Y Cob Mawr

Nodyn ar y cyd ag Idris Lewis, Dolwern, Ffordd Bangor. Ei eiddo ef yw’r holl ddelweddau.

^{Mynedfa i’r chwarel a’r bont drwy’r cob ym Mryn Llwyd}

Mae’r nodyn hwn yn trafod adeiladu  rhagfur hir ac uchel yn Chwarel y Penrhyn nad oedd iddo, hyd sy’n wybyddus, enw swyddogol yn hanes y gloddfa.  Adeiladwyd y cob i redeg rhwng Pont Ogwen a Bryn Llwyd,  gan ffurfio mwgwd gwarcheidiol ar y fynedfa i’r chwarel.  Yr oedd hwn yn anferth o ragfur solet ei adeiladwaith  (oddeutu 300 metr o hyd a 7 metr o uchder) ac i gyrraedd y chwarel lluniwyd agoriad bychan, yn bont gul, i gael mynediad drwyddo.  Mae’n debyg nad oedd arbenigedd mawr yn ei adeiladwaith, mur o glytiau llechi cymesur tebyg i ragfuriau’r Felin Fawr oedd yn ei gyfansoddiad. Nid oedd prinder yn y chwarel o’r deunydd crai i’w adeiladu, er nad oedd ei adeiladwaith syml i’w gymharu ag ysblander peirianyddol pont Rhiwbryfdir ym Mlaenau Ffestiniog er enghraifft. Serch hynny yr oedd yn adeilad a fyddai’n tynnu sylw unrhyw ymwelydd a fyddai’n gorfod ymwthio drwy ei agoriad cyfyng i fynychu’r chwarel.

^{Rhan o fap ordnans 1888. Noder safle’r ffordd haearn rhwng Tros y Ffordd a Ty’n y Coed (canol isaf y map) ac yn dilyn yn fwa o amgylch y tomennydd rwbel ar y ffordd i Fryn Llys a’r Felin Fawr (llwybr presennol Ffordd Las Ogwen)}

Gellir pennu cyfnod adeiladu’r rhagfur i’r degawd rhwng 1888 ac 1899 o ganfod  y newidiadau a welir ym mapiau ordnans manwl y deng mlynedd sydd  rhwng y ddau ddyddiad. Yr ardal benodol sydd dan sylw oedd estyniad o dir gwyrdd, megis, rhwng tomennydd amgylchynol a oedd yn arwain at brif fynedfa’r chwarel yn ardal Bryn Llwyd. Cynhwysai’r rhimyn hwn o dir nifer o dai megis Bryn Llwyd a Ty’n y Coed ac yno hefyd yr oedd capel cyntaf enwad yr Annibynwyr yn Nyffryn Ogwen yn Tros y Ffordd. Yn 1888 dengys y map fod rheilffordd yn croesi’r ardal hon o ochr chwith y gwaith, ochr y gogledd ddwyrain, i ymuno, ar yr un llaw, â rhwydwaith prif bonc cynhyrchu’r chwarel yn Red Lion, ac ar y llaw arall i arwain yn ddolen estynedig hyd ymyl ddwyreiniol y twll nes cyrraedd y Felin Fawr yng Nghoed y Parc. Cynlluniwyd y rheilffordd i redeg rhwng Tros y Ffordd ac yn rhyfeddol o agos at gongl adeilad Ty’n y Coed. Erbyn 1899 mae’n amlwg fod nifer o newidiadau wedi  digwydd yn ystod y ddegawd a aeth heibio. Yn gyntaf  cynlluniwyd dyfrffos o afon Ogwen uwchlaw Pont Ogwen  i fwydo dŵr i weithio pympiau hydrolig y chwarel a hynny mor gynnar â chanol y ganrif.  Yn ail adeiladwyd y cob mawr i gynnal y rheilffordd ar lwybr sydd bellach yn rhedeg i’r dwyrain o Dyn y Coed gan fanteisio yn ogystal ar gopa tomen fechan i godi uchder y lein uwchlaw dau begwn y pant islaw yn Tros y Ffordd.

Rhan o fap ordnans 1899. Noder safle’r cob mawr i’r dde o Ty’n y Coed ac yn arwain y rheilffordd i Bonc Red Lion ac ymlaen ar ei thraws i’r Allt Fawr a Bryn Llys i gyrraedd y Felin Fawr.

Golygodd adeiladu’r cob newid holl gynllun trafnidiaeth fewnol y chwarel.  Hwylusodd uchder y cob i gysylltu’n uniongyrchol gyda Phonc Red Lion gan hepgor y ddolen fawr ar ochr y dwyrain a arweiniai i’r Felin Fawr. Drwy wneud hyn gallai’r chwarel ymestyn y twll a’r tomennydd i gyfeiriad y dwyrain ac yn raddol gladdu hen wely’r rheilffordd,  sydd, o ryfeddod yn ein cyfnod ni, wedi ei hail adfer ar ffurf Lôn Las Ogwen.  Ond i gynnal y cysylltiad hollbwysig â’r Felin Fawr cynlluniwyd  gallt o ben gogledd Ponc Red Lion i arwain yn uniongyrchol i’r Felin. Dyma efallai un o’r gelltydd pwysicaf yn yr holl gyfundrefn a’r unig un i’w gweithredu drwy gysylltiad cadwyn ar ddrwm yn hytrach nag ar wifren fel gweddill gelltydd y chwarel. Felly, erbyn 1899 yr oedd y gyfundrefn newydd mewn bodolaeth ac adeilad y cob yn ddolen hollbwysig yn ei chynnal.

^{Rhan o fap ordnans 1914. Noder y cob mawr yn ei lawn faint ac yn cyfeirio’r rheilffordd i Bonc Red Lion ac ymlaen i Fryn Llys a’r Felin Fawr}

Yn ystod cyfnod hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif ehangodd pwysigrwydd y cob fwyfwy wrth i gyfnewidiadau yng nghynlluniau’r chwarel ddatblygu o’r newydd. Erbyn dauddegau’r ganrif yr oedd cynlluniau ar droed i weddnewid ochr chwith y gwaith oherwydd mai yno y tybiai’r perchnogion weld ei dyfodol mwyaf llwyddiannus.  Un o’r cynlluniau  mwyaf uchelgeisiol oedd i newid sianel Afon Ogwen rhwng Pont Ogwen a Phont y Tŵr, yn benodol rhag bod ei dyfroedd yn peryglu twll y chwarel ar ymyl gorllewin ei glan.   Ail gynllun oedd datblygu system o aer dan bwysedd i weithio driliau tyllu’r graig drwy’r chwarel i ddisodli’r hen drefn lafurus o dyllu drwy law. Yn ganolog i’r cynllun roedd cynhyrchu egni drwy harneisio dŵr o afon Ogwen fel y grym i weithio tyrbin a leolwyd mewn cwt nepell o Fryn Llwyd.

^{Map y bibell ddŵr}

Cysylltwyd y cwt drwy ddyfrffos o gronfa fechan a gynlluniwyd ar yr afon uwchlaw Pont Ogwen, ac unwaith yn rhagor defnyddiwyd y cob fel y ddolen gyswllt hollbwysig i drosglwyddo’r bibell aer i’r chwarel. 1929 oedd y flwyddyn y  datblygwyd y cynllun aer dan bwysedd yn y chwarel a chymal Pont Ogwen oedd yr unig un i’w bweru ag egni heidro. Trydan a ddefnyddiwyd i weithio’r cynllun yn rhannau eraill y gwaith. Pwysigrwydd y cynllun heidro oedd ei fod yn cynnig, ar amcangyfrif, arbedion o £1610 y flwyddyn, swm a oedd ben ac ysgwydd yn rhatach i’w gynnal na’r cymal cyfatebol a bwerwyd ag ynni trydan.

^{Y cob mawr yn edrych i gyfeiriad y de yn dangos y bibell aer dan wasgedd ar yr wyneb}

Daeth newid byd i’r chwarel yn ystod chwedegau’r ganrif pan ddaeth trefn hen ffasiwn o dan berchnogaeth y Penrhyn i’w therfyn a chyflwynwyd cyfundrefn newydd o redeg y gwaith gan gwmni mawr rhyngwladol McAlpine. Ysgubwyd ymaith y gofyn am dyrbin hen ffasiwn i gynhyrchu aer dan bwysedd ac yn sgil y newid daeth un o brif swyddogaethau’r cob i’w derfyn. Lawn cyn bwysiced oedd  dull sylfaenol y perchnogion newydd o redeg y gwaith. Cynt rhwydwaith o reilffyrdd cul oedd sylfaen y drefn fewnol, a’r trên bach oedd y cyfrwng allanol sidet, hen ffasiwn ac anghymwys, bellach trefnwyd i hepgor yr holl gyfundrefn yn llwyr drwy ddefnyddio cyfresi o lorïau trymion i wasanaethu’n fewnol a thrafnidiaeth cludiant cyhoeddus i ddosbarthu’n allanol. O ganlyniad yr oedd y cob mawr yn rhwystr enfawr i hwylustod y gyfundrefn yn ogystal ag i ddelwedd allanol y gwaith. Ac felly nid drwy bont gul mewn rhagfur gwarcheidiol enfawr yr oedd y chwarel i’w phortreadu i’r byd mawr modern allanol. Yn 1964 chwalwyd y cob ac yn y weithred hon daeth symbol o’r hen gyfundrefn i’w derfyn. 

^{Yr Allt Fawr o ben Gogledd Red Lion yn arwain i’r Felin Fawr}

Gweler erthygl gan Dee Edwards  The Llyn Meurig triangle . Gwreiddiau Gwynedd,  2020, Cyfrol 2, Rhif 79, 16-18.

Nadolig Llawen!

Nadolig Llawen a Blwyddyn Newydd Dda i holl ddarllenwyr gwefan Hanes Dyffryn Ogwen.

Gobeithio eich bod wedi mwynhau darllen hanesion diddorol ein dyffryn eleni. Mae rhagor o nodiadau wedi’u paratoi ar gyfer y flwyddyn nesaf. Mae nifer o gyfranwyr gwadd hefyd wedi danfon cyfraniadau hefyd, felly bydd digon i’w ddarllen!

Gyda phob dymuniad da i bawb ohonoch.

Yn gywir

John a Lowri

Death Valley a’r Klondike

^{John Evans. Tynnwyd y llun yn San Francisco. Yr oedd yn y ddinas yn 1906 pan ddinistriwyd y ddinas yn yfflon gan ddaeargryn nerthol wnaeth ladd cannoedd o’i thrigolion}

Mae Death Valley yng Nghaliffornia yn un o’r mannau poethaf dan wyneb y cread. Ar y llaw arall yn y Klondike yn Alaska, gryn dair mil o filltiroedd i’r gogledd o Death Valley, mae hinsawdd rewllyd hirdymor yr Arctig yn tra arglwyddiaethu ar drefn bywyd. Ond beth sydd a wnelo dwy ardal mor bellennig ac mor gwbl wahanol eu hapêl â hanes Dyffryn Ogwen? Mae’r ateb yn syml – AUR – a’r dwymyn ddychrynllyd a oedd yn meddiannu dynion i ruthro i’w gloddio ym mhedwar ban byd yn y gobaith o ennill ffortiwn a fyddai’n caniatáu iddynt fyw’n gysurus hyd weddill eu hoes. Ond nid aur yw popeth melyn medd yr hen air Cymraeg, ac meddai ymadrodd sinigaidd, ysgeler o America -‘nothing to have a man for breakfast’.

Mae’r stori yn dechrau yn y Parc, tyddyn ar ffin Gwern Cwys Mai ym mhlwyf Llanllechid yn 1871 lle ganed John Evans. Un o bedwar o blant oedd ef ac erbyn ei fod yn unarddeg oed yr oedd yn gweithio fel nafi yn adeiladu rheilffordd yr LNWR i Fethesda. Yn bymtheg oed gadawodd Gymru yng nghwmni ei ddewyrth,  y ddau i geisio bywyd gwell yn Unol Daleithiau’r America, gwlad yr atynfa oludog a breuddwydion y tu hwnt i bob dychymyg. Ac felly yn 1886 caed y ddau yn Death Valley yn ne ddwyrain Califfornia ar y ffin â thalaith Nevada. Mae pam a sut y bu iddynt gyrraedd y fangre uffernol hon yn rhan o’r stori nas datgelwyd rhyw lawer amdani gan John Evans. Ond yno yr oeddynt o ddewis, yn un o’r mannau mwyaf anghysurus yn y byd – dyffryn cul o anialwch crimp 140 milltir o hyd wedi ei gywasgu rhwng mynyddoedd y Sierra Nevada, gyda rhannau o’i lawr yn disgyn yn is na 200 troedfedd islaw arwynebedd y môr.  Lai na chan milltir i’r gogledd safai mynydd uchaf y Sierra Nevada, Mt Whitney, yn dalp anferth o graig 14,000 troedfedd o uchder a’i gopa o dan eira claerwyn am ran helaethaf o’r flwyddyn.  Yr  atynfa, wrth gwrs, oedd y newyddion am ruthr aur i Death Valley yn 1886. Ond nid oed y rhuthr hwn ar yr un raddfa â’r un a ddigwyddodd yng Nghaliffornia yn 1849, yr enwog ‘forty niner’, y rhuthr gwallgof a drawsnewidiodd holl economi’r dalaith ddiarffordd  a’i sefydlu yn atynfa oludog i’r byd. Rhan ffiniol iawn a chwaraeodd Death Valley yn rhuthr 1849, megis croesfan dra pheryglus o’r de i fwyngloddiau gogledd y dalaith ydoedd bryd hynny, a man lle bu farw mintai o fwyngloddwyr ar eu taith o graster yr haul, gan fedyddio’r dyffryn â’i enw angheuol .

Yn  y ffwrnais lethol hon, lle’r oedd gwres dyddiau’r haf yn aros rhwng  90 a 100°F am wythnosau bwygilydd, y bu i’r ddau anturiaethwr ymuno yn y rhuthr mawr yn fforio am aur. Ac yna ymhen llai na blwyddyn o gyrraedd digwyddodd trasiedi pan fu farw’r dewythr o glefyd yr haul gan adael John Evans yn llanc amddifad 16 oed i grafu byw mewn cymdeithas anwar, beryglus, ddireol, lle nad oedd prin gyfraith a threfn yn bodoli.  Rhuthr hwnt ac yma oedd yr un i Death Valley yn 1886 – yr aur yn brin, yr amodau yn anodd, gwres llethol; prinder dŵr a thanwydd; cyfarpar hen ffasiwn; lleoliad anghysbell, ac anawsterau yn cludo’r ysbail i’r banc rhag ymosodiadau lladron gwancus – ond gyda grym ewyllys, penderfyniad, dyfalbarhad, dewrder a dogn helaeth o ffawd bur sicr, llwyddodd John Evans i oresgyn yr holl anawsterau. Prin iawn oedd ei sylw am ei arhosiad yn Death Valley, bu yno hyd 1900 ac yn amlwg yn lled llwyddiannus – cyfrannodd meddai at gynnwys bricsen aur gwerth $140,000 a arddangoswyd yn Ffair y Byd yn Chicago yn 1893 – ond ai gweithio fel mwynwr llawrydd yr oedd ynteu i gwmni mwyngloddio nis gwyddom.

1896 oedd blwyddyn darganfod yr aur yn y Klondike a arweiniodd at ruthr gwallgof arall o oddeutu 100,000 o ddynion (a merched yn eu plith) i gyrraedd un o’r mannau mwyaf anghysbell ar wyneb y cread.  Ac yr oedd John Evans yn eu plith. Gadawodd Death Valley mewn trol a cheffyl am yr ugain milltir cyntaf i gyrraedd y trên a oedd i’w gludo’r wyth can milltir nesaf o’i daith i gyrraedd porthladd  Seattle. Yno ymunodd â llong yr Alpha ym mis Mai 1900 – cragen fusgrell 200 troedfedd o hyd a oedd i hwylio’r 3,000 milltir nesaf  i Nome City, pentref digroeso o bebyll ar lan y môr yng nghulfor Bering rhwng  Alaska a Siberia. Ar ei bwrdd cywasgwyd hyd at 200 o ddynion garw, yn ogystal â chargo, a’r pris i’w dalu am y fath fordaith oedd $1,000. Pan gyrhaeddodd Nome City ni allai’r llong lanio oherwydd y rhew ac yno y buont megis carcharorion am y tair wythnos nesaf – y capten yn feddw a’r bwyd yn eithriadol brin, hyd nes gorfod talu i gychwyr lleol eu rhwyfo i’r lan ar gost o 12/6 yr un. 

John Evans (ar y dde) a’i gyd fforiwr yn hela yn fforest taiga Alaska yn byw megis o’r llaw i’r genau

Canolbwynt y sgarmes aur oedd Dawson City, tref nad oedd wedi bodoli cyn 1896, ond a welodd chwyddo ei phoblogaeth i 30,000 erbyn 1898 ac, yn ôl y disgrifiad, a oedd  ‘little better than a hell on earth…about the roughest place in the world’. Safai yn y mewndir ar aber afonydd yr Yukon a’r Klondike ar y ffin rhwng Alaska a thalaith British Columbia yng Nghanada.  Y daith fyrraf i gyrraedd yno oedd o borthladdoedd Dyea, Skagaway neu Juneau ar arfordir de Alaska, ond taith a olygai ddringo drwy fylchoedd uchel a garw Chilkoot a White Pass i ddisgyn i ddyffryn yr Yukon a hwylio ar ei llif, pe byddai’r afon heb rewi, hyd nes cyrraedd Dawson City. O’r 100,000 a dyrrodd i Alaska amcangyfrir mai dim ond rhwng 30,000 a 40,000 wnaeth gyrraedd y cloddfeydd aur, ac o’r rhain tua 15,000 i 20,000 yn unig  oedd yn fwyngloddwyr aur – ac am y gweddill gellid cyfrif canran uchel ohonynt yn ddichellwyr, twyllwyr, gamblwyr, lladron a llofruddion, gan wireddu’r ymadrodd – ‘nothing to have a man for breakfast’.

Ond yn y gogledd eithaf y dewisodd  John Evans lanio yn 1900 ac o Nome City, yn bartner gyda dau Wyddel a dyn o Sweden, dilynodd yr afon Solomon dri deg milltir i’r mewndir  gan lusgo cwch yn drafferthus yn erbyn y llif yn y fenter o ddarganfod yr aur. Gorchwyl anhawdd iawn ydoedd dan amodau cyntefig a gerwinder eithriadol yr amgylchfyd pryd y gallasai’r tymheredd ddisgyn i ­-50°C (­58°F) rhwng misoedd Hydref a Mehefin. Drwy ffawd y darganfyddid yr aur, naill ai drwy bannu amdano yn llifbridd y nentydd, neu drwy gloddio amdano ar lecyn o dir, y ‘stake’ a nodwyd ar bolyn, ac a gofrestrwyd drwy dalu $15 am yr hawl i’w gloddio hyd weddill y flwyddyn. Ac nid ar chwarae bach yr oedd agor twll mewn daear oedd dan rew parhaol i ddyfnder a olygai gynnau tân fesul troedfedd, fwy neu lai, hyd nes cyrraedd y graig islaw gan obeithio taro gwythïen gyfoethog, ac, os yn llwyddiannus, ymestyn y twll yn dwnnel tanddaearol. Cafwyd peth llwyddiant i’r ymgyrch ond siomedig ar y cyfan oedd y fenter, yn arbennig wedi i aur gael ei ddarganfod yn nhywod aberoedd a thraethau arfordir Nome City, gan chwyddo poblogaeth y ddinas honno i 20,000, yn ffau afrad o dafarndai, casinos a phuteindai. Y dafarn, ac nid y banc, oedd y lle i newid yr aur am arian ac nid ryfedd felly mai perchnogion y tafarndai, drwy eu cyfrwyster ac yn aml gyda byddin o ddrwgweithredwyr i’w gwarchod, oedd pendefigion mwyaf llwyddiannus pob rhuthr aur mewn hanes. Ac yn Nome City yn mis Medi 1899 yr enwog  geidwad cyfraith a threfn a chwiliwr ffortiwn, neb llai na Wyatt Earp ei hun, oedd perchennog y Dexter Saloon yn y ddinas afreolus. Rhywbryd oddeutu 1902 mae’n debyg, ac yn amlwg wedi cael llond bol ar fyw ar y dibyn megis, gwerthodd John Evans ei ‘stake’ yn afon Solomon am ddigon o arian i brynu ei docyn i ddychwelyd yn ôl i Fethesda, yn ŵr ieuanc llawn cyffro mae’n amlwg, ond yn sicr heb feddu ar ffortiwn.

Ond nid oedd twymyn yr aur wedi pallu. Daeth newydd am sgarmes newydd yn Relief Hill yn ne  ddwyrain Califfornia ar y ffin â thalaith Nevada, ac eto ym mynyddoedd y Sierra Nevada gryn 4,000 o droedfeddi uwch arwynebedd y môr. Pentref bychan diarffordd oedd Relief Hill a welodd sgarmesi aur cyson yn ystod y ganrif flaenorol drwy gloddio  yn anhrefnus mewn tyllau dyfnion a thwneli bregus ond yn ddiweddarach drwy ddefnyddio  technegau mwy dinistriol i olchi’r aur o wyneb y graig  gyda phibellau dŵr nerthol. Megis sgarmes fechan a ddigwyddodd yn 1900 yn ail gloddio hen gloddfeydd y ganrif gynt, ond sgarmes a oedd yr un mor orffwyll pan nodwyd am ddinasyddion Relife Hill eu bod yn ‘crazed with gold fever, washed the foundations from under their homes and watched the houses fall into the river, while the wives and children ran for their lives, fleeing a certain death’.  Ac i’r rhanbarth diarffordd hwn , llawn gwylltineb a thor cyfraith, y cyrhaeddodd John Evans oddeutu 1903, a phwy oedd ei ragflaenydd yn Tonopah gerllaw ers 1902 ond Wyatt Earp, yn awr yn berchennog y Northern Saloon. I fod yn fwynwr llwyddiannus yr oedd angen wrth gyfalaf sylweddol cyn gallu cloddio a golchi’r aur a bellach cwmnïau oedd yn rheoli gweithgaredd yn yr hen fwynfeydd yn Relief Hill a Tonopah megis Blue Gravel, Great Eastern, Relief a Wankesha, ac i fforiwr tlawd, ond profiadol, o Gymru prin oedd y cyfleon.  Yn hytrach gwelodd ei gyfle i fod yn warchodwr yn hebrwng y goets a oedd yn danfon yr aur i’r banc gan farchogaeth ar gefn mul ar flaen yr osgordd a gwn yn ei law,  gwaith nad oedd heb ei beryglon, wrth gwrs, o gofio y lladdwyd gwarchodwyr mintai debyg ychydig ddyddiau’n ddiweddarach gan ladron arfog.

Cymharol fyr fu ei arhosiad yng nghymdogaeth Relief Hill, ac yn 1907 penderfynodd ddychwelyd adref i Fethesda gan hwylio o Efrog Newydd i Lerpwl ar Fehefin 28 1907 gan roddi terfyn am dros chwarter canrif o fyw ar y dibyn. Ac meddai, ac ef bellach yn chwarelwr diwyd a blaenor uchel ei barch yng nghapel Carneddi,  ‘gwelais ddigon am un oes a oedd y tu hwnt i ddychymyg y mwyaf beiddgar, drwy grwydro drwy anialwch a thros fynyddoedd a mhac ar fy nghefn’. Bu John Evans fyw gweddill ei oes yn 25 Pen y Bryn y drws nesaf i’w frawd yng nghyfraith J. O. Williams, a’r rhyfeddod  yw na chofnododd ef anturiaethau ei gymydog er yn ddiweddarach iddo ysgrifennu nofel antur i blant am wron dychmygol yn ne America. Ni throediodd JOW gyfandir de America ond byddai defnydd anturiaethau lu yng ngogledd America wedi bod ar gael iddo petai wedi holi hynt a helynt y dyn drws nesaf.

Gwybodaeth

Diolch i Meirion Davies, Bangor a Gwilym Owen, Rhos y Nant am eu hymchwil i hanes John Evans.

Ffynhonnell

Y Cymro, rhifyn Ionawr 6ed 1940, a rhifyn Dathlu Gemau y Cymro 1932-1957 – Erthygl gan John Aelod Jones – Anturiaethau mewn tri rhuthr aur – hanes John Evans

Ysgol Tan Capel

^{Capel Bethesda}

Clochydd yn eglwys Llandygái yn 1765 oedd Thomas Thomas y dylid ei anrhydeddu fel un o addysgwyr cyntaf Dyffryn Ogwen. Meddai Hugh Derfel wrth gyfeirio at athrawon cynnar y fro ‘er nad oedd yr ysgolfeistri yn drwyddedig, na dysgedig fel y deallir y geiriau heddyw, eto hwy a’r offeiriaid oedd unig oraclau yr hen amser o’r bron …yr oedd yn dda eu cael pryd hynny. Goleuasant gannwyll, ac nis diffoddir hi’.

Ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg sefydlwyd dwy ysgol Genedlaethol yn Nyffryn Ogwen, y naill yn Llandygái a’r llall yn Rachub, a thrwy ryfedd rawd bu i’r ddwy osgoi beirniadaeth lem y tri chomisiynydd a benodwyd gan y llywodraeth yn 1846 i ymchwilio i sefyllfa addysg yng Nghymru. Cyhoeddwyd adroddiad rhagfarnllyd, hiliol a gwrth Gymreig y comisiynwyr yn y flwyddyn ganlynol, a chyfeirir ato gyda dirmyg yng Nghymru fel adroddiad Brad y Llyfrau Gleision. Serch bod cyfrifiad crefyddol 1851 yn dangos fod 80% o boblogaeth Cymru yn Anghydffurfwyr neu’n Ymneilltuwyr prin iawn oedd ysgolion y Gymdeithas Frutanaidd – y British and Foreign School Society -yng Nghymru. Ysgogodd agwedd wrthwynebus adroddiad y comisiynwyr i’r Gymdeithas Frutanaidd sefydlu ysgolion ar gyfer plant o gartrefi Ymneilltuwyr o’r pumdegau ymlaen er mwyn gwrthbwyso dylanwad Seisnig ac Anglicanaidd y Gymdeithas Genedlaethol.

Erbyn 1864 roedd saith ysgol oedd ag athrawon trwyddedig ynddynt yn Nyffryn Ogwen – pedair gan y Gymdeithas Genedlaethol (Anglicanaidd), yn Rachub, Llandygái, Bodfeurig a Glan Ogwen; ysgol ‘rydd’ yn Nhŷ’n Tŵr; a dwy gan y gymdeithas Frutanaidd (Anghydffurfiol) yn Rachub a Charneddi. Er, gellir amau effeithiolrwydd darpariaeth a olygai bod prifathro ac un athrawes yn brwydro i ddisgyblu hyd at 280 o blant, yn fechgyn a genethod fel yn ysgol Tŷ’n Tŵr bryd hynny! Saesneg oedd iaith yr addysg yn ysgolion y ddwy gymdeithas, adlais o argymhellion y comisiynwyr ar y naill law, a’r awydd i lwyddo mewn byd o ddiwydiant a masnach ganol y ganrif ar y llaw arall. Câi dysgu elfennau addysg ffurfiol ei lesteirio gan fater yr iaith ond llwyddai’r Ysgolion Sul i roddi sylfaen gadarnach yn y Gymraeg i blant ac oedolion gan lwyddo i ddenu mwy o ddisgyblion na’r ysgolion dyddiol.

^{Seler capel Bethesda lle cynhelid ysgol Tan Capel}

Fel rhan o’r cynllun i ail adeiladu Capel Bethesda rhwng 1872 ac 1874 cynlluniwyd ystafell helaeth dan y capel gyda’r bwriad o sefydlu ynddi ysgol Frutanaidd gan fod teimlad cryf y dylid sefydlu ysgol Frutanaidd yn y pentref ei hun i wrthbwyso dylanwad ysgol Genedlaethol Glan Ogwen. Gwrthododd yr Arglwydd Penrhyn a rhyddhau tir ar gyfer y fenter ac ariannwyd y cynllun gyda chasgliadau o gapeli Ymneilltuol y pentref. Drwy ystryw ryfygus W. J. Parry, blaenor mwyaf blaengar y capel a gŵr busnes mwyaf llwyddiannus yr ardal, trefnwyd i agor yr ysgol heb ganiatâd awdurdodau’r Llywodraeth yn Llundain. Agorwyd yr ysgol yn swyddogol yn 1874, gyda Llew Tegid o’r Bala yn brifathro, gyda chymorth un athrawes a dau ddisgybl-athro i addysgu tri chant a hanner o fechgyn a genethod o gartrefi Ymneilltuol y pentref. Enw’r ysgol oedd Cefnfaes yn unol ag enw’r stad a oedd yn  ganolbwynt y pentref, ond fel ysgol Tan Capel y cyfeirid ati yn lleol.

Er cymaint rhyfyg Parry yn sefydlu’r ysgol yr oedd yn rhyfeddod iddi llwyddo mewn adeilad a oedd mor anaddas. Cafwyd adroddiad damniol ar yr ysgol gan yr arolygwyr yn 1898 yn nodi’r holl wendidau. Mesurai seler y capel oddeutu 17 metr wrth 16 metr gydag uchder yr ystafell yn llai na 4 metr (51’x 48’x11’), ac yn 1878 yr oedd 273 o blant yn mynychu’r ysgol. Nid oedd golau digonol nac awyr iach yn cyrraedd y dynjwn a gorchuddiwyd y ffenestri gyda bariau metel i warchod y gwydr rhag ei falu gan fandaliaid. Twymid yr ystafell gydag un tân glo. I ychwanegu at y caddug rhennid y seler gyda llenni cochddu trymion i greu llochesau anaddas ar gyfer y gwahanol ddosbarthiadau. Rhannai’r bechgyn a’r merched yr un cyfleusterau cadw cotiau a defnyddid y cyntedd ar gyfer cotiau’r plant bach. Yr oedd y llefydd chwech yn annigonol a gorfodid y plant bach i ddefnyddio’r un cyfleusterau â’r bechgyn. Rhedai carthffos o dan ystafell y plant bach a’i lleoliad yn rheswm digonol i gondemnio’r holl adeilad. Ar derfyn yr iard chwarae llifai Afon Ogwen a dderbyniai holl ysbwriel y plant o’r ffrydiau agored a lifai drwy’r llain cyfyng, ac yn Awst 1879 difrodwyd y maes chwarae wrth i lif yr afon olchi’r mur ataliol ymaith.

Gellir amgyffred pryder y prifathro mewn cyfeiriad yn Llyfr Cofnodion yr ysgol, dyddiedig y cyntaf o Ebrill 1899, sy’n nodi – ‘We had a new teacher yesterday… she has been never teaching before so, of course, could not be expected to know much of the management of a class of children’. O dan yr amodau rhyfeddol hyn sut rhaid gofyn sut yr oedd yn bosibl i blant y cyfnod dderbyn addysg gymwys? Ac eto er gwaetha’r holl rwystrau yr oedd llwyddiannau, fel y dengys praffter cymdeithas lengar a chrefyddol pentref Bethesda yn ystod cyfnod chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Cafwyd rhybudd yn 1899 gan y Bwrdd Addysg oni symudid yr ysgol i leoliad newydd erbyn y diwrnod olaf o Fai 1901 y byddai grant cynnal y sefydliad yn cael ei atal. Clustnodwyd safle yn Twr ar ymyl gogledd eithaf stad Cefnfaes ar gyfer adeiladu’r ysgol. A dyna oedd dechrau ymgyrch bur chwerw rhwng yr Ymneilltuwyr a’r Anglicaniaid cyn y llwyddwyd i sefydlu ysgol newydd y Cefnfaes yn 1907. Dadl yr Ymneilltuwyr oedd y dylid sefydlu Bwrdd Addysg i hyrwyddo addysg y pentref yn ei chyfanrwydd ond gwrthwynebid hyn yn ffyrnig gan yr Anglicaniaid. Mewn cyfarfod ym mis Mawrth 1893 dadleuai’r Canon Morgan, offeiriad Eglwys St Cross, Talybont, y byddai sefydlu Bwrdd yn gyfystyr â chreu ‘the most destructive thing that could be introduced into Bethesda and would be infinitely worse than the Disestablishment of the Church’ ac yng nghyngerdd blynyddol ysgol Tan Capel i ddathlu dydd Gŵyl Dewi Sant yn 1901, pwysleisiai’r Cadeirydd, y Parch Isfryn Hughes gweinidog Siloam, fod gwrthwynebwyr y cynllun yn defnyddio dulliau annheilwng a chelwyddog i annog y Bwrdd Addysg i wrthod sefydlu’r ysgol. Yr oedd ariannu’r fenter hefyd yn creu anawsterau enfawr gan fod yr ymgyrch yn cyd-daro ag un o gyfnodau mwyaf dirdynnol hanes Dyffryn Ogwen pan oedd dioddefaint a chynni ar ei waethaf yn ystod cyfnod y Streic Fawr. Cost adeiladu’r ysgol newydd oedd £3500 ac erbyn mis Hydref 1902 dim ond £800 oedd wedi ei danysgrifio a dyddiad cau Tan Capel wedi ei bennu ar gyfer diwedd y flwyddyn honno. I geisio ysbrydoli’r ymgyrch trefnwyd danfon dirprwyaeth at Gyngor Eglwysi Rhyddion Dinas Lerpwl ym mis Hydref 1902 a derbyniwyd cefnogaeth ariannol i hybu’r ymgyrch ymlaen. Rhaid cydnabod i’r Bwrdd Addysg fod yn hynod gymwynasgar yn oedi’r bygythiadau i gau’r hen ysgol oherwydd yn y diwedd ni chafodd ei hagor hyd nes Tachwedd 15fed 1907.

Ysgol y Cefnfaes a Chwarel Pantdreiniog

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda.

J. Elwyn Hughes.2007  Canmlwyddiant Ysgol y Cefnfaes, Bethesda

W. J. Parry.  Hanes fy mywyd a’m gwaith. Bethesda

Adroddiadau yn y papurau newydd canlynol – Caernarvon and Denbigh, Mawrth 1893;  North Wales Express, Mawrth 1901, Hydref 1902, Tachwedd 1902, Gorffennaf 1909.

Maes Bleddyn

^{Maes Bleddyn o’r awyr}

Dyma erthygl gan Marian Jones, un o’n cyfranwyr gwadd

Dyma ychydig nodiadau yn dilyn cyfarfod o Glwb Hanes Rachub [29/05/2019] pan gafwyd noson o sgwrsio am Maes Bleddyn, Rachub. Arweiniwyd y cyfan gan Adrian Williams a Peter Roberts.

Daeth nifer fawr ynghyd i sgwrsio a hel atgofion am stad Maes Bleddyn ym mhentref Rachub. Daeth llawer o breswylwyr gwreiddiol Maes Bleddyn yno, ac wrth wrando ar eu hanesion, cafodd y gweddill ohonom ddarlun byw o gymuned hapus, gymdeithasol, Gymraeg a chlos dros ben.

Mae Maes Bleddyn yn cynnwys 60 o dai, ond dim ond 30 ohonynt a adeiladwyd ym 1948, gan gwmni o Loegr o’r enw ‘Pochin’, a cyfeiriwyd at drigolion y tai cyntaf fel ‘pobol tai Pochin’. Yna adeiladwyd y 30 arall ym 1951, ac roedd y tai, i gyd, yn rhai o safon uchel iawn. Yn wir, roeddynt yn llawer mwy modern na nifer o dai eraill oedd yn Rachub ar y pryd, gan eu bod yn cynnwys lle chwech tu mewn, ac ystafell ‘molchi iawn.  Doedd pob tŷ ddim yn dilyn yr un cynllun, – roedd gan rai o’r tai ystafell fyw  [neu’r parlwr] yng nghefn y tŷ, ac eraill yn y ffrynt, ac roedd rhai tai’n cynnwys tair llofft ac eraill bedair. Roedd llawer o blant ‘tai Pochin’ yn cofio gweddill y stad yn cael ei hadeiladu, ac arferent fynd i chwarae’n rhwydd i’r tai gweigion [tai oedd ar hanner cael eu hadeiladu] gan nad oedd math o rwystrau na rhybuddion diogelwch yno. Yn ôl y trigolion, digwyddodd sawl damwain wrth iddynt ddringo i lofftydd y tai, – a hynny cyni’r grisiau gael eu gosod!

Adeiladwyd y stad ar ffurf pentagon, gyda gwagle yn cynnwys glaswellt yn y canol, ac yn wir fel ’Y Canol’ y cyfeiriwyd at hwn. Yma y digwyddai’r cymdeithasu, y chwarae, y criced, y pêl-droed yn ogystal â’r goelcerth flynyddol pob mis Tachwedd. Roedd pawb yn cofio mynd i dŷ hwn a’r llall yn rheolaidd e.e. mynd i dŷ rhywun i weld ffilm ‘Cowbois’ neu ‘London Palladium’ ar y teledu, a mynd i dŷ rhywun arall i gael crempog a.y.b. Roedd gan y trigolion eu system arbennig o dderbyn a dosbarthu papurau Dydd Sul, ac roeddynt ar flaen y gad pan ddeuai cyfle i ddathlu neu gymryd rhan mewn digwyddiadau cymdeithasol. Roedd parti mawreddog yno i ddathlu coroni’r Frenhines ym 1953, ac roeddynt yn flaenllaw iawn wrth gymryd rhan yng Ngharnifal Rachub yn flynyddol. Roedd ganddynt falchder mawr, hefyd, yn eu gerddi hynod daclus, – pawb am y gorau i gael yr ardd fwyaf blodeuog a lliwgar!

Roedd cymeriadau Maes Bleddyn yn bobol mor ddiddorol a lliwgar, ac roedd cymaint yn digwydd yno i ddiddori a diddanu unrhyw blentyn! Roedd ‘na ddyn gwneud triciau’n byw yno, sef Mr Gwilym ‘Blackbird’ Jones [aelod llawn o’r ‘Magic Circle’], ac roedd plant y stad yn talu dima iddo am weld sioe driciau yng Nghae Rhosydd! Roedd Mr Edwin Alun Jones yn hyfforddi plant i adrodd, ac yn mynd â’i barti cyd-adrodd o amgylch nifer fawr o eisteddfodau, a chael cryn lwyddiant yn y maes. Roedd peldroedwyr o’r safon uchaf yno, fel Mr Bobby Morris – gŵr a fyddai heddiw wedi derbyn arian mawr gan glybiau yn Lloegr. Pobol ffraeth oedd y rhain – bob amser yn barod i dynnu coes – yn ymddiddori mewn colomennod a chaneris, betio ar raddfa fechan, mynychu’r capel a’r Royal, yn ogystal â bod yn berchnogion ar gŵn anhygoel fel Toby, Stalin a Bonzo! Ond roedd yr agosatrwydd yn arbennig iawn. Roedd rhywun ar gael pob amser i helpu unrhyw un oedd yn dioddef neu mewn helynt. Roedd person yno, a fyddai’n glanhau simdde, a hynny mewn modd anghonfensiynol, sef cychwyn o ben y to, gan wthio’r huddug i lawr i’r lle tân! Roedd ‘na nifer yno, fyddai’n fodlon rhoi gwersi gyrru car i bobol ifainc, rhai’n grefftwyr a oedd yn gallu creu celfi, yn ogystal â pherson oedd yn gwneud cacennau  priodas!

Llwyddodd y gymdeithas wych yma i fagu crefftwyr dawnus, perfformwyr enwog, arbenigwyr o’r byd addysgol a meddygol, pobl busnes a llawer mwy! Does ryfedd, – o gofio bod y rhain wedi’u magu yn yr amgylchfyd diogel, diwylliedig, cynnes a chartrefol oedd yn bodoli ar stad Maes Bleddyn dros hanner canrif yn ôl.

Castell y Penrhyn

Mae’n rhyfedd fod modd cyffelybu bod ar fwrdd llong â byw mewn castell; yn y ddau fan mae cyswllt gyda’r byd allanol wedi ei dorri. Dyna oedd profiad Annie Evans, merch i gipar ar stad y Penrhyn, a weithiai fel morwyn cegin yn y castell yn ystod blynyddoedd cyntaf yr ugeinfed ganrif. Ei sylw ysgytwol oedd na wyddai hi, na’r gwasanaethyddion eraill, sut oedd y boneddigion yn byw, ac felly yr oeddynt oll fel gwasanaethyddion yn hollol fodlon ar eu byd. I ddadansoddi ei sylw ymhellach gellir awgrymu y cynlluniwyd Castell Penrhyn i fod yn gastell o fewn castell, a thrwy ei amgylchynu gyda mur uchel byddai hyn yn gofalu na allai’r byd allanol feiddio tarfu ar urddas y preswylwyr.

^{Cyfrifiad 1881 – Yr Arglwydd Penrhyn a’i deulu}

Pan gynhaliwyd y cyfrifiad yn 1881 y teulu a oedd yn byw yn barhaol yn y castell oedd Edward Gordon Douglas Pennant, yr Arglwydd Penrhyn cyntaf; ei wraig Mary; tair o’i ferched Louisa, Gertrude ac Adela, a thri o’i wyrion. Nodir yn y cyfrifiad fod yr Arglwydd yn wythdeg oed, ei wraig yn chwedeg dau a’r ieuengaf o’i wyrion yn saith mis oed. Hwn oedd y teulu creiddiol yn y castell ar y pryd, ond yr oedd gan yr Arglwydd deulu estynedig yn ogystal, gyda dau fab a thair merch o’i briodas gyntaf, ac wyth o ferched o’i ail briodas. O bryd i’w gilydd byddai aelodau’r teulu estynedig yn ymwelwyr dros dro yn y castell. Yr oedd yr Arglwydd hefyd yn berchen ar dŷ moethus yn Llundain a chartref yn y wlad yn Swydd Buckingham.

Ond i gynnal y teulu dedwydd yn nhawelwch cyfyng a digyffro castell y Penrhyn yr oedd yn rhaid wrth wasanaeth teyrngar ac ufudd llu o weision, morynion, cogyddion, garddwyr, ciperiaid ac ostleriaid. Yn wir, byddin o wasanaethyddion i redeg trefniadau cymhleth mewn castell moethus o’r maint hwn. Ar derfyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg cyflogid rhestr eithriadol estynedig a chynhwysfawr o bobl yn y castell. Yno yr oedd: bwtler; prif forwyn y tŷ; cogyddes; gweision lifrai cyntaf; ail a thrydydd gwas; saith morwyn i’r Arglwyddes a’i merched; tri falet i’r Arglwydd a’i feibio; wyth morwyn tŷ; dwy is forwyn tŷ i ofalu am lofftydd y staff; tair morwyn yn y ddistyllfa; prif forwyn cegin; tair morwyn cegin a’r gegin gefn; stiward lanc i weini yn ystafell y stiwardiaid; dyn lampau a dyn i osod y tanau. Cyflogid pum merch yng ngolchdy’r castell a dyn i droi’r mangl a dwy hen wraig i olchi dillad staff y stabl. Yn yr ardd yr oedd trideg o arddwyr yn gweithio o dan awdurdod y pen garddwr a deuddeg gwastrawd yn gofalu am y ceffylau.

^{Cynllun cegin Castell y Penrhyn}

Yn y castell yr oedd ystafelloedd gorwych y teulu bonheddig wedi eu neilltuo oddi wrth ardaloedd domestig yr adeilad a gynhwysai geginau a mannau byw’r gwasanaethyddion. Ac ni chaniateid i’r rhengoedd isaf eu swyddi siarad â’r rhengoedd uchaf gan fod yn rhaid gwarchod preifatrwydd y perchennog a’i deulu hyd yr eithaf. Ni chaniateid i’r morynion siarad yn uniongyrchol gyda’r arglwyddes, ac yr oedd holl ofynion y teulu i’w cyfathrebu i glyw’r gwasanaethyddion drwy enau’r brif gogyddes neu’r brif forwyn, ac yr oedd yn ofynnol i’r holl forwynion gyfarch y ddwy uchel weinyddes gyda’r teitl ‘Ma’am’. Prin iawn y cyflogid pobol leol ar staff y castell onid oedd gan yr unigolyn eisoes gysylltiad mewnol gyda’r gyfundrefn. O’r holl staff o chwedeg a gyflogid yn 1881 hanai pedwardeg ohonynt o Loegr, wyth o’r Alban, un yr un o’r Iwerddon, Ffrainc a’r Almaen, gan adael y tri ar ddeg a oedd weddill yn Gymry. Drwy ofalu fod y gynrychiolaeth leol yn fychan yr oedd yn llai tebygol y byddai sibrydion yn ymledu yn y gymdogaeth am fywyd oddi fewn i furiau caeedig y castell. Cyflog morwyn yn y gegin gefn yn negawd cyntaf yr ugeinfed ganrif oedd £5 y chwarter, gyda hanner coron yr wythnos i dalu am olchi dillad a hanner coron ychwanegol yr wythnos i brynu cwrw yn ôl tystiolaeth Annie Evans.

^{Cynllun mewnol y castell}

Nid oes angen ychwanegu mwy, dim ond nodi bod Castell y Penrhyn yn symbol gweladwy heddiw o drachwant blysiog a gwancus pendefigaeth a oedd â’i phen yn y cymylau a’i thraed yn ymelwa ar lafur rhad gweithlu chwarel y Penrhyn, a chyn hynny, ar lafur am ddim caethweision yn stadau siwgr ynys Jamaica yn India’r Gorllewin. A gwell peidio anghofio fod teulu’r Penrhyn wedi derbyn iawndal o oddeutu £14,000 am y caethweision hynny a enillodd eu rhyddid ar eu stadau yn Jamaica drwy’r Mesur Diddymu Caethwasiaeth yn 1807.#

Castell y Penrhyn

Ffynhonnell

Llyfr Adnoddau i Athrawon – Castell Penrhyn,  Gwasanaeth Archifau Cyngor Gwynedd.

Lloc amddiffynnol Rachub

Mae peryg fod y nodyn hwn yn ailadrodd y cyfeiriadau a wnaethpwyd at y safle hwn mewn dau nodyn cynharach ar y wefan. Er hynny gadewch i ni fod yn berffaith sicr o bwysigrwydd y safle yn hanes ardal Rachub yn ystod cyfnod Oes yr Haearn/Rhufeinig gynnar rhwng y seithfed ganrif Cyn Crist a’r ail ganrif Oed Crist.

^{Cynllun o’r lloc amddiffynnol yn Rachub – delwedd drwy garedigrwydd a chaniatâd Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru, Aberystwyth}

Disgrifir y safle yng nghyfrol y Comisiwn Brenhinol ar henebion Sir Gaernarfon fel ‘clwstwr cytiau amddiffynnol’ a leolwyd ar benrhyn bychan ac iddo ymylon serth sy’n ymestyn allan i gyfeiriad y gogledd orllewin o Foel Faban ar uchder o tua 900 troedfedd. Amddiffynnwyd gwegil y penrhyn gyda ffos ddofn a atgyfnerthwyd â rhagfur cerrig sydd bellach yn adfeiliedig. Adeiladwyd mur o gerrig sychion rhwng 8/10 troedfedd mewn trwch i amgylchynu’r safle ac mae hon hefyd mewn cyflwr pur adfeiliedig. Oddi fewn i’r safle lleolwyd chwe chwt crwn oddeutu 20 troedfedd mewn trawsfesur, pob uned wedi ei sefydlu ar lwyfan bychan a dorrwyd i oleddf y llethr. Lleolwyd mynedfa’r safle ar ymyl y gogledd orllewin.

Dyma  felly ddisgrifiad moel o nodweddion pwysicaf y safle sydd yn enghraifft o glwstwr cytiau yn ogystal â bod yn gadarnle amddiffynnol. Mewn disgyblaeth lle mae dosbarthu nodweddion yn holl bwysig mae gosod y safle mewn un blwch cyffredinol yn broblemus –  ai clwstwr o gytiau ydoedd ynteu gaer amddiffynnol?  Fel caer amddiffynnol mae gan y safle ei gwendidau amlwg. I’r gogledd mae tir uchel godreon Moel Faban, ond i gyfeiriad y gorllewin mae gan y  safle agoriad di rwystr dros lwyfandir eang o dir a chysylltiad pellach gyda chaer Pendinas yn Nhregarth ac ymhellach draw i gaer Dinas Dinorwig yn Llanddeiniolen. Mae’r ddwy gaer olaf hyn yn fawr eu maint mewn cymhariaeth ag arwynebedd cyfyng y safle yn Rachub. A dyma broblem ychwanegol pe’i defnyddid fel lloches amddiffynnol, byddai yn eithriadol orlawn yn cartrefu cymuned ar ffo mewn cyfnod o argyfwng neu ymosodiad.

^{Cynllun o nodweddion archeolegol gwaun Corbri rhwng Caellwyngrydd a Chwarel Bryn Hafod y Wern – delwedd drwy garedigrwydd a chaniatâd Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru, Aberystwyth}

Oddeutu chwarter milltir i ffwrdd  ar lwyfandir gweunydd Corbri i’r gogledd ddwyrain ceir crynhoad arbennig o safleoedd a berthyn yn y mwyafrif  i’r un cyfnod hanesyddol â’r safle yn Rachub. Yn y cymhlethdod hwn gellir adnabod clystyrau cytiau yn dai crwn sengl neu yn gyplau o ddau, rhai wedi eu hamgylchynu gan fur pridd neu gerrig isel ac eraill mewn safleoedd agored. Mae yno hefyd dai hirion hirsgwar yn rhan uchaf y llecyn gan rannu’r un ardal â’r tai crynion sengl, tra bo nifer uwch o dai crynion â buarth yn yr ardal gyfan. Yn gysylltiedig â’r tai mae nifer o gaeau bychan o amryfal feintiau a ffurf rhai wedi eu cysylltu â therasau  hirion isel neu gaeau wedi eu hamgylchynu gan gloddiau isel. Mae’n amlwg fod haen ar ben haen o ymsefydlu o gyfnodau gwahanol wedi cyfrannu at greu’r cymhlethdod arbennig sydd ar weunydd Corbri.

^{Awyrlun manwl o gloddiau caeau ar waun Corbri – delwedd drwy garedigrwydd a chaniatâd David Longley, Porthaethwy}

Mewn amser, a thrwy ddefnyddio technegau soffistigedig ‘radar’ o’r awyr sy’n cofnodi cyfnewidiadau bychan yn y pridd islaw, bydd yn bosibl canfod a dosbarthu’r nodweddion a berthyn i’r gwahanol haenau archeolegol a gyfrannodd at greu tirwedd hanesyddol mor bwysig yn yr ardal hon. Er hynny, mae’n annhebygol iawn y gellir canfod y cysylltiad a oedd ar un amser rhwng y lloc enigmatig yn Rachub a’r sefydliadau amaethyddol ar weundir Corbri oherwydd, yn y cyfamser, adeiladwyd pentref Caellwyngrydd gan ddifrodi’r haenau bregus  a fyddai o bosibl yn amlygu’r cyswllt rhwng y ddau leoliad.

Ffynhonnell

RCAMW. 1956 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 1 East. HMSO, Llundain.

Cwt Mochyn Maes Caradog

Cwt mochyn Maes Caradog

Dyma gyfraniad gan un o’n cyfranwyr gwadd, Dafydd Fôn Williams

Pan ydym yn meddwl am adeilad rhestredig, rydym yn dueddol o feddwl am gestyll, a phalasau, ynghyd ag eglwysi cadeiriol mawreddog o oes a fu. Ond nid dyna’r achos o bell ffordd: erbyn hyn mae bron popeth sydd o ddiddordeb hanesyddol yn rhestredig, ac yn cael eu hamddiffyn. Gall hyn gynnwys unrhyw beth, o gastell i gwt, ac o deml i ffens grawiau.  Yn gyffredinol, mae dau fath o wrthrych yn rhestredig. Yn gyntaf, ceir y pethau rheiny sy’n unigryw, megis Castell Penrhyn, Pont Menai, neu Dŷ John Iorc, ac yn ail, ac yn llawer mwy niferus, ceir y gwrthrychau hynny sy’n cynrychioli eu math, megis ffens grawiau ym Mynydd Llandygái, neu restai Bryn Eglwys. Perthyn i’r ail ddosbarth hwn y mae testun y nodyn hwn.

Er bod sawl mochyn wedi byw mewn castell, a phlas, cartref yr anifail ei hun yw’r adeilad rhestredig dan sylw, a hwnnw’n gartref i fochyn, neu foch, Maes Caradog yn Nant Ffrancon. Yn wir, mae’r rhan fwyaf o adeiladau Maes Caradog yn rhestredig, ond am y twlc y soniwn ni. Does dim yn arbennig ynddo, mwy nag oedd yn y moch a breswyliai ynddo; fe’i rhestrwyd yn syml am ei fod yn gynrychioladol o ran o adeiladau pob fferm o ganol y 19 ganrif ymlaen, ac wedi eu hadeiladu i batrwm cyffredin.

Mae hanes hir i gadw moch yn Ewrop, er mai yn Tsieina y’u dofwyd ac y’u magwyd gyntaf, rai miloedd o flynyddoedd yn ôl. Yma yng Nghymru, yr oedd moch yn anifeiliaid cyffredin, yn cael eu cadw mewn haid, gyda’r meichiad (bugail moch ) yn eu gwarchod. Yn ôl y chwedl, meichiaid Matholwch oedd y rhai cyntaf i weld Bendigeidfran yn ei brasgamu hi ar draws y môr i ddial camwri ei chwaer, Branwen, a hwch o Nantlle a ddarganfu Lleu Llaw Gyffes, pan drowyd hwnnw yn eryr wrth geisio ei ladd. Yma, yn Nyffryn Ogwen, roedd moch fil o flynyddoedd yn ôl, canys roedd corlan iddynt yng Nghororion, gan fod yr enw yn deillio o Greu ( = corlan foch ) wyrion rhywun neu’i gilydd. Roedd y mochyn yn anifail hawdd iawn ei gadw, a hynny i bobl gyffredin, gan nad oedd angen tir arno, fel gwartheg ac ati. Os am fynd allan, gellid ei droi allan i dir comin i rychu a thyrchu, dim ond ei gadw i mewn yn y nos, rhag anifeiliaid rheibus – a dyna fyddai pwrpas y ‘creu’ . Roedd moch yn arbennig, hefyd, am eu gallu i fwyta mes, sy’n wenwyn pur i’r rhan fwyaf o greaduriaid. I’r hen Gymry, Gŵyl Ieuan y Moch, a ddethlid ar 29 Awst, oedd y dyddiad cyntaf pan fyddai’n gyfreithlon rhedeg moch yn y coed i’w pesgi ar fes. Efallai mai dyna darddiad enw Parc Moch yn Llanllechid, sef coedlan i yrru moch iddi ar y cyfnod penodol.

Erbyn heddiw, peth prin iawn yw gweld mochyn (pedeircoes ) ar unrhyw fferm, oni bai ei bod yn arbenigo mewn magu’r creadur arbennig hwn, ond am ganrif a mwy rhwng canol y 19eg ganrif a chanol yr 20fed ganrif, roedd moch yn rhan hanfodol o economi cefn gwlad. Roedd twlc mochyn ar bob fferm a thyddyn, ac mae enghreifftiau o sawl tŷ moel ( = tŷ heb ddim ond gardd ynghlwm wrtho) yn cadw mochyn,  a hynny yng nghanol trefi a phentrefi. Roedd twlc mochyn mewn libart sawl tŷ cynnar yn Nyffryn Ogwen. Mae ambell enghraifft wedi ei gofnodi , cyn dyfodiad Byrddau Iechyd Cyhoeddus a Chynghorau Trefol a Sirol, o unigolion yn cadw mochyn i mewn yn y tŷ, hyd yn oed. Tua 1890, fe safodd y nofelydd Daniel Owen etholiad ar gyfer Cyngor Tref yr Wyddgrug, ac un o’i brif bolisïau oedd gwrthwynebu cynlluniau’r Cyngor i atal trigolion y dref rhag cadw mochyn mewn twlc yn yr ardd.

Daeth y mochyn yn greadur hynod o gyffredin o chwarter cyntaf y 19eg ganrif ymlaen, yn bennaf, oherwydd gwelliannau mewn bridio moch, a ddatblygodd o fod yn greaduriaid main, heb lawer o gig arnynt, i fod yn anifeiliaid tew, cigog, brasterog. Roeddynt yn anifeiliaid hawdd iawn eu cadw, yn bwyta popeth, yn gig a llysiau, yn wir, unrhyw beth oedd dros ben ar ffarm a thyddyn – crwyn tatws, sgim llefrith, unrhyw beth.

Roedd marchnad fawr i gig y mochyn, yn enwedig yn ninasoedd Cymru a Lloegr, a datblygwyd economi, gyda phorthmyn moch lluosog yn rhan o’r rhwydwaith lleol. Amrywiai’r rhain o borthmyn oedd yn prynu yn lleol a gyrru i’r dinasoedd, i rai oedd yn prynu moch bach i ail-lenwi twlc oedd wedi ei wagio i’r farchnad. Bu datblygiad y rhwydwaith drenau yn ail chwarter y 19eg ganrif, hefyd, yn gymorth i’r fasnach foch, gan y gellid, yn awr, yrru llwythi ohonynt yn gyflym o’r wlad i ddinasoedd mawr Prydain.

Roedd, o leiaf, un mochyn, yn cael ei ladd yn flynyddol ar bob fferm ar gyfer ei gig, gan ei fod, wedi ei halltu, yn gallu parhau dros y gaeaf, mewn oes di-rewgell. Roedd diwrnod lladd mochyn yn achlysur pwysig yng nghalendr y byd amaethyddol. Roedd y mochyn yn arbennig iawn, hefyd, oherwydd bod defnydd i bob rhan o’i gorff; yn wir, dywedid y defnyddid “pob rhan o’r mochyn heblaw’r wich.”

I dyddynnwr, ac ambell berchen tŷ moel, roedd defnydd arall pwysig i’r mochyn, sef i dalu rhent. Fe’i pesgid, ac fe’i gwerthid, a hynny tua chyfnod talu’r rhent blynyddol. Weithiau, byddai’n mynd yn fain ar ambell dyddynnwr ar ganol blwyddyn, a byddai’n rhaid gwerthu’r mochyn er mwyn clirio rhyw gost arall. Adeg talu’r rhent, wedyn, ni fyddai mochyn, ac ni fyddai modd ei dalu, a dyna darddiad y dywediad fod yr hwch wedi mynd trwy’r siop, sef wedi ei gwerthu cyn pryd, gan adael dim ar ôl i dalu’r rhent.

Twlc Maes Caradog

A dyma ddychwelyd at gwt mochyn Maes Caradog, un o ddwsinau ar ddwsinau o rai cyffelyb yn Nyffryn Ogwen. Cafodd ei adeiladu, gan Stad Penrhyn, y landlord, yn niwedd y 19eg ganrif, yn gwt dwbl ar gyfer dwy hwch a dwy dorllwyth, neu rhyw ddeg o foch tewion. Mae’n dilyn patrwm generig oedd gan y stad, ac mae cynlluniau ar gyfer adeiladu cwt mochyn ym mhapurau’r Penrhyn yn Archifdy’r Brifysgol. Yn nechrau’r 1960au, fodd bynnag, fe addaswyd un rhan o gwt Maes Caradog ar gyfer creu pwll trochi defaid; roedd hyn yn adlewyrchu’r diwedd fu i fagu moch wedi canol y ganrif honno. Mae’n adeilad cadarn, o gerrig rwbel, gyda tho llechi iddo, a llechi awyru yn ei grib. Mae iddo gwt ar gyfer cysgod, rhywbeth hanfodol i fochyn, gan fod ei groen yn gallu llosgi’n hawdd mewn haul cryf ( dyna sy’n egluro natur mochyn i rowlio mewn mwd a baw – amddiffyn ei groen y mae, nid bod yn fudr, fel y gred naturiol! ). Mae’r cowt bach y tu allan wedi ei wneud o gerrig graean, ac mae llefydd bwydo yn y wal flaen.

A dyna ni, cartref i frenin – o fochyn beth bynnag!

Cae Gwilym Ddu

Rhan o Fap Ordnans yn nodi safle Cae Gwilym Ddu ger Fferm Tyn Hendre

Enw ar fap manwl yr Arolwg Ordnans yw Cae Gwilym Ddu erbyn heddiw, ond yn wreiddiol yr oedd yn enw ar fferm fechan o 56 acer, ei lleoliad yn dringo’r allt i’r dwyrain o fferm bresennol Tyn Hendre o wastadedd arfordir y Fenai ym mhlwyf Llanllechid. Enw presennol y fferm yw Tan yr Allt ac mae bellach wedi peidio â bod yn fferm weithredol.

Ond gadewch i ni droedio’n ôl i gyfnod Tywysogion Gwynedd yn y drydedd ganrif ar ddeg, ac i safle’r llys yn Abergarthcelyn yn y plwyf nesaf i’r dwyrain o Lanllechid ym mhentref Abergwyngregyn. Ac yn benodol oedwn yn y flwyddyn 1228. Bryd hynny yr oedd y Tywysog Llywelyn ap Iorwerth yn ŵr canol oed 55 oed a Siwan ei wraig, a oedd yn 18 mlynedd yn iau nag ef, yn 37 oed. Yr oedd hi, Joan i roddi iddi ei henw cywir, o ran ei chenedl yn ferch anghyfreithlon i’r Brenin John o Loegr, wedi ei geni yn Ffrainc, ac wedi byw yno, bur debyg, am gyfnod estynedig yn nyddiau cynnar ei maboed. A hithau yn bymtheg oed trefnwyd iddi briodi â Llywelyn yn 1205, priodas ddiplomataidd ei threfn fel y rhelyw o briodasau’r cyfnod. Ganed iddynt fab a merch – Elen a Dafydd.  Adroddir fod gan Lywelyn barch uchel at ei wraig, parch a oedd uwchlaw materoldeb trefniant eu priodas

Yn 1228 yr oedd Llywelyn y brwydro ar y ffin yn  Ceri yn erbyn byddin Hubert de Burgh, prif farnwr Lloegr ac Iwerddon, a barwn eithriadol bwerus yn y Mers, a oedd drwy ei ymosodiadau yn peryglu tiroedd Llywelyn yn ardal Trefaldwyn. Yn y frwydr cymerwyd William de Braose, Arglwydd Brycheiniog a chaselyn y Cymry, yn garcharor a rhoddwyd pridwerth o £2000 ar ei ben. Ddwy flynedd yn ddiweddarach yn 1230 cymododd  William â Llywelyn ac i gadarnhau’r berthynas rhyngddynt trefnwyd y byddai merch hynaf William, Isabella, yn priodi â Dafydd ap Llywelyn mab ac etifedd ei dad. Ar ei ymweliad â’r Llys yn Aber ar ddechrau’r flwyddyn daliwyd William de Braose yn ystafell wely Llywelyn mewn perthynas anniwair â Siwan. Ar y pryd yr oedd yn ŵr ieuanc ym mlodau ei ddyddiau oddeutu 33 oed a Siwan yn wraig 39 oed. Gall y darllenydd ddychmygu beth daniodd y berthynas – serch, chwant, unigedd, nwyd, blys, rhamant, trais, gwirioni mewn gwendid – maent oll, efallai, yn rhesymau dilys, ac fe wnaethant oll, ynghyd â diffyg anrhydedd y berthynas symbylu Saunders Lewis a Thomas Parry i ysgrifennu dwy o ddramâu mwyaf y Gymraeg yn ein cyfnod ni, Siwan y naill a Llywelyn Fawr y llall.

Mae Brut y Tywysogion yn adrodd yn foel ganlyniad y bradychu – ‘Yn y flwyddyn honno dienyddiwyd William de Braose, Arglwydd Brycheiniog gan Llywelyn Arglwydd Gwynedd wedi iddo gael ei ddal yn ystafell wely Llywelyn gyda’i wraig Siwan merch brenin Lloegr’.

Dyddiad y dienyddio oedd 2 Mai 1230 – cred rhai i’r amgylchiad trist ddigwydd yng Nghrogen ger y Bala ond cred eraill fod y fangre yn nes gartref i’r Llys yn Aber. Yn ganlyniad i’r tramgwydd carcharwyd Siwan am flwyddyn, ond ni ddiddymwyd trefniant priodas Dafydd ac Isabella – tybed nad oedd diplomyddiaeth yn drech nag anrhydedd yn yr achos hwn?

Yn ardal Abergwyngregyn, fel y mae disgwyl, mae nifer o enwau yn dynodi pwysigrwydd y Llys a’i diroedd cysylltiol. Yno mae Henfaes, y maes gwreiddiol;  Llys Sgolaig, sef cartref y clerc yng ngweinyddiaeth y gyfundrefn; Llys Madog, ac ef oedd ysgrifennydd Llywelyn ap Gruffydd; ac yn yr ucheldir mae Hafod Nant Rhaeadr a Hafod y Gelyn, yr olaf yn fwthyn hela’r tywysogion, ac uwchlaw iddynt ffriddoedd pellach Nant Mawan, Nanhysglain a’r Cras.  Ond, mae dylanwad y Llys i’w weld hefyd yn nhir arfordir y Fenai i’r gorllewin o Abergwyngregyn ym mhlwyf Llanllechid. Mae enwau cyfredol rhai o ffermydd yr ardal -Tai’r Meibion, Tyn Hendre a’r Wig – yn nodi’r berthynas, ac yn y caeau o gylch y ffermydd hyn yn y rhenciau isel sy’n brigo’n donnau ansylweddol eu maint drwy wyneb y borfa, ac yn y llwyfannau sefydlog unionsyth sydd yn nodweddion amlwg yn nhirlun y bryn uwchlaw, gwelir rhith o’r gyfundrefn amaethyddol a gynhaliai weithgaredd y Llys.  Mae yno hefyd hen enwau a gofnodir mewn Arolwg gwerthfawr o diroedd Stad y Penrhyn a gyflawnwyd gan Richard Pennant yn 1768 bedair blynedd wedi iddo briodi aeres y Penrhyn. Rhestrir yn yr Arolwg yr holl ffermydd a berthynai i’r stad gan gynnwys maint ac enw pob cae – cofnod o’i hadolygu sydd i bob diben yn arwyddo diwedd caethglud y Canol Oesoedd yn Nyffryn Ogwen cyn i chwarel lechi fawr Richard Pennant yng Nghae Braich y Cafn ysgubo ymaith yr hen drefn a throi’r ardal yn ffenestr i’r Chwyldro Diwydiannol.  Ymhlith yr enwau personol a gofnodir yn yr Arolwg mae Elen, Barbara a Rhys Powel, personau diflanedig mewn hanes efallai, ond yno hefyd canfyddir Llwyn Ednyfed, ac Ednyfed Fychan oedd disdain Llywelyn ap Iorwerth, a Nant Heilyn, ac onid Heilyn ap Cynfrig oedd un o lysgenhadon Llywelyn ap Iorwerth.

_{Cynllun Cae Gwilym Ddu yn 1768, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol}

_{Cofrestr caeau Cae Gwilym Ddu yn 1768, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol}

Ond, ymhlith yr enwau personol saif un enw ben ac ysgwydd uwchlaw’r gweddill, sef y Gwilym Ddu a gofnodwyd, wrth gwrs, yn enw ar y tyddyn ar gychwyn y nodyn hwn. Canys Gwilym Ddu oedd casenw’r Cymry ar William de Breaos. Deg cae a berthynai i’r tyddyn, ac un ohonynt,  yr Allt Goed, yn fwy na hanner maint yr holl ddaliad o’r bron, ond y cae mwyaf arwyddocaol ei enw, ac un o’r rhai lleiaf onid yn 1 acer, 3 rhwd, 12 pawl o faint, yw Buarth y Garnedd – y buarth yn nodi safle caeedig, y ffald, y gadlas, neu’r cwrt yn ôl ei ystyr ehangach, a’r garnedd yn disgrifio’r crug a fyddai’n gorchuddio’r bedd.  Tybed ai yma y claddwyd gweddillion William de Breaos yn dilyn ei berthynas anfad â Siwan? Mae lleoliad y fangre yn hynod ddiddorol. Saif y buarth ar fin un o lwybrau pwysicaf y cyfnod o Gonwy i Landygái, rhagflaenydd yr hen ffordd A55 cyn dyfodiad y ffordd ddeuol bresennol, ac felly mewn safle cwbl gyhoeddus i’r byd a’r betws ei gweld. Pam felly gladdu mewn lle mor agos i’r llys, mor gyhoeddus i’r byd, ac mor amharchus ei chywilydd i’r cwcwallt? Onid tybed mai rhybudd gweledol gan y teyrn i’w holl ddinasyddion a fyddai hwn rhag iddynt feiddio troseddu a thresbasu? Ond mae yna hefyd hen air heb iddo arferiad mwyach yn y Gymraeg, sef teyrnasaidd, sy’n golygu urddasol, ac er cymaint y gwawd a’r anfri ai tybed y mynnai’r teyrn wireddu ei enw fel Llywelyn Fawr drwy gadw ei urddas?  Cewch chi ddarllenwyr benderfynu beth yw’r gwirionedd.

_{Lleoliad Buarth y Garnedd yn 1768. Rhan o Fap George Leigh o blwyf Llanllechid sy’n rhan o Arolwg y Penrhyn (S2203), Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol}

Cydnabod – yr ydym yn ddiolchgar i Ieuan Wyn, Talgarreg, am gyfrannu o’i wybodaeth am enwau ardal Abergwyngregyn sydd mor berthnasol i’r nodyn hwn.

Ffynhonnell

Arolwg y Penrhyn 1768, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol 2944. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor.

Bryniau Gwyddelod a Phen y Bonc

_{Panorama Mynydd Llandygái yn 1947 – capel Hermon yn y canol blaen, Llwybr Main canol i gefn y llun, Tanybwlch ar y chwith top, safle’r Gymdeithas Gymunedol ar y dde isod. Llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Georgina Llewelyn, Llanfairfechan}

Nodyn ar y cyd ag Idris Lewis, Dolwern, Ffordd Bangor

Pe byddai gofyn i chwi ddisgrifio Mynydd Llandygái a fuasech yn dewis ei alw yn bentref ynteu yn ardal?  O edrych ar gymunedau Dyffryn Ogwen y tu draw i Fethesda mae’r gwrthgyferbyniad rhwng  Rachub a Mynydd Llandygái yn weddol amlwg. Fel Rachub, creadigaeth y bedwaredd ganrif ar bymtheg yw Mynydd ond amgylchiadau pur wahanol oedd i gyfrif am arwahanrwydd cynllun  y ddwy gymuned. Cywasgwyd Rachub yn bentref cryno i lain bychan o dir a berthynai i stad annibynnol, tra bo Mynydd yn gasgliad o dai a thyddynnod gwasgaredig ar ehangder o ddaear a berthynai yn ei gyfanrwydd i stad y Penrhyn.  A thra gellir adnabod canolbwynt i Rachub megis yn y sgwâr, nid mor hawdd yw diffinio canolbwynt tebyg yn y Mynydd. Lleolwyd yr ysgol a’r eglwys ar y cyrion ond eto gallasai trigolion Mynydd gyfeirio at y ffaith fod cynifer o’r gwasanaethau hynny sy’n angenrheidiol i greu pentref wedi bodoli yno yn ystod cyfnod ei datblygiad  – ar un amser yr oedd yno ddwy siop nwyddau, siop baco a fferins, siop cigydd, crydd, pobydd, swyddfa bost, siop chips a thri chapel,  Hermon i’r Methodistiaid Calfinaidd, Peniel i’r Wesleaid ac Amana i’r Annibynwyr – ond nid oedd yr un o’r rhain yn ddigon amlwg i weithredu fel canolbwynt daearyddol sefydlog yn y cynllun.

_{Mynydd Llandygái yn 1768  yn dangos y llwybr unig, di-anedd, sy’n croesi’r ‘turbary’  i gyfeiriad y de orllewin o Chwarel Goch.  Noder y tyddynnod o amgylch Llyn Meurig  a safle comin Cae Braich y Cafn i’r de ddwyrain o’r map. Map Arolwg 1768. Archif Penrhyn Ychwanegol 2944, drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor}. 

Yn y ddeunawfed ganrif yr oedd yr holl ardal ar drothwy mynydd Moelyci yn anghyfannedd a chyfeirir ato yn Arolwg y Penrhyn 1768 fel ‘turbary and common 1009 acres’ a ‘Moelyci and common below 692 acres’.  Dengys map yr Arolwg o’r un flwyddyn fod nifer o dyddynnod ac anheddau bychan yn ymwthio hyd y gelltydd islaw, yn arbennig yn ardal Llyn Meurig, gyda chomin 190 acer Cae Braich y Cafn eisoes wedi ei amgáu, a ffermydd mwy wedi eu sefydlu yng Nghoed y Parc a Chilgeraint.  I’r gogledd uwchlaw Tregarth yr oedd yno gyfuniad o dai unigol a thyddynnod bychan yn ymledu yn unedau llinynnol yn Braich, Bodfeurig, Chwarel Goch a Nant y Graean, ond erys y comin yn fangre agored di-annedd.  Ymddengys fod un llwybr yn croesi’r comin o  Chwarel Goch gan arwain i’r de orllewin i gyfeiriad gweunydd Gwaun Gynfi i  gysylltu, maes o law, gydag ardal Carreg y Gath a Bigil yn Neiniolen yn hytrach nag anelu i gyfeiriad Cae Braich y Cafn a Nant Ffrancon yn y de  ddwyrain. Y llwybr hwn oedd cychwyn amgáu a phoblogi ‘turbary’ Mynydd Llandygái  a chynsail y ffordd bresennol  o Fodfeurig i Ddeiniolen.

Y cam cyntaf oedd cynllun Richard Pennant yn 1796 i blannu can acer o datws ar y ffridd agored uwchlaw Llyn Meurig fel abwyd dyngarol i leddfu newyn mewn cyfnod digon anodd yn amgylcheddol yn yr ardal, ond a oedd hefyd yn cyd-daro’n fanteisiol gydag ymgyrch etholiad sirol yr Arglwydd ar y pryd. Dichon fod arwydd graslon yr Arglwydd  hefyd wedi sefydlu polisi a weithredwyd yn ddygn yn y Mynydd gan y Penrhyn, fel mewn rhannau  eraill o’r stad, sef bod yr Arglwydd yn rhoddi yn hael arian i’r ymgeisydd i adeiladu annedd neu dwlc, ond o gwblhau’r adeilad drwy  lafur personol, byddai’r stad yn codi rhent ar yr eiddo ymhen cyfnod byr o amser.  Dwy flynedd wedi plannu’r tatws, yn 1798, ac yng nghanol y blanhigfa,  adeiladwyd rhes o wyth o dai Tai’r Mynydd, cynllun a oedd eto i sefydlu polisi o anheddu – sef tŷ a gardd helaeth yn gyfagos – ac a ailadroddwyd yn llwyddiannus yn hanes gwladychu’r Mynydd.  Dengys map y Degwm yn 1840 fel yr oedd cynlluniau i amgáu’r comin  ar gychwyn i droi’r rhostir anffrwythlon yn gyfres o dyddynnod bychan i gynnal trefn o amaethu ymgynhaliol. Y cam cyntaf oedd cynllunio gwe o lwybrau i’r de o Lyn Meurig, a’r fframwaith hon roddodd drefn i ddatblygiad anheddu Mynydd Llandygái yn ogystal â chreu mynedfeydd pwrpasol i’r chwarel.

_{Mynydd Llandygái ym map Degwm 1836/40. Sylwer fod enwau rhai sefydliadau oedd yno cyn amser y map wedi eu hychwanegu (e.e. Bryniau Gwyddelod a Thai’r Mynydd) yn ogystal ag enwau safleoedd a ddatblygwyd yn ddiweddarach (e.e. Capel Amana,  Llwybr Main) . Sylwer ar y datblygiad yn Nyffryn Afon Galedffrwd, Y Felin Fawr  yng Nghoed y Parc, llinell y dramffordd i’r chwarel, a safle Llyn Meurig ar ffin eithaf de y map}

Yr oedd dau fath o sefydliad yn gyrru’r broses. Y cyntaf oedd sefydliad y tŷ a’r ardd helaeth a welwyd yn gyntaf yn Nhai’r Mynydd, ond a  ailadroddwyd yn y Gefnan gyfagos yn 1843, ac am y trydydd tro yng nghynlluniau rheolaidd Tan y Bwlch a Llwybr Main yn 1862. Y cynlluniau hyn sy’n rhoddi hynodrwydd arbennig i batrwm gwladoli Mynydd Llandygái, ac yn achos Tan y Bwlch a Llwybr Main golygodd sefydlu dwy res drefnus, gyfochrog, gydag acer o dir yn gysylltiedig â phob annedd ddwbl,  y cyfan yn cyfrannu cyfanswm o tua 80 o dai yn y ddau gynllun. Yr ail sefydliad oedd y bythynnod, gwasgarog eu dosbarthiad, gyda nifer o gaeau bychan ynghlwm, a oedd yn llenwi’r bylchau rhwng y blociau cynlluniedig uchod. Y norm oedd bod rhwng pedwar a chwe chae yn perthyn i bob uned i greu daliadau o rhwng pedwar a chwe acer – a dyna roddi bodolaeth i fythynnod Bryniau Gwyddelod, Bron y Foel, Plas y Nant, Bwlch y Ffordd, Geufron, Cefn’r Ynys, Cae Gybi, Ty’n Buarth, Bryn Gwalchmai, Glanrafon Bach, Pen y Bonc a llawer mwy.

_{Tanybwlch a Llwybr Main}

Mae cynllun caethiwus y ddau floc yn cynrychioli patrwm o feddiannu gorfodol ar dirwedd yr ardal, ac yn eu hanfod dyna yn union oedd eu hamcan. Yr oedd Llwybr Main a Tanybwlch yn rhan o gynllun ehangach gan y Penrhyn i adeiladu tai ar gyfer gweithwyr y chwarel mewn cyfnod pan oedd prinder eithriadol yn stoc tai’r ardal wrth i Chwarel y Penrhyn ehangu i’w maint mwyaf yn ystod ail hanner y ganrif.  Mantais safle’r Mynydd oedd ei agosrwydd i’r chwarel, a gallasai yn ogystal  gynnig amodau brau i weithwyr y chwarel i gyfuno eu galwedigaeth yno gyda bywoliaeth ymgynhaliol ychwanegol ar dyddyn neu yn y stribedi tai.  ‘Acer and a cow’ oedd yr ymadrodd yn y rhestai, a chynhaliaeth galed, ond darbodus, oedd i’w chynnig yn y tyddynnod fel yn economi ymylol rhannau eraill o ardaloedd chwarelyddol Gwynedd.  Pedwar cae a berthynai i Fryniau Gwyddelod. Yr oedd  gŵr y tŷ yn gweithio fel glanhawr ffordd gan ysgwyddo dyletswyddau trymion y tyddyn yn ei amser hamdden gan ddibynnu ar ei wraig i ofalu am gynhaliaeth ddyddiol y tyddyn. Dwy fuwch ac ychydig o ddefaid a dofednod oedd y stoc – y gwartheg i’w godro’n ddyddiol, y defaid i wyna a’r ieir i ddodwy a’r ceiliogod i greu incwm ychwanegol at y Dolig.  Yr oedd yno ardd lysiau ar gyfer gofynion y tŷ a chyda’r llaeth dros ben arferid gwneud menyn i’w werthu yn lleol, a phe byddai gofyn, am yr wyau yn ogystal. Arferid cadw tri o’r caeau ar gyfer tyfu gwair a’r pedwerydd yn borfa haf i’r anifeiliaid, tra ond yn y gaeaf cedwid y ddwy fuwch yn y beudy i’w bwydo gyda gwair y tri chae. Nod pob tyddyn oedd bod mor hunangynhaliol â phosib ond o fewn terfynau eu maint a’u gallu. Diwrnod mawr, a mwyaf pryderus y flwyddyn, fyddai teithio i dalu’r rhent yn Lim Gro. sef Lime Grove ger Porth Penrhyn. Dim ond un tyddyn ym Mynydd Llandygái allai gynnig cynhaliaeth amser llawn i’w ddeiliad a hwn oedd Pen y Bonc,  a llefrith o’r tyddyn hwn a ddosberthid yn ddyddiol i’r gymuned  drwy gyfrwng trol a’r gaseg amyneddgar Poli.  Ac ar y penwythnosau  rownd lefrith John Pen Bonc oedd cyfrwng pres poced hogia’r fro, y llefrith i’w fesur mewn jwg o’r fudai, ond y dosbarthiad i’w rheoli gan arhosiad o hir brofiad Poli’r gaseg.

_{Poli a’r drol lefrith yn yr eira, John Pen Bonc ar y dde ac Idris Lewis yn hogyn bach ar y chwith. Llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Idris Lewis}.

Erys tai a bythynnod Mynydd Llandygái, a  llawer ohonynt bellach ar eu newydd wedd, ond ciliodd yr hen gymdeithas ddarbodus megis gwlith y bore. Daeth y newid mawr yn ystod canol yr ugeinfed ganrif pan ddisodlwyd yr hen economi ymylol o gyfnod cynt gan drefn pleser o gadw diadell fechan o ddefaid neu ferlen neu geffyl er mwyn diddordeb.  Trodd  nifer o’r caeau a enillwyd drwy lafur caled o’r ffridd yn llecynnau di-gloddiau i’w mygu gan dyfiant brwyn, eithin a phrysgwydd.  Bu i’r siopau a’r capeli gau, ond erys yr eglwys yn ei safle newydd, ac adeiladwyd canolfan gymdeithasol i hyrwyddo bywyd gwahanol y gymuned fodern sy’n trigo ym Mynydd Llandygái ar ddechrau’r unfed ganrif ar hugain.

Gwybodaeth ychwanegol gan Huw John Huws, Porthaethwy.