch o’r fath yr oedd penodiad Hughes felly yn gyfystyr â bod capel ymneilltuol yn noddi cerddor proffesiynol, penderfyniad beiddgar ond un a fyddai’n cyfateb i’r ddelfryd o sefydlu’r capel fel un o brif eglwysi’r Annibynwyr yng Nghymru. Ar ei benodiad yr oedd Hughes yn fachgen ieuanc tri deg dwy oed ond fel y dengys yr adroddiad isod nid oedd ei ddyfodiad yn rhydd o anawsterau mewn eglwys a oedd yn uchel ei pharch ond yn gul ei moesau. Yn Hydref 1888 ceir y cyfeiriad canlynol gan Griffith Edwards, Ysgrifennydd y capel – ‘Cwrdd brodyr heno, penderfynwyd fod R S Hughes yr organydd i gael y rhybudd olaf os na ddaw yn aelod eglwysig ac yn ddirwestwr ac i barhau felly, ac os na fedr ddal y naill a’r llall ei fod i golli ei le. Mr Adams a minnau i’w weld ar unwaith’. Er cymaint y rhybuddion, o gofio am ymgyrch sobreiddiwch Adams, a chymaint oedd problem barhaol Hughes gyda’r ddiod, arhosodd yn organydd y capel hyd at ddyddiad ei farwolaeth yn ŵr tri deg wyth oed yn 1893. Er byrred ei oes cyflawnodd lawer wrth sefydlu llwyfan yng Nghymru i ganeuon poblogaidd sentimental y cyfnod. Cofir ef yn bennaf ym Methesda fel athro ac arweinydd cerdd, fel cyfeilydd rhagorol ac organydd gwych a fyddai’n tynnu lluoedd i’r capel cyn oedfa’r nos i wrando ar ei ddatganiadau. Claddwyd Hughes ym mynwent Eglwys Glanogwen dafliad carreg  o’i gartref yn Rhes Douglas, lle cofnodir ei arhosiad â choflech ar fur y tŷ.

Nid Adams a Hughes oedd yr unig ffigurau adnabyddus i ddisgleirio yng Nghapel Bethesda. Yno hefyd y daeth Rhys J Huws i weinidogaethu rhwng 1905 a 1912 mewn cyfnod anodd yn hanes y pentref yn dilyn rhwygiadau cymdeithasol y streic fawr. Cyn dod i Fethesda o Fethel yr oedd Huws wedi sefydlu yno Eisteddfod y Plant, cynllun a ddatblygodd yn eithriadol lwyddiannus yn ystod ei arhosiad yn y capel a’r pentref, ac mae’n bur debyg mai syniad y gŵr athrylithgar hwn a symbylodd sefydlu Eisteddfod Genedlaethol i fudiad yr Urdd gwta chwarter canrif wedi hau’r hedyn ym Methesda. Er hynny, mae’n rhaid cofio fod cyn weinidog yng nghapel Bethesda, Hwfa Môn (Rowland  Williams) wedi sefydlu eisteddfod hynod lwyddiannus yn y pentref yn 1864 a bod eisteddfodau yn rhan o ferw bywyd cymdeithasol yr ardal o dan lywyddiaeth y capeli, y chwarel a chymdeithasau diwylliannol.

A phwy tybed oedd yn llywyddu holl ragoriaethau capel Bethesda? Pwy ond y  bythol bresennol W. J. Parry, arweinydd mwyaf blaenllaw y capel, ffigur pwysicaf pentref Bethesda. Roedd yn gyfrifydd ac yn ŵr busnes ac yn asiant stad Cefnfaes, ac yn un o ffigurau amlygaf Cymru ei gyfnod yn y byd cyhoeddus, ym meysydd crefydd ac addysg, gwleidyddiaeth plaid a llywodraeth leol. Roedd yn arloeswr ac yn arweinydd hirben undebaeth lafur, ac yn flaenllaw ym myd newyddiaduraeth a chyhoeddi llyfrau a cherddoriaeth. Ef oedd yn gyfrifol am ddenu R. S. Hughes i’r capel a bid sicr Adams a Rhys J. Hughes hefyd ac roedd ei gysylltiadau â phrif bersonoliaethau a mudiadau Cymru yn eang ac yn ddylanwadol. Yr oedd ei ymlyniad i gapel Bethesda yn ddwfn a diffuant yn deillio o’i gysylltiad fel plentyn â rhai o sylfaenwyr diwylliedig yr eglwys. Cafodd ei ethol yn flaenor yn dair ar hugain oed yn 1844 a bu’n deyrngar i’r achos hyd ei farwolaeth yn bump a phedwar ugain oed, er bod rhan o’i deyrngarwch wedi symud i gapel split Bethania pan briododd am y trydydd tro yn 1902 â Mary Guy, Saesnes o ganolbarth Lloegr a ddymunai gael gwasanaethau yn Saesneg.

Addoldy a gynlluniwyd i ddelwedd fawreddog W. J. Parry oedd capel Bethesda a byddai ei weld heddiw yn gaeedig yn siom enbyd i ddyn a gyfrannodd mor helaeth i gapel yn ogystal â phentref Bethesda ond a fu farw yn ei henaint yn ŵr unig a chwerw.

Gwybodaeth ychwanegol

Wyn Thomas, Adran Gerdd, Prifysgol Bangor

Elwyn Hughes, Bryn Ogwen, Bethel

 

Ffynonellau

Ernest Roberts. 1963. Bargen Bywyd fy Nhaid. Llandybïe.

Elwyn Hughes.(Gol) 2012. Rhai o Enwogion Llên Dyffryn Ogwen . Gwasg Dinefwr.

Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion. 1953. Bywgraffiadur Cymreig hyd 1940. Llundain.

Roose Williams. 1978. Quarryman’s Champion: the life and activities of William John Parry of Coetmor. Dinbych.

Haslam, J. Orbach, A.Voelcker. 2009. Gwynedd (Pevsner Buildings of Wales).

Nadolig Llawen

Nadolig Llawen a Blwyddyn Newydd Dda i holl ddarllenwyr gwefan Hanes Dyffryn Ogwen. Diolch i chi am fod mor ffyddlon yn darllen y wefan yn ystod y flwyddyn hon a gobeithio y gwnewch ddal ati yn y flwyddyn newydd yn ogystal. Ers sefydlu’r wefan ym mis Tachwedd 2016  mae rhagor na chant o erthyglau byr wedi ymddangos ac mae bron i gant arall yn yr arfaeth. Bydd cyfraniadau gan nifer o gyfranwyr gwadd yn ymddangos yn ystod y flwyddyn nesaf a buasem yn falch o dderbyn cyfraniadau gennych chithau hefyd ddarllenwyr y wefan. Mae’r wefan yn cael ei darllen yn rheolaidd yn Unol Daleithiau America ac yn Hong Kong, ac yn achlysurol mewn rhannau eraill o’r byd lle mae pobol Pesda yn bresennol. Pob dymuniad da i chi oll.

Dymuniadau gorau,

John a Lowri

Bryn Derwen

Bryn Derwen – tŷ sydd wedi derbyn cyfnewidiau enfawr ers ei adeiladu oddeutu 1810

Adeiladwyd Bryn Derwen ar gyfer James Greenfield, brodor o swydd Sussex, a benodwyd yn rheolwr chwarel Cae Braich y Cafn yn 1802 gan Richard Pennant, Arglwydd cyntaf stad y Penrhyn. Mae’n dŷ ysblennydd a leolwyd gerllaw ffordd bwysicaf y cyfnod sef Ffordd y Lord a oedd i’w throsi yn 1805 yn Ffordd Dyrpeg rhwng Pont Tŵr a Llandygái. Nid yw’n sicr mai Benjamin Wyatt, prif asiant Stad y Penrhyn, oedd cynllunydd y tŷ ond yr oedd yn amlwg yn ddigon crand i dynnu sylw Thomas Telford pan oedd ef yn cynllunio’r ffordd bost drwy’r dyffryn yn 1815. Disgrifiwyd y tŷ yn 1810 gan Richard Fenton yn ei lyfr Tours in Wales fel ‘…a new creation out of a spot lately covered with rocky excrescences and surrounded by bog and turbary, (but) now displaying pleasure grounds, groves, and gardens walled and cropped with fruit and fine meadows’.

Y lôn goed urddasol sy’n arwain at Fryn Derwen

Greenfield oedd y rheolwr a gynlluniodd y chwarel i fod yn un o gloddfeydd llechi mwyaf y byd. Cyn ei ddyfodiad yr oedd y gloddfa o dan ofal William Williams yn datblygu yn gyfres o byllau dyfnion ar echel dwyrain i’r gorllewin. O dan gynllun Greenfield  datblygodd ef y chwarel yn gyfres o bonciau cymesur i ddringo hyd lethr y Fronllwyd a phob ponc wedi’i chysylltu â system o elltydd ar naill ochr y gwaith. Dan ei arweiniad datblygodd y chwarel i gyflogi oddeutu 600 o weithwyr gan gynhyrchu hyd at 40,000 tunnell o lechi a phroffid y gwerthiant wedi chwyddo o £7000 yn 1808  i £18,415 erbyn 1813.

Ond daeth tro ar fyd. O 1800 ymlaen bu anghydfod rhwng y gweithwyr a’r perchennog ynghylch cyflogaeth sefydlog ac amodau gwaith teg, gyda rhai chwarelwyr yn ennill 17 swllt y mis tra oedd eraill yn derbyn £6 am wneud yr un gwaith. Torrodd yr anghydfod yn streic yn 1825 a barhaodd am un diwrnod yn unig ond, er byrred y brotest, ni thrafodwyd cwynion y gweithwyr yn gymodlon, a’r aflwyddiant hwn a arweiniodd at y pegynnu mewn cysylltiadau diwydiannol a fu’n gymaint o faen tramgwydd yn y chwarel hyd weddill y ganrif. Ychydig amser wedi’r digwyddiad darganfuwyd Greenfield wedi boddi yn yr Afon Ogwen a bu cryn ddyfalu am y rhesymau a arweiniodd at y fath drasiedi – ai drwy ddamwain y bu iddo foddi ynteu a oedd y sen o orfod wynebu’r brotest ddiwydiannol gyntaf yn hanes Chwarel y Penrhyn yn ddigon iddo gymryd ei fywyd?  Mae cryn ddyfalu ynghylch pa union lyn yn yr afon y cyfarfu Greenfield â’i dynged. Y farn gyffredinol yw mai Llyn Du, sef pwll ar ochr Parc Meurig o’r ynys sydd y tu isaf i Bont yr Inn, yw’r lleoliad tebycaf. Mae  gan y llyn hwn ail enw sef Llyn Dronfield, ond tybed a drodd yr enw Greenfield yn Dronfield yn nhafodiaith Dyffryn Ogwen?

Ffynhonnell

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda.

Richard Fenton. 1804-1817. Tours in Wales, (ed). J. Fisher.

Tan-y-bwlch

---

Cynllun chwarel Tan-y-bwlch

Stad fechan annibynnol sy’n gwasgu’n glos ar ysgwydd gogledd pentref Rachub yw Tan-y-bwlch. Ei maint yn 1906 oedd 35 acer a chynhwysai  ffermdy Tan-y-bwlch yn ogystal ag un ar hugain o fythynnod a chwarel lechi. Cyfrannai’r bythynnod rent o £57.5.0 y flwyddyn i goffrau’r stad.  Ond mae hanes y stad yn ymestyn yn ôl i gyfnod cynharach na dechrau’r ugeinfed ganrif.

Ffermdy Tan-y-bwlch

Dyddiad 1718 wedi ei dorri i bren y pentan yn un o ystafelloedd ffermdy Tan-y-bwlch

Canolbwynt y stad yw ffermdy Tan-y-bwlch. Mae’r dyddiad 1718 wedi ei dorri i bren y pentan yn un o ystafelloedd y tŷ, ac mae’r dyddiad yn dynodi fod seiliau llawer cynharach i’r stad yn ymestyn yn ôl mae’n bur debyg i fwrllwch amhenodol y Canol Oesoedd. Enw gwreiddiol Tan-y-bwlch oedd Tyddyn y Lôn ac mae’n eithaf tebygol mai teulu Hugh Williams oedd perchen y stad yn 1718. Bu ef farw yn 1765 ac yn ei ewyllys mae’n rhannu ei eiddo rhwng ei ddau fab Morris a Richard. Yr oedd Richard yn derbyn Kiltreflys a Chae Gwigyn yn ogystal â sawl tyddyn a gardd ar y tiroedd hyn, gwobr Morris oedd derbyn Tyddyn Tan-y-bwlch, Dol Ddafydd a Chae Ronw. Dengys y manylion hyn fod stad Tan-y-bwlch yn llawer mwy na’i chanolbwynt yn Llanllechid gyda thiroedd Ciltrefnus a Chae Ronw yn Gerlan, Dol Ddafydd i’r gogledd o bentref Bethesda a Chae Gwigyn yn Nhalybont. Morris oedd y penteulu yn Nhan-y-bwlch yn 1833 ac ar ei farwolaeth ef y flwyddyn honno etifeddodd Jane ei unig ferch yr holl eiddo. Ymhen dwy flynedd priododd Jane â John Taylor, Sais o Cumberland yn wreiddiol, ond a ymgartrefodd yng Nghae Bold yng Nghaernarfon. Yn 1861 gadawodd Taylor a Jane Dan-y-bwlch i symud i Fangor i gadw tafarn yr Albion ac erbyn cyfrifiad 1871 y preswylwyr newydd oedd Joseph Twigge a Joseph Salt, y ddau yn hanu o Hanley yn Swydd Stafford. Disgrifir Joseph Twigge yng nghyfrifiad 1871 fel ffermwr yn ffermio 50 acer a chanddo wraig a phedwar o blant. Fel slate quarry agent y disgrifir Joseph Salt ac yr oedd yntau yn briod a chanddo saith o blant. Crefft arbenigol y ddau Joseph oedd agor siafftiau a lefelau tanddaearol ac mae’n amlwg fod gofyn mawr am eu medrusrwydd yn chwareli a mwynfeydd eu hardal fabwysiedig.  Canfyddir, er enghraifft, fod Twigge wedi gweithio mewn chwarel yn Nghroesor yn ogystal â chwarel y Penrhyn ond eu cyfraniad mwyaf arbennig oedd datblygu’r gloddfa ar garreg eu drws yn Nhanyblwch.

Tomennydd chwarel Tanybwlch (canol y dde o’r llun)

Agorwyd chwarel Tan-y-bwlch yn gyntaf yn 1805 a cheir cyfeiriad ati gan y teithiwr Hyde Hall ar ei ymweliad â’r sir rhwng 1809 ac 1811. – ‘ a quarry of purple Slate has been opened on the Tanybwlch property above the Church from which a few loads are occasionally caried down to Bangor’. Cymro o Lerpwl o’r enw Roberts oedd cychwynnydd y gloddfa a chynrychiolai ef gwmni o’r dref honno. Yn groes i honiad Hyde Hall yr oedd y chwarel yn dra llewyrchus ar y cychwyn gan ddanfon llechi i’r farchnad o borthladd Aberogwen, ond yna daeth tro ar fyd a bu’r gwaith yn sefyll yn segur tan 1862. Bryd hynny cymerwyd y chwarel gan gwmni o Lundain, The Port Bangor Slate Company,  gyda gŵr o Gernyw, Michael Williams, yn gyfarwyddwr a gŵr lleol o Garneddi, John Griffith, yn rheolwr. Ar ddyfodiad y Twigges a’r Salts ehangwyd y fenter yn sylweddol gan agor siambrau tanddaearol yn dilyn crefft y swyddogion newydd.  Daeth tro pellach ar fyd a bu’r chwarel ym meddiant cwmni o Saeson am ysbaid byr a geisiai, yn niffyg profiad, ddatblygu’r haenau tanddaearol yn hytrach nag agor y chwarel ar yr wyneb. Perchennog y stad erbyn diwedd y ganrif oedd siopwr o Frynsiencyn o’r enw W. J. Jones, ac yn y wasg Gymreig yn 1896 ceid adroddiadau ei fod ef am weithio’r chwarel gan roddi gwaith i’r ardalwyr mewn cyfnod anodd ac ansefydlog yn hanes Dyffryn Ogwen. Aflwyddiannus fu ei ymdrechion ac yr oedd y chwarel ar gau unwaith eto cyn diwedd y ganrif.

Cwt injan Tan-y-bwlch

O holl chwareli plwyf Llanllechid, ac yr oedd pump ohonynt yn y plwyf, Tan-y-bwlch oedd yr unig un heb gyflenwad parhaol o ddŵr i yrru ei pheiriannau. Yn ogystal, hon oedd y chwarel oedd â’r haenau anoddaf i’w gweithio gan fod dau wely o dywodfaen caled yn cywasgu gwely’r lechen las gan effeithio’n groes ar ei natur a’i hollt.  Mae’r chwarel wedi ei gweithio i gynnwys dau dwll agored a nifer o siambrau tanddaearol ac mae ei chynllun yn rhannu’n adrannau cyfleus. Fel y nodwyd eisoes y  canolbwynt yw’r hen ffermdy sy’n dyddio i gyfnod cynharach na datblygiad y chwarel. I’r gogledd-ddwyrain o’r tŷ lleolwyd prif dwll y chwarel ac mae ail dwll llawer llai wedi ei agor i gyfeiriad y  de-orllewin. I’r dwyrain o’r tŷ lleolwyd y siafft sy’n cysylltu gyda’r siambrau tanddaearol, ac ar ben y siafft mae’r adeilad a gynhwysai beirianwaith y Beam Engine a oedd yn gweithio’r offer codi rhwng y siambrau a’r lan. Ar hyd ymyl y gorllewin trefnwyd y tomennydd sbwriel sy’n llenwi’r llethr i gyfeiriad pentref Rachub. Adeiladwyd muriau cadarn ar ffin allanol y tomennydd ac ar ddwy ochr y llwybr sy’n arwain i’r gloddfa o gyfeiriad pentref Llanllechid. Mae’r ffaith fod Beam Engine stem yn gweithio mecanwaith y chwarel yn nodwedd unigryw yn hanes cloddfeydd llechi Dyffryn Ogwen. Bu raid defnyddio peiriant eithriadol ddrudfawr i’w bwrcasu a’i gynnal, cyn bod rheilffordd yn dwyn glo rhad i’r ardal, oherwydd nad oedd cyfaint digonol o ddŵr ar gael i  weithio’r peirianwaith fel yn chwareli eraill y dyffryn. Mae’n bur debyg mai Twigge a Salt, o’u profiad cynharach yng nghanolbarth Lloegr, a fyddai wedi cymeradwyo defnyddio peirianwaith o’r fath, ond erbyn 1872 bu raid defnyddio ail Beam Engine stem i weithio’r pympiau a oedd yn sychu’r twll. Erbyn hynny aeth problemau daearegol y gloddfa, a chostau cynnal y peiriannau, yn drech na’r datblygwyr a chaewyd y chwarel yn ddisymwth yn 1876.

Muriau cadarn ar ddwy ochr y llwybr i fynedfa’r chwarel

Ar ddechrau’r ugeinfed ganrif cafwyd atgyfodiad o fath yn chwarel Tan-y-bwlch dan gynllun cydweithredol beiddgar y North Wales Quarries Limited. Ar derfyn streic fawr chwarel y Penrhyn  ym mis Awst 1903 trefnwyd i ffurfio’r cwmni arloesol i agor a rhedeg tair o chwareli plwyf Llanllechid sef Pantdreiniog, Moel Faban a Than-y-bwlch. Pwrcaswyd y tair chwarel am swm o £18,400. Y bwriad oedd darparu gwaith sefydlog i chwarelwyr mewn ardal ddrylliedig yn dilyn y streic, ac i gynhyrchu llechi  ar gyfer y farchnad agored a fyddai’n cystadlu â chynhyrchion y chwareli mawr. Derbyniwyd cefnogaeth ariannol  parod gan Undebau Llafur a chymwynaswyr dyngarol ledled Prydain i sefydlu’r cwmni a phenodwyd W. J. Parry i redeg y cynllun. Afraid dweud na fu’r cynllun uchelgeisiol yn llwyddiannus a gorfu  ei derfynu yn 1907 ond nid cyn cyflawni rhai newidiadau yn Nhan-y-bwlch. Bwriad y cynllun oedd creu un gloddfa fawr yn Rachub drwy uno chwarel Tan-y-bwlch gyda chwarel Moel Faban. Y cynllun ym Moel Faban oedd i ehangu twll Voel ym mhen y de tra bo ponc a thwll Grey yn y gogledd i’w ddyfnhau a’i agor i gysylltu gyda siambrau tanddaearol Moel Faban. Drwy wneud hyn byddid hefyd yn defnyddio’r agen fel ffos i sychu’r twll. Amcangyfrifwyd y byddai’r cynllun yn costio £60,000 cyn y byddai’n talu ei ffordd. Cododd anghydfod rhwng Parry y rheolwr ac aelodau bwrdd y cyfarwyddwyr. Teimlai Parry y byddid yn afradu arian drwy wario ar y cynllun yn Rachub a chredai y dylid canolbwyntio ar ddatblygu Pantdreiniog; credai eraill o’r cyfarwyddwyr fod gwerth mewn datblygu chwarel newydd ym Moel Faban/Tan-y-bwlch.  Rhoddwyd mwy o sylw i ddatblygu Moel Faban a gwariwyd yn helaeth ar wella’r adnoddau yno ond derbyniodd Tan-y-bwlch lawer llai o gefnogaeth ariannol. Yno buddsoddwyd drwy adeiladu gallt i gysylltu â’r twll, atgyweiriwyd adeilad y ffermdy a dau o’r bythynnod, cafwyd swyddfa newydd ar y safle  a rhoddwyd sylw i wella’r ffordd rhwng y ddwy chwarel. Argymhellodd Parry yn 1906 y dylid gwario £10,000 ar wella’r adnoddau ond erbyn hynny yr oedd brwdfrydedd ariannol y cefnogwyr i gynnal y cynllun wedi pallu. Dengys ystadegau’r cwmni  yn Nhan-y-bwlch iddynt werthu gwerth £450 o lechi rhwng Awst 1903 a Medi 1906 a bod £236 wedi ei gyfrannu mewn cyflogau i’r gweithwyr. Mae’r ystadegau hyn yn llawer llai mewn cymhariaeth â’r ddwy chwarel arall oherwydd yn yr un cyfnod cynhyrchwyd gwerth £20,739 o lechi yn Pantdreiniog a gwerth £1,730 ym Moel Faban a thalwyd £20.980 mewn cyflogau yn Pantdreiniog a £7,150  yn Moel Faban. Pe byddai cynllun y North Wales Quarries Limited wedi bod yn llwyddiant yna byddai amgylchedd pentref Rachub yn bur wahanol i’r hyn a welir yno heddiw.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Trebor Llechid – Chwarel Tanybwlch, Llanllechid – adroddiad yn Baner ac Amserau Cymru, Hydref 31ain , 1896.

Fôn Williams, D. 2015. ‘Dau Deulu Lwcus’. Darlith heb ei chyhoeddi a drafodwyd i Cymdeithas Hanes Rachub, Mis Tachwedd, 2015.

W. J. Parry, 1906 A New Chapter in the History and Co-peration of Labour: North Wales Quarries Limited. Co-operative Printing Society Ltd. Manchester.

J.Ll.W. Williams, D.A.Jenkins.  1996. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda  Rhan 2. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 57. 65-84.

Yr Athro Syr Hubert von Herkomer

Dyma gyfraniad gan gyfrannwr gwadd i’r wefan sef Griff Morris, Rhos y Nant.

Artist enwog yng nghyfnod Oes Victoria oedd Hubert von Herkomer (1849-1914). Fe’i ganed yn Bafaria yn yr Almaen cyn i’r teulu ymfudo i’r America pan oedd yn ddwyflwydd oed ond, ac yntau yn wyth, ailsefydlodd y teulu yn Southampton wedi dychwelyd yn waglaw i Brydain. Er eu tlodi llwyddodd Hubert yn bedair blwydd ar ddeg i dderbyn ychydig hyfforddiant fel artist mewn ysgol gelf yn South Kensington, Llundain, cyn sefydlu ei hun yn ei ugeiniau cynnar fel artist medrus ac uchelgeisiol a fynnai hawlio sylw fel realydd cymdeithasol yn ei bortreadau teimladol  o fywyd tlodion ac anffodusion ei gyfnod. Yn 1870 prynwyd un o’i luniau mwyaf nodweddiadol, ‘After the Toil of the Day’ gan Charles  William Mansel Lewis, mab yr Aelod Seneddol David Lewis, adeiladydd Castell Stradey ym mhumdegau’r ganrif a pherchennog stad sylweddol ei maint yn Llanelli.  Bwriad Lewis oedd bod yn artist, ac er bod cefndir y ddau yn bur wahanol, un yn gynnyrch ysgol fonedd a Phrifysgol Rhydychen a’r llall o hil teulu o fewnfudwyr, seliwyd eu cyfeillgarwch a dylanwadodd Herkomer yn drwm ar ddatblygiad cynnar Lewis fel artist.  Yn sgil eu cyfeillgarwch datblygodd gyrfa artistig Herkomer yn arlunydd portreadol llwyddiannus ond enillodd hefyd fri fel critig celfyddyd llym ei feirniadaeth ac fel trefnydd arddangosfeydd arlunio o bwys. Ymhen amser, wrth i’w enwogrwydd ymledu llwyddodd i sefydlu  ei ysgol arlunio ei hun yn Bushey ar gyrion Llundain. Oes aur ei gelfyddyd oedd y cyfnod rhwng 1879 ac 1884 pryd yr oedd y gofyn am ei bortreadau ar ei fynychaf, ond yr oedd hefyd wedi datblygu yn dirlunydd golygfeydd medrus ei grefft.  Ymhlith y pwysigion a fynnai ei ddawn oedd Edward Gordon, Barwn cyntaf Penrhyn, yr ‘Hen Lord’ fel yr adweinid ef yn lleol, a bortreadwyd gan Herkamor yn 1881, er nad oedd y llun yn dderbyniol gan y teulu yn ôl y sôn! Yn 1885 penodwyd Herkomer i gadair Gelf y Slade ym Mhrifysgol Rhydychen, penllanw i yrfa bachgen a oedd o gefndir mor dlawd a difreintiedig ar y cychwyn.

Hwfa Môn yn ei regalia fel Archdderwydd a gynlluniwyd gan Herkomer

Ei gyfeillgarwch agos gyda Lewis oedd cychwyn cysylltiad Herkomer â Chymru a chyda’r Eisteddfod Genedlaethol yn fwyaf arbennig. Ef oedd y beirniad celf yn eisteddfod Dinbych yn 1882 ac am yr ail dro yn eisteddfod Llanelli yn 1895 pryd y bu’n eithriadol llym a dirmygus ei feirniadaeth ar safon isel y cystadleuwyr ac at ddiffyg parch a statws i’r celfyddydau cain yng Nghymru. Mewn ymdrech i godi’r safon gwahoddwyd ef i gynllunio gwisgoedd newydd i Archdderwydd yr Orsedd ac yn Eisteddfod Genedlaethol Llandudno yn 1885  Hwfa Môn oedd y cyntaf i’w arwisgo yn y regalia newydd. Urddwyd Herkomer yn aelod o’r Orsedd.

Ond beth sydd a wnelo gyrfa Herkomer â Dyffryn Ogwen? Fel athro celfyddyd lawn cyn bwysiced â bod yn artist cydnabyddedig yr oedd ganddo ddiddordeb ymarferol mewn addysgu ei ddisgyblion yn y grefft o arlunio.  Ac am gyfnod arbennig rhwng 1877 ac 1884 yng Nghwm Idwal y sefydlodd nifer o gyrsiau ar sut i arlunio’r tirlun, er ei fod yn ystyried ei hun yn arlunydd portreadau yn bennaf.  Yn ei lyfr ‘My School and my Gospel’ mae’n disgrifio sut, yn ei eiriau ef, ‘the methods of procedure for landscape painting were the most cumbersome ever adopted’. Ymwelai â Chwm Idwal yn ystod misoedd Mawrth hyd gychwyn Mai a byddai’r achlysuron hyn yn fater i ryfeddu gan y boblogaeth leol, neu y ‘natives’ fel y cyfeiriai ef atynt. Yng Nghwm Idwal cynhwysai ei wersyll bedair pabell a gartrefai ddeg person yr un, ond ychwanegai fod rhai pebyll i gynnal ei deulu a gynhwysai ei ddau blentyn a’i dad. Yn y gwersyll yr oedd hefyd ddau gwt arbennig ar gyfer arlunio ynddynt, ac mewn gohebiaeth gyda Lewis trafodai Herkomer archebu naw trawst 29 troedfedd o hyd ar gyfer pontio’r afon yn Idwal er mwyn gosod un o’r cytiau arlunio ar y fframwaith. Disgwylid i’r cytiau fod yn troi i wynebu llewyrch yr haul drwy gydol y dydd. Yr oedd cyflenwi gofynion yr holl ymgyrchoedd hyn yn rhyfeddol o gymhleth. Amcangyfrifid fod pwysau defnyddiau crai yr adeiladau a holl offer y dysgu a chynhaliaeth y preswylwyr yn ddeg tunnell, a’r nwyddau hyn i’w danfon o Lanelli gyda’r trên i Fetws-y-coed ac yna i’w halio oddi yno i Lyn Idwal gyda cheffylau, gan gofio, wrth gwrs, nad oedd rheilffordd yn cyrraedd Bethesda yn ystod y cyfnod sydd dan sylw. Ac meddai, wrth ddisgrifio Cwm Idwal mewn brawddegau synhwyrus, ond tra secsist ac israddol yn ein hymadrodd ni heddiw – ‘ Idwal must be seen in its wild mood. In the soft, sunny days of Summer, it carries a false face – as false as the face of a woman who is rouged and powdered’.

Pebyll 1880 yng Nghwm Idwal

Pebyll 1880 yng Nghwm Idwal

Mae cyfrifiad 1881 ym Methesda, ac yn benodol yn ardal Penybryn, yn  cynnwys un cofnod cwbl annisgwyl. Cartref  Henry Jones, chwarelwr 51 oed, a’i briod Ann, oedd rhif 46 Penybryn, sef rhif 18 Pantglas heddiw, yn dilyn ad-drefnu cynllun gwreiddiol tai Penybryn. Yno hefyd y trigai William Hughes, gŵr dibriod a chlerc wrth ei alwedigaeth, ac yn aros ar ymweliad o Plymouth yr oedd chwaer Ann, a’i mab.  Ac yna rhyfeddod y

Portread Hubert von Herkomer o Edward Gordon Douglas Pennant, Barwn y Penrhyn

rhyfeddodau – Hubert Herkomer, 31 oed, penteulu ac artist, Lorenz Herkomer, 67 oed, penteulu ac artist, a Lulu Griffiths, 31 oed, morwyn ond hefyd a ddisgrifir fel ‘medical student’. Gwnaethpwyd y cyfrifiad ym mis Mai 1881, ond beth tybed a fyddai’r achlysur a ddenodd y tri ymwelydd i aros ym Mhenybryn? A oedd y tri ar daith arbennig i Ddyffryn Ogwen, ai ynteu chwennych cysgod cyfforddus rhag gerwinder Cwm Idwal yr oeddynt? A phwy o’r triawd oedd Lulu Griffiths? Gellir cynnig rhai awgrymiadau yn unig. Y flwyddyn 1881 oedd achlysur peintio portread Edward Gordon, Barwn Penrhyn, a pha well achlysur efallai nag i’r artist ieuanc ymddangos yng nghastell Penrhyn yn drwsiadus ac yng nghwmni ei dad a’r nyrs ieuanc a ofalai am ei dad.  Ond yr oedd hefyd efallai is gynllun i’r achlysur. Lulu Griffiths oedd y ferch o Ruthun a gyflogwyd gyntaf gan Herkomer i ofalu am ei wraig Anna a’u dau blentyn. Yn 1882 chwalodd y briodas a’r flwyddyn ganlynol bu farw Anna. Flwyddyn yn ddiweddarach yn 1884 priododd Herkomer â Lulu a gall y darllenydd ystyried ym mha fodd y datblygodd eu perthynas tan hynny.  Yn drasiediol bu farw Lulu yn 1885 dri mis ar ôl rhoddi genedigaeth yn farw anedig i’w phlentyn yn dilyn damwain ac i gwblhau’r hanes yn gyflawn, priododd Herkomer â’i chwaer hi Margaret yn 1888.

Cofnod cyfrifiad 1881 o’r unigolion a drigai yn 46 Penybryn ar ddiwrnod y cyfrif

Safle presennol 18 Pantglas sef 46 Penybryn yn wreiddiol

Cyfrannodd Hubert von Herkomer yn adeiladol at fywyd artistig a diwylliannol Cymru yng nghyfnod Oes Fictoria, ond fe wnaeth Dyffryn Ogwen hefyd gyfrannu at ddatblygiad cymhleth y cymeriad amryddawn hwn ei ddoniau a ystyrid yn ffigur mor ddylanwadol yng nghoridorau dysg ac orielau celf ei gyfnod.

Ffynhonnell

Hubert von Herkomer,  My School and my Gospel, 1908.

Gallt Tramffordd Dinas

Llwybr yr allt yn Dinas

Yn 1800 adeiladwyd tramffordd i hwyluso danfon holl gynnyrch llechi chwarel Cae Braich y Cafn (chwarel y Penrhyn) i’r porthladd yn Aber Cegin. Ceffylau oedd i weithredu’r dramffordd a golygai’r cynllun y gallasai un ceffyl dynnu o leiaf chwe wagen ar y tro gyda chyfanswm y llwyth hyd at 12 tunnell. Amcangyfrifwyd yn 1801 fod angen 140 o ddynion, 100 o geirt dwy olwyn a 600 o geffylau i gario holl gynnyrch llechi chwarel Cae Braich y Cafn i’r arfordir yn Aber Cegin.

 

Cynllun y dramffordd rhwng Coed y Parc a Porth Penrhyn

Cynlluniwyd y dramffordd i redeg o Goed y Parc drwy Goed y Dinas i Dyddyn Iolyn, ymlaen i Landygái, heibio i Dŷ Newydd, at Allt Marchogion nes cyrraedd Aber Cegin, pellter o chwe milltir o’r chwarel. Rhwng ei deupen gostyngai’r llwybr 558 troedfedd a olygai adeiladu tair allt rhwng y cymalau gwastad, y gyntaf yn Nhanysgrafell, yr ail yn Dinas, a’r drydedd yn Allt Marchogion.

Roedd yr allt yn Dinas yn 264 llath o hyd ac yr oedd yn disgyn 190 troedfedd . Gweithredai’r gelltydd drwy i bwysau’r llwyth ar i lawr dynnu’r wagenni gwag ar i fyny, trosglwyddiad mewn ynni o rhwng un a dau gan tunnell y dydd. Agorwyd y dramffordd ym mis Mehefin 1801 ac mae felly yn un o’r tramffyrdd cynharaf a gynlluniwyd ym Mhrydain. Roedd y gelltydd yn cynnwys 24,902 o drawstiau llechi a 457 tunnell o reiliau haearn bwrw. Cost yr holl gynllun o ffurfio llwybr y dramffordd,  adeiladu’r gelltydd yn ogystal â chost y pontydd a pheiriannau gweithio’r gelltydd oedd £8,328.5.0. Cwblhawyd y gwaith yn rhad drwy ddefnyddio cyfran o weithlu’r chwarel a ddiswyddwyd oherwydd y dirwasgiad a achoswyd gan ryfel Napoleon Bonaparte rhwng Prydain a Ffrainc.

Yr oedd yn rhaid goresgyn rhai problemau cychwynnol cyn bod y system yn gweithio’n llwyddiannus. Yn wreiddiol defnyddiwyd olwyn â dwy fflans ar y wagenni ond, mewn tro yn y rheilffordd, yr oedd yr olwyn yn cloi ar y rheiliau. Disodlwyd yr olwyn hon gan olwyn fflans sengl er mwyn iddi redeg yn rhwyddach. Newidiwyd y cynllun hefyd i ymestyn y gelltydd yn Nhanysgrafell ac yn Dinas yn 1812. Yn y cynllun gwreiddiol drwy groesffordd agored yn Nhanysgrafell y rhedai’r dramffordd drwy Allt Bryn Eglwys, ond adeiladwyd pont yno i gyrraedd pen yr allt gan ei hymestyn i 121 llath o hyd ac adeiladu seiding ar ei gwaelod. O waelod yr allt gwyrai’r dramffordd cyn rhedeg yn syth i gyfeiriad Hendyrpeg. Yn Llandygái ychwanegwyd cyffordd ar gyfer estyniad i’r Felin Isaf lle’r oedd gwaith Samuel Worthinton yn malu callestr ar gyfer y diwydiant gwneud llestri yn Lerpwl.

Tyrrau llechi a oedd yn cynnal y dramffordd uwchlaw y ffordd Dyrpeg yn Dinas

Bwa y bont yn Dinas oedd yn cynnal y ffordd Dyrpeg gyda gallt y dramffordd islaw

Mae’n rhyfeddod fod rhannau o’r dramffordd wreiddiol i’w gweld hyd heddiw er iddi gael ei bylchu mewn sawl rhan gan gynlluniau diweddarach. Rhwng Dinas a’r Felin Fawr yng Nghoed y Parc addaswyd llwybr y dramffordd i gynnal y rheilffordd stem ac mae’r tyrrau uchel a adeiladwyd o bennau llifio i gynnal y llwybr yn aros yn Nhanysgrafell ac uwchlaw ceunant Afon Ogwen yng Nghoed y Dinas. Yn Dinas mae gwely’r allt i’w braidd ganfod yn rhimyn isel yn y cae uwchlaw’r ffordd ac mae rhan o fwa’r bont ai cludai o dan y Ffordd Dyrpeg sydd bellach wedi ei guddio mewn drysni. Erys tŷ gofalwr yr allt er bod hwn hefyd wedi’i guddio gan ddatblygiad safle carthion Tregarth.

Llwybr y dramffordd ar y pafin sy’n gyfochrog â’r A5 ger trofa Tyddyn Iolyn

Llwybr y dramffordd yn dilyn ffordd yr A5 ger Tyddyn Dicwm (Tramffordd ar y dde o’r llun).

Rhwng Tyddyn Dicwm a thro yr hen A5 i Dyddyn Iolyn mae llwybr y dramffordd yn dilyn yn gyfochrog i’r A5 presennol cyn  croesi i’r cae wrth gefn Tollborth Lôn Isa lle erys ei llwybr fel crib isel. Ar Allt Marchogion, ar draws y ffordd i Fynwent Dinas Bangor, saif tŷ gofalwr yr allt a ostyngai i’r porthladd, tŷ a oedd yn wreiddiol mewn dwy ran gyda bwlch yn y canol yn arwain y dramffordd i ben yr allt.  Bellach adeiladwyd ystafell ychwanegol yn y bwlch i gyfuno dwy ran y tŷ gwreiddiol.  Ac i ddychwelyd i ben deheuol y dramffordd yng Nghoed y Parc, yno mae rhes Tai’r Stablau a adeiladwyd yn wreiddiol i ofalu am y ceffylau a weithiau ddatblygiad a ystyrid yn un tra chwyldroadol yn ei ddydd. Mae’r holl nodweddion hyn yn gofadeiliau i ddatblygiad y mae iddo bellach bwysigrwydd ac arwyddocâd rhyngwladol y dylid ei ystyried yn rhagflaenydd i holl ddatblygiad rheilffyrdd y byd. Rhyfeddol!

Tŷ ceidwad yr allt  sy’n arwain i’r porthladd yn Allt Marchogion, Bangor gyda ychwanegiad diweddarach i ymuno dwy ran yr adeilad gwreiddiol

 

 

 

 

Ffynhonnell

J I C Boyd. 1985. Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford.

Gwaith copr Parch Moch – diweddariad

Mae Alaw Jones, Parc Moch wedi gwneud rhai sylwadau diddorol ynghylch y nodyn a gyhoeddwyd gennym ym mis Medi 2018 ynghylch cloddfa gopr Parc Moch. Mae Alaw yn sicr yn gwybod mwy am ryfeddodau’r goedwig hon nag awduron y nodyn!

Yn gyntaf, tynnodd sylw at safle siafft ddofn sy’n agor yn nghanol y goedwig ychydig fetrau i’r gogledd o’r llwybr troed i Goed Isaf. Mae’n fwy na thebyg fod y siafft hon yn perthyn i’r lefel a agorwyd o lan yr afon Ogwen i redeg o dan ffordd yr A5 i gyfeiriad y dwyrain. Does ryfedd felly na roddwyd sylw iddi gan Telford pan adeiladodd ef y ffordd bost yn 1819/20 ond mae tri neu bedwar o feini mawr yn wal y Parc yn nodi ei safle tanddaearol.

Yn ail, mae Alaw yn awgrymu fod llawer gwell llwybr yn cysylltu’r gloddfa â Ffordd y Coed na’r llwybr drwy Coed Isaf a nodwyd yn yr erthygl. Ei awgrym ef yw fod y llwybr eang sy’n codi ger Tan y Bryn ac yn arwain i Dai’n y Coed cyn ymuno â Ffordd y Coed gerllaw y Wern, gan ddilyn ymlaen heibio i Gochwillan, yn llawer haws, ac yn sicr yn fyrrach, i gyrraedd Aber Ogwen.  Nid oes amheuaeth fod llwybr Tan y Bryn yn un cynnar iawn ond mae pa mor gynnar yw cynnar yn fater arall.

Ysgol Glan Rhyd Idwal

Gwnaeth Marian Elias gymwynas enfawr â hanes ein hardal pan ddarbwyllodd  y diweddar Margaret Roberts, Tal y Braich, i ysgrifennu ei chlasur o lyfr ‘Oes o Fyw ar y Mynydd’ a gyhoeddwyd gyntaf yn 1979. Ac er clod i Margaret Roberts heb ei phennod hi ar ‘Yr Ysgol Ddyddiol’ ni fyddai prin ddim o hanes  Glan Rhyd Idwal wedi goroesi hyd heddiw ac ni fyddai’r cofnod hwn yn bodoli ychwaith. Mae lleoliad y safle neilltuedig  yn gyfarwydd i lawer, ond rhag ofn bod yr encil yn ddieithr i eraill gwell nodi lle y saif. Adeiladwyd Glan Rhyd Idwal ar grib y Benglog yn drothwy i ehangder Nant Ffrancon islaw. Gellir cyrraedd y safle o ben Llyn Ogwen drwy gymryd hen lwybr Ffordd y Lord heibio i ganolfan wybodaeth Parc Cenedlaethol Eryri ac yno, ar fin y llwybr o fewn canllath neu lai, y saif yr adeilad mewn planhigfa o goed trwchus.

Mae cynllun yr adeilad ar ffurf eglwys oherwydd fel eglwys y cynlluniwyd y safle gan yr Arglwydd Penrhyn fel cyfrwng i wasanaethau Eglwys Loegr ar y Sul. Mae dyddiad ei hadeiladu yn ansicr ond credir ei bod yn dyddio o gyfnod 50au neu 60au’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, sef oes aur adeiladu eglwysi yn Nyffryn Ogwen o dan nawdd Edward Gordon, yr ‘Hen Lord’. Yn ystod yr wythnos fe’i defnyddid fel Ysgol Wladwriaethol (mudiad y National Society) dan nawdd yr Eglwys i addysgu plant o aelwydydd anghydffurfiol ardal Nant y Benglog a Nant Ffrancon. Hon oedd yr ysgol a fynychodd Margaret Roberts, a chydnabod ei theulu am genedlaethau cyn hynny, hyd oni chaewyd ei drws yn derfynol oddeutu 40au neu 50au’r ganrif ddiwethaf.  Heddiw troswyd yr adeilad yn dŷ.

Roedd Margaret Roberts yn un o ddeg o ddisgyblion yr ysgol yn y cyfnod 1917-1922, fwy neu lai, gan nad yw’n manylu ar y dyddiadau yn yr ysgrif.  Deuai’r athro i’w dysgu yno o Fethesda, yn ŵr caredig nad oedd wrth ei natur yn ddisgyblwr ciaidd ond, o ddarllen rhwng y llinellau, na feddai ar lawer o drefn. Yr oedd yr ysgol ar agor o ddeg y bore hyd at hanner awr wedi tri y prynhawn i groesawu’r fintai fechan o ddisgyblion a fyddai’n  cyrchu yno o ddalgylch gwasgaredig ffermydd y fro. I Margaret Roberts golygai hyn y byddai’n cerdded yno o’i chartref yn Nhal y Braich, siwrnai o chwe milltir y dydd yn ôl ac ymlaen.  Yn yr ysgol cuddid yr allor y tu cefn i lenni coch nad oedd wiw i’r disgyblion eu hagor ac eithrio drwy fynnu cipdrem slei yn wrthgefn i’r athro. Dechreuid y dydd gyda gwasanaeth crefyddol hirfaith gyda’r Credo yn dwyn y sylw pennaf. Diflas oedd yr addysg wedyn drwy adrodd y tablau yn ddi- ddiwedd a chofio sut i sillafu rhesi diderfyn o eiriau Saesneg. Saesneg oedd iaith yr addysg, ac meddai Margaret Roberts yn un o frawddegau mwyaf cofiadwy’r llyfr – ‘Credem yn siŵr mai lord oedd pob Sais ac mai ein braint fawr oedd iddynt siarad ond ychydig eiriau â ni’. Onid hon oedd y gyfundrefn addysg a luniwyd er creu gwaseidd-dra?

Ond yr oedd gwaredigaeth wrth law o gaethiwed y dosbarth. Ar rai prynhawniau byddai’r athro, yn ei fawr ddoethineb, yn tywys y disgyblion i werthfawrogi gwychder amgylchedd yr ysgol ar deithiau i Lyn Idwal neu lwybrau’r Benglog gan edrych ar gyfansoddiad cymhleth y creigiau neu ogoniant byd natur yn ei gyflawnder a’i amrywiaeth.  Ac yn ystod yr awr ginio yr oedd Llyn Ogwen a chwarel cerrig hogi’r Benglog ar y trothwy i’w archwilio a’u mwynhau cyn troedio yn ôl i undonedd blinedig yr ysgol weddill y prynhawn.  Er mai Saesneg oedd prif gyfrwng y dysgu mynnai’r athro drosglwyddo gwybodaeth am enwau lleoedd yr ardal gan egluro beth oedd eu hystyr, a thrwy hynny gyfoethogi gwybodaeth y disgyblion am eu hamgylchfyd. Mae ei disgrifiad o Ysgol Glan Rhyd Idwal, er mor fychan ei maint, yn adrodd cyfrolau am ba mor gaethiwus, ac ailadroddus oedd cyfundrefn addysg y National Society yng Nghymru ar dro’r bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed. Dengys hefyd ba mor gyfeiliornus oedd mynnu mai Saesneg oedd iaith yr addysg gan amddifadu cenedlaethau o blant o’r cyfle i ddysgu yn eu mamiaith. Eto, er mor gaeth oedd y dysgu ailadroddus,  gallai Margaret Roberts ddweud iddi ‘gael addysg werthfawr yn Ysgol Glan Rhyd Idwal’, ond efallai mai’r rheswm am hynny oedd gweledigaeth un athro dawnus a fynnai addysgu ei ddisgyblion yn eu cynefin y tu allan i gaethiwed yr ystafell ddosbarth.

Llyfryddiaeth

Margaret Roberts, Oes o fyw ar y mynydd, Gwasg Gwynedd, 1979.

Castell Penrhyn

Castell Penrhyn o’r awyr – llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Alaw Jones, Parc Moch.

Castell diweddar i bob pwrpas yw’r torllwyth llym, diaddurn a adnabyddir fel Castell Penrhyn.  Mae’n meddiannu safle hen blasty y gellir olrhain ei hanes yn ôl i’r Canol Oesoedd cynnar yn y bedwaredd ganrif ar ddeg . Adeiladwyd y castell diweddar ar gyfer George Hay Dawkins Pennant (1763 –1840) i gynllun Thomas Hooper (1776-1856), un o benseiri  amlycaf ei gyfnod a oedd yn enwog am gyflwyno syniadaeth ramantaidd hanesyddol i’w gynlluniau. Yr oedd yn ddewis poblogaidd fel cynllunydd tai bonedd yn Lloegr ac enillodd ffafriaeth y brenin George VI. Cynlluniodd y castell mewn arddull drymaidd neo Normanaidd a chwblhawyd y gwaith rhwng 1821 ac 1836. Yn ystod y cyfnod hwn yr oedd Hooper hefyd yn gweithio ar gomisiynau eraill yng Nghymru yn cynnwys Castell Margam, Tŷ Llanofer yn y Fenni  ac, yn nes gartref, Parc Cinmel a chastell Bryn Bras ger Llanrug. Mae cynllun castell y Penrhyn ar raddfa eithafol  o eang. Yn y tŵr tal cynhwyswyd ystafelloedd i’r teulu, a thu draw yn y prif ran cynlluniwyd y neuadd fawr gyda’i tho bwaog mewn carreg sy’n agored i’r nenfwd. Mae drws ffrynt mawreddog y castell yn arwain drwy goridor cul i agor i ysblander rhyfeddol y neuadd. Cynnwys y rhan hwn y grisiau enfawr  a gymerodd ddeng mlynedd i’w hadeiladu, ac sy’n dringo’n osgeiddig  drwy fwâu  addurnedig i’r llawr uwch ben.  Ar ymyl gogledd ddwyrain y castell lleolwyd adran y gweision a stablau’r meirch yn ddigon pell rhag bod arogleuon y ceffylau a chwilfrydedd y staff yn mennu ar breifatrwydd y preswylwyr.

 

Cynllun Castell Penrhyn  – drwy ganiatâd Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru, Aberystwyth.

Disgrifiwyd y castell gan Greville ar ei ymweliad yn 1841 fel –

‘a vast pile of building, and certainly very grand, but altogether, though there are fine things and some good rooms in the house, the most gloomy place I ever saw, and I would not live there if they would make me a present of the castle. It is built of a sort of grey stone polishable into a kind of black marble, of which there are several specimens within. It is blocked up with trees, and pitch dark, so that it never can be otherwise than gloomy’ .

George Hay Dawkins Pennant i’r hwn yr adeiladwyd y ffoli eithriadol ddrudfawr i foddhau ei ffansi hunanol.

George Hay Dawkins Pennant oedd y cyfyrder ffodus a etifeddodd drwy ewyllys Richard Pennant holl freiniau stad y Penrhyn, gan gynnwys y chwarel lechi yng Nghae Braich y Cafn a’r planhigfeydd siwgr yn Jamaica. Yr oedd yn ŵr eithriadol gefnog cyn derbyn manteision y Penrhyn hyd yn oed gan iddo etifeddu ffortiwn gwerth £93,960 gan ei deulu a oedd hefyd yn berchnogion planhigfeydd siwgr yn Jamaica. Yn 1838 ychydig flynyddoedd wedi adeiladu’r castell derbyniodd  £14,683 17s.2g yn iawndal am y 764 caethwas a enillodd eu rhyddid yn dilyn diddymu caethwasanaeth. Er, nid fel ‘iawndal’ y y dylid disgrifio’r arian erchyll hwn.

Olyniaeth y llwy aur oedd derbyn ffafrau’r  Penrhyn yn ddi-gwestiwn. Derbyniodd yr etifeddiaeth yn 1808 ond ni symudodd i fyw i blasty’r Penrhyn tan 1816 ar farwolaeth Anne Susannah, gwraig Richard Pennant.  Bu Dawkins Pennant yn Aelod Seneddol Newark o 1814 i 1818 a New Romney yng Nghaint o 1820 i 1830 ac felly ei brif ddiddordeb oedd gwleidydda. Yr oedd gan y teulu gartref yn Llundain, 56 Portland Place, ac mae’n debyg  mai hwn fyddai prif gartref George oherwydd ei  ofynion seneddol. Yn ystod cyfnod ei arglwyddiaeth llwyddodd i ehangu ffiniau stad y Penrhyn  i rannau eraill o’r sir a bu’n amlwg yn cryfhau ei ddylanwad politicaidd yn ninas Bangor gan arbenigo ar berchenogi nifer o westai yn y dref. Ond pennaf orchest y pendefig hwn o Sais, na wyddai ddim am dras Cymreig  y Penrhyn, heb sôn am chwarelyddiaeth, oedd  porthi crandrwydd addurnedig ei etifeddiaeth drwy awdurdodi adeiladu’r castell. Mae’n anodd pennu yn union gost adeiladu’r castell –  defnyddiwyd deunyddiau a llafur y stad i gyflawni cymaint o’r gwaith, ond amcangyfrifir i’r gost fod oddeutu £150,000, swm a fyddai’n cyfateb i oddeutu £49,500,000 heddiw. Dylid nodi yr adeiladwyd y castell ar gyfer gofynion un teulu a gynhwysai un bonheddwr, ei wraig, a dwy ferch o briodas gyntaf y tad.

Castell Penrhyn o Benylan oddeutu 1840 – Llun gan Thomas Hosmer Shepard.  Casgliad Tirlun Cymru drwy garedigrwydd a chaniatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth

Olynydd George oedd Edward Gordon Douglas (1800-1886), bonheddwr a thirfeddiannwr o’r Alban a briododd ferch hynaf George yn 1833 a thrwy hynny berchnogi’r etifeddiaeth. Yn 1841 newidiodd ei enw drwy orchymyn brenhinol i Douglas-Pennant  ac yn ddiweddarach gwnaethpwyd ef yn Arglwydd cyntaf y Penrhyn. Yr oedd gan George deulu mwy estynedig na’i dad-yng-nghyfraith gyda dau fab a thair merch o’i briodas gyntaf, ac wyth o ferched o’i  ail briodas yn 1846. Yn 1841 enillodd etholiad i gynrychioli Sir Gaernarfon yn y senedd, sedd a gynrychiolodd hyd at 1866 pan drosglwyddwyd y sedd yn ddiwrthwynebiad i’w fab. Er mai cefndir yn y fyddin a oedd gan y gŵr hwn ymdaflodd i weithgaredd y stad ac i wella amgylchfyd Dyffryn Ogwen a chwaraeodd ran amlwg yng ngwleidyddiaeth ei sir fabwysiedig. Ehangodd y stad yn Sir Gaernarfon a Sir Ddinbych a phwrcasodd Wicken Park yn swydd Northampton. Cyfeirid ato yn barchus fel yr ‘Hen Lord’, a disgrifiwyd ef fel –‘ gŵr bonheddig, gwyllt ei dymer, caredig ei galon, maddeugar a chrefyddol ei ysbryd. Meistr â lles a ffyniant ei weithwyr yn agos iawn at ei galon, er na fuasai’r gweithwyr yn cytuno bob amser â’i syniadau am eu lles’. Er mawr glod iddo ceisiodd ddatrys yr anghydfod diwydiannol yn chwarel y Penrhyn drwy gyfarfod a Phwyllgor y Streic yn 1874 ac o’r trafodaethau hyn y lluniwyd cytundeb cymodlon Pennant –Lloyd. Ar ei farwolaeth yn 1886 yn ei ewyllys  gadawodd £761,880 i’w fab hynaf Sholto ei ddisgynnydd yn yr olyniaeth.

Yr oedd George Sholto Gordon Douglas-Pennant (1836 -1907), o natur pur wahanol i’w dad ac yn ŵr llym, di-ildio a digyfaddawd.  Addysgwyd ef yn Eton ond er bod ei fryd ar yrfa yn y fyddin  cynghorwyd ef i ganolbwyntio ar yrfa boliticaidd a gofynion stad y Penrhyn. Etholwyd ef yn Aelod Seneddol Sir Gaernarfon o 1866 hyd 1868, ac eilwaith yn 1874 nes iddo golli’r sedd yn 1880, gorchfygiad nad oedd wrth ei fodd. Yn 1886, pan etifeddodd stad y Penrhyn roedd iddi  26,278 acer o dir oedd â gwerth trethiannol o £67,000 y flwyddyn, ac erbyn 1899 yr oedd elw’r chwarel yn £133,000. Pan dderbyniodd Sholto yr olyniaeth roedd sefyllfa chwarel y Penrhyn yn eithriadol fregus a chyflwr ariannol y gwaith fe ddywedir, yn gam neu’n gymwys, ar fin golygu y byddai’r gloddfa’n methdalu. Fel amddiffynnwr digyfaddawd  y syniadaeth fod gan y perchennog hawl ddwyfol i lafur rhydd heb ymyrraeth gan gyrff allanol, ac heb ystyried canlyniadau’r weithred, diddymodd Sholto gytundeb Pennant –Lloyd,. Y cam hwn arweiniodd at streic blwyddyn o hyd yn 1896/7 ac, yn ddiweddarach, at drychineb Streic Fawr 1900 a barhaodd am dair blynedd. Priododd Sholto gyntaf yn 1860 a chawsant un mab a chwech o ferched o’r briodas hon. Bu ei wraig farw yn 1869. Priododd am yr eilwaith yn 1875 ac o’r briodas hon cafwyd dau fab a chwe merch a ganwyd yr olaf o’r tylwyth yn 1889 pan oedd Sholto yn chwedeg tri o oed. Yn ychwanegol i’r Penrhyn yr oedd gan y teulu dŷ gwledig arall yn Wicken Park, Stony Stratford yn swydd Buckingham a chartref trefol yn Mortimer House, Halkin Street, Belgrave Square, Llundain.

Gellir cyffredinoli ynghylch pendefigion y Penrhyn. Yr oeddynt oll, wrth gwrs, yn eithriadol gefnog ac yn perthyn i gylch cyfyng eithriadol o bobl aruchel ac uchel ael ym Mhrydain. Cenhedlodd dau o’r pendefigion deuluoedd mawr ac yr oeddynt yn dra awyddus i briodi eu plant ag epil teuluoedd o’r un cylchoedd breintiedig yn bennaf  er mwyn lledaenu eu dylanwad yn genedlaethol a chryfhau eu buddiannau materol yn y broses. Yn rhinwedd eu hetifeddiaeth, ac nid o reidrwydd eu gallu, yr oedd ganddynt ddiddordeb mawr mewn gwleidyddiaeth fel cyfrwng o hybu eu gyrfaoedd personol yn genedlaethol ac er mwyn diogelu eu buddiannau yn sirol ac yn blwyfol. Yr oedd ganddynt oll gysylltiad agos â’r fyddin ac ymhlith eu diddordebau yr oedd  magu a rhedeg ceffylau yn bwysig yn ogystal â hela a chwrsio ymysg eu cyfoedion. Er eu bod oll yn meddu ar dai trefol moethus yn Llundain, eu prif gartref yn y wlad, a’r gadwyn oedd yn eu huno’n deuluol, oedd Castell y Penrhyn, canolfan stad y Penrhyn a phencadlys chwarel y Penrhyn, a tharddle eu holl gyfoeth.

Gadawodd pendefigion mawreddog y Penrhyn eu hôl yn ddwfn ar Ddyffryn Ogwen –  y cyntaf fel sylfaenydd diwydiant, yr ail fel dandi gwastrafflyd, y trydydd fel cymwynaswr nad oedd pawb yn ei werthfawrogi, a’r pedwerydd fel ellyll dinistriol. Ond yng ngeiriau Dafydd Iwan ‘er gwaethaf pawb a phopeth’ dylem gofio ein bod ni ‘yma o hyd’.

Ffynonellau

RCAMW. 1956 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 1 East. HMSO, London

E H Douglas Pennant. 1998. The Penrhyn Estate 1760-1997: The Pennants and the Douglas-Pennants. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 59. 35-54.

Ernest Roberts  1963. Bargen Bywyd fy Nhaid. Llandybïe.