Tyn yr Hendre

Dyma gyfraniad gan Dafydd Fon, un o’n cyfranwyr gwâdd.

Wrth fwrw golwg ar fap Arolwg Degwm 1840 o ddaliadau gwaelod plwyf Llanllechid, mae Tyn Hendre yn sefyll allan fel ploryn unig, oherwydd mai dyma’r unig ddaliad yn yr ardal honno nad yw’n eiddo i George Hay Dawkins Pennant. Perchennog Tyn Hendre yw uchelwr arall, sef Iarll Egmont. Roedd hwn yn aelod o deulu pwerus Percival, gyda chanolbwynt eu tiroedd yn Iwerddon a Gwlad yr Haf. Fodd bynnag, roedd yr Iarll yn berchen ar un ar bymtheg o ddaliadau o wahanol faint yn Llanllechid, i gyd, ar wahân i Dyn yr Hendre, o gwmpas pentref Llanllechid, a rhwng Lôn Coed ac afon Ogwen. Tiroedd oedd y rhain a fu, unwaith, yn perthyn i hen stâd Coetmor, cyn i honno fynd ar chwâl trwy orchymyn Llys y Siansri yn 1801-2. Mae’n debyg i’r daliadau hyn yn Llanllechid ddod i ddwylo Iarll Egmont trwy briodasau gyda Wyniaid Coetmor, a phriodas yr Iarll ei hun gyda Jane Wynne o’r Wern.

Bid a fo am hynny, daliad gweddol fychan o 63 acer  ar y llethrau oedd Tyn Hendre yn 1840, pan oedd yn cael ei ffermio gan Richard Thomas a’i bartner. Oherwydd na fu yn rhan o diroedd Stâd y Penrhyn,  gyda’i chofnodion manwl o weithredoedd, mae’n anodd cael cyfeiriadau cynnar ati, ar wahân i fap o’r daliad yn 1786,’ belonging to James Coytmore Pugh’.

Yn ôl Cyfrifiad 1851 roedd tri Tyn Hendre, un yn 20 acer, un arall yn 26 acer, a’r olaf yn 10 acer, i gyd yn cael eu ffermio gan dri theulu gwahanol. Beth bynnag, roedd tro ar fyd ar ddod i’r fferm. Erbyn 1848, fel holl ddaliadau Iarll Egmont yn y plwy, roedd wedi mynd i ddwylo’r Penrhyn, ac, fel rhan o ad-drefnu tiroedd y stâd, gwnaed newidiadau mawr i’r fferm. Penderfynwyd gwneud un fferm fawr o nifer o ddaliadau canolig a bychain o’i chwmpas, a’u huno yn un fferm o dan enw Tyn Hendre. Roedd hen fferm Winllan ar y llethrau; roedd hon yn ddaliad o 52 o aceri. Yn Nhachwedd 1855 nodir yn Llyfr Rhent y Penrhyn land added to Tyn Hendre, a diflannodd Winllan am byth (Erys ei henw yn y goedlan garegog, Marian y Winllan, sef y cyfair coed sy’n cario’r un enw heddiw, ac a roes ei enw i Tan y Marian, a adeiladwyd ar y llethrau oddi tani). Mae teulu Hugh Hughes yn ei ffermio yn ôl Cyfrifiad 1851, ond nid oes sôn am Winllan yng Nghofnodion 1861.

Y fferm fwyaf ar derfyn de-orllewinol Tyn Hendre, rhyngddi hi a Winllan,  oedd Tŷ Gwyn, fferm 143 o aceri, yn ymestyn o’r llethrau i lawr gwlad. Yn 1855 nodir yn y llyfr rhent land added to Tyn Hendre. Yn wahanol i Winllan, cadwyd y tŷ yn yr achos hwn, gan ei osod i un o giperiaid y stâd, ac yn 1861, Richard Butler, Gamekeeper, a aned yn Swydd Rhydychen, oedd yn byw yno. Ugain mlynedd yn ddiweddarach, cipar arall o Sais oedd yno, dyn o’r enw Gumbelton.  Bum mlynedd cyn uno Tŷ Gwyn a Thyn Hendre, yn 1850, roedd rhan o hen dyddyn Tyddyn Fertos (oherwydd dieithrwch y gair, mae sawl fersiwn o’r enw, pob un yn ddieithr), wedi ei ychwanegu i diroedd Tŷ Gwyn. Aeth gweddill tir y tyddyn bychan i ddaliad arall, felly roedd Tyddyn Fertos, hefyd, bellach wedi diflannu. I Dyn Hendre, hefyd, yr aeth Tyddyn Isaf, daliad oedd wedi cael ei osod am nifer o flynyddoedd gyda Thyddyn Fertos, felly roedd yn rhesymol i’r ddau ddaliad fynd efo’i gilydd.

Ble mae tai Tan y Lôn yn awr, roedd hen dyddyn bychan 10 acer Tyddyn y Lôn; yn 1855 nodir land added to Tyn Hendre and cottage let separately. O Galan Gaeaf 1855 gostyngwyd rhent Talybont Public House oherwydd Land added to Ty’n Hendre. Roedd Talybont Public House yn nhenantiaeth Henry Ellis, aelod arall o’r teulu lluosog, yn gefnder i Ellisiaid Cefnfaes. Roedd, hefyd, yn rhentu Cae’r Ffos a Thyddyn Cwta.

 Erbyn 1861 roedd Tyn Hendre wedi tyfu’n sylweddol, yn fferm o 242 acer, ac yn cael ei rhedeg, ers ei ffurfio’n derfynol yn 1856, gan Sais 31 oed (yn 1861)o’r enw Charles Newcomb Bicknell, oedd yn enedigol o ardal Coventry. Er mai mab i was fferm oedd Bicknell, mae’n amlwg ei fod yn ffermwr galluog, oherwydd yn 1851, ac yntau ond yn 21 oed, ef oedd tenant fferm 260 acer Cae Mawr yn Llaniestyn, Ynys Môn, ar stâd Bulkeleys, Baron Hill. Roedd yn talu rhent, o dan yr enw C Bicknell and Son, o £320 y flwyddyn am y fferm. Ymhen ychydig, yr oedd Bicknell, hefyd, yn arwerthwr, gyda swyddfa ym Mangor. Nid tenant o ffermwr arferol oedd Bicknell, ond un o swyddogion y stâd, hefyd, ac roedd rheswm penodol am hynny. Yn ôl cynlluniau rheolwyr Stâd y Penrhyn, er y byddai Tyn Hendre yn fferm arferol yn ei hanfod, fe’i bwriadwyd, yn benodol,  i arbenigo mewn magu ceffylau, yn gobiau, ceffylau gwedd, a cheffylau tynnu coetsys a marchogaeth, gyda’r ceffylau at ddefnydd ffermydd cyfagos, y stâd yn gyffredinol, a theulu’r Penrhyn eu hunain. Hi fyddai bridfa a magwrfa ceffylau Stâd y Penrhyn. O’r herwydd, byddai’r tenant yn fwy na thenant arferol. Yn unol â’r bwriad, erbyn 1862, fe welir fod £20 o rent y fferm yn cael ei dalu gan The Penrhyn Home Farm; hynny, mae’n sicr, i adlewyrchu’r magu ceffylau ar gyfer y stâd a ddigwyddai yno.

 

Yn ogystal ag uno’r tiroedd, oddeutu 1860, yn unol  â’r bwriad o arbenigo,  fe gododd y stâd adeiladau newydd ar gyfer y fferm, yn ogystal â thŷ newydd, gyda’r cyfan i fod yn fodel o fferm. Mae’r tŷ wedi ei adeiladu gryn bellter (70 medr) oddi wrth yr adeiladau amaethyddol, sy’n eithriad hyd yn oed i fferm fodel, ond nid yw hynny ond yn adlewyrchu’r ffaith mai swyddog stâd, yn hytrach na thenant cyffredin, sy’n byw yno. Mae’r tŷ ar batrwm lled-Gothig a ddefnyddiwyd yn gyson gan  y Penrhyn ar gyfer ei hadeiladau yn ail hanner y 19 ganrif, ar ffurf H, deulawr, gydag adeiladau allan ar ffurf L ynghlwm yng nghefn y tŷ.

 

Mae’r adeiladau amaethyddol wedi eu cynllunio a’u hadeiladu yn ôl cynlluniau modern yr oes, gyda’r pwrpas o fod yn ymarferol, hawdd gweithio ynddynt, a’u cynnal, yn gadarn a chymesur, ac yn hawdd gweithio yn eu gofod. Er y cafodd beudai, ysgubor, a thylciau moch eu codi, y prif adeiladau oedd y stablau ar gyfer ceffylau.

Adeiladau cymesur ydynt, wedi eu trefnu’n 4 ochr o gwmpas cowt sgwâr, gyda thoeau o lechi, wedi eu hawyru. Mae beudai’r gwartheg ar yr ochr orllewinol, gyda stablau’r ceffylau ar hyd yr ochr ogleddol, a hanner yr ochr ddwyreiniol.

Mae gweddill yr ochr ddwyreiniol wedi ei neilltuo ar gyfer gofod i gadw troliau ac ati, tra bo llofftydd granar uwchben y stablau. Mae’r cyfan yn dangos obsesiwn oes Fictoria efo trefn a chynllun, ac yn sicrhau, yn yr achos hwn, ofod trefnus, hawdd gweithio ynddo, a chysur i’r anifeiliaid, yn enwedig y ceffylau gwerthfawr.  Mae’r adeiladau hyn yn dangos y fformiwla oedd gan reolwyr stâd y Penrhyn ar gyfer eu ffermydd; rhyw ddeng mlynedd ar hugain yn ddiweddarach, yn nechrau’r 1890au, fe adeiladodd y stâd eu hadeiladau amaethyddol olaf yn eu cynllun gwelliant, sef adeiladau fferm Tai’r Meibion, ac y mae’r rhain, ar wahân i’r diffyg pwyslais ar y stablau, ar yr un cynllun ag adeiladau Tyn Hendre. Oherwydd bod yr adeiladau hyn wedi profi’n hynod o ymarferol a defnyddiol , ynghyd â chadarn eu hadeiladwaith, dros y blynyddoedd, ni fu fawr ddim newid arnynt, ac, oherwydd eu bod mor agos i’r gwreiddiol, y mae adeiladau amaethyddol y ddwy fferm, yn ogystal â’r tai,  wedi eu rhestru.

Er mai Sais oedd preswylydd cyntaf  Tyn Hendre, yn ôl i ddwylo Cymry y daeth yn weddol fuan. Bu Bicknell farw yn ŵr gweddol ifanc 46 oed yn 1876, a daeth Owen Ellis i  Dyn Hendre. Mab oedd ef i ysgolfeistr Llanfaelog ym Môn, ond un a oedd wedi ei eni yn Nhalybont, ac wedi priodi merch Aberogwen. Er bod yr enw’n awgrymog, nid wyf, hyd yn hyn, wedi gallu ei gysylltu ag Ellisiaid niferus y plwyf. Bu ef farw’n weddol ifanc, ond ei deulu ef fu’n ffermio Tyn  Hendre am ddegawdau wedi hynny.

Fel ôl-nodyn, rhag ofn i rywun gael darlun o luchio tenantiaid druan ar y clwt wrth uno daliadau i greu Tyn yr Hendre yn 1855, rhaid dweud nad felly y bu. Yn wahanol i nifer o stadau, roedd gan y Penrhyn yr enw o fod yn dda gyda’u tenantiaid amaethyddol, os oedd y rheiny’n ffermwyr effeithiol. Dyna fu yn yr achos hwn. Rhoddwyd tenantiaeth ffermydd mwy i’r ddau ffermwr a gollodd eu ffermydd wrth greu Tyn yr Hendre. Aeth Huw Hughes a’i deulu o Winllan i  Grymlyn, lle disgrifir ef yng Nghyfrifiad 1861 fel farmer of 100 acres, a rhoddwyd tenantiaeth Pant y Cyff, plwyf Llandygai, i Thomas Jones wedi iddo ef a’i deulu adael Tŷ Gwyn.

Erbyn heddiw, erys Tyn Hendre yn un o brif ffermydd yr ardal, ac erys yr adeiladau a adeiladwyd mor gadarn. Fodd bynnag, nid ceffylau, ond pobl, sy’n cael swcr yno heddiw, a hwy sy’n troedio’r stablau a fu unwaith yn rhan o gynlluniau uchelgeisiol Stâd y Penrhyn yng nghanol Oes Fictoria.

Ffynonellau

Dogfennaeth y Penrhyn yn Archifdy Prifysgol Bangor, yn enwedig Llyfrau Rhent

Ystadegau Cyfrifiad 1841 – 1911

Cofnodion Geni, Priodi, a Marwolaethau Dosbarth Bangor

Gwefan  ‘British Listed Buildings’

Cynlluniau Cyngor Gwynedd i restru pentref Llanllechid

Chwarel Doctor Hughes

Chwarel Dr Hughes

Mae’n siŵr fod Dr Hughes, pwy bynnag oedd o, wedi gobeithio gwneud ei ffortiwn yn cloddio am lechi yn y chwarel sy’n dwyn ei enw ar lethr Mynydd Moel yng Nghwm Caseg. Ond Dr Hughes fentrus ac anwybodus oedd o, oherwydd cloddio yr oedd mewn brig o shalgraig Ordoficaidd gwael ac nid mewn haenau llechfaen Cambriaidd megis yn Chwarel Cae Braich y Cafn. Mae mân lefelau’r chwarel bitw yn dyddio i tua 1860, cyfnod pan oedd anturwyr blysiog yn heidio i Wynedd yn y gobaith o efelychu ffortiwn teulu’r Penrhyn. Er enghraifft, cyflogodd perchnogion y Royal Bangor Slate Company, cwmni  o Lundain oedd yn ceisio datblygu Chwarel Bryn Hafod y Wern yn 1854, chwarelwr i agor lefelau arbrofol mewn tri gwahanol fan yng Nghwm Caseg, sef Llidiart y Graean, Clogwyn yr Heliwr a Phant y Daren. Ac ym mhellafoedd eithaf Cwm Caseg fe gynlluniwyd chwarel enfawr ar bared Cwm Bychan wrth droed Carnedd Llewelyn, ac fe agorwyd ffordd drwy’r dyffryn ar gyfer y fenter aflwyddiannus.

Barics chwarel Dr Hughes

Barics chwarel Dr Hughes

Perthyn un nodwedd arbennig i chwarel Dr Hughes a hwn yw’r barics a adeiladwyd ychydig bellter oddi wrth safle’r gloddfa. Yn yr adeilad, sydd bellach mewn cyflwr pur ddrylliedig, mae hyd at ddeuddeg o ystafelloedd, ac mewn chwarel sydd mor ddiarffordd gellir deall y rheidrwydd i baratoi cyfleuster o’r fath ar gyfer gweithlu a fyddai’n aros yn barhaol ar y safle yn ystod yr wythnos waith. Nid oedd barics yn rhan o’r ddarpariaeth ar gyfer gweithlu Chwarel y Penrhyn megis yr oedd yn Chwarel Llanberis ac mae darganfod enghraifft o adeilad o’r fath yn cyfoethogi cofnod diwydiannol Dyffryn Ogwen.

 

 

Tomen chwarel Dr Hughes

 

 

Yr oedd yn rhaid wrth fuddsoddiad pur sylweddol cyn gallu mentro agor chwarel. Nodir mewn adroddiad i Gomisiynwyr y Brenin yn 1824 fod Dawkins Pennant, Arglwydd y Penrhyn, wedi gwario £2,131,15,6½ yn agor lefelau arbrofol ym Mryn Hafod y Wern rhwng Hydref 1818 ac Awst 1824  a gynhyrchodd gwerth £173. 6. 3 o lechi yn unig. Mae’n amlwg hefyd fod rhai o gyfalafwyr amlycaf Prydain y cyfnod yn rhan o’r fenter o ddatblygu chwareli yng Ngwynedd. Yn gynnar yn 1825 yn ystod cyfnod o ymelwa brwd sefydlwyd cwmni  The Welsh Slate, Copper and Lead Mining Company  gan ‘a company of gentelmen’, dan arweinyddiaeth teulu’r Rothschild a chyda’r Arglwydd Palmerston yn un o’r cyfarwyddwyr, i ymholi am chwareli i’w gweithio ym Methesda, Nantlle a Ffestiniog. Nod y cwmni oedd cael ‘take note of some promising ground, where from £20,000 to £50,000 might be laid out to profit’ ond ni chofnodwyd pa chwareli a archwiliwyd yn Nyffryn Ogwen gan y consortiwm. Serch hynny dengys ymholiadau o’r fath gymaint yr oedd hapfasnachwyr am fentro’n ariannol i geisio efelychu llwyddiant teulu’r Penrhyn yn datblygu’r farchnad yn y diwydiant llechi.

Chwarel pur wahanol oedd yr un a ddatblygwyd wrth droed y Gyrn ar gyfer cynhyrchu cerrig sets. Nid yw dyddiad y datblygiad yn wybyddus na phwy oedd y datblygwyr, ond mae’n amlwg yn perthyn i gyfnod canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg pan oedd chwareli tebyg yn datblygu’n llwyddiannus ym Mhenmaenmawr. Ond nid oedd disgwyl i chwarel mewn lleoliad mor ddiarffordd lwyddo er bod tramffordd ar rheiliau wedi ei datblygu hyd at Fwlch Molchi, a ffordd oddi yno i Dan y Foel er mwyn dwyn y cerrig i gyrraedd y farchnad. Mae’r holl ddatblygiadau aflwyddiannus hyn yn destament i awch datblygwyr estron gan fwyaf i greu llwyddiant tebyg i Chwareli y Penrhyn neu Benmaenmawr, ond heb y cyfalaf na’r wybodaeth angenrheidiol o ddaeareg na lleoliad i wneud y mentrau yn llwyddiant.

Ffynonnellau

Dylan Pritchard. 1942. Historical Aspects of the Welsh Slate Industry: early days of the Slate industry. Quarry Managers’ Journal, July, 1942.

Dylan Pritchard. 1942. The Financial Structure of the Slate Industry: of North Wales 1780-1830. Quarry Managers’ Journal, December, 1942.

Tafarndai Dyffryn Ogwen

Derbyniodd pentref Bethesda feirniadaeth lem gan rai sylwebyddion am annuwioldeb meddwol ei phreswylwyr. Pan gerddodd George Borrow drwy Fethesda ar ei daith yn Eryri yn 1854 fe fyddai wedi sylwi bid sicr, fel gŵr hoff o’i beint, ar nifer anarferol y tafarndai yn y Stryd Fawr, er, yn rhyfeddol, ni roddodd sylw i hynny yn ei deithlyfr. Pe byddai wedi holi, yn hytrach na gwrando ar sylwadau brathog ei gydymaith am ymddygiad anfoesol preswylwyr y pentref, yna byddai wedi canfod y rheswm pam fod nifer y tafarndai wedi eu cyfyngu i stribedyn byr o’r stryd. Y rheswm oedd fod Stad y Penrhyn yn gwrthod agor tafarndai ar dir y stad a olygai fod y tai tafarn wedi’u cywasgu i dir cyfyng Stad Cefnfaes.

Damwain a hap yw na roddwyd y Star, ac nid Bethesda, yn enw ar y pentref oherwydd yr oedd yno dafarn o’r un enw yn ogystal â chapel ar y stryd fawr yn 1820. Bedair blynedd ar ôl ymweliad Borrow yn 1858 gallai cyfeirlyfr masnach Slaters gynnwys rhestr o 18 tafarn a gwestai ym mhlwyf Llanllechid a’r cyfan ac eithrio un wedi eu lleoli ar y Stryd Fawr. Yn ogystal mae Slaters yn nodi fod un ar ddeg o fân-werthwyr cwrw hefyd yn masnachu yn y pentref. Yn 1874 rhestrai cyfeirlyfr Worrall 23 tafarn yn y

Rynys yn Rachub

gymdogaeth: 17 yn y Stryd Fawr, dau ar dir stadau annibynnol, a phedwar ar dir stad y Penrhyn, sef y Bull a’r Red Lion yn Llanllechid, y Bardsey Island yn Rachub a gwesty’r Douglas ym Methesda. O ystyried fod 3,000 yn gweithio bryd hynny yn Chwarel y Penrhyn rhoddai hynny gyfartaledd o 130 chwarelwr i bob tafarn . Pa annuwioldeb, felly?  Ysywaeth, gall un meddwyn dynnu sylw torf.

Bull/Coach and Horses

Mae enwau tafarndai Dyffryn Ogwen yr un mor ddiddorol â’u lleoliadau yn yr ardal. Gellir cofnodi teyrngarwch i’r frenhiniaeth yn y Crown, y King’s Arms, y King’s Head , y Queen’s Head, y George a’r Victoria. Gwell talu gwrogaeth i frwydrau a chadfridogion yr ymerodraeth yn y Waterloo, y Wellington a’r Britannia, a gwell peidio ag anghofio teulu’r Penrhyn yn y Douglas. A sut yn y byd y cafodd dyffryn mor anforwrol a di-arfordir dafarnau yn dwyn enwau fel y Ship, y Menai Bridge a’r Bardsey Island?  A rhaid rhoddi terfyn ar y fytholeg fod pob tafarn ar ochr yr afon o’r Stryd Fawr oherwydd yr oedd y Cefnfaes Vaults a’r Castle ar ochr arall y ffordd – y cyntaf ger siop William Lewis a’r ail gyferbyn â hen swyddfa cyngor dinesig Bethesda.

Victoria

Yr oedd cysylltiad agos rhwng rhai o’r tafarnau a Chymdeithasau Cyfeillgar y pentref, y sefydliadau cleifion hollbwysig a gynlluniwyd i gynnig amrediad o wasanaethau ariannol, cynilion, yswiriant neu bensiynau, i’w haelodau cyn bod sôn am y Wladwriaeth Les. Cyfrannai’r aelodau at gronfa ganolog ar y cyd gan dderbyn y budd-dal perthnasol pan fyddai’r gofyn yn codi. Amcangyfrifwyd fod oddeutu 27,000 o’r Cymdeithasau hyn yn bodoli ym Mhrydain yn 1880, rhai yn enfawr ar raddfa ddinesig ac eraill yn fychan ar raddfa bentrefol. Ym Methesda sefydlwyd Cymdeithas yr Odyddion yn 1839. Roedd ganddi bum cant o aelodau mewn pump cyfrinfa – y Penrhyn a’r Victoria a gyfarfyddai yn y Percival Arms ar waelod Allt Caffi; y Prince Llywelyn a gyfarfyddai yn y  Sportsman; cyfrinfa Bethesda yn y Queens a chyfrinfa Llechid a gyfarfyddai yn y Red Lion yn Llanllechid.

Red Lion, Llanllechid

Bull, Llanllechid

Ar ddydd Iau Dyrchafael, diwrnod gŵyl Gristionogol i glodfori dyrchafiad Crist i’r Nefoedd ar y deugeinfed dydd wedi’r Pasg, a diwrnod o ŵyl o weithio yn y chwarel, cyfarfyddai aelodau’r cyfrinfeydd yn y Percival Arms, pawb yn gwisgo sashes arbennig eu cyfrinfa, i gerdded i wasanaeth yn eglwys Llandygái. Dychwelai pob aelod i’w gyfrinfa benodedig ei hun i drafod busnes y gyfrinfa ac i ddathlu gyda chinio a thipyn o randibŵ i ddilyn bur debyg.

Cefnfaes Vaults

Cymdeithas arall nodedig, a thrwyadl Gymreig ei hamcanion, oedd y Gwir Iforiaid a sefydlwyd ym Methesda yn 1841 gyda thri chant o aelodau. Yr oedd ganddynt ddwy gyfrinfa, sef Gomer a gyfarfyddai yn y King’s Arms, a’r Tywysog Llywelyn a gyfarfyddai yn y King’s Head. Cyrchfan eu gorymdaith hwy oedd Eglwys y Santes Ann ger llyn Meurig. Meddai’r gymdeithas hon ar egwyddorion Cristnogol ac ieithyddol cryf ac ni oddefai aelodau a fyddai’n dwyn anfri drwy amharchu’r egwyddorion hyn. Tebygir y Gwir Iforiaid, a sefydlwyd yn gyntaf yn Wrecsam cyn symud i Gaerfyrddin, yn fath o Gymdeithas yr Iaith Gymraeg gynnar gan fod ‘cadw y Gymraeg rhag syrthio i lwch angof’ yn un o’i hegwyddorion pwysicaf. Y Rechabiaid oedd trydydd clwb y cleifion ym Methesda. Er syndod nid tafarn oedd man cyfarfod y gymdeithas hon eithr mewn pabell y cyfarfyddai’r aelodau gan olrhain eu tarddiad yn llythrennol i adnod yn llyfr y proffwyd Jeremeia. Cesglid cyfraniadau at y gymdeithas hon ar nos Lun yn dilyn Sadwrn setlo yn y chwarel yn Tan Capel, sef ystafell yr ysgol islaw capel Bethesda.

Gwesty’r Douglas Arms

Tafarndai yn gwasanaethu ardal a phoblogaeth ddiwydiannol oedd rhai Dyffryn Ogwen fel y mae eu lleoliad a’u henwau yn tystio iddo i raddau. Serch hynny mae’n ofynnol gwahaniaethu rhwng tafarndai a gwestai. Fel gwestai yr ystyrid y Victoria a’r Douglas yn y pentref ac yr oedd gan y ddau sefydliad eu gwasanaeth coitis annibynnol i gysylltu â Bangor.

Wrth gwrs gwesty cyntaf plwyf oedd y Royal (Plas y Brenin heddiw) yng Nghapel Curig sy’n dyddio i gyfnod degawd olaf y ddeunawfed ganrif. Hwn oedd datblygiad cyffrous a moethus Richard Pennant ar derfyn Ffordd y Lord a adeiladwyd ganddo drwy Nant Ffrancon yn 1790 gyda’r bwriad arloesol o’i sefydlu fel gwesty ar gyfer denu twristiaid i Eryri. Yr oedd i’r sefydliad ei lwyddiannau, fel y tystia cyfeiriadau nifer fawr o deithwyr ac ymwelwyr cynnar i Eryri gan gynnwys George Borrow. Ond er cymaint ei bwysigrwydd newidiwyd llwybr y ffordd Dyrpeg a llwybr diweddarach ffordd bost Telford i osgoi ei leoliad diarffordd ar lan Llynau Mymbyr. Statws y Royal a’r Douglas fel gwestai a arbedodd eu cau yn ystod cyfnod teyrnasiad Edwrad Gordon, yr Hen Lord, yn ystod saithdegau’r ganrif pan benderfynodd na ddylid cael tafarnau ar dir ei stad. Penderfyniad a gadarnhaodd barhad llewyrchus tafarndai pentref Bethesda.

Royal, Capel Curig yn llun Snowdon from Capel Curig gan Louis Haghe, trwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru

Cysylltiad cyntaf Dyffryn Ogwen â chyfundrefn ffyrdd tyrpeg y dwyrain arweiniodd at sefydlu tafarn swyddogol gyntaf yr ardal yn 1801 a hynny cyn datblygu pentrefi diwydiannol yr ardal o 1820 ymlaen. Tafarn Tŷ’n Clwt, ger Hen Dyrpeg, oedd y dafarn hon ac ar gyfer gwasanaethu’r fforddolion y’i sefydlwyd ac nid ar gyfer gofynion y gymdeithas leol. Nid oes gofnod fod tafarndai yn rhan o wasanaethau Dyffryn Ogwen cyn i drafnidiaeth a diwydiant dra-arglwyddiaethu ar ddatblygiad yr ardal er bod y porthmyn wedi cyfrannu cyn hynny at wead y gymdeithas wledig. Ond yr oedd bragu cwrw yn rhan annatod o ffabrig y gymdeithas leol fel y tystia adroddiadau am ormodedd dathliadau ar ddyddiau gwŷl a chwaraeon ym Mhenygroes Tregarth ac ar ddol fawr Tŷ’n Clwt. Yr arfer oedd bragu gartref ar gyfer gofynion y gymdeithas fel yn Nhŷ’r Ffeltiwr, y murddun sy’n sefyll ar ochr y ffordd i Fryn Hafod y Wern yn Llanllechid. Yno pan fyddai’r brag yn barod gosodid torch ar y drws i arwyddo fod y cyflenwad yn barod i’w ddosbarthu a’i yfed.

Y dafarn ger Tŷ’n Clwt

A phwy fyddai’n cael y sioc fwyaf heddiw o gerdded stryd fawr pentref Bethesda, yr annuwiol yn disychedu mewn pedair tafarn, ynteu’r duwiol yn sychedu am yr ysbrydol mewn un capel? Rhyfedd o fyd!

Gwybodaeth ychwanegol gan John  Elwyn Hughes a Ieuan Wyn

Ffynhonnell

Ernest Roberts. 1979. Cerrig Mân. Dinbych.

Tollty Hendyrpeg

Cynllun Charles Spooner o Hendyrpeg yn 1873. Manylyn o Fapiau Penrhyn PFA/6/327, drwy garedigrwydd a chaniatâd  Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bang

Mae’n anodd i ni fforddolion prysur yr unfed ganrif ar hugain ddeall pa mor anodd oedd i drafnidiaeth ddefnyddio croesfan gymhleth Hendyrpeg cyn i’r holl safle gael ei gweddnewid i’w chyflwr presennol. Yno, mewn safle eithriadol gywasgedig, yr oedd yr hen ffordd dyrpeg yn cyfarfod â rheilffordd y chwarel ar groesffordd â phum mynedfa gul, gyda thyrpeg helaeth ei faint a gatiau croesfan y rheilffordd yn rhwystrau ychwanegol. Mae’n ofynnol ceisio dehongli cymhlethdod y safle.

Cyn 1768 yr oedd y llwybr o Benygroes i Goed y Parc yn dilyn llinell uniongyrchol, a hwn a ddefnyddiwyd gan Wyatt yn gynsail i Ffordd y Lord yn 1788. Adeiladwyd Pont Coetmor hefyd yn 1788 gan hwyluso’r defnydd o hen lwybr traws gwlad  a redai o Lanllechid i Chwarel Goch a Sling a thrwodd i Bentir. Felly, ar ddiwedd y ddeunawfed ganrif yr oedd croesffordd bur bwysig â phedwar mynediad yn rhan o broto-gynllun  trafnidiaeth y rhan hwn o Ddyffryn Ogwen.  Yn 1802 roddwyd pwysigrwydd ychwanegol i safle’r groesffordd pan ailgyfeiriwyd y Ffordd Dyrpeg o Bentrefoelas i Landygái i redeg drwy Ddyffryn Ogwen yn hytrach na thrwy Lanrwst a Chonwy. Cynlluniwyd y ffordd newydd i ddilyn ystlys ddwyreiniol Nant Ffrancon ond o Bont y Tŵr i Hendyrpeg defnyddiai lwybr Ffordd y Lord a gynlluniwyd gan Wyatt. O safle’r groesffordd i gyrraedd hyd at Dinas cynlluniwyd cymal newydd i’r ffordd dyrpeg drwy Goed y Ddinas i ddilyn uwchlaw gagendor cyfyng ceunant yr Afon Ogwen hyd nes cyrraedd at Dyddyn Dicwm. Canlyniad hyn oedd cymhlethu safle’r groesffordd i gynnwys pum mynediad yn hytrach na’r pedwar gwreiddiol.

Croesfan Hendyrpeg yn dangos y ffordd a tho’r tollty. Llun o gasgliad Alaw Jones, Parc Moch drwy garedigrwydd a chaniatâd

Ar groesffordd mor bwysig adeiladwyd y tyrpeg a rydd ei enw i’r llecyn hwn heddiw. Yr oedd cynllun y tyrpeg yn bur wahanol i gynlluniau’r tyrpegau unffurf sy’n nodweddu ffordd bost ddiweddarach Telford drwy’r dyffryn. Adeilad un llawr gyda chorn simdde canolog ydoedd gyda’r prif ddrws yn agor ar  yr ochr a wynebai’r de. Gan mai tyrpeg ar groesffordd gymhleth ydoedd casglai arian ar fwy nag un ochr. Felly o graffu ar gynllun Spooner o’r adeilad ymddengys fod y bythau casglu a wynebai’r ffordd dyrpeg ar ymyl y dwyrain ar ffurf croes, tra oedd un bwth estynedig ar ochr y gorllewin yn wynebu hen lwybr Ffordd y Lord i Benygroes a Cherrig Llwydion.

Yn cyd-ddigwydd â gyda datblygiad y ffordd dyrpeg yr oedd Richard Pennant yn adeiladu ei dramffordd ceffylau yn 1801 i wasanaethu ei chwarel ym Mraich y Cafn. A dyna ychwanegu cymhlethdod pellach i safle’r groesffordd yn Hendyrpeg. Cynlluniodd y dramffordd i redeg drwy’r groesffordd, ei llwybr i ddilyn yn gyfochrog â’r Ffordd Dyrpeg drwy’r gofod cyfyng yng Nghoed y Dinas, ac adeiladwyd tyrrau uchel o ben llechi i gynnal y dramffordd uwchlaw’r ffordd dyrpeg. Erbyn 1820 yr oedd y ffordd dyrpeg a’r tollty wedi colli eu pwysigrwydd wedi i ffordd bost newydd Telford drwy ymyl gorllewinol Dyffryn Ogwen amharu ar eu defnyddioldeb. Aethpwyd â chlwydi’r tollty i gyflawni gofynion y tyrpegau newydd ar y ffordd bost. Ond er gwaetha’r holl gyfnewidiadau ni ddinistriwyd adeilad y tollty ac ni ledwyd y fynedfa gul drwy borth y gatiau yn Hendyrpeg ychwaith. Daeth cymhlethdod pellach yn 1875 pan droswyd y dramffordd ceffylau yn rheilffordd ar gyfer trenau stêm, a bryd hynny ychwanegwyd clwydi a bocs signal i reoli trafnidiaeth y rheilffordd a thŷ ar gyfer gofalwr y groesfan.

Cynllun Charles Spooner o Hendyrpeg yn 1873. Manylyn o Fapiau Penrhyn PFA/6/327, drwy garedigrwydd a chaniatâd  Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor

Serch hynny, yn 1873 gallasai cymhlethdod pellach fod wedi digwydd yn Hendyrpeg pe byddai’r Arglwydd Penrhyn wedi derbyn cynllun Charles Spooner i aildrefnu tramffordd y chwarel yn rheilffordd i drenau stêm. Spooner oedd cynllunydd y rheilffordd o Borthmadog i Flaenau Ffestiniog, cynllun cymunedol oedd hwn a oedd yn gwasanaethu’r gymuned yn ogystal â thrafnidiaeth y chwareli. Bwriad Spooner oedd creu gwasanaeth tebyg yn Nyffryn Ogwen . Yn y cynlluniau a gyflwynodd i’r Arglwydd Penrhyn yr oedd Hendyrpeg yn ganolog i’w fwriadau. Yno, yr oedd am sefydlu cyffordd oedd â’i phrif gangen yn arwain i’r chwarel a’r ail gangen yn rhedeg yn gyfochrog â’r ffordd dyrpeg hyd at Dy’n Clwt cyn gwyro yn Nhanysgrafell i gyfeiriad Pont Sarnau a chanlyn ymlaen dros afon Galedffrwd i ddilyn glan afon Ogwen hyd nes cyrraedd safle ar ochr parc Bryn Meurig o’r pentref. Yno yr oedd terminws y gangen i’w sefydlu. Yr oedd gan Spooner hefyd welliant i’r cynllun a fyddai’n anfon cangen i wasanaethu pen gogleddol y pentref gydag ail orsaf i’w hadeiladu ger y gwaith nwy yn Llain y Pebyll. Mynnai’r Arglwydd Penrhyn, er hynny, reilffordd at wasanaeth y chwarel yn unig ac, o ganlyniad, gwrthododd gynllun arloesol a fyddai, o edrych yn ôl, wedi chwarae rhan allweddol yn natblygiad pentref Bethesda cyn dyfodiad rheilffordd yr LNWR ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach.

 

Parhaodd y rhwystrau ar groesffordd gyfyng Hendyrpeg hyd at oddeutu 1960 pan chwalwyd y tollborth hanesyddol; lledwyd mynedfa’r ffordd i Dregarth a daeth gwasanaeth rheilffordd y chwarel i ben. Mae llwybr y rheilffordd yn aros ar y naill ochr i’r groesfan ac erys y bocs signal fel yr unig gofadail i brysurdeb a rhwystredigaethau safle a feddai ar dollty go arbennig yn hanes Dyffryn Ogwen.

Ffynonellau

Quartermaine, J., Trinder, B., Turner, R. 2003  Thomas Telford’s Holyhead Road. CBA  Research Report 135. CBA York

J.Ll. W. Williams; Lowri Wynne Williams 2016. Retracing Thomas Telford’s footsteps, the building of the post road through Dyffryn Ogwen in Gwynedd, 1815 – 1824. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon.

Y tŷ â phedwar enw

Dyma erthygl gan un o’n cyfranwyr gwadd, Ieuan Wyn.

Ty’n Lôn, Tŷ Ffeltiwr, Tafarn Gelyn, Bryn Eithin Bach

Un o gaeau Bryn Eithin yn Llanllechid yw Cae Bryn Llwm. Mae Cae Bryn Llwm am y terfyn â’r ffordd o Llan ac am y terfyn â Lôn Bryn. Yng nghornel y cae hwn, ar ochr Lôn Bryn, mae yna furddun. Roedd pedwar enw gwahanol ar y tŷ hwn. Ty’n Lôn (talfyriad o Tyddyn y Lôn) oedd yr enw ar lyfrau Stad y Penrhyn ond roedd yna dri enw arall ar dafod-leferydd.

Bryn Eithin Bach oedd un enw – enw sy’n ei egluro’i hun. Tafarn Gelyn oedd un arall, ac roedd fy nhad yn dweud y byddai ei daid yn sôn am adeg a fu pan oedd y sawl a oedd yn byw ynddo yn arfer gosod torch o gelyn ar ddrws y tŷ ar ddiwrnodau gŵyl ac yn bragu cwrw yno i’w werthu i’r trigolion. Roedd gosod dail bythwyrdd – dail eiddew fynychaf – ar ddrws tŷ tafarn yn hen draddodiad. Cysylltid celyn â dyddiau byr y gaeaf oherwydd bod gwyrddni’r gelynnen yn wrthgyferbyniol i gyflwr y rhan fwyaf o goed yr adeg honno o’r flwyddyn, ac felly’n symbol o barhad. Ar ddrws tŷ tafarn, byddai’n arwydd o wres y croesogarwch na fyddai’n peidio – croeso bythwyrdd!

Mae tystiolaeth bod llawer o firi yn ystod y ddeunawfed ganrif ar y dyddiau gŵyl eglwysig hyn yn Nyffryn Ogwen fel mewn ardaloedd eraill trwy Gymru. Dywed Hugh Derfel Hughes fod y trigolion “ar y Sabbathau yn aml yn cicio pêl droed, curo bandi, ac yn ‘dyrnu’r iâr’ ”ar Ddôl Fawr Ty’n y Clwt ac ym Mhen yr Ala yn Nghregarth. Byddai ymladd ceiliogod ym Mhenardd Gron wrth Eglwys y Gelli, ac yn Chwarel Goch caed ‘Suliau Chwarel Goch’ ar y tri Sul olaf yng Ngorffennaf,  pryd y byddai canu a dawnsio i’r delyn, betio, ac yfed yn drwm. Cynhelid ‘Campiau Cerrig Lwydion’, sef ras redeg i lawr o Lidiart Cerrig Llwydion ac yna i fyny at Lidiart Lleiniau, Talgae. Gelwid yr achlysuron hyn yn ‘chwareufa gampau’, ac roedd hwyl gystadleuol y gwahanol ymrysonfeydd a dawnsfeydd yn denu niferoedd mawr o’r ardalwyr. Hefyd, roedd Gŵyl Mabsant yn ddigwyddiad blynyddol hynod boblogaidd ym mhob bro, gyda’r plwyfolion yn cofio sant eu heglwys leol drwy dreulio’r dydd yn dathlu a chael sbri.

Fel hyn y mae Hugh J. Williams yn disgrifio un o’r hen arferion yn Llanllechid: “Nos Galan Gaeaf elai y bechgyn a’r genethod ieuainc at yr eglwys, er cael gwybod, meddent, enwau y rhai fyddent eu gwragedd neu eu gwŷr y dyfodol, ac fel hyn y gwnaent. Delai pob uno’r genethod bellennau o edafedd gyda hwynt, a chan ddechrau mewn man neilltuol, amgylchent yr eglwys gan adael i’r bellen ddadrys, ac ar ôl cylchu y muriau dychwelent i’r fan y cychwynasant. Yna dechreuent ddirwyn yr edau gan adrodd yn barhaus

“Fi sy’n dirwyn, pwy sy’n dal?

Fi sy’n dirwyn, pwy sy’n dal?”

Cydiai uno’r bechgyn ieuainc ym mlaen un o’r edafedd a deuai o’r diwedd i gyfarwfyddiad ag un o’r genethod oedd yn dirwyn. Hwn fyddai ei gŵr, neu o’r un enw, a’r eneth, neu un o’i chyfenw fyddai ei wraig.”

Daeth yr arferion cymdeithasol y cyfeirir atynt i ben yn araf bach wrth i arweinwyr crefyddol fynnu y dylai’r trigolion ymarfer hunan-ddisgyblaeth. Aethpwyd ati i’w gwahardd, ond cyndyn iawn oedd sawl plwyf i gefnu ar yr hen ddifyrrwch gwerinol. Ceir ymdriniaeth â’r cyfnod trawsnewidiol hwn yn hanes arferion cymdeithasol ein gwlad gan R.T. Jenkins, a dengys sut y bu gan y Methodistiaid ran flaenllaw yn pregethu’n erbyn y chwaraeon a’r dawnsio drwy eu disgrifio fel gwagedd – yn weithgarwch a oedd yn groes i ewyllys Duw ac felly’n bechod. Mae’r hanesydd yn sôn am Twm o’r Nant yn edifarhau wrth gofio fel y byddai’n “chware a champio” ar y Suliau nes bod “Ddiw llun yn ddiallu”, hynny yw ei fod yn methu gweithio ar ddydd Llun ar ôl diota’n ormodol! Mae’r sylw yma’n arwyddocaol oherwydd rhan o fwriad arweinwyr crefydd a diwydiant yr oes oedd dyrchafu diwydrwydd a hunan-ddisgyblaeth yn rhinweddau allweddol i sicrhau cynnydd, a sefydlu patrymau newydd i ddyddiau gŵyl a gwaith wrth i’r gymdeithas amaethyddol droi’n gymdeithas ddiwydiannol.

Yr enw arall ar Dy’n Lôn oedd Tŷ Ffeltiwr oherwydd iddo fod ar un adeg yn gartref i ŵr a oedd yn ymarfer y grefft o wneud hetiau ffelt – hetiau cantel. ‘Brethyn llawban’ a ddywedai’r hen bobl am felt, a’r gair am ei gynhyrchu oedd ‘llaw bannu’, hynny yw pannu efo’r dwylo sef gwasgu, curo a phantio gwlân a rhawn ceffyl llaith a chynnes nes ei fod fel mat – yn geden o ddefnydd gwydn. Yna, ar ôl i’r geden sychu a chaledu, byddai’r ffeltiwr yn ei siapio a’i dorri i wneud het. Enw’r cae agosaf at Gae Bryn Llwm ar ochr Lôn Bryn ydy Cae Ffeltiwr, a’r enw ar Lôn Bryn am gyfnod oedd Lôn Ffeltiwr.

Ffynonellau

Hugh J. Williams, Hanes Eglwys Llanllechid, Jarvis a Foster, Bangor 1910.

Hugh Derfel Hughes, Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid, R. Jones, Bethesda1866.

R.T. Jenkins, Hanes Cymru yn y Ddeunawfed Ganrif, Gwasg Prifysgol Cymru, Caerdydd 1928

Dyffryn afon Galedffrwd

Tanc gwaddodion,  neu efallai waliau gerddi diweddar yn nyffryn Afon Ocar

Ar dro’r ddeunawfed ganrif, yr oedd dyffryn cul afon Galedffrwd yn ferw gwyllt gan ddiwydiant a oedd lawn mor arbennig, er yn llawer llai peryglus, na’r fenter gloddio am arsenig yn Nolawen.  Yn yr Ocar datblygwyd gwaith i adennill clai ocr o ystlys yr afon uwchlaw safle’r Felin Fawr.  Ocsid haearn sy’n gyfrifol am greu amrediad o liwiau naturiol,  sy’n amrywio o felyn, coch a haenau o gochddu, mewn clai neu dywod mân. Yn y cyfnod modern defnyddid ocr i liwio paent, ac ocr wedi ei gymysgu â saim oedd un o’r prif bigmentau ar blât lliwiau’r artistiaid hynny a oedd yn gyfrifol am baentio mewn ogofau yn ystod cyfnod yr Uwch Balaeolithig oddeutu 14,000 o flynyddoedd yn ôl. Ac ym Mhafiland, ogof ar arfordir Penrhyn Gŵyr yn Ne Cymru , darganfuwyd beddrod gŵr ieuanc a’i esgyrn wedi eu gorchuddio mewn ocr coch fel pe byddai’n ymgais i roddi’r gwaed yn ôl yn y corff marw. Dyddiad y beddrod enwog hwn, a adweinir yn gamarweiniol fel y ‘ferch goch o Bafiland’,  yw oddeutu 33,000 o flynyddoedd yn ôl.  Ocr hefyd oedd y sail i liwiau melyngoch rhai o artistiaid pennaf y Dadeni gydol y bedwaredd ganrif ar ddeg hyd at y bymthegfed yn Ewrop. Ac felly y mae gan ocr ei dras fonheddig sy’n ymestyn yn ôl i gyfnod cyn hanes.

 

Gŵr o’r enw William Hughes o Gaernarfon a sefydlodd y gwaith ocr yn y ceunant gerllaw’r Felin Fawr yn 1793. Y rhyfel rhwng Ffrainc a Prydain, a dorrodd allan yn 1793, oedd cychwyn y gwaith ocr yn nyffryn y Galedffrwd. Ffrainc oedd prif gynhyrchwyr ocr y cyfnod cyn hynny. Darganfuwyd y broses o gynhyrchu ocr ar raddfa ddiwydiannol gan wyddonydd o Ffrainc, Jean-Etienne Astier, a hanai o Roussilion ym Mhrofons lle’r oedd clogwyni o ocr yn britho amgylchedd yr ardal. Yn 1780 sefydlodd Astier y broses a ddilynwyd gan William Hughes ar y Galedffrwd ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach. Cyfyd hyn gwestiwn diddorol sef p’un ai dyfeisiwr ynteu efelychydd a oedd y gŵr o Gaernarfon?

Tyllau arbrofol cloddio am ocar 

Tyrchid y clai o geuffordd gul ar ochr y dyffryn a’i falu yn gymysg â dŵr mewn melin yr oedd ceffyl yn troi ei pheirianwaith. Yna gollyngid y gymysgedd i lynnoedd setlo pwrpasol  i’w sychu drwy anweddu cyn torri’r cynnyrch yn dalpiau ar ffurf brics i’w sychu mewn odyn. Danfonid yr ocr wedi ei buro i Aberogwen i’w ddygyd oddi yno mewn llongau i farchnadoedd yng ngogledd Lloegr. Olynydd Hughes yn y gwaith oedd Joseph Wilson, gŵr lleol eto, ac ef a drosglwyddodd yr ynni i weithio’r felin yn fwy ymarferol o’r anifail i ddŵr afon Galedffrwd.  Yr oedd prif geuffordd y gloddfa wedi ei lleoli y tu cefn i’r tŷ presennol sydd ar y safle ac yn ymestyn i gyfeiriad y de oddi tan y ffordd  i Fynydd Llandygái. Mae ceg y geuffordd wedi’i chuddio gan dyfiant ac ysbwriel, ond ar ochr arall y dyffryn ar y llethr uwchlaw’r bont mae’n amlwg fod cloddfa arall wedi ei chychwyn. Mae’n bur debyg fod tŷ presennol yr Ocar wedi’i adeiladu ar safle’r felin, ond i gyfeiriad y dwyrain o safle’r bont mae’n ymddangos fod ymyl y dyffryn wedi ei derasu. Yn y drysni sydd yn y safle mae’n anodd gwybod ai nodweddion modern yw’r adeiladwaith  carreg  ar ffurf hirsgwar sydd i’w weld yno ond gallasai’r nodweddion hyn hefyd ddynodi lleoliad y tanciau gwreiddiol.  Wrth gwrs mae’r holl nodweddion sydd ar safle’r Ocar yn haeddu ymchwiliad mwy manwl a ddylai ddigwydd yn y dyfodol.

 

Pan arwyddwyd cytundeb i derfynu rhyfel Boneparte yn 1815 daeth y fenter o gloddio’r ocr hefyd i ben. Erbyn hynny yr oedd y gwaith yn nwylo  Samuel Worthington,  yr entrepreneur o Lerpwl  a fu’n sylfaenydd nifer o ddiwydiannau’r cyfnod yn Nyffryn Ogwen gan gynnwys y felin grisiant yn Llandygái. Yr oedd y gofyn am ocr hefyd wedi newid o ogoniant bwrdd lliw artistiaid y Dadeni, bellach i beintio hwyliau llongau pysgota mewn coch i’w gwarchod rhag yr heli. Ac yn nyffryn cul afon Galedffrwd  dim ond y fynedfa i’r geuffordd  lle y cloddiwyd y clai ocr sydd bellach yn aros.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandygai a Llanllechid. Bethesda.

M. Bassett. 1974. Diwydiant yn Nyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 35. , 73-84.

Pwmp codi dŵr Easton ac Amos chwarel y Penrhyn

Dyma gyfraniad a ysgrifennwyd ar y cyd ag Idris Lewis, Ffordd Bangor

Llun o ffos ddŵr wyneb agored yn llifo dan y bpnt ac i’r dde o’r llun

Dŵr, yn ail i lechen, oedd un o adnoddau pwysicaf chwarel y Penrhyn. Mantais fawr y chwarel oedd ei bod wedi ei lleoli ar drothwy dwy afon – afon Ogwen yn llifo o gyfeiriad y de ac afon Galedffrwd o gyfeiriad y gorllewin. Dyfroedd yr afonydd hyn oedd yn gyrru peirianwaith y gloddfa am ran helaethaf ei bodolaeth, a chynlluniau rheoli’r dŵr wnaeth arwain at gyflawni rhai o’r amcanion mwyaf anturus a drudfawr yn hanes y gwaith. Rhaid ond nodi yn fras rai o’r cynlluniau mwyaf uchelgeisiol. Er enghraifft, dŵr oedd yn gyrru’r saith lifft codi a oedd yn cysylltu â rhannau isaf twll y chwarel a dŵr o nifer o gronfeydd yn nyffryn afon Galedffrwd oedd yn cyflenwi’r cyfaint angenrheidiol i weithio peirianwaith y Felin Fawr. Dŵr o Bont Ogwen oedd yn gyrru’r compresor i weithio system ager dan wasgedd i dyllu’r graig yn y chwarel. Dŵr hefyd oedd y prif reswm dros ddargyfeirio rhan o afon Ogwen ym Mhont Ogwen yn 1922 rhag bod ei dyfroedd yn bylchu a gorlifo prif dwll y chwarel islaw.

Prif strata daearegol y chwarel yw’r llechfaen, craig a ffurfiwyd o haenau gwaddodion llaid a silt a  gywasgwyd dan bwysedd metamorffig enfawr yn ystod y cyfnod Ordoficaidd. Mae’n graig galed a chryno sy’n hollti’n berffaith, ond nid craig hydraidd mohoni, ac felly nid yw dŵr yn cronni yn ei chyfansoddiad megis mewn calchfaen neu dywodfaen. O ganlyniad, ffynhonnell holl ddŵr wyneb y chwarel yw’r glaw sy’n disgyn ar y Fronllwyd ac ar safle eang y gwaith, a gall hwn fod yn rhai miloedd o alwyni y dydd, yn arbennig yn dilyn glaw cyson, storm neu eira. Wrth edrych ar hagrwch y gwaith heddiw mae’n bwysig sylweddoli nad cyfres o dyllau, ponciau a thomennydd digyswllt sydd yno. Yn hytrach roedd yn gweithredu fel un cyfanwaith cytbwys, gyda phob uned yn cyd asio, y naill â’r llall, a chydbwysedd y cynllun cyflawn o dan reolaeth rhediad y dŵr. Yn hanes y chwarel yr oedd cadw rheolaeth rhwng derbyn y dŵr wyneb, yn ogystal â’r dŵr peirianyddol uchod, ac yna ei waredu o’r safle yn ddiogel, yn hanfodol bwysig i’w bodolaeth a’i llwyddiant. Oni wneid hynny yna byddai’r holl chwarel yn boddi yn ei dyfroedd.

 

Trawstoriad o bwmpiau’r chwarel

Y cynllun mwyaf sylfaenol yn hanes y chwarel oedd yr un a gyflawnwyd yn 1847 pan naddwyd twnnel tanddaearol 7 troedfedd wrth 6 troedfedd drwy’r graig er mwyn gwaredu holl ddŵr y gwaith. Tyllwyd y twnnel hwn o bonc Sebastapol sydd 380 troedfedd islaw prif bonc weithredol y chwarel yn Red Lion, gan griw o fwynwyr o Ferthyr Tudful, mintai o Formoniaid wrth eu crefydd, a adawodd yr ardal ymhen y rhawg i ymsefydlu yn Salt Lake City. Mae’r draen hon, sy’n gwagio ei dŵr i afon Ogwen yn Llyn Ceini gryn 1,837 llath o’i tharddiad, wedi ei nodi yn y ffigur sy’n dangos trawstoriad ffigurol o’r chwarel. I’r draen hon mae holl ddŵr wyneb y chwarel yn llifo drwy gyfres o gamlesi agored a ddosbarthwyd hyd wyneb y ponciau ac fe gâi’r rhain eu harchwilio yn ddyddiol i’w cadw’n glir rhag bo’u llif yn cael ei atal. Mae’r ffigur hefyd yn dangos fod dŵr o un o’r tanciau codi (B, sef tanc Sebastapol), pan oedd ar waelod y siafft hefyd yn llifo’n uniongyrchol i’r draen hon, ac felly hefyd i danciau Fitzroy, George a Douglas, yr oedd eu dŵr yn arllwys i’r draen mawr drwy nifer o dwneli atodol. Ond fel y dengys y ffigur mae’r ddau danc codi nesaf yn y ffigur (tanciau Lord a Lady) yn cyrraedd i ddyfnder islaw’r draen mawr. Roedd felly angen peirianwaith arbennig i godi’r dŵr, yn ogystal ag unrhyw ddŵr wyneb o berfeddion y twll, i ymuno â’r brif ffos uwchlaw ar bonc Sebastapol.

Y tanc dyfnaf yn y chwarel oedd  tanc Princess May (A, yn y ffigur), a oedd yn cyrraedd dyfnder o 480 troedfedd islaw ponc Red Lion. Yng ngwaelod siafft y tanc hwn lleolwyd pedwar pwmp (tri thrydan, un hydrolig) gyda’r gallu i godi cyfanswm o 6,250 galwyn o ddŵr y funud dros ddau gan troedfedd i gyrraedd y ffos fawr. Lleolwyd y pympiau nesaf mewn cell ddwbl (C yn y ffigur) gerllaw siafft B. Yno yr oedd dau bwmp hydrolig yn codi 800 galwyn o ddŵr y funud i uchder o 130 troedfedd i gyrraedd y ffos fawr. Gwneuthurwyr y pympiau hyn oedd cwmni Easton ac Amos o Lundain, un o gwmnïau enwocaf Prydain ym maes peirianneg hydrolig a sefydlwyd yn 1837.  Mae dyddiad adeiladu’r ddau bwmp, y cyntaf yn 1859 a’r ail yn 1872, yn nodi’n fras gyfnod eu mabwysiadu yn y chwarel. Er mwyn diogelu’r peiriannau pwmpio yn y ddau leoliad rhag eu gorlifo gan lifeiriant enfawr, adeiladwyd  gwrthgloddiau ychwanegol i’w gwarchod, a lle’r oedd yn angenrheidiol, bympiau atodol i ddihysbyddu’r dŵr yn ddiogel.

 

Pwmp codi dŵr Easton ac Amosion

Ni ellir ond rhyfeddu at anferthedd a chymhlethdod y cynlluniau peirianyddol a ddyfeisiwyd i gadw Chwarel y Penrhyn yn sych, yn ddiogel, ac mewn gwaith am yn agos i ganrif a hanner, a hynny heb gyfrif y gost mewn llafur a’r buddsoddiad o’u gweithredu. Yn sylfaenol i hyn oll yr oedd elfen o barch gan y gweithlu yn ogystal â’r weinyddiaeth at adnoddau naturiol y gwaith. Peidiodd hyn pan ddaeth y chwarel i feddiant cwmnïau rhyngwladol wedi chwedegau’r ganrif ddiwethaf oedd â’u bryd ar ganibaleiddio’r adnodd ar allor proffid cyflym. Ac yn y broses collwyd pob parch at wychder y gorffennol – chwalwyd y ponciau, chwythwyd y graig yn yfflon gyda ffrwydron, a drylliwyd rhannau helaeth o lwybrau’r camlesi dŵr. Mae tynged un o bympiau unigryw Easton ac Amos yn cyfleu’r holl ddifrawder.  Aethpwyd ati, ar gost uchel mewn llafur ac arian, i godi, ddarn wrth ddarn holl beirianwaith y pwmp o ddyfnder ei leoliad gyda’r bwriad o’i ddiogelu fel symbol bychan, ond gweladwy, i genedlaethau’r dyfodol o orchestion y gorffennol. Yn anffodus, daeth newid olyniaeth yn y weinyddiaeth a daethpwyd i benderfyniad hurt mai gwell fyddai claddu’r peiriant o dan filoedd o dunelli o sbwriel yn hytrach na’i gadw. Y fath amarch at grefftwaith unigryw y gorffennol! A’r fath eironi ein bod wedi cael gwared ar beirianwaith ynni dŵr y gorffennol ond yn sylwi ar ei fanteision ac yn buddsoddi ynddo o’r newydd yn y presennol.

Gwybodaeth ychwanegol gan Idris Lewis,  Ffordd Bangor.

Ffynhonnell

The Penrhyn Quarry – over 150 years of progress. Llyfryn heb ddyddiad; cyhoeddwyd gan The North Wales Chronicle, Bangor.

 

Eglwys Llanllechid a dadeni’r ddeunawfed ganrif

Eglwys Llanllechid

Rhwng Hydref 1758 a Mai 1759 bu Evan Evans  (oedd â’r enwau barddol Ieuan Fardd ac Ieuan Brydydd Hir (1731-1788)) a oedd yn ysgolhaig, bardd, offeiriad ac yn bererin ansefydlog ei natur, yn gurad eglwys Llanllechid. Yng Nghymru hwn oedd cyfnod yr ‘eingl esgyb’ yn hanes yr Eglwys Anglicanaidd pan oedd yr holl esgobion yn Saeson uniaith heb na diddordeb na’r brwdfrydedd lleiaf i gynnal a hyrwyddo  iaith a  diwylliant Cymru.

Brodor o Ledrod yng Ngheredigion oedd Ieuan, ac fe’i haddysgwyd yn ysgol enwog Ystrad Meurig. Yn fachgen ieuanc dylanwadwyd arno yn fawr gan Lewis Morris, un o Forisiaid athrylithgar Môn a’i dysgodd yng nghelfyddyd cerdd dafod ac i werthfawrogi llenyddiaeth a hanesyddiaeth gynnar ei wlad. Yn Rhagfyr 1750 aeth i Goleg Merton, Rhydychen, ond ansefydlog fu ei arhosiad gan adael heb raddio yn 1753. Ddwy flynedd yn ddiweddarach derbyniwyd ef yn offeiriad yn eglwys Gadeiriol Llanelwy a dyna ddechrau ar ei bererindota fel curad a’i harweiniodd i nifer fawr o fywoliaethau yng Nghymru yn ogystal â nifer yn ne ddwyrain Lloegr. Yr oedd ei yrfa yn yr Eglwys yn un eithriadol rwystredig. Ni lwyddodd i sicrhau offeiriadaeth sefydlog yn unrhyw un o’r plwyfi y bu yn gwasanaethu ynddynt a gorfu iddo symud yn anfoddog a rhwystredig o un ofalaeth i’r nesaf. Ar un cyfnod cyn cyrraedd Llanllechid bu’n gaplan yn y llynges am  ddeufis, a dro arall ymunodd â’r fyddin, profiad a barhaodd am bedwar diwrnod yn unig cyn i’r awdurdodau ei atal ar ôl darganfod ei fod yn offeiriad ac awgrymu ei fod hefyd yn dioddef o iselder.

Flwyddyn cyn iddo gyrraedd Llanllechid yn 1758 treuliodd Ieuan dri mis yn copïo barddoniaeth Gymraeg o Lyfr Coch Hergest yn Rhydychen, profiad a’i hysbrydolodd i ymchwilio i lawysgrifau cynnar Cymru drwy weddill ei oes. Yn saithdegau’r ganrif noddwyd ef am gyfnod gan Syr Watkyn Williams Wynn i ddefnyddio ei lyfrgell yn Wynnstay, ond wedi treulio rhai blynyddoedd yn ymchwilio yno ni lwyddodd i gyhoeddi ffrwyth ei ymchwil a surodd y berthynas rhyngddo a’r noddwr. Cyfrifid Ieuan yn un o bennaf  awdurdodau Cymru ar y llawysgrifau cynnar a chymaint ei ysgolheictod oni ddaeth i gysylltiad personol â nifer o brif gasglwyr a hynafiaethwyr Lloegr a oedd yn awyddus i wybod mwy am ddiwylliant Cymru. I’r perwyl hwn y cyhoeddodd Ieuan yn 1764 gasgliad pwysig o gyfieithiadau a dadansoddiadau o farddoniaeth gynnar Cymru yn Saesneg  sef Some Specimens of the Poetry of the Welsh Bards, cyfrol a sicrhaodd athrylith ysgolheigaidd Ieuan. Yn 1770 pan oedd yn gurad ym Maesaleg yn Sir Fynwy ysgrifennodd ei ‘Englynion i Lys Ifor Hael’ a ystyrir yn un o’i gyfraniadau barddonol pwysicaf.

Llys Ifor hael, gwael yw’r gwedd, ─ yn garnau

Mewn gwerni mae’n gorwedd;

Drain ac ysgall mall a’i medd,

Mieri lle bu mawredd.

 

Yno nid oes awenydd, ─ na beirddion,

Na byrddau llawenydd,

Nac aur yn ei magwyrydd,

Na mael, na gŵr hael a’i rhydd.

 

I Ddafydd gelfydd ei gân ─ oer ofid

Roi Ifor mewn graean;

Mwy echrys fod ei lys lân

Yn lleoedd i’r dylluan.

 

Er bri arglwyddi byr glod, ─ eu mawredd

A’u muriau sy’n darfod;

Lle rhyfedd i falchedd fod

Yw teiau ar y tywod.

Yr oedd blynyddoedd olaf Ieuan yn rhai trist a chythryblus iawn. Dioddefodd ar hyd ei fywyd gan aflwydd y ddiod, efallai’r prif reswm am ei ddiffyg i ennill cydnabyddiaeth yn yr Eglwys. Ar y llaw arall rhaid nodi nad oedd hierarchaeth  yr Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru yn barod i hyrwyddo gyrfa athrylith a ymddiddorai mewn cyfoethogi diwylliant ac ysgolheictod Cymru. Dyma anghyfiawnder yr oedd Ieuan yn ymwybodol ohono gan iddo ysgrifennu traethawd llym ei gondemniad o’r agwedd hon, ond truth nas cyhoeddwyd ganddo.  Treuliodd Ieuan ddeng mlynedd olaf ei fywyd mewn anrhefn a chyni yn crwydro’r wlad ac yn byw ar garedigrwydd ei gyfeillion. Ar un cyfnod ceisiodd hyfforddiant i ddysgu Hebraeg ac Arabeg yng Nghaerfyrddin a  dro arall ceisiodd yn aflwyddiannus agor ysgol yn Aberystwyth. Drwy gydol ei oes, ac yn arbennig yn ei gyfnod olaf, yr oedd yn awyddus i gyhoeddi ffrwyth ei ymchwil ond ni lwyddodd i ddenu cefnogaeth ariannol  gan foneddigion Cymru i gyflawni’r gorchwyl.  Ar ei farwolaeth pwrcaswyd can cyfrol o’i ymchwiliadau gan Paul Panton o’r Plas Gwyn ym Môn fel rhan o’r nawdd a gyfrannodd i Ieuan yn ystod ei lesgedd olaf. Eraill, felly a fyddai’n derbyn y clod ac yn ymelwa o’i ysgolheictod.

Mae’n bur debyg na fyddai plwyfolion Llanllechid wedi gwerthfawrogi ysywaeth eu cysylltiad byr dymor ag athrylith Ieuan Brydydd Hir, ys dywed yr hen ymadrodd wrth ystyried doniau rhai dynion galluog ‘lle bo camp mae rhemp’.  Fel y dywedodd y bardd Siôn Dafydd Las wrth groniclo bywyd Ieuan :

‘Y gwŷr llên rhagor y lleill

A fyn gwrw’n fwy nag eraill’.

 

Ffynhonnell

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid.

Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion. 19 53.  Bywgraffiadur Cymreig hyd 1940. Llundain.

Gweler hefyd y Bywgraffiadur Cymreig https://bywgraffiadur.cymru/article/c-EVAN-EVA-1731

Gweler hefyd Eglwys Llanllechid.

Tŵr Llywelyn

Olion y tŵr ger Tyn Tŵr

Ffurfiwyd tirwedd Dyffryn Ogwen gan rewlifau anferth yn ystod Oes yr Iâ rhyw 14,000 o flynyddoedd yn ôl, ac mae ardal Pont Tŵr yn dwyn stamp y mowldio hwn. Ar derfyn y cyfnod, wrth i’r rhew gilio mae’n bur debyg fod llyn mawr wedi cronni ar ochr Nant Ffrancon o’r graig oedd yn creu rhwystr ar draws y dyffryn rhwng Caerberllan a’r coed ar drothwy Chwarel y Penrhyn ger Pont Tŵr. Bylchwyd y graig gan y dŵr mewn dau leoliad, sef ar wely presennol yr Afon Ogwen ac, yn ail, ar is-gangen o’r afon a fylchodd drwy Bodforus. Rhwng y ddau fwlch gadawyd craig Tyn Tŵr sydd heddiw yn stwmp ansylweddol ei faint ond a fyddai’n wreiddiol yn sefyll yn gadarn cyn bod mewn lenwi sylweddol wedi digwydd o’i amgylch.

Chwaraeodd ardal Tyn Tŵr ran holl bwysig yn hanes datblygiad Dyffryn Ogwen. Roedd hynny yn gyntaf fel man cyfarfod rhai o lwybrau pwysicaf yr iseldir cyn iddynt gysylltu â llwybrau ucheldir Nant Ffrancon. Yma felly, mewn agoriad cyfyng, lleolwyd y ffin rhwng yr iseldir a’r ucheldir gyda chyfuchlin 500 troedfedd yn dynodi man y cyfnewid. Dolen arall bwysig oedd y groesfan hynafol ar y bont dros Afon Ogwen rhwng plwyfi Llandygái a Llanllechid.

Cynllun safle’r tŵr gan Robert Kiln (gweler y ffynhonnell isod)

Yng nghyfnod Tywysogion Gwynedd yn y drydedd ganrif ar ddeg mae’n amlwg fod gan graig Tyn Tŵr bwysigrwydd strategol arbennig. Cynllun y Tywysogion oedd cadarnhau canolbwynt eu teyrnas yn Eryri drwy warchod pyrth mynediad y dyffrynnoedd drwy adeiladu cestyll megis Dolbadarn a Dolwyddelan neu dŵr gwylio megis Dinas Emrys, ger Beddgelert. Tyn Tŵr oedd safle’r arsyllfa a reolai’r mynediad i Nant Ffrancon. Mae archwiliad archaeolegol wedi canfod bod adeilad o’r canol oesoedd cynnar wedi sefyll ar y graig ond ni lwyddwyd i gadarnhau mai hwn oedd y tŵr. Yr oedd yno ystafell yn perthyn i adeilad drylliedig, ac ymhlith y chwalfa o’i fewn yr oedd teilchion llestri Saintonge sy’n dyddio o’r 13eg a’r 14eg ganrif ymysg darnau o lestri mwy diweddar. Mae’n wybyddus yn ogystal fod brenin Lloegr, Edward y cyntaf wedi ymweld ag Abercaseg ar Orffennaf 4ydd 1284. Os ansicr y dystiolaeth archaeolegol nid felly y dystiolaeth ysgrifenedig sy’n cyfeirio mewn dogfen cyfraith tir gan y Penrhyn yn 1485 at ’le towre de Abercassek’. Ceir cyfeiriadau diweddarach at safle’r tŵr gan deithwyr cynnar, megis Pennant, ac edrydd Hugh Derfel Hughes fod yr olion yno i’w gweld mor ddiweddar a chanol y ddeunawfed ganrif.

Gweler hefyd erthygl Bodfaeo am ragor o wybodaeth am gysylltiad Tywysogion Cymru â Dyffryn Ogwen ac erthygl Tŷ John Iorc am ragor o wybodaeth am ardal Tyn Tŵr

Ffynhonnell

Robert Kiln. 2001.  John York’s Houses. Cymdeithas Archaeoleg Llandegai a Llanllechid

Chwarel Pantdreiniog

Map yn dangos safle chwarel Pantdreiniog cyn 1900

Un fanteision mawr stad y Cefnfaes oedd bod yr haenau llechi Cambriaidd yn brigo yn ei chanol. Anfantais fawr stad y Cefnfaes oedd bod pentref Bethesda yn gorfod cystadlu yn erbyn lledaeniad  chwarel Pantdreiniog a oedd yn cloddio am lechi ar yr un rhimyn main o dir.

 

Agorwyd chwarel Pantdreiniog yn 1805 a hon, o holl chwareli plwyf Llanllechid, ddarparodd waith am y cyfnod hwyaf o amser, er yn anghyson, dros gyfnod hanes ei datblygiad. Anfantais arall y chwarel oedd ei lleoliad gan ei bod wedi’i chywasgu rhwng stad y Penrhyn ar ochr y gogledd a’r de fel na allai ehangu i’r naill gyfeiriad na’r llall. O ganlyniad datblygwyd y chwarel i gloddio o dwll eithriadol ddwfn o 300 troedfedd yn ôl yr amcangyfrif. Yn y broses crëwyd llu o gymhlethdodau mewn safle a oedd mor gyfyng. Gyda chlogwyni mor serth yn disgyn i’r twll yr oedd amodau gwaith y chwarel yn eithriadol beryglus a chofnodwyd nifer o ddamweiniau angheuol yn ystod y cyfnodau byr y bu’n gweithio. Agorwyd y twll hyd at ffin eithaf y stad ar ymyl y gogledd a threfnwyd y tomennydd rwbel i godi ar dri gris uchel ar ymyl y de ac yn gysgod uwchlaw prif stryd pentref Bethesda. Cyn 1873 cynlluniwyd strydoedd tai ardal Brynteg i redeg yn bennaf ar echel o’r dwyrain i’r gorllewin, ond golygodd ehangiad diweddarach y chwarel at gladdu rhai o’r strydoedd cyntaf o dan y tomennydd felly newidiwyd cynllun y strydoedd newydd i ddilyn trywydd o’r gogledd i’r de. Ar ymyl ddwyreiniol y twll sefydlwyd prif lawr gweithio’r chwarel ac yno y derbynnid y dŵr o Ffos Fawr Pantdreiniog i weithio holl beiriannau’r gloddfa. I waredu dŵr o waelod y twll defnyddiwyd pympiau hydrolig cryfion i’w godi i sianel danddaearol a agorwyd yn 1873 gan The Bangor and Pantdreiniog Slate Company Limited i gyrraedd hyd at Afon Ogwen islaw Rhes y Graig. Hwn oedd y cwmni wnaeth hefyd gynllunio gallt i gyrraedd hyd at waelod y twll gyda phwysau dŵr yn ei gweithio.

Map o safle Pantdreiniog

Yn ystod cyfnod streic fawr Chwarel y Penrhyn rhwng 1900 a 1903 yr oedd chwarel Pantdreiniog yn ennyn sylw ymhell y tu draw i ardal Dyffryn Ogwen. Byddai’n fuddiol cynnig ei hanes yn y degawd cyn y streic. Ar ddechrau’r 1890au roedd y chwarel ar brydles i John Williams, gwr oedrannus o Lerpwl, ac yr oedd diffyg trefn, menter ac arian yn llesteirio ei datblygiad. Yn 1890 derbyniodd W. J. Parry, fel asiant stad Cefnfaes, ddau adroddiad gan J.J. Evans, cyn-reolwr Chwarel y Penrhyn, yn adrodd sut y gellid adfywio’r gloddfa yn fenter lewyrchus a phroffidiol drwy fuddsoddi yn ei datblygiad. I’w hatgyfodi argymhellodd y dylid gwario rhwng £1,500 a £2,000 yn ail drefnu’r gloddfa a thrwsio’r prif beiriannau ac y dylid datblygu pen gorllewinol y gwaith am swm o £1,000 yn ychwanegol. Ymhellach argymhellodd godi cyfalaf gweithredol o ddim llai na £4,000, a thrwy osod 15 bargen a dilyn ei argymhellion, y dylai’r chwarel greu elw o £1,000 y flwyddyn, gydag elw ychwanegol o £1,000 pe datblygid pen gorllewinol y chwarel.

Twll chwarel Pantdreiniog

Yn 1893 ymunodd Parry â chyfreithiwr o Fangor, R.H. Pritchard, i geisio sefydlu cwmni oedd â’r cyfalaf angenrheidiol i adfywio’r chwarel, ac am y tair blynedd nesaf ymdaflodd y ddau i’r gorchwyl o geisio darbwyllo broceriaid yn Llundain a Chaerdydd i ymrwymo i’r fenter. Llwyddasant i ennyn diddordeb tri chwmni  ac wedi trafodaethau maith a chymhleth llwyddwyd yn 1896 i sefydlu’r Bangor Slate and Slab Co. Ltd. gan gwmni o Gaerdydd. Penodwyd Parry yn rheolwr gyfarwyddwr ar y fenter. Byrhoedlog fu ei dymor yn y swydd ac yn Rhagfyr 1897 gofynnwyd iddo ymddiswyddo oherwydd ei fod yn ymyrryd â phatrwm gwaith dyddiol y chwarel, ond yn bwysicach, gan ei fod yn mynnu buddsoddiadau uwch eu gwerth  gan y prif gyfranddalwyr yng Nghaerdydd. Bedwar mis yn ddiweddarach, ym mis Chwefror 1898, ymddiswyddodd Parry fel cyfarwyddwr wrth i drafferthion ariannol difrifol lethu’r cwmni. Yn ystod misoedd cyntaf 1899, ac ar gais y rheolwr newydd, rhybuddiwyd Parry am yr eildro i ymatal rhag ymyrryd yn nhrefniadaeth y chwarel, ond  fel asiant y stad mynnai yntau chwilio am fuddsoddwyr mwy addas a fyddai’n barod i sefydlu cwmni newydd i redeg y chwarel. Â’r cwmni yn nwylo swyddog methdaliad yng Nghaerdydd a oedd ar fin derbyn cynnig israddol am y cwmni, newidiwyd y sefyllfa’n llwyr pan gychwynnodd Streic y Penrhyn ym mis Tachwedd 1900.   Daethpwyd i drefniant  buan gyda’r swyddog a oedd yn gweithredu dros gwmni’r Bangor Slate and Slab Co. Ltd. a derbyniwyd amodau gweithio’r chwarel hyd at ddyddiad ei gwerthu pe byddai prynwr.

 

Beth oedd cymhellion Parry i geisio sefydlu chwarel Pantdreiniog?  Mewn llythyr at ei gyfaill Lloyd George mae’n egluro fod y chwarel ‘is beyond doubt one of the best properties of its size in Wales’, ac yn y cywair hwn yr oedd yn benderfynol o fynnu ei llwyddiant. Ond nid dyngarwr egwyddorol mo Parry ond yn hytrach fasnachwr hunanol, mentrus a chynllwyngar.  Yn y degawd rhagarweiniol i’r streic yr oedd bywyd personol Parry yn eithriadol helbulus gan fod dyledion ariannol difrifol yn ei lethu a’i fusnesau ar fin methdalu. O ganlyniad, ei brif nod oedd ceisio cywiro ei faich ariannol ac un o nifer o gynlluniau oedd â’r bwriad i gyflawni hynny oedd chwarel Pantdreiniog. Dengys ei drafodaethau gyda’r tri chwmni a ddangosodd ddiddordeb yn y chwarel pa mor ddichellgar y mynnai fod wrth fargeinio’n gudd er ei fantais bersonol. Amlygir ei gynllwynio yn ei ohebiaeth ynghylch trosglwyddo’r chwarel yn 1900. Meddai wrth swyddog methdaliad y cwmni wrth amlinellu amodau’r trosglwyddo – ‘you will receive 2/6 per ton on all slates produced and also 2/3 (two thirds) of the profit made on all slates sold and the other third being divided between those taking over the workings and the workmen generally pro rata according to the wages earned’. Ond amodau ychydig yn wahanol a amlygir mewn llythyr ychydig ddyddiau’n ddiweddarach at gwmni yswiriant yn Norwich. Meddai -‘I beg to inform you that from 10th December last the work at Pantdreiniog Slate Quarry has been carried on under an agreement upon the co-operative principle by a party of Quarrymen and Labourers who divide 1/3 of the profit and pay me as liquidator the other 2/3 together with royalties upon the slate made. No responsibility is attached to me as liquidator under such agree­ment in respect of accidents to workmen’.

Felly ar 27ain o Dachwedd 1900, bum niwrnod yn unig wedi i’r streic gael ei galw, cychwynnodd chwarel Pantdreiniog fel menter gydweithredol dros dro i’w gweithio gan chwarelwyr heb waith hyd nes y byddai’r anghydfod  drosodd. Er mawr ryddhad i’r ardal bu’n gweithio hyd at ganol haf 1903. Yn yr wythnosau cyntaf cyflogwyd 35 chwarelwr ac erbyn y cyfnod y daeth y cynllun i ben yn 1903 honnai Parry fod 200 yn gweithio yno. Ar derfyn blwyddyn ariannol 1902 dengys ystadegau’r cwmni fod 5,184 tunnell o grawiau, 2,563  tunnell o lechi a 55 tunnell o gerrig melin wedi eu gwerthu, y cyfan werth £35,680. Yn y mis cyntaf talwyd £120 mewn cyflogau i’r gweithwyr ond erbyn mis Mawrth 1903 swm y taliadau misol oedd £367. Am y flwyddyn gwerth y cyflogau oedd £4,749.

Treiddiodd chwarel Pantdreiniog i isymwybod pentrefwyr Bethesda fel symbol o’r gwrthryfel rhwng y cyflogwr a’r cyflogedig, ei bodolaeth yn crynhoi’r dyhead o sefydlu cymdeithas a oedd yn ymwybodol o’i thras a’i gwerthoedd, a fyddai’n coleddu meddylfryd rhyddfrydig, yn gwrthod ymostwng i awdurdod anghyfiawn ac yn gwarchod egwyddorion annibyniaeth a rhyddid. W.J. Parry, i raddau helaeth, oedd yn gyfrifol am greu’r ddelfryd gyfiawn hon. Ond wrth wneud hynny tybed nad oedd ganddo yntau agenda gudd? Yn 1897 ar derfyn y streic a ragflaenodd y streic fawr cyhuddwyd Parry o gynllwynio i ddwyn yr anghydfod i ben er ei fantais ei hun. Mae lle i gredu ei fod wedi gweithredu’n wrthgefn i Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru wrth geisio adfer ei gytundeb i werthu ffrwydron i Chwarel y Penrhyn, gan olygu iddo gael ei ddiarddel o fudiad y bu ef mor ddylanwadol yn ei sefydlu yn 1874. Fel y gellid disgwyl yr oedd hyn yn ergyd i’w ddelwedd a’i hygrededd fel ymladdwr dros iawnderau’r di-waith a’r difreintiedig. O ganlyniad, yr oedd cynnal Chwarel Pantdreiniog drwy’r streic yn gam i adfer ei statws, ac er cymaint rhagoriaeth ei gyfraniad, cyflawnai hyn drwy gynnal ymgyrch ddichellgar, gystadleuol gudd, i geisio blaenoriaeth ar gyfraniad yr Undeb i’w aelodau.

Nid dyma ddiwedd ar gyfraniad chwarel Pantdreiniog i fywyd diwydiannol a chymdeithasol Dyffryn Ogwen ond gwell fyddai trafod y cyfraniad hwnnw mewn pennod arall fydd yn ymddangos.

Ffynhonnell

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

J Roose Williams. 1978. Quarrymen’s Champion. Dinbych

J.Ll.W.Williams a D.A.Jenkins.  1996. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda  Rhan 2. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 57. 65-84.

J.Ll.W.Williams. 2000, W. J. Parry: Quarrymen’s Champion?  Llafur – Cylchgrawn Hanes Llafur Cymru,  8 (1), 97- 110.