Y traddodiad corawl yn Nyffryn Ogwen

Dyma erthygl arall gyfranwr gwadd, sef Wyn Thomas sy’n uwch ddarlithydd mewn cerddoriaeth ym Mhrifysgol Bangor.

Gwelwyd dwy ganolfan gerddorol o bwys yng ngogledd Cymru’r 19eg ganrif, sef Rhosllannerchrugog yn y dwyrain a Bethesda yn y gorllewin. Tra mai’r diwydiant glo ddenodd y boblogaeth i ardal y Rhos, twf aruthrol yn y diwydiant llechi ynghyd â doniau cynhenid trigolion y fro a fu’n ffynhonnell i gyfoeth ac amrywiaeth y traddodiad corawl yn Nyffryn Ogwen.[1]

Cyfeirir yn aml at gyfraniad eithriadol Robert Williams (1791-1828), Cae Aseth, Dyffryn Conwy[2] a symudodd i weithio yn Chwarel Cae Braich y Cafn yn 1819 ac a gyfrannodd i’r bywyd diwylliannol drwy gynnal dosbarthiadau i ddysgu elfennau cerddoriaeth a nodiant i’r trigolion lleol.[3] Yn y man, ystyriwyd ef yn ‘dad canu cysegredig ac eglwysig yr ardal’[4] a bu’n gyfrwng i godi safon canu cynulleidfaol y gymdogaeth. Dylanwadodd ar gyw-gerddorion eraill – rhai fel ‘Eos Llechid’[5], ‘Asaph’,[6] a ‘Gorfinawc o Arfon’[7] – ac yn dilyn ei farwolaeth annhymig sefydlwyd Cymdeithas y Cantorion Crefyddol yng Nghapel y Carneddi fel parhad i’w waith a chydnabyddiaeth o bwysigrwydd canu corawl a chaniadaeth y cysegr yn ardal Bethesda. Bu’r gymdeithas hon yn llwyddiant ac er y cysylltid hi â’r Methodistiaid Calfinaidd, deuai’r aelodau ynghyd o bob enwad. O ganlyniad, magwyd llinach o gerddorion fel William Owen, Prysgol,[8]  John Parry,[9] David Roberts (‘Alawydd’),[10] a Robert Davies (‘Asaph Llechid’),[11] a fu’n flaengar yn arwain, hyfforddi, cyhoeddi, cyfansoddi ac yn cydlynu gweithgareddau cerddorol y dref. Cymeriadau fel y rhain a osododd sylfeini’r traddodiad ac a barodd i’r bwrlwm cerddorol ym Methesda ddenu sylw bonedd a gwreng yn ddiwahân.

Wrth i’r Mudiad Dirwestol ennill ei blwyf yng Nghymru yn ystod y 1830^au-1840^au sefydlwyd nifer o gorau dirwest yn Nyffryn Ogwen (e.e. Côr Dirwestol Braich Melyn a Chôr Dirwest Y Carneddi) a deuai’r rhain ynghyd yn gyson i gyd-orymdeithio a chyd-ganu gyda chorau o ardaloedd Bangor, Llangefni, Llanrug, Pwllheli a.y.b. mewn Cylchwyliau Dirwestol yng Nghonwy (1849) a Chastell Caernarfon (1850).[12] Emynau dirwest, anthemau a detholiad o weithiau cyfarwydd Handel, Haydn, William Croft a Beethoven fyddai’r arlwy gerddorol gan amlaf, ond yn ôl tystiolaeth y wasg, denai’r achlysuron cyhoeddus hyn gynulleidfaoedd niferus yn eu miloedd.

Erbyn ail hanner y ganrif, roedd yr arfer o gynnal Cylchwyl Gantorol ac Eisteddfod Gerddorol flynyddol ym Methesda wedi ei hen sefydlu a chystadlaethau canu anthemau Cymraeg a Saesneg yn ogystal â chystadlaethau cyfansoddi darnau corawl yn gyffredin. Digwyddiadau fel y rhain fu’n symbyliad i sefydlu corau lleol (ym mhonciau’r chwareli, mewn capeli enwadol ac eglwysi, er enghraifft), i godi safon canu’r gymdogaeth ac a fu hefyd yn ysgogiad i gyfansoddwyr ifanc yr ardal i fwrw eu prentisiaeth. Deuai arwyr y byd cerdd yng Nghymru yno hefyd i feirniadu, a rhai fel Edward Stephen (‘Tanymarian’),[13] John Mills (‘Ieuan Glan Alarch’), Llanidloes,[14] a John Roberts (‘Ieuan Gwyllt),[15] a’u tebyg yn gyfrwng i annog datblygiadau ym myd cerddoriaeth a chanu corawl nas gwelwyd mewn ardaloedd eraill o Gymru bryd hynny.

Denai eisteddfodau niferus y dref gystadleuwyr o bob ardal o ogledd Cymru a Chilgwri a heidiai’r tyrfaoedd i fwynhau cystadlu brwd (a ffyrnig, ar brydiau!) rhwng corau’r gymdogaeth a pharthau eraill y wlad. Yn ystod y 1860^au gwelwyd bri mawr ar Eisteddfodau Cymreigyddion Bethesda, tra mai Eisteddfodau Ponciau y Chwarel fu’n boblogaidd yn y 1870^au. Cynhaliwyd Cyfarfodydd Llenyddol yn gyson yng nghapeli’r fro, ond oherwydd gwerth a phwysigrwydd cerddoriaeth yn y gymuned leol rhaid hefyd oedd cynnwys perfformiadau lleisiol a chorawl ynddynt er mwyn sicrhau cefnogaeth fwy na’r cyffredin. Fel dull o feithrin doniau cerddorol yr ifanc, bu Eisteddfodau’r Plant a’r Eisteddfodau Undebol yn fodd o gynnig llwyfan i’r genhedlaeth iau ac yn eu sgil, daeth cyfle pellach i sefydlu corau deulais (Soprano ac Alto) a thri-llais (SSA) ar eu cyfer. Drwy gyfrwng profiadau amheuthun fel y rhain, y cododd unawdwyr a pherfformwyr lleisiol o’r gymuned a ddaeth i enwogrwydd yn ddiweddarach yn y ganrif. Ond rhaid canmol menter a dyfeisgarwch cerddorion Dyffryn Ogwen yn ogystal. Ym 1853, mentrodd William Morris a hanner-cant o aelodau o Gôr Dirwestol Braich Melyn i dalaith Pennsylvania (Unol Daleithiau) i gynnal cyngherddau ac i chwifio baner gerddorol y genedl.[16] Cyn hwylio o ddociau Lerpwl, roedd y cantorion wedi creu’r fath argraff ar drigolion y ddinas, fel y rhoddwyd sylw i Fethesda ar dudalennau’r papurau newydd ac y daeth enw’r dref yn gyfarwydd yn ardaloedd Everton, Toxteth ac Edge Hill. Ond nid cerddoriaeth gan Handel, Mozart a Mendelssohn yn unig glywyd y tu hwnt i’r Iwerydd, yn hytrach lledaenodd poblogrwydd gweithiau corawl ‘Eos Llechid’, ‘Tanymarian’ a J. Ambrose Lloyd ymhlith y Cymry alltud a denwyd sylw cynulleidfaoedd estron i bwysigrwydd a safon neilltuol cerddoriaeth gorawl yn yr ‘hen wlad’.

Fel cymuned Gymreig, lle rhoddwyd parch a blaenoriaeth i’r iaith, tyfodd yr arfer o gyfieithu gweithiau corawl y traddodiad Ewropeaidd o’r Saesneg, Lladin ac Almaeneg i’r iaith Gymraeg. Cyfeirir at ymdrechion Côr Shiloh (Tregarth), er enghraifft, i drosi geiriau’r oratorio Jephtha (Handel) i’r Gymraeg:

‘Yn sicr, nid oes terfyn ar lafur bechgyn y chwarelau gyda cherddoriaeth.

Y maent yn mynnu cael meistroli holl gampweithiau prif gerddorion y byd,

gan ddechrau gyda Handel – yn enwedig bechgyn Tregarth’.[17]

Yn yr un modd, roedd sicrhau unawdwyr ac arweinyddion o dalgylch Bethesda ar gyfer achlysuron o’r fath yn flaenoriaeth – onid meithrin doniau lleol a’u cefnogi oedd braint y gymuned gyfan? Hyn fu hanes y bariton, David Ffrangcon-Davies,[18] y soprano Megan Telini,[19] ac yn ddiweddarach y mezzo-soprano, Leila Megane.[20] O ganlyniad i’w profiad fel perfformwyr yn Nyffryn Ogwen ynghyd â’u doniau arbennig, daeth llwyddiant i’w rhan ac fe ledaenwyd enw da’r traddodiad ar lwyfannau cerddorol yng Nghymru a’r tu hwnt. Ond deuai ymwelwyr uchel eu parch i Gastell Penrhyn hefyd (e.e. Y Frenhines Victoria ym 1859 a’r Prif Weinidog William Gladstone ym 1861) ac wrth fwynhau diddanwch corau Bethesda a’r cylch, deuai clod ac anrhydedd i’r gymdogaeth gyfan a sylw pellach i gerddoriaeth a cherddorion y fro. Cyfuniad o gantorion o gapeli ac eglwysi’r ardal oedd aelodau Cymdeithas Gorawl Eglwysig Bethesda a than arweiniad Owen Davies (‘Eos Llechid’) rhoddwyd cryn bwyslais ar berfformio gweithiau cysegredig yn y Gymraeg, waeth pwy oedd yn bresennol yn y gynulleidfa. Y Bethesda Glee Society, St. Annes Glee Society a’r Aber and Llanllechid Glee Society fodd bynnag, fyddai’n darparu’r diddanwch cerddorol yn Saesneg.

Wrth i ddylanwadau cerddorol y traddodiad Ewropeaidd gyrraedd gogledd-orllewin Cymru, datblygodd yr arfer o ddarparu cyfeiliant mwy priodol na harmoniwm neu organ ar gyfer canu corawl. Ym mherfformiad y gantata, Gwarchae Harlech (Edward Lawrance) gan y Penrhyn Choral Society cafwyd cerddorfa yn ogystal â band pres (y Penrhyn Royal Brass Band) i gynnal y rhannau lleisiol. I gynulleidfa’r cyfnod, byddai hyn yn brofiad anghyffredin a hynod ddeniadol am mai prin oedd offerynwyr ac ensemblau ‘Clasurol’ o’r fath yn y gymdogaeth bryd hynny. Yn y man, sefydlwyd The Penrhyn String Band a fu’n cynnal cyngherddau’n gyson yn Neuadd y Farchnad (Bethesda) ac a fu’n diddanu’r boblogaeth leol. Drwy gyfrwng eisteddfodau (mawr a mân) a gallu creadigol cerddorion y fro, lluniwyd cyfansoddiadau newydd ar gyfer corau a chymdeithasau corawl y fro e.e. yr oratorio Ystorm Tiberias (Tanymarian) a berfformiwyd gan Gôr Undebol o gantorion gorau’r gymdogaeth dan arweiniad R.J. Jones (‘Garmonydd’). Ond un mudiad rhyngwladol a ddylanwadodd yn fawr ar allu a chyfeiriad cerddorol y Dyffryn oedd Mudiad y Tonic Sol-ffa a ddenodd filoedd i ddysgu nodiant cerddorol newydd yng nghapeli Jerusalem, Gerlan, Tynymaes, Carneddi, Rhiwlas a.y.b., Drwy gyfres o arholiadau canu a thasgau sain-glust, codwyd safon darllen cerddoriaeth yn nalgylch Bethesda yn rhyfeddol. Y Parch Robert Roberts (brawd John Roberts, ‘Ieuan Gwyllt’) fu’n athro cyntaf y grefft ac fe’i dysgai ar yr amod y byddai ei ddisgyblion yn sefydlu dosbarthiadau eraill yn eu cymunedau Cristnogol. I gyd-fynd â datblygiadau o’r fath, tyfodd poblogrwydd y Gymanfa Ganu yn y sir a gyfrannodd ymhellach at godi safon canu cynulleidfaol ac o ganlyniad, deuai unigolion fel David Jenkins,[21] Roland Rogers[22] a Spencer Curwen[23] i ymweld â’r ardal ac i gefnogi’r gwaith. Unigolion fel y rhain gafodd brofiad o weithgarwch corawl mewn ardaloedd y tu hwnt i Sir Gaernarfon, a’u dealltwriaeth hwy o’r maes fu’n sail i’r arloesi corawl a cherddorol ym Methesda.

Cor Meibion y Penrhyn a fu yn cystadlu yn Eisteddfod Ffair y Byd yn Chicago yn 1893. Mae Edward Broome yr arweinydd ar dde eithaf y llun.

Cyn diwedd y ganrif, roedd The Arvonic Male Voice Choir[24] dan arweiniad Roland Rogers yn teithio i ganolfannau yn Lloegr (e.e. Lerpwl a Huddersfield) i gynnal cyngherddau o gerddoriaeth Gymreig yn ogystal â chystadlu, gyda chryn lwyddiant, yn yr Eisteddfodau Cenedlaethol. Iddynt hwy, roedd camu y tu hwnt i Glawdd Offa yn arwydd o hyder a gallu’r côr i wynebu unrhyw her gerddorol a ddeuai o gyfeiriad y traddodiad yn Lloegr. Ond ‘menter enbyd’ i gôr o feibion y fro (The Penrhyn and Dinorwic Choir), dan gyfarwyddyd Edward Broome,[25] oedd teithio i Ffair y Byd yn Chicago ym 1893. Er na ddaeth llwyddiant i ran y cantorion y flwyddyn honno, roedd cyflawni camp o’r fath yn arwydd o obeithion rhyngwladol yr amaturiaid hyn ac yn arwydd o ymrwymiad y gymuned i gefnogi ei cherddorion i eithaf ei gallu.[26] Yn wir, roedd y daith i’r Unol Daleithiau mor bwysig ac arwyddocaol yn hanes yr ardal ac yn hanes cerddoriaeth Cymru benbaladr, fel y cyfrannodd Yr Arglwydd Penrhyn swm o £300 at y costau.[27]

 

 

Cor dynion y streic yn 1900 – un o dri chôr yn Nyffryn Ogwen

Drwy gydol cyfnod y Streic Fawr (1900-1903) bu cerddoriaeth leisiol ac offerynnol yn rhan allweddol o fywyd cymunedol Bethesda. Parhau wnaeth y canu mawl yn y capeli a’r eglwysi, ond cyfrwng codi arian i liniaru anawsterau gweithwyr a theuluoedd y fro, yn bennaf, fu perfformiadau a chyngherddau corawl bryd hynny. Yn wyneb diffyg Undebau Llafur a Gwladwriaeth Les, roedd disgwyl i’r trigolion ddibynnu ar eu hadnoddau a’u gallu cynhenid ond roedd canu a chyd-ganu yn gyfrwng gwerthfawr hefyd i ledaenu neges! Teithiodd dau Gôr Meibion i barthau gwahanol o Gymru a Lloegr i gyngherdda yn ystod y blynyddoedd argyfyngus hyn, ond y mae hanes ymdrechion Côr Merched y Streic (dan arweiniad Mary Ellen Parry) yn deilwng o ymchwil ac astudiaeth bellach.[28] Y gwragedd hyn a fu’n gefnogol i’w gwŷr, nid yn unig ar eu haelwydydd, ond ym merw’r frwydr am hawliau a thelerau teg, fu hefyd yn barod i deithio a diddanu a chynnal tlodion y fro.[29] Drwy flynyddoedd y Streic, bu cerddoriaeth a gweithgaredd cerddorol yn gyfrwng i uno’r gymuned ddiwylliedig hon.

 

Cor merched y streic yn 1900, Mae Miss Mary Ellen Parry yr arweinyddes yng nghanol y rhes flaen a Megan Telini ar dde eithaf y rhes ôl

Er gwaethaf y colledion ddaeth yn sgil y Rhyfel Byd cyntaf a’r Dirwasgiad a’i dilynodd yn 20^au’r ganrif ddiwethaf, parhaodd y diddordeb mewn canu corawl, cymanfaoedd canu, perfformiadau operatig, eisteddfodau coronog a gwyliau corawl yn Nyffryn Ogwen. Cynyddodd y nifer o gorau plant (e.e. Côr Ysgol y Cefnfaes), daeth perfformiadau o oratorïau crefyddol yn gyffredin yn y capeli (e.e. Judas Maccabeus yng Nghapel Jerusalem) ond yn dilyn anogaeth yr organydd a’r cyfansoddwr, Caradog Roberts (Bangor a Rhosllannerchrugog) sefydlwyd côr meibion unedig a ddaeth yn gonglfaen i weithgaredd cerddorol y gymuned gyfan am flynyddoedd lawer.[30] Enillodd Côr Meibion y Penrhyn ei blwyf ymhlith corau blaengar y genedl a chan ddilyn arfer a threfn y gorffennol, bu’n cystadlu’n gyson, yn teithio’n ddyfal ac yn torri cwys newydd ymhlith corau meibion Cymru’r 20fed a’r 21ain ganrif.[31] Heddiw, er gwaetha’r ffaith nad yw caniadaeth y cysegr fel ag y bu yn nyddiau Diwygiad ’04-05 ac nad oes sôn am Eisteddfod Ponc y Chwarel na Gŵyl Gorawl, fe gododd to o gantorion a chyfansoddwyr o fath gwahanol yn y fro – unigolion a grwpiau poblogaidd sy’n ymwybodol iawn o bwysigrwydd y traddodiad llenyddol, sy’n tynnu ar gyfoeth cerddorol y gorffennol ond sydd yn diddanu cynulleidfaoedd ymhell iawn o olwg y Dyffryn.

Wyn Thomas

Dydd Gŵyl Dewi, 2018

[1] R. Merfyn Jones, The North Wales Quarrymen, 1874-1922 (Cardiff: University of Wales Press, 1982)

[2] John William Evans a Sion William Ifan: Cofiant, neu hanes bywyd a marwolaeth Robert Williams, o Gae Aseth, Llanbedr yn Arfon: yr hwn oedd ben cerddor tra rhagorol yn mhlith y Trefnyddion Calfinaidd; hefyd rheolau a threfniadau llywodraethol y cantorion yn Nhapel y Carneddi, Llanllechyd

(Llanrwst: John Jones, 1830).

[3] R. D. Griffith, Hanes Canu Cynulleifaol Cymru (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1948)

[4] Gladys Lloyd Williams, Hanes Cerddoriaeth yn Nyffryn Ogwen (Caernarfon: Llyfrfa’r Methodistiaid Calfinaidd, 1965), 11

[5] Y Parch Owen Davies (‘Eos Llechid’), 1828-1898, Arweinydd y gân am gyfnod o 20 mlynedd yn Eglwys y Plwyf, Llanllechid.

[6] Griffith Rowlands (‘Asaph’), 1807-1889. Cyn-ddisgybl i Robert Williams, Cae Aseth, chwarelwr ac Arweinydd y gân yng Nghapel yr Annibynwyr (Bethesda) am 45 o flynyddoedd.

[7] John Williams (‘Gorfyniawc o Arfon’), 1814-1878. Cyn-ddisgybl i Robert Williams, Cae Aseth ac awdur nifer o erthyglau cerddorol yn Y Gwyddoniadur Cymreig (1889-1896). Treuliodd gyfran sylweddol o’i fywyd yn Lerpwl.  

[8] William Owen (‘Prysgol’), 1813 -1893. Cyfansoddwr yr emyn-dôn ‘Pen Calfaria’, ‘Deemster’ ac ‘Alma’.

[9] John Parry (Y Carneddi), 1808-1838. Chwarelwr a chyfansoddwr tonau.

[10]  David Roberts (‘Alawydd’), 1820-1872. Awdur Gramadeg Cerddorol (1848) a Llyfr y Psalmau (1867) sy’n cynnwys 150 o emyn-donau cynulleidfaol.

[11] Robert Davies (‘Asaph Llechid’), 1834-1858. Cyfansoddwr yr anthem boblogaidd, Dyn a aned o wraig a genid yn aml yng ngwasanaethau angladdol y fro.

[12] Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Papurau Bob Owen, Croesor, Llsg. 37/30, ‘Hanes Cerddoriaeth Ardal Bethesda’

[13] Edward Jones Stephen (‘Tanymarian’), 1822-1885. Brodor o Faentwrog, gweinidog a chyfansoddwr yr oratorio Gymraeg, Ystorm Tiberius (1885 ac 1887)

[14] John Mills (‘Ieuan Glan Alarch’), 1812-1873. Aelod o deulu cerddorol y Millsiaid o Lanidloes. Awdur Gramadeg Cerddoriaeth (1838)

[15] John Roberts (‘Ieuan Gwyllt’), 1822-1877. Golygydd Llyfr Tonau Cynulleidfaol (1859) a Y Cerddor Cymreig (1861). Bu’n frwd iawn dros boblogeiddio nodiant y sol-ffa yng Nghymru’r cyfnod.

[16] Aberystwyth, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Papurau Bob Owen, Croesor, Llsg. 37/30, ‘Hanes Cerddoriaeth Ardal Bethesda’

[17] Ibid.,

[18] David Thomas Davies (1855 – 1918). Ganwyd ef yn yr Hen Durnpike, Brynllwyd ac ychwanegodd yr enw ‘Ffrangcon’ fel arwydd o’i gyswllt teuluol ag ardal Bethesda. Athro canu yn yr Academi Gerdd Frenhinol (Llundain) ac awdur y gyfrol The Singing of the Future (Lane, 1905).

[19] Margaret Jane Parry (‘Megan Llechid’ neu ‘Madam Telini’), 1878-1940 – Cantores broffesiynol a fu’n amlwg yn y byd cerddorol yn yr Alban (Caeredin), Llundain ac yn yr Eidal. Bu’n ddisgybl i’r cyfansoddwr, R.S.Hughes, organydd Capel Bethesda.

[20] Margaret Jones (Leila Megane), 1891-1960. gw. Ilid Anne Jones, Leila Megane – anwylyn cenedl (Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch, 1999).

[21] David Jenkins (1848-1915), Athro Cerddoriaeth, Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth. Beirniad eisteddfodol, golygydd Y Cerddor ac arweinydd Cymanfaoedd Canu.

[22] Roland Rogers (1847-1927), organydd a chôr-feistr Eglwys Gadeiriol Bangor. Tiwtor cerdd yng Ngholeg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor ac athro canu D. Ffrangcon Davies ac R.S. Hughes.

[23] J. Spencer Curwen (1847-1916). Mab John Curwen, sylfaenydd y tonic sol-ffa ym Mhrydain. Cyhoeddwr cerddoriaeth a fu’n gyfrifol am hyrwyddo cystadlaethau corawl ymhlith cantorion amatur yn Lloegr.

[24] Sefydlwyd y côr o gant a phedwar-ugain o leisiau gan ‘Eos Ceraint’, organydd Eglwys St. Anne. Fe’i dilynwyd gan y Dr. Roland Rogers yn 1882. Gw. Elfed Jones, Côr Meibion y Penrhyn: Ddoe a heddiw (Dinbych: Gwasg Gee, 1984)

[25] Edward Broome (1868-1932). Brodor o Fanceinion a ddaeth yn organydd cynorthwyol Eglwys Gadeiriol Bangor ac yn organydd Eglwys y Santes Fair yn y ddinas. Treuliodd gyfran helaeth o’i oes yn byw yng Nghanada.

[26] Elfed Jones, Côr Meibion y Penrhyn: Ddoe a heddiw (Dinbych: Gwasg Gee, 1984)

[27] Aberystwyth, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Papurau Bob Owen, Croesor, Llsg. 37/30, ‘Hanes Cerddoriaeth Ardal Bethesda’

[28] Elfed Jones, Côr Meibion y Penrhyn: Ddoe a heddiw (Dinbych: Gwasg Gee, 1984), t. 14

[29] ‘Côr Merched y Streic’ – Darlith gyhoeddus gan Brenda Wyn Jones, Bethesda

[30]  Yn 1935 y sefydlwyd Côr Meibion y Penrhyn. Gw. Elfed Jones, Côr Meibion y Penrhyn: Ddoe a heddiw (Dinbych: Gwasg Gee, 1984), t. 14

[31]  Côr y Penrhyn, Anthem, Cwmni Sain, Sain SCD 2679

Advertisements

Pont Aberogwen

Pont Aberogwen

Beth yw’r cysylltiad rhwng gwaith dur Penydarren â Dyffryn Ogwen yn 1824? Mae’r ateb i’w gael ar y bont haearn a godwyd yng ngheg yr Afon Ogwen yn Aberogwen. Ar y trawst sy’n wynebu’r môr bathwyd y geiriau ‘Cast at Penydarren Iron Works Glamorganshire MDCCCXXIV’. Ystyrir y bont yn un o nifer fach o rai eithriadol arwyddocaol yn hanes adeiladu pontydd haearn yng Nghymru, os nad y byd. Cyfyd nifer o gwestiynau ynghylch ei bodolaeth yn Aberogwen. Pam fod y bont lle y mae a beth oedd ei swyddogaeth? Pwy oedd yn gyfrifol am ei dyfodiad? Beth oedd y rhesymeg dros ddewis pont haearn yn y lle cyntaf, a sut y daethpwyd â hi i’w safle presennol? Gellir ateb rhai o’r cwestiynau hyn ac awgrymu atebion i rai eraill, ond er mwyn ateb y rhelyw rhaid wrth ymchwil fanwl o’r newydd. Dyma, felly, gynnig un dadansoddiad credadwy, ond heb gadarnhad dogfennol, o’r cefndir i adeiladu’r bont yn Aberogwen.

Etifeddodd George Hay Dawkins Pennant stad y Penrhyn yn 1808 ar farwolaeth ei ewythr Richard Pennant, ond ni symudodd i fyw i blasty’r Penrhyn tan 1816 pan fu farw Anne Susannah, gwraig Richard. George Hay oedd yn gyfrifol am adeiladu’r Castell Penrhyn presennol rhwng 1821 a 1836 a chreu’r parc o’i amgylch gyda’r mur uchel yn ei amgáu. Rhan o’r gweithgaredd hwn oedd codi’r bont yn Aberogwen fel y mae’r dyddiad ar ei hystlys yn awgrymu. Yn y cyfnod rhagarweiniol rhwng 1770 a 1810 yr oedd mwy nag un hen ffordd o droedio rhwng Aber a Bangor. Un oedd Ffordd Domas yn croesi yn uniongyrchol ar draws y penrhyn o Aberogwen i Abercegin gan fynd heibio’n agos at leoliad y plasty. Yr ail oedd drwy Landygái, a hon a ddewiswyd, drwy ymgynghoriad a bargeinio rhwng Pennant a swyddogion Ymddiriedolaeth Ffordd Dyrpeg Sir Gaernarfon yn 1777, i gyrraedd Llandygái dros bont Tal-y-bont.

Mae’n eithaf tebygol fod pont flaenorol, o fath, yn croesi’r afon yn Aberogwen, er na welir hynny yn amlwg ar fap George Leigh o stad y Penrhyn yn 1768. Wedi newid cynllun y ffyrdd byddai dyddiau ei defnyddioldeb wedi eu rhifo. Hynny yw tan 1824. Bryd hynny, mae’n debyg, y cychwynnwyd ar gyfnewidiadau enfawr yn Aberogwen i dorri sianel unionsyth i alluogi Afon Ogwen i lifo i’r Fenai yn ddirwystr gan hepgor ei llwybr dolennog gynt drwy Lyn Celanedd. Ac o benderfynu ymhellach i gynnwys llwybr yr afon hyd at bont Tal-y-bont oddi fewn i ffiniau’r parc, yna byddai’n ofynnol cwblhau’r cynllun drwy adeiladu pont newydd yn Aberogwen. Mae’n eithaf tebygol mai penderfyniad George Hay oedd adeiladu pont haearn ar y safle, ond os mai efe a’i gwnaeth, yna mae’n benderfyniad hynod a dweud y lleiaf, oherwydd yr oedd prif gynllunydd pontydd Prydain, Thomas Telford, hefyd yn gweithio yn Nyffryn Ogwen yn ystod y cyfnod hwn. Cydnabu’r ddau ei gilydd yn dda. Onid George Hay oedd cydymaith ifanc Telford yn archwilio’r llwybr gorau i adeiladu’r ffordd bost drwy Ddyffryn Ogwen yn 1810, ac fe gyflwynodd George Hay dystiolaeth arbennig mewn gwrandawiad o flaen Pwyllgor Dethol y Llywodraeth yn 1817 yn cefnogi cynlluniau ei gyfaill. Gellir damcaniaethu y byddai Telford yn rhy brysur yn cyfarwyddo adeiladu Pont y Borth yn ystod y cyfnod hwn i roi ei sylw i brosiect llai cyhoeddus ei arwyddocâd, ond fel un a oedd eisoes wedi adeiladu pontydd o haearn mae’n bosibl ei fod wedi trafod rhagoriaeth codi pont o’r fath yn Aberogwen.

Y bont haearn agosaf i Aberogwen yw Pont Waterloo a adeiladwyd i groesi Afon Conwy ym Metws-y-coed yn 1816, a’i chynllunydd oedd Telford. Bathwyd y pum trawst i’r bont yng ngwaith haearn William Hazeldine (1763-1840) yn swydd Amwythig yn 1815, a’u cludo ar y ffordd bost newydd i Fetws-y-coed i’w gosod ar y safle. Rai blynyddoedd yn gynharach yr oedd Telford wedi cydweithio â Jessup i adeiladu dyfrbont enwog Froncysyllte, gyda’r cafn haearn wedi ei fathu yn lleol yng ngwaith haearn Plas Kynaston. Felly, yr oedd technoleg bathu ac adeiladu pontydd haearn yn cael ei harfer yn y gogledd ddwyrain yn ystod yr un cyfnod, ac mae’n ddirgelwch paham y dewiswyd adeiladu pont yn Aberogwen a fathwyd yng ngwaith dur Penydarren a oedd gryn gant a hanner o filltiroedd i ffwrdd o’r safle. Efallai bod cyfansoddiad y bont ei hun yn cynnig un ateb.

Lluniwyd y bont o dri thrawst haearn addurnedig, 350 troedfedd (107 medr) eu trawsfesur (diamedr), sy’n cynnal troedffordd gul 8.6 troedfedd (26 medr) o led. Mae’r addurn ar y trawstiau ar ffurf latis cymhleth mewn dwy res, un uwchlaw’r llall, gyda chynllun yr uchaf yn llawer brasach na’r isaf. Yr hyn sy’n nodedig am y bont yw iddi gael ei bathu fel un cyfanwaith perffaith, sy’n adrodd cyfrolau am orchest y crefftwyr a’i bathodd. Eu gallu oedd gweld y cyfanwaith y tu chwith allan, a’i ben i lawr megis, yn y mowld tywod anferth a chymhleth a grëwyd gyda medrusrwydd arbennig i dderbyn yr haearn tawdd, ac yna’r grefft o dywallt y metel i redeg i lenwi pob manylyn yn y mowld cyn iddo oeri a difetha’r holl gynllun. Ystyria un arbenigwr, sydd wedi astudio’r bont yn fanwl, y byddai’r mowld tywod wedi cymryd wythnos i’r ‘patent makers’ ei adeiladu, ac y byddai’n eithriadol anodd yn dechnegol i ailadrodd eu gorchest mewn unrhyw ffowndri fodern heddiw.

Delwedd o waith dur Penydarren

Pont arbennig iawn ei chrefftwaith a dweud y lleiaf, ond sut yn y byd mawr y cludwyd cyfanwaith mor enfawr, trwm a thrwsgl o Benydarren i Aberogwen? Gyda llong o Gaerdydd, bur debyg, ond beth am y daith o 30 milltir rhwng y ffowndri a’r porthladd? Un o bedair ffowndri ym Merthyr oedd Penydarren, ac yr oedd gan y fwyaf a’r pwysicaf ohonynt, gwaith dur Crawshay yng Nghyfarthfa, ei chamlas breifat at ei defnydd. Cytunodd y tair ffowndri arall i adeiladu tramffordd ychydig dros naw milltir o hyd o Ferthyr i Abercynon yn 1802, tramffordd sydd o ddiddordeb oherwydd ei bod yn cydoesi â’r un gymharol a adeiladwyd gan Richard Pennant rhwng chwarel y Penrhyn a phorthladd Abercegin. Mae’n amheus y gellid bod wedi defnyddio’r dramffordd gynnar hon i drosglwyddo llwyth a oedd mor anhylaw, o gofio bod ei llwybr mor droellog a serth ac yn fyr o gyrraedd ei nod yng Nghaerdydd. Serch hynny, er diddordeb pellach, ond amherthnasol i hanes y bont, hon oedd y dramffordd a ddefnyddiwyd i redeg injan stêm Trevethick yn 1804, yr injan stem gyntaf yn y byd a deithiodd y naw milltir rhwng Merthyr ac Abercynon ar gyflymder o bum milltir yr awr i ennill her o £1000 am ei gorchest.

Nid oes rhaid ymhelaethu ymhellach, mae pont Aberogwen lle y mae er gwaethaf pob dirgelwch yn ei chylch. Mae’n rhaid bod manylion penodol ei bodolaeth i’w darganfod yma yng Ngwynedd neu yn ne Cymru, ond am y tro rhaid bodloni ar ddamcaniaethau megis yr uchod hyd oni y daw ffeithiau i’w gwrthbrofi.

Gwybodaeth gan  Griff C. Morris, Rhos y Nant, Bethesda

Bodforus

Dyma gyfraniad arall gan gyfrannwr gwadd sef Yr Athro Iolo Wyn Williams, gynt o Dal y Cae, Tregarth ond yn awr o Fangor.

Bodforus

Mae  archwilio a chofnodi gam wrth gam fy nghoeden deulu wedi datgelu ffeithiau cwbl annisgwyl am hanes fy llinach i. Cefais fy magu yn y Bermo yn fab i brifathro’r ysgol gynradd leol yno, y prifardd W. D Williams. Roedd yntau wedi ei eni a’i fagu yng Nglanrafon ger Corwen yn yr hen Sir Feirionnydd. Prin y disgwyliwn ddarganfod fod  un rhan o’m tylwyth yn hanu o Ddyffryn Ogwen.

Mae’r cofnod hwn yn ymwneud â Morris Jones, yr  ‘hen broffwyd’ fel y’i gelwid, a drigai ym Modforus ar fin y ffordd bost ger Braichmelyn. Ganed yr hen broffwyd yn 1782, ym Mraich y Cafn, plwyf Llandygái  medd un ffynhonnell ,  lleoliad bryd hynny a fyddai’n agos at ymyl y chwarel a ddatblygodd ychydig yn ddiweddarach yn chwarel y  Penrhyn.  Yr oedd yn un o ddeuddeg o blant Sion William (B)ellis o Fraich Talog, Tregarth. Ceir disgrifiad manwl iawn o osodiad Morris a’i frawd Thomas  gan y Parch Griffith Jones , Tregarth, fel dynion ‘yn gryfion iawn nid corachod dan size,  pob un yn ddwy lath o hyd, yn wrhyd. Yr oeddynt yn esgyrniog iawn a chymalau mawr, eu crwyn yn llac amdanynt, fel na pe buasent eu llond. Yr oedd Morris yn fwy ac yn lletach na Thomas yn 10 ugain neu 11 ugain o bwysau’.  Mae’n rhyfeddol fel mae manylion o’r fath yn creu darlun annisgwyl o’r gwrthrych tra bo manylion mwy perthynol am amgylchiadau ei waith a’i deulu yn llawer anos eu canfod.  Yr oedd yn briod â Catrin, merch o Ddolwyddelan, a ganed iddynt ddeg o blant – naw bachgen ac un ferch . Fel Morris Jones, Y Chwarel, yr adweinid ef gyntaf , ond wrth i’w deulu ehangu llwyddodd i gael prydles ar ddarn o dir gan yr Arglwydd Penrhyn  a chyda benthyciad ariannol gan hen Gristion o’r enw Owen Jones, Machine, adeiladodd ei gartref ym Modforus.  Trigai cyfanswm o bymtheg person yn y tŷ ar un cyfnod. Ymfudodd pump o’r meibion America a bu farw dau fab arall cyn eu rhieni. Chwarelwr oedd Morris wrth ei alwedigaeth ac mae’n rhyfeddol sut y llwyddodd i ddilyn gyrfa eithriadol lwyddiannus fel pregethwr a pharhau i weithio yn ddyddiol yn y gloddfa.

Fel ‘yr hen broffwyd’ y cyfeirid at Morris Jones yn Nyffryn Ogwen ond adwaenid ef hefyd fel y Parch Morris Jones, Jerusalem.  Ef oedd gweinidog cyntaf capel Jerusalem, prif gapel y Methodistiaid Calfinaidd yn y pentref.  Ond sut y bu i’r gŵr distadl, ond ffyddlon hwn, gyrraedd i’r  fath offeiriadaeth?  I ateb hynny mae angen ceisio gosod Morris Jones o fewn cyd-destun ei gyfnod. Fel cynifer o ŵyr o bob oedran drwy Gymru ar dro’r ddeunawfed ganrif cael ei achub wnaeth Morris Jones. Adroddir ei fod ef a’i gyfoedion ar y ffordd i dafarn neilltuedig yn Nhyn y Maes pan gafodd dröedigaeth a newidiodd gwrs ei fywyd.  Oddeutu 1812 y dechreuodd bregethu pan oedd yn ŵr aeddfed 30 oed. Nid ar chwarae bach y byddai dynion yn penderfynu mynd i bregethu yn nyddiau maboed i gyflwyno dogma gaeth ysbrydol i gymdeithas  Gymreig a bortreadwyd fel un eithriadol annuwiol ar derfyn y ddeunawfed ganrif.  Mae Llechidon yn rhagymadrodd ei lyfr ar enwogion Llanllechid a Llandygái , a gyhoeddwyd yn 1866, yn hallt iawn ei feirniadaeth o lacrwydd ac oferedd y gymdeithas leol cyn dyfodiad crefydd i buro’r awyrgylch.  Mewn tai a ffermydd y cynhelid y cyfarfodydd crefyddol cyntaf ac enwir aelwydydd Lôn Isaf, Abercaseg, Tai’n y Coed a Braich Talog fel rhai o’r mannau cychwynnol.  Roedd y Felin Isaf yn Llandygái hefyd yn gyrchfan nodedig i’r efengylwyr cynnar. Hwn oedd cartref John Williams, un o brif sylfaenwyr Anghydffurfiaeth yn yr ardal a  gŵr a ddioddefodd gam eithriadol yn 1787 pan orfodwyd ef gan Samuel Worthington, perchennog y Felin Isaf a Chrynwr wrth ei ddaliadau crefyddol, i adael ei gartref oherwydd y mynnai bregethu yn y tŷ. Gorchwyl mwy peryglus  fyddai pregethu yn yr awyr agored a chofnodir fel y lluchiwyd cerrig at George Lewis wrth iddo bregethu yn Nhregarth yn 1784 wedi i’r si fynd ar led ei fod yno i ‘dwyllo’r’ bobol. Yn Llanllechid oddeutu’r un amser ymosodwyd ar bregethwr arall gan dri dyn wrth bregethu i griw a ymgasglodd ger fynedfa’r eglwys.

Perthynai Morris Jones i gyfnod ychydig mwy goddefgar  pan oedd yr enwadau yn sefydlu addoldai sefydlog yn y dyffryn.  Cychwynnodd bregethu gyda’r Annibynwyr cyn ymuno â’r trefnyddion Calfinaidd yng nghapel Carneddi  yn 1817, ond yna yn 1842 ymaelododd â chapel newydd Jerusalem pan gafodd ei agor fel addoldy pwysicaf yr enwad yn yr ardal. Ystyrid ef yn bregethwr grymus gyda ‘llais clir a soniarus’ a cheir nifer o bortreadau diddorol sy’n cwmpasu ei gyfraniad fel negesydd yr efengyl. Disgrifir ef gan Hugh Derfel fel ‘dyn dirodres ymdrechgar dros Grist ac yn gynghorwr da bob amser’.  Cyfeirir at ei ddull syml a ffraeth o draddodi ac amlygir ei  fod yn ddoeth a phwrpasol  ei gyfraniad er na fyddai’n pregethu am fwy na chwarter awr. Yn yr holl deyrngedau pwysleisid nad oedd yn ddyn ‘dysgiedig’ ac mae Llechidon braidd yn ddifalch wrth gyfeirio nad oedd ‘wedi ei gynysgaethu â rhyw dalentau dysglaer iawn;  eto yr oedd yn meddu ar ddoniau neilltuol, a chawn ambell waith y meddyliau mwyaf ardderchog ganddo, teilwng o enaid gwir fawr’.  Pwysleisir fwy nag unwaith ei ffyddlondeb a’i deyrngarwch ond canfyddir nifer o hen gyfeiriadau digon gwasaidd ymysg y canmol, rhai megis na chafodd ‘fanteision  addysg ond llafuriodd trwy lawer o anfanteision’, neu ei fod ‘yn dalentog a byddai ganddo weithiau ambell ruthr o huawdledd a synnai bawb’.

Ar gychwyn ei yrfa yr oedd  yn deithiwr mawr yn ‘brasgamu’ hyd fynyddoedd ei gymdogaeth haf a gaeaf i ledaenu ei neges.  Ar lawer Saboth byddai’n cychwyn am Gwm Eigia ac wedi cyrraedd y mynydd tynnai ei esgidiau i groesi’r Aryg cyn esgyn i lawr i Gwm Eigia a Chedryn i bregethu. Am flynyddoedd bu’n cerdded i bregethu yn Llanberis – pregeth yn y bore yn Nrws y Coed, am ddau yn Llanberis,  ac yn yr hwyr oedfa yn Nhai Duon.  Teithiai yn aml i Ddolwyddelan, cartref genedigol ei wraig, a chyfeirir ato fel sefydlydd cyntaf yr enwad yn yr ardal honno. Golygai  cerdded i gadw rhai o’r cyhoeddiadau hyn gychwyn o Fodforus am dri yn y bore a chyrraedd gartref wedi naw yn y nos. Mae’n amlwg y byddai’n cael ei dalu am yr oedfaon hyn er y byddai’r tâl yn amrywio’n  fawr o le i le yn dibynnu ar gryfder yr achos. Fel y nododd un o’i gofianwyr  ‘pan oedd yr achos yn isel yn nechreuad ei weinidogaeth bu yn mynd i bell ffordd a chael ond 1s 6c am ei lafur a gwyddus un tro ond 6c’.

Yn ddiweddarach yn ei yrfa wedi iddo ennill ei blwyf fel pregethwr poblogaidd, gallai deithio yn llawer mwy cyfforddus mewn cerbyd, yn arbennig wedi i ffordd fawr Telford gael ei hagor rhwng 1820 ac 1825. Yn ddiweddarach fyth yn ystod deng mlynedd olaf ei oes roedd y rheilffordd wedi ei hadeiladu rhwng Caer a Chaergybi gan ledaenu maes ei genhadaeth i weddill Gogledd Cymru. O ganlyniad bu’n pregethu cyn belled â’r Bala, Sir y Fflint ac unwaith yn Lerpwl.   Ar un o’i deithiau  i bregethu y mabwysiadodd ei enw fel ‘yr hen broffwyd’ . Yr oedd ef a chydymaith yn teithio mewn coets i Sir Fôn. Cyn croesi Pont y Borth aeth y gyrrwr i’r dafarn am lymaid. Proffwydodd Morris  Jones y byddai’r goets yn troi drosodd wrth groesi’r bont a phenderfynodd mai gwell fyddai iddo ef a’i gydymaith ei cherdded ar droed. Yn ebrwydd, troi drosodd fu hanes y goets gan gadarnhau rhagwelediad proffwydol y pregethwr.

Mae’n debyg y symudodd Morris Jones ei aelodaeth o gapel Carneddi i gapel newydd Jerusalem  pan agorwyd yr addoldy ym mis Hydref 1842. Ni chymerodd ran yn y pregethau a  ddigwyddodd dros ddau ddiwrnod a hanner i ddathlu’r amgylchiad ac mae’n amlwg mai gweinidog mewn enw yn unig ydoedd  hyd oni’r ordeiniwyd ef i’r weinidogaeth yn 1845 pan oedd yn 65 oed.  Ef felly oedd gweinidog cyntaf Jerusalem o 1845 hyd 1860 pan ddilynwyd ef gan y Parch Josiah Thomas.  A dderbyniai dâl am ei swydd nid oes gofnod,  er bod mantolen ariannol blynyddoedd cyntaf y capel yn wybyddus. Mae’n amlwg fod parch enfawr i Morris Jones yn y capel, fel yn y gymdogaeth, ac adlewyrchir hyn yn y teyrngedau a ymddangosodd wedi ei farwolaeth yn ŵr pedwar ugain oed yn 1862. Mae’r disgrifiad o’i gladdedigaeth a ymddangosodd yn y Faner ar Fai 28ain, 1862 yn werth ei ddyfynnu yn llawn nid yn unig oherwydd ei fod yn tanlinellu parch yr ardal at yr ymadawedig ond hefyd oherwydd ei fod yn ddarlun o drefn gosgordd angladdol yn Nyffryn Ogwen yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg: ‘ymgynullodd y dyrfa fwyaf a welsom erioed mewn claddedigaeth yn y gymdogaeth hon, yn weinidogion, diaconiaid, a chyfeillion i hebrwng ei weddillion i’w hir gartref. Cychwynnodd oddi wrth y tŷ tua dau o’r gloch, pryd y darllenodd  ac y gweddïodd y Parch Josiah Thomas. Yna ymffurfiwyd yn orymdaith drefnus, tua 30 o weinidogion o bob enwad crefyddol yn gyntaf; yna y diaconiaid o bob enwad; yna y cantorion, pa rai a ganasant ar hyd y ffordd, yn y capel, a’r eglwys ac wrth y bedd; y nesaf yr elor; yna teulu y trancedig; yna y dyrfa yn gyffredinol. Aethpwyd felly yn arafaidd i gapel Jerusalem, pa un a gafodd ei orlenwi.  Bernir fod y gynulleidfa o 12 i 15 cant’. Fel mesur o lafur Morris Jones yn Jerusalem casglodd yr aelodau £32 i roddi cofadail deilwng ar ei fedd ym mynwent Glanogwen.

Er bod Morris Jones wedi ymgysegru ei fywyd i ddilyn ei  geidwad ysbrydol yn ei fywyd bob dydd wynebai awdurdod meistri bydol ei gymdeithas.  Adroddir stori deuluol fod dau o’i feibion, Robert a Moses, wedi mynd i botsio i afon Ogwen ac iddynt gael eu dal gan y ciper. Llwyddasant i ddianc drwy foddi ci y cipar ond yr oedd eu henwau yn wybyddus a byddai disgwyl canlyniadau difrifol i’r drosedd gan y byddai stad y Penrhyn yn hawlio perchnogaeth pob ysglyfaeth a physgodyn ei thiriogaeth. Y canlyniad oedd i’r ddau frawd ymfudo i America oddeutu 1846 gan briodi yno a chychwyn llinach Americanaidd y teulu.  Mae’n ddiddorol sylwi fod ymadawiad y ddau frawd yn cyd-daro o fewn blwyddyn fwy neu lai i gychwyn gyrfa eu tad fel gweinidog capel Jerusalem.

Mab arall i Morris Jones oedd John a oedd wedi ymsefydlu yn nhyddyn Cefn ‘Rynys ym Mynydd Llandygái. Merch iddo ef, sef Jane Jones,  a symudodd i fyw i Lanrafon, Corwen, a phriodi â Thomas Williams, mab y siop, a thrwy hynny gysylltu fy llinach i gyda’r rhan hon o’r hen Sir Feirionnydd.  Ond stori arall i’w hadrodd fyddai honno!

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau  Llandegai a Llanllechid. Bethesda.

William Parry (Llecheidon). 1867. Llenyddiaeth ac Enwogion Llanllechid a Llandegai. Dolgellau.

Llawysgrif heb awdur a dyddiad – Crynodeb – Hanes Dechreuad a Chynnydd yr Achos Methodistaidd yn Jerusalem. Llawysgrif ym meddiant Dr Dafydd Roberts, Cae’r Wern.

R.O. 1886. Cofiant y Parch Morris Jones, Rhen Broffwyd, Jerusalem, Bethesda.  Bethesda

Cyfleusterau angenrheidiol

Mae cofnodi rhestr o adeiladau atodol a oedd yn rhan o gyfleusterau angenrheidiol mewn tai yn Nyffryn Ogwen yn dasg anodd bellach oherwydd diflannodd y mwyafrif wrth i’r tai gael eu moderneiddio a’r gwasanaethau gael eu cynnwys dan yr un to. Yr adeiladau perthnasol oedd y cwt glo, yr ystafell ymolchi a’r tŷ bach, cyfleusterau a fyddai gan amlaf y tu allan i’r tŷ yn arbennig mewn rhesi tai unffurf eu hadeiladwaith. Mewn ffermdy sylweddol megis Coetmor, a adeiladwyd yn 1875, lleolwyd yr ystafell ymolchi, a oedd hefyd yn gwasanaethu fel washiws, y tu allan i’r drws cefn, a chuddiwyd y tŷ bach y tu draw i gornel gul ddisylw.

Lle chwech Gwern Gof Isaf

Mantais fawr y ffermdai oedd y gellid lleoli’r tai bach beth pellter oddi wrth y tŷ, a’u gosod yn aml uwchlaw ffos ddŵr y gallai gwyntoedd teg ei awyru. Dyna gyfleuster na ellid ei drefnu mor gyfleus mewn rhesi tai yn y pentref wrth gwrs. Yng Nghoetmor yr oedd ail gyfleuster uwchlaw’r domen dail, ond nid oedd hon ar gyfer defnydd gwahoddedigion i’r tŷ, ond yr oedd ei chynnwys yr un mor ddefnyddiol ar gyfer priddo’r ardd a’r caeau. Does ryfedd fod Coetmor yn enwog am ei thatws!

Ar waelod yr ardd yr oedd y tai bach fel arfer, ond prin fod un o’r adeiladau hollbwysig hyn wedi goroesi erbyn hyn heb gael eu trosi yn siediau aml bwrpas. Er yn llawer llai na’r cwt glo yr oedd eu hadeiladwaith yn

Lle chwech yn Llanllechid

fwy cymesur, a’r to wedi ei doi â llechi pwrpasol a fesurai naill ai 10×5 neu 12×6 modfedd. Roedd y llechi hyn wedi’u hollti’n arbennig ar gyfer y math hwn o gyfleuster gan y bechgyn bach a fyddai’n dysgu eu crefft yn Chwarel y Penrhyn. Cyn dyddiad sefydlu system carthffosiaeth gymunedol ar lan Afon Ogwen yn Nolgoch oddeutu’r 1850au , arferid gwagio carthion y tai bach gan gasglwr yn gyrru trol o un stryd i’r llall. Dyna swydd na fyddai rhestr hir o ymgeiswyr yn cystadlu am ei llenwi bid sicr!

 

 

Cwt glo Dolgoch

Y cwt glo yw’r adeilad sydd wedi goroesi yn bennaf hyd heddiw. Mewn rhesi tai cynnar a adeiladwyd cyn 1850 yn y tir agored, megis Caeberllan neu Ddolgoch, lleolwyd y cytiau diaddurn hyn yn y fynedfa i’r ardd mewn safle cyfleus i’w cyflenwi a’u gwagio gan wraig y tŷ. Adeiladwyd nifer o’r cytiau hyn o bennau llifio llechi bras gyda chrawiau anghymesur yn do arnynt, megis yn yr enghreifftiau yng Nghaeberllan. Mewn llawer o resi tai diweddarach a adeiladwyd ar diroedd mwy cyfyng, megis y rhai ar lethrau serth y Gerlan sy’n dyddio o chwedegau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, yr oedd cynllunio’r cwt glo yn fwy problemus.  Yr ateb yno, wrth gwrs, oedd  lleoli’r cwt glo mewn cloddfa danddaearol yn y llethr yn union gyferbyn â’r drws cefn, megis yn Stryd y

Cwt glo Caeberllan

Ffynnon a Stryd Goronwy.  Cynllun tebyg oedd yn Stryd Hir, Gerlan, ac yno mae cwt enwocaf, er mwyaf ysgeler ei hanes yn Nyffryn Ogwen, lle carcharwyd mam y llenor Caradog Pritchard. Fel gweddill y rhesi tai adeiladwyd y cwt hwn yn rhan o wal y cae sydd dros y ffordd i’r tŷ.

Mae un adeilad domestig arall sy’n haeddu sylw yn Nyffryn Ogwen a hwn yw’r cwt rhew a adeiladwyd ym Mryn Meurig Mae’r adeilad bellach yn furddun ond fe dybir ei fod unwaith yn storfa ar gyfer rhewi bwyd, math o ragflaenydd i rewgelloedd ein cyfnod ni. Adeilad unigryw fyddai hwn wrth gwrs ac nid yw’n gyd-ddigwyddiad y cynlluniwyd Bryn Meurig ar gyfer un o giperiaid y stad.

Mewn cymhariaeth â rhesi tai ym Methesda mae gan rai o brif resi tai Mynydd Llandygái gyfleusterau tra gwahanol. Cymharer er enghraifft stryd megis Llwybr Main gyda Stryd Goronwy yn Gerlan, dau ddatblygiad sy’n cydoesi fwy neu lai. A derbyn fod tirwedd y ddau ddatblygiad yn bur wahanol – Llwybr Main ar dir gwastad a Stryd Goronwy ar lethr serth – yr oedd amcan y ddau ddatblygiad mor wahanol. Yn Gerlan y bwriad oedd cywasgu’r nifer mwyaf o dai i lain cymharol fychan o dir, tra yn y Mynydd adeiladwyd stryd o dai dwbl gydag acer o dir yn gysylltiedig. Yr adnodd pennaf felly oedd y tir a fyddai’n galluogi’r deiliad i ychwanegu elfen hunangynhaliol at eu bywoliaeth drwy gadw mochyn, ychydig o ddefaid, neu hyd yn oed fuwch, yn ogystal â dilyn galwedigaeth yn y chwarel. Yn Gerlan perthynai’r tir i ddatblygydd annibynnol a rhaid oedd cywasgu’r tai er mwyn ennill y gorau o’r datblygiad. Ym Mynydd Llandygái stad y Penrhyn oedd y perchennog, fel yng ngweddill y plwyf,  ac o ganlyniad nid oedd gofyn cyfyngu ar faint y cynllun.

Ffynhonnell

Gwybodaeth ychwanegol gan Wyn Roberts, Tregarth.

Tai’r Mynydd

Y mae gan Tai’r Mynydd arwyddocâd arbennig yn hanes cymdeithasol Dyffryn Ogwen. Yn dra anffodus er hynny, dinistriwyd adfeilion y tai ar y safle hwn mewn gweithred gwbl ddianghenraid gan berchennog nad oedd yn sylweddoli pwysigrwydd hanesyddol y safle.  Y tai oedd un o’r enghreifftiau cynharaf yn Nyffryn Ogwen o’r hyn y cyfeirir ato fel pensaernïaeth nawddogol gan berchennog gwreiddiol stad y Penrhyn,  Richard Pennant, Arglwydd cyntaf y Penrhyn.

Fel  perchennog chwarel Cae Braich y Cafn, a oedd yn datblygu’n gyflym  nepell i’r de o safle Tai’r Mynydd, mae’n siŵr y byddai Pennant wedi bod yn ymwybodol  o brinder tai i gartrefu ei weithlu mewn ardal a oedd mor wledig â Dyffryn Ogwen. Wrth deithio yn yr ardal yn 1804 meddai  Bingley –‘in different parts around are scattered  the whitwashe cottages of the workmen, built from the designs of Mr Wyatt’, a rhwng 1790 ac 1800 cofnodir fod Pennant wedi  adeiladu deugain o dai a oedd yn cynnwys chwedeg tri o anheddau byw.  Mantais fawr yr arglwydd oedd fod ganddo’r cyfalaf i adeiladu tai a’i fod hefyd yn berchen ar rannau helaeth o dir yr ardal. Yn 1798 adeiladodd res o wyth tŷ ar glwt agored o’r comin ym Mynydd Llandygái. Adnabyddid y safle fel Tai’r Mynydd ac mae’r enw wedi goroesi yn enw’r  ffordd sy’n arwain at y lleoliad sydd wedi ei leoli rhwng Hirdir a’r Gefnan.  Terfynir y ffordd gan domennydd  presennol chwarel y Penrhyn ac o’r bron na thraflyncwyd  yr holl safle gan eu hymlediad bygythiol.  Mae’n bur debyg mai cynllunydd y tai oedd Benjamin Wyatt, prif asiant Stad y Penrhyn yn y cyfnod. Datblygiad gwerinol iawn fyddai hwn mae’n siŵr o’i gymharu â chynlluniau cyfoesol, mwy mawreddog Wyatt yn Ogwen Banc a Phenisa’r Nant ar gyfer  Anna Susannah,  gwraig Richard Pennant.

Cynlluniwyd Tai’r Mynydd ar gyfer chwarelwyr cyffredin ac o’r herwydd yr oedd cynllun rheolaidd a chyson yr holl safle yn unigryw o safbwynt eu gosodiad pensaernïol. Roedd y cysyniad hefyd o dai ar gyfer y gweithwyr  hefyd yn un newydd a phwysig yn hanes yr ardal. Adeiladwyd y tai yn rhes gyflawn o fythynnod un llawr syml, i gynnwys dwy ystafell a chroglofft uwchlaw. Adeiladwyd y rhes gyda cherrig bras ac roedd arnynt doeau o lechi. Roedd safon yr adeiladwaith  felly yn uwch na’r anheddau gwael a geid yn rhannau helaethaf  Cymru yn y cyfnod, gan gynnwys Dyffryn Ogwen.  Nodwedd

Cynllun Tai’r Mynydd yn 1889. Map OS 1889.

arbennig y tai oedd bod stribed hir a chul o dir o flaen bob uned gan gyflawni  undod rheolaidd i’r holl gynllun. Mesurai stribed yr ardd hiraf ychydig dros 55 metr o hyd wrth ddeg metr o led yn fras  (18 x 3 llath).  Mae cynllun rheolaidd yr holl safle yn dra gwahanol i gynlluniau bythynnod cyfredol a oedd gerllaw’r datblygiad. Mae’n wir fod gwahaniaeth sylfaenol  rhwng  gosodiad rheolaidd rhes o dai unffurf a bythynnod unigol , megis y rhai a safai yn gymharol agos at Dai’r Mynydd yn Braich, Talgae a Thregarth.  Roedd clwt o dir afreolaidd ei gynllun ger y bythynnod hyn a fyddai’n llai nag acer ei faint. Cymharer, er enghraifft,  gynllun rhif 62 yn Nhregarth oedd a dau lain perthynol yn mesur ychydig yn fwy nag un acer o faint, gydag un o’r unedau unigol rheolaidd ei gynllun yn Nhai’r Mynydd.

Bythynnod Tregarth yn 1768 – rhan o Arolwg Richard Pennant o stad y Penrhyn – Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor – Archif Penrhyn ychwanegol 2944

Mae’n ddiddorol sylwi mai yn Arolwg stad y Penrhyn yn 1768 cyfeirir at y clytiau bychan sy’n gysylltiedig â’r bythynnod fel ‘gardd’ a dyna yn ogystal  oedd swyddogaeth y lleiniau hir gul yn Nhai’r Mynydd.

Sut felly y cyrhaeddodd yr aderyn brith hwn i ganol y brain ar lethrau Mynydd Llandygái? Mae’n bur debyg y dylid chwilio am gynsail i gynllun Wyatt o gyfeiriad y tu allan i Dyffryn Ogwen.  Ac y mae dau ddewis posibl,  y naill fel y llall heb ffeithiau i’w cadarnhau. Yn gyntaf gallasai Wyatt fod yn gyfarwydd â chynlluniau y ‘burgages’, sef gerddi y dinasyddion ym mwrdesdrefi  concwest Edward y cyntaf yng Nghymru.  Yng Nghaernarfon  ac yng Nghricieth mesurai’r gerddi rheolaidd hyn ychydig llai nag wyth llath mewn hyd wrth bump llath mewn lled tra bo gerddi Biwmares yn wyth llath wrth oddeutu tair llath. Mae’n annhebygol, er nad yn amhosibl, y gwyddai Wyatt am y gerddi hyn, ond mae eu maint a’u lled afreolaidd yn debygol o fynd yn erbyn eu derbyn fel y llinyn mesur cywir.

Stad Coates yn Jamaica 1775. Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor – Mapiau Penrhyn S 2788, drwy garedigrwydd a chaniatâd. Plan of Coate’s Estate in the parish of Clarendon, Jamaica, the property of John Pennant Esq, surveyed by Rome and Burton at thr request of John Shirkle Esq, 1775 – scale 1 inch to 10 chains.

Yr ail ddewis fyddai edrych tuag at stadau siwgr teulu’r Penrhyn yn Jamaica. Yn y stadau hyn yr oedd y caethweision wedi’u lletya mewn tai unigol gyda’r hawl i ddefnyddio gardd ar gyfer plannu llysiau.  Er mae’n debyg nad ymwelodd Pennant yn bersonol â Jamaica yr oedd yn gyfarwydd â gweld cynlluniau map o’i eiddo yno, ac fel perchennog ystyrir ei fod yn ddylanwadol iawn yn cyfarwyddo  gofalaeth ei ystadau. Dywedir ei fod hefyd yn dra ymwybodol  o anghenion sylfaenol ei gaethweision o ran llety, bwyd a iechyd cymharol dda. Wedi’r cyfan, roedd pob caethwas yn fuddsoddiad ariannol i’w warchod. Yn Jamaica, yn ôl y sôn, ar derfyn pob blwyddyn derbyniai pob caethwas  ddogn o rym fel math o ‘dal’ bonws am ei lafur di dal. Gallasai’r caethwas hirben werthu ei ddogn i eraill, a chyda  caniatâd y perchennog, ddefnyddio’r arian i brynu rhandir ychwanegol gan roddi iddo elfen o hunangynhaliaeth yn ei ymdrechion i gynnal ei deulu, ond heb eto ei alluogi i ennill ei ryddid. Mae nifer o fapiau  o blanhigfeydd John Pennant, tad Richard, yn dyddio o gyfnod 1770-75 yn Jamaica. Mae un cynllun penodol  o Stad Coate’s ym mhlwyf Clarendon yn dangos yn eglur raniadau tir y stad, ac mae rhanbarth arbennig wedi’i neilltuo ar gyfer defnydd y caethweision (dynodir â W ar y map). Gwelir fod y rhanbarth hwn  wedi’i rannu yn leiniau hirgul tra bo tai y caethweision mewn rhandir cyfagos (dynodir â X ar y map).

Manylyn o fap Stad Coates uchod yn dangos rhandiroedd y caethweision

Gellir awgrymu mai y math hwn o drefniant gweinyddol o Jamaica oedd y cynsail i gynllun Richard Pennant yn Nhai’r Mynydd yn 1798 ac mai hwn oedd y cynsail o haelioni awdurdodol a ddefnyddiwyd  gan stad y Penrhyn fel  templed ar gyfer adeiladu y Gefnan yn 1843, ac  eto yn 1862 yn natblygiad cynhwysfawr, ond unffurf, cynllun Tan y Bwlch a Llwybr Main. Fel yn Jamaica, felly hefyd ar Fynydd Llandygái, y tenant drwy ei lafur oedd yn gyfrifol am adeiladu’r tŷ a chynnal yr ardd, ac yn Nyffryn Ogwen eu ‘braint’ oedd cael byw yn y tŷ hyd at derfyn y les cyn i’r stad ail berchenogi’r adeilad.  Wrth i Pennant gynllunio Tai’r Mynydd tybed faint o ymwybyddiaeth ddyngarol  Samuel Worthington, ei gyfaill o Grynwr a’i gyd ddiwydiannwr o Lerpwl, a’i dylanwadodd?  Ynteu ai gwell fyddai derbyn mai cymhelliad pennaf y cynllun oedd cyfrannu at hunan-les nawddoglyd Richard Pennant?

Ffynonellau

Gwybodaeth bersonol gan E H Douglas Pennant, Llandygái a thrafodaeth berthnasol gyda Rhian Parry, Porthaethwy.

Judith  Alfrey. 2001.  Rural Building in Nineteenth Century North Wales; the role of the great estates. Archaeologia Cambrensis,,CXLVII (1998), 199-216

A.H. Dodd  1968. A History of Caernarvonshire 1284-1900. Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. Dinbych

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Y PARCH ELIAS OWEN (1833-1899)

Dyma gyfraniad gan un arall o’n cyfranwyr gwadd sef Dilwyn Pritchard, Rachub sy’n gadeirydd Cymdeithas Hanes Llanllechid a Rachub.

Er bod ysgol ddyddiol wedi ei chynnal  ar safle’r Eglwys yn Llanllechid ers o leiaf 1789 fe benderfynwyd  ym 1828 gwario £155 11s.11c ar adeiladu ysgol newydd ar dir a roddwyd gan Evan Hughes, Brynllwyd, Llanidan. Roedd y safle gryn hanner milltir o’r eglwys ac ar ganol y sgwâr yn Rachub. Derbyniwyd  y byddai rhaid cyflogi athrawon trwyddedig gan mai athrawon didrwydded fu’n gyfrifol am addysg y plwyfolion. Bu’r ysgol yn agored hyd at 1953 pan adeiladwyd ysgol newydd ger Maes Bleddyn. Addaswyd yr adeilad ar ddiwedd y ganrif ddiwethaf fel fflatiau i’r henoed.

ADDYSG YN Y PLWYFI

Elias Owen

Yng nghanol y ddegawd 1850au cyrhaeddodd prifathro newydd i’r ysgol. Ganwyd Elias Owen yn Llandysilio, Sir Drefaldwyn ac er ei fod yn ddi-Gymraeg, o fewn mater o wythnosau siaradai Gymraeg fel un o’r brodorion. Fe wasanaethodd yr ysgol hyd at 1871. Dyma ei unig swydd fel athro.

Cafodd ef ei addysg yn ysgol genedlaethol, Llanidloes, cyn mynd ymlaen i addysg uwch mewn coleg addysgu ysgolfeistri dan nawdd yr eglwys, sef, yr Oxford Diocesan Training College for Headmasters, ger Rhydychen. Ym 1868 derbyniwyd ef fel myfyriwr allanol gan Goleg y Drindod Dulyn a  llwyddodd i ennill gradd B.A. dosbarth cyntaf ym 1871. Ym 1878 cwblhaodd ef a’i ddau frawd, Elijah a Timothy gwrs Meistr gan ennill graddau uchel o Ddulyn. Ym 1863 roedd Elijah yn brifathro ar ysgol Glan Ogwen, Bethesda.

Ym1846 penododd y Llywodraeth arolygwyr i edrych ar y maes addysg drwy Gymru, ac fe adnabyddir yr adroddiad bellach fel Y Llyfrau Gleision. Yn ei gyfrol Hynafiaethau  Llandegai a Llanllechid nodai Huw Derfel fod dwy ysgol y Wladwriaeth o fewn y ddau blwyf, yn Llandygái a Llanllechid, aiff ymlaen i honni fod y ddwy yn ysgolion llwyddiannus. Y rheswm dros honiad Huw Derfel yw na chafodd yr un o’r ddwy ysgol sylw gan yr arolygwyr, hynny yn wahanol i fwyafrif o ysgolion Cymru. Dyma ddywed Derfel, ‘…yr oeddynt yn ysgolion go dda debygid, cymaint felly fel na wnaeth yr Yswain Johnson un sylw o honynyt.’

Adeilad Ysgol y Wladwriaeth yn Rachub

Ym mis Rhagfyr 1864 nodai Huw Derfel fod ysgol Llanllechid yn addysgu 95 o fechgyn a 108 o ferched. Mae dau athro yn cael eu cyflogi sef Mr Elias Owen ag un Mrs Davies.

BYWYD a THEULU ELIAS OWEN.

Priododd Elias â Margaret Pierce, yr hon yn ôl cyfrifiad 1861 a anwyd ym mhlwyf Llanllechid, ac yn ferch i chwarelwr William Pierce a’i wraig Elizabeth. Serch y cysylltiad â Rachub, yng nghapel Cymraeg Brownlow Hill, Lerpwl y priodwyd Elias a Margaret ar Awst 2 1858. Ymgartrefodd y ddau yn Rhianfa, 28 Ffordd Llanllechid. Ganwyd pedwar ar ddeg o blant iddynt ond fe gollwyd merch ddwyflwydd oed tra oeddynt yn byw yn Sir Ddinbych. Ganwyd yr wyth plentyn cyntaf tra oeddynt yn byw yn Rachub. Roedd dau o’r meibion William ac Elias yn bêl droedwyr ardderchog. Chwaraeai’r ddau i dîm amatur llwyddiannus Rhuthun. Aeth y ddau ymlaen i ennill capiau yn nhîm llawn Cymru. William yn ennill deuddeg cap ac Elias yn ennill tri. Gwasgarodd y plant drwy’r byd, Awstralia, Seland Newydd, Chile, Lloegr a thrwy Gymru. Dilynodd nifer o’r hogiau ôl-traed y tad gan wasanaethau o fewn yr eglwys.

Fe gadwodd un o’i ferched gysylltiad â’r ardal hon. Ganwyd Gwen Lily yn 1879 yn Nhrefaldwyn ond daeth i’r ardal hon gan briodi David Williams, masnachwr lleol ac aelod o’r teulu fu’n flaenllaw yn cychwyn busnes bysus a lorïau, Grey Motors. Deil hynafiaid y teulu o hyd yn yr ardal. Bu Gwen Lily farw ym 1969 yn 90 mlwydd oed ac fe’i claddwyd, gyda’i gŵr, ym mynwent Eglwys Llanllechid.

Map Elias Owen o safleoedd archaeolegol yr ardal.

Tra oedd yn Rachub, ac o dan ddylanwad y rheithor, Y Parch John Evans, datblygodd Elias ddiddordeb mewn archaeoleg, hynafiaethau a daearyddiaeth yr ardal. Dyma gyfnod y bu yn ymwneud â gwaith ymchwil i gaerau Rhufeinig ar Foel Faban. Cynhyrchodd fap trylwyr o’r plwyf yn dangos safleoedd hynafiaethol pwysig. Cafodd y map llawn ei gyhoeddi yn ddiweddarach yn yr Archaeologia Cambrensis. Cyfrifir y wybodaeth ar y mapiau hyn fel rhai pwysig ymysg haneswyr ac archeolegwyr. (Gweler hefyd erthygl Cytiau Gwyddelod Allt Goch am ragor o wybodaeth am y gwaith hwn(gol.)).

I’R EGLWYS

Ymadawodd â Rachub ym 1871 pan ordeiniwyd ef gan Esgob Bangor a’i benodi’n giwrad yn eglwys Sant Gwynnog, Llanwnnog, ger Caersws. Yma y daeth yn gyfaill i’r bardd John Ceiriog Hughes a oedd yn orsaf-feistr yn Llanidloes ar y pryd. Symudodd ym 1875 i ofalu am eglwys Y Drindod yng Nghroesoswallt. Blwyddyn yn unig y bu yno gan iddo dderbyn swydd fel swyddog Addysg ar Esgobaeth Llanelwy gan symud i fyw i Lanfwrog ger Rhuthun. Cyplysodd y swydd hon gyda’r  gwaith fel rheithor Eglwys Sant Michael yn Efenechtyd. Ddeng mlynedd yn ddiweddarach symudodd i ofalu am eglwys ym mhlwyf Llanyblodwel yn Swydd Amwythig.

Wedi symud i Sir Ddinbych, ac ar ôl diwrnod o waith yn ymweld â gwahanol ysgolionr, arferai ymweld â rhai o hen drigolion yr ardaloedd yma. Cafodd sgyrsiau hir gyda hwy am yr hen ddyddiau ac fe gafodd wybodaeth werthfawr am gymeriadau, traddodiadau a llên-gwerin yr ardaloedd. Dysgodd ddigon o’r hanes i’w alluogi i ysgrifennu traethawd ar gyfer cystadleuaeth yn Eisteddfod Genedlaethol Llundain yn 1887. Enillodd £20 a medal am ei waith. Defnyddiodd y traethawd fel sail i’w gyfrol swmpus ar lên-gwerin yng Ngogledd Cymru – Welsh Folk-Lore – A Collection of the Folk-Tales and legends of North Wales. Dau ddarn o hanes sydd ynddo yn ymwneud â Dyffryn Ogwen, sef, hanes yr ysbryd blin arferai boenydio trigolion Caellwyngrydd drwy daflu cerrig atynt a hefyd adroddodd hanes y digwyddiadau dyrys wrth i’r Eglwys newydd yn Llanllechid gael ei hadeiladu.

Hyd ddiwedd ei oes daliai yn gynhyrchiol o fewn y byd cyhoeddi. Ym 1886 cyhoeddodd gyfrol bwysig yn ymwneud â hen groesau cerrig yn Nyffryn Clwyd – The Old Stone Crosses of the Vale of Clwyd. Ym 1895 golygodd gyfrol o waith y Parch Griffith Edwards (Gutyn Padarn), cyfaill iddo ers dyddiau’r ddau yn astudio yn Nulyn.

Yntau’n paratoi cyfrol newydd ar Ffynhonnau Crefyddol yng Ngogledd Cymru bu farw yn ddisymwth o lid yr ymennydd ym mis Mai 1899 yntau’n 65 mlwydd oed. Mae ffenestr liw er cof amdano i’w gweld yn eglwys Llanyblodwel.

Ffordd fawr Thomas Telford

Cynllun gwreiddiol  llwybr y ffordd bost newydd o Tŷ’n Tŵr i Bont y Pandy – Map drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau Cenedlaethol, Kew , PRO Work 6/89, 1815-21

Ffordd bost Telford yn Nant Ffrancon

Ffordd bost Telford ydi’r A5 presennol, a heb ei hadeiladu rhwng 1815 ac 1819 gan beiriannydd ffyrdd pwysicaf Prydain ei gyfnod ni fyddai pentref Bethesda yn bod heddiw. Drwy gynllunio llwybr cwbl newydd i’r  ffordd i redeg o Bont Ogwen i Bont y Pandy ar ochr ddwyreiniol Afon Ogwen gosododd y seiliau angenrheidiol i sefydlu’r pentref. Deddf  Uno 1801 rhwng Prydain a’r Iwerddon oedd y rheswm dros adeiladu ffordd i gysylltu  prifddinasoedd Llundain a Dulyn. Penodwyd Telford i gynllunio ac adeiladu’r prosiect. Hwn oedd cynllun peirianyddol mwyaf ei ddydd, a’r cyntaf i dderbyn cefnogaeth ariannol lawn gan y Llywodraeth. Cafodd Telford y cyfarwyddyd i adeiladu ffordd ddiogel ar gyfer cludo cerbydau cyflym, gyriant pedwar ceffyl ac iddi wyneb sych a llyfn a gwteri digonol a oedd wedi’i diogelu rhwng muriau cadarn. Yn y mannau mwyaf serth nid oedd y gogwydd i fod yn fwy na 1:40 ac roedd ei lled i aros yn gyson rhwng 28 a 30 troedfedd.  Wedi dewis y llwybr mwyaf ymarferol a’i nodi gyda phegiau, a’i rannu yn adrannau unigol, ei dasg nesaf oedd gwahodd ceisiadau gan gontractwyr i wneud y gwaith yn unol â gofynion y dasg ac o fewn amserlen benodol. Y  contractwr a gynigai’r pris isaf fyddai’n ennill y cytundeb.

Thomas Telford yn ŵr ieuanc oddeutu 35 oed

Rhwng Tachwedd 1815 a Thachwedd 1818 yr oedd o leiaf chwe chontract yn cydredeg rhwng Llyn Ogwen a Llandygái. Cyfanswm cost y prosiectau hyn oedd £10,812 sy’n cyfateb i £1,051,000 yn arian heddiw. Agorwyd y ffordd yn swyddogol yn 1826 gan dorri’r siwrnai o Lundain i Gaergybi o 41 awr yn 1815 i 28 awr yn 1831. Nid oedd teithio yn rhad  – y gost i deithio’n gysurus o fewn y cerbyd oedd chwe cheiniog y filltir a thair ceiniog i’r dewr ar y tu allan. Pris y daith gyfan oedd £38.11.4 heb sôn am gostau ychwanegol talu’r ostleriaid a cheidwaid y tollbyrth. Byr fu tymor gorchest Telford oherwydd yn 1850 gorffennwyd adeiladu’r rheilffordd rhwng Llundain a Chaergybi gan gynnig taith fwy cysurus, rhatach a chyflymach i’r teithiwr i Ddulyn. Yn 1851 collodd y ffordd gymhorthdal y Llywodraeth i’w chynnal fel  priffordd ryngwladol, ond i Fethesda hon oedd yr allwedd i lwyddiant dyfodol y pentref.

Gweler hefyd gofnodion: Cilfachau Telford; Gwesty’r Douglas Arms; Pont y Benglog; Rhes y Graig; Tyrpeg Lôn Isa

Ffynonellau

Quartermaine, J., Trinder, B., Turner, R. 2003  Thomas Telford’s Holyhead Road. CBA  Research Report 135. Council British Archaeology/CADW. York.

J.Ll. W. Williams; Lowri W. Williams 2015. Retracing Thomas Telford’s footsteps, the building of the post road through Dyffryn Ogwen in Gwynedd, 1815 – 1824. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 76, 35-60.

Town House a Country Estate

Mae pawb sydd yn byw yn Nyffryn Ogwen yn dra ymwybodol o ddylanwad Stad y Penrhyn, yn gam neu yn gymwys, ar hanes datblygiad ein cymuned. Ond efallai nad ydym yn llawn sylweddoli  fod awdurdod a chrafangau’r stad wedi treiddio ymhell y tu hwnt i ffiniau ein cwmwd ni. Gwyddom bellach am gysylltiad y Penrhyn â stadau siwgr India’r Gorllewin, ond efallai nad ydym mor gyfarwydd â’r rhan y chwaraeodd aelodau’r teulu, fel llawer o aelodau eraill teuluoedd bonedd Prydain, ym mywyd gwleidyddol y wlad.  Yn unol â dyhead y mwyafrif o deuluoedd bonedd Prydain yr oedd bod yn berchen ar dŷ ffasiynol yn Llundain yn gwbl angenrheidiol i’w delwedd gymdeithasol, ac yn hwylustod arbennig i’r rhai a fynnai ddilyn gyrfa wleidyddol. Yr oedd meddu ar eiddo ychwanegol i’r stad deuluol yn gaffaeliad pellach wrth ddringo’r ysgol gymdeithasol, boed hynny drwy briodas gyfleus neu drwy bryniant, neu hyd yn oed, drwy brydles. Meddu ar y ‘town house a’r country residence’ oedd y nod. Nid oedd teulu’r Penrhyn yn eithriad i’r rheidrwydd cymdeithasol hwn, er mae’n ddiddorol nodi mai cyfalaf y stad yn Llandygái fyddai’n ariannu a chynnal yr aelwydydd ychwanegol gan amlaf.

Yr oedd Richard Pennant, Arglwydd cyntaf y Penrhyn, yn Aelod Seneddol dros Petersfield yn Swydd Hampshire (1761-67), ac yna dros ddinas Lerpwl ar ddau achlysur rhwng 1767 a 1790. Tŷ arbennig yn Hanover Square, yr ardal ddrudfawr rhwng Mayfair ac Westminster, oedd ei gartref yn Llundain. Datblygwyd rhannau o’r ardal fonheddig hon, a Hanover Square yn arbennig, ar gyfer cartrefu uchelwyr mwyaf ffasiynol y cyfnod, yn bendefigion, yn aelodau seneddol ac yn gadfridogion milwrol, cymdeithas y byddai Pennant yn sicr o fod yn hapus yn eu plith.

Meddai yn ogystal ar stad Winnington Hall yn Sir Gaer. Dau dŷ wedi eu huno’n un oedd maenordy’r stad hon. Mae bellach wedi ei throsi yn gyfres o swyddfeydd mewn ardal a berthyn i dref Northwich yn Swydd Gaer. Daw’r tŷ gwreiddiol, sydd o fframwaith coed, o gyfnod diwedd yr unfed ganrif ar bymtheg pan berthynai’r stad i’r teulu bonheddig a roddodd iddo ei enw i Winningtom. Erbyn y ddeunawfed ganrif perchnogion y stad oedd teulu Warburton ac yr oedd Anna, gwraig Thomas Warburton, yn gyd etifeddes i Stad y Penrhyn. Yn 1765 priododd eu wyres Anna Susannah â Richard Pennant a thrwy’r briodas hon etifeddodd Richard stad y Penrhyn yn ei chyfanrwydd yn ogystal â stad Winnington Hall, ac etifeddodd Anna Susannah stadau siwgr ei gŵr yn Jamaica. A dyna greu grym economaidd rhyfeddol stad y Penrhyn ar derfyn y ddeunawfed ganrif. Richard Pennant oedd yn gyfrifol am adeiladu’r cymar cerrig i’r tŷ gwreiddiol yn Winnington pan gomisiynodd Samuel Wyatt i gynllunio’r ychwanegiad yn 1775. Ni bu’r stad ym meddiant y Penrhyn am gyfnod hir iawn.  Ar farwolaeth Richard Pennant yn 1808 gorfu i Anne Susannah werthu’r stad er mwyn rhyddhau arian i dalu dyledion sylweddol ei gŵr wedi iddo ef orwario ar ddatblygu economi amaethyddol a diwydiannol ei stad yn Nyffryn Ogwen.

Olynydd  Pennant yn y Penrhyn oedd George Hay Dawkins, y gŵr a fynnodd gofeb narsisaidd yn ei honglad hyll o gastell yn Llandygái. Yr oedd hwn yn Aelod Seneddol Newark yn Swydd Nottingham rhwng 1814 ac 1817, ac yna dros New Romney yn Swydd Caint o 1820 i 1830, ardaloedd a oedd yn ddigon pell o Ddyffryn Ogwen er mwyn iddo gael ymarfer ei uchelgais  boliticaidd. Cartref y teulu yn Llundain oedd 56 Portland Place, a’i stad yn y wlad oedd  Wicken, ger Stony Stratford ar y ffin rhwng Sir Buckingham a Sir Northampton. Os am ddewis un o’r rhannau mwyaf drudfawr a ffasiynol o Lundain yna byddai Portland Place yn uchel ar y rhestr. Cynlluniwyd y stryd gan Robert a James Adam ar gyfer Dug Portland ar ddiwedd y ddeunawfed ganrif, ac mae nifer o’r tai Sioraidd gwreiddiol yno heddiw. Mae’r stryd yn anarferol o lydan (33m/110t) o gymharu â gweddill strydoedd y brifddinas, a hynny oherwydd bod tenant cyntaf y stryd, yr Arglwydd Foley, wedi mynnu cael golygfa ddirwystr i gyfeiriad y gogledd, y math o orchymyn pendefigaidd hunanol nid annhebyg i’r wltimatwm a orfododd i breswylwyr tyddynnod glannau’r Fenai ddiflannu er mwyn sefydlu parc y Penrhyn ar gyfer George Hay. Ysgol sydd yn meddiannu rhif 56 Portland Place heddiw, a chyda llaw, pe baech am i’ch plant gael eu haddysgu ynddi fe gyst £6840 y tymor, a chofiwch fod tri thymor yn y flwyddyn addysgol!

Stad Wicken yn 1717

Yn 1838 y daeth Wicken gyntaf i sylw’r Penrhyn pan sicrhaodd George Hay Dawkins brydles ar 35 acer o’r stad. Gellir olrhain ei bodolaeth yn ôl i’r drydedd ganrif ar ddeg ac erbyn yr unfed ganrif ar bymtheg roedd ym meddiant teulu Dug Grafton. Yr oedd ganddi fanteision arbennig – yr oedd o fewn 50 milltir i Lundain ac roedd mewn rhan o Loegr a oedd yn enwog am ei helfeydd bonheddig.  Ar ôl deugain mlynedd dan brydles prynwyd y stad gyfan o 3042 acer gan Edward Gordon, Barwn cyntaf y Penrhyn, yn 1877. Bu’n Aelod Seneddol dros Sir Gaernarfon sawl tro rhwng 1841 ac 1865 hyd nes y’i dyrchafwyd i Dy’r Arglwyddi yn 1866. Nid Wicken oedd unig stad wledig Edward Gordon oherwydd bu hefyd yn brysur yn ehangu ei ddylanwad yn llawer nes at gartref. Yn 1859 prynodd stad eang Glan Conwy a ymestynnai hyd at ddyffryn Afon Lledr, Ysbyty Ifan a Llyn Conwy, a phrynodd diroedd ychwanegol yn Sir Gaernarfon gan sefydlu ei hun fel tirfeddiannwr mwyaf y sir yn 1871 gyda daliadaeth gyfan o dros 41,500 acer. Ond yr oedd gan Wicken le amlwg yn hanes teulu’r Penrhyn. Hon oedd yr encil wledig ddigyffro a oedd ymhell o drybestod diwydiannol Dyffryn Ogwen. Ychydig o fuddsoddiad oedd yn angenrheidiol i’w chynnal gan fod incwm sylweddol a chyson o chwarel y Penrhyn yn fodd i’w chadw mewn cyflwr graenus.  Meddai haneswyr Wicken wrth gloriannu hanes cysylltiad y stad gyda’r teulu – ‘The family appear to have regarded Wicken as a convenient second country estate … with more congenial neighbours and certainly more amenable tenants than the small farmers and quarrymen of North Wales amongst whom the family was deeply unpopular’.  A oes yma nodyn o fychanu tybed, ynteu a ydym efallai yn groen denau?

Yn 1866 olynydd Edward Gordon fel Aelod Seneddol, Sir Gaernarfon oedd ei fab George Sholto, hyd nes y’i trechwyd am y tro olaf yn etholiad 1880. Yr oedd gan hwn hefyd ei ddethol breswylfa yn Llundain. Nid oedd mor grand efallai â thai ei ragflaenwyr, ond yr oedd Mortimer House, Halkin St., eto yn rhan o ddatblygiad  Charles Fitzroy, Barwn Southampton ac Edward Harley, Iarll Mortimer ar ran ddethol o ganol y ddinas nid nepell o Oxford Circus.  Nid oes rhaid atgoffa cymuned Dyffryn Ogwen mai unplygrwydd ystyfnig y gŵr hwn wrth geisio gwarchod ei awdurdod  unbenaethol a arweiniodd at un o’r cyfnodau tristaf yn hanes yr ardal.

Eglwys y  Plwyf  yn Wicken, Swydd Northampton

Nid ar y ffrynt ddiwydiannol yn unig y brwydrai’r gŵr hwn rhag erydu ei awdurdod ond hefyd  gwrthwynebai yn ffyrnig nifer o fesurau seneddol  a gadarnhawyd yn y cyfnod rhwng 1888 a 1896 a gyfyngai ar hawliau tirfeddianwyr fel ef. Ond tra byddai’r brwydrau hyn yn chwalu cymunedau ym Methesda gallai George Sholto fwynhau tawelwch digyffro Wicken, neu lonyddwch llesmeiriol Glan Conwy neu arabedd cymdeithas ffroenuchel Mortimer House lle byddai’n cadw llygad barcud ar restrau dyledion y streicwyr hynny a breswyliai ar ei stad. Talodd George Sholto £2000 i adnewyddu ac ehangu eglwys y plwyf yn Wicken yn ystod blynyddoedd streig 1896/97 a hynny er cof am ei wraig gyntaf a fu farw yn 1896. Ac yn Wicken y’i claddwyd yntau yn 1907 er iddo farw ym Mortimer House yn Llundain.

Ni fynnai’r gŵr hwn dderbyn fod y rhod yn troi mewn gwleidyddiaeth, cysylltiadau diwydiannol a thegwch cymdeithasol a  bod dyddiau tirfeddianwyr trahaus fel efe wedi eu rhifo.  Cyfrannodd mesurau i reoli hawliau landlordiaeth, y dreth incwm a thollau marwolaeth i docio yn sylweddol faint eiddo’r Penrhyn yn ystod hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif. Er hynny, nid tan 1944 y bu i’r Penrhyn werthu Wicken a’r stadau siwgr yn Jamaica, ac yn 1973 y gollyngwyd gafael am y tro olaf ar chwarel y Penrhyn.

Ffynonellau 

E H Douglas Pennant. 1998. The Penrhyn Estate 1760-1997: The Pennants and the Douglas-Pennants. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 59. 35-54.

British History on Line. http/ww british-history – Wicken Estate, Northamptonshire,  tud. 413-438

Gwybodaeth ychwanegol drwy garedigrwydd Einion Thomas

Potsio yn Llyn John Bwtsiar, Afon Ogwen, 1884

Dyma gyfraniad arall gan gyfrannwr gwadd, Einion Thomas, Hendyrpeg, a chyn archifydd Archifau Prifysgol Bangor

Rhan o’r petisiwn a arwyddwyd gan 1961 o chwarelwyr y Penrhyn yn 1885 – drwy ganiatâd a charedigrwydd  Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor – Casgliad Ychwanegol y Penrhyn,  MS PFA/13/15s

Ysgolion Sul

Mae dyled Cymru i’r Ysgol Sul fel cyfundrefn grefyddol ac addysgol yn anfesuradwy. Gellir honni  fod parhad yr iaith Gymraeg yn rhannol ddyledus i lwyddiant ysgubol yr ysgolion hyn yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ond nid ffenomen Gymreig mo ysgolion Sul yn wreiddiol. Gellir olrhain eu tras yn y lle cyntaf i’r Eidal yn yr unfed ganrif ar bymtheg cyn iddynt gael eu poblogeiddio yn Lloegr yn ystod y ddeunawfed ganrif. Thomas Charles (1755-1814) o’r Bala sylweddolodd addasrwydd yr Ysgol Sul fel cyfrwng i ddysgu hanfodion y ffydd Gristnogol i oedolion a phlant Cymru gan ddefnyddio’r Beibl fel prif ffynhonnell y dysgu.  Yn ystod cyfnod anterth y gyfundrefn yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg datblygodd yr Ysgol Sul i fod yn un o’r grymoedd mwyaf dylanwadol ym mywyd cyhoeddus Cymru.

Yn Nyffryn Ogwen cynhaliwyd Ysgolion Sul cyntaf yr ardal mewn tai unigolion  megis ym Mraich Tŷ Du yn Nant Ffrancon, Cae Gwigyn yn Nhal-y-bont a Bryn yr Odyn yn Nhregarth. Gyda chanoli ‘r sefydliadau enwadol mewn addoldai daeth yr Ysgol Sul yn rhan annatod o weithgaredd pob achos ac yng nghapel Jerusalem yr oedd yn rhan o sefydlu’r eglwys yn 1845. Yr oedd aelodau’r capel hefyd yn gofalu am Ysgol Sabothol Coed y Parc a gynhelid, yn ôl y traddodiad, yn nhai rhai o’r cymunwyr. Ystyrid fod yr ysgol hon ymhlith un o’r rhai cynharaf i’w sefydlu yn ardal trothwy’r chwarel.

Yr oedd gan eglwys Jerusalem gyfrifoldeb hefyd am yr Ysgol Sul a gynhelid yng Nghoetmor. Yn wreiddiol cychwynnwyd yr ysgol hon gan y gwahanol enwadau yn 1856 ond daeth Jerusalem yn llawn gyfrifol amdani o 1866 ymlaen pan adeiladwyd ysgoldy ar ei chyfer gerllaw rhes tai Bryntirion. Amcan pennaf yr ysgol oedd ‘cael gafael ar y rhai a esgeulusant bob moddion gras’ ac yr oedd yn llwyddo yn y gwaith drwy lafur aelodau Jerusalem yn cynnal ysgol Sul yn y prynhawn a moddion ychwanegol yn yr hwyr gydag ambell bregeth neu gyfarfod gweddi. Cyfeirir at waith arbennig Edward Edwards, Ogwen Teras ac at Hugh Williams, Bodffordd House fel arweinyddion.

Ysgoldy y Twr – llun o archif Ifor Williams, Fferm Coetmor gynt, drwy ganiatâd.

Ychydig o fforddolion sy’n cerdded heibio i Ysgol y Tŵr heddiw sy’n sylweddoli rhan mor eithriadol bwysig a chwaraeodd ym mywyd crefyddol a chymdeithasol Bethesda yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg pan oedd bri a chenhadaeth yr Ysgolion Sul ar ei anterth. Heddiw, mae gwedd digon digalon ar yr adeilad a adwaenid hefyd fel Ysgol y Tŵr, a bellach caiff ei ddefnyddio fel storfa gan adeiladwr lleol.

Gellir mesur pwysigrwydd  a chyfraniad yr Ysgol Sul i addysg Gristnogol y gymuned yn yr ystadegau moel canlynol. Yn 1879 yr oedd y Methodistiaid Calfinaidd yn nosbarth Bethesda yn gyfrifol am ddwy ar bymtheg Ysgol Sul. Yn dysgu yn yr ysgolion hyn yr oedd 397 athro a 64 athrawes, oll yn rhoddi o’u gallu yn wirfoddol.  Roedd 2960 disgybl ac 1186 o wrandawyr ychwanegol. Roeddynt yn dysgu darllen ac ysgrifennu a chanu drwy gyfrwng y Gymraeg, tasg na allai ysgolion y wladwriaeth mo’i chyflawni gan mai Saesneg oedd iaith y dysgu yn y sefydliadau hyn. Yr Ysgol Sul hefyd oed magwrfa ddeallusol yr ardal lle dysgodd cenedlaethau o bobl y gallu i wrando, i ymresymu, i ddadlau ac i gyflwyno’r neges yn gyhoeddus yn goeth ac yn gryno.  Mewn ardal o ymrafael diwydiannol, megis Dyffryn Ogwen, yr oedd y sgiliau hyn o werth amhrisiadwy. Dyma oedd cyfraniad cwbl orchestol yr Ysgol Sul yn ei gyfnod ac un o’r pennaf resymau fod pentref Bethesda yn dal yn bentref Cymraeg ei iaith a Chymreig ei thraddodiadau hyd heddiw. Er gwaetha’r erydiad ar grefydd yn ystod y ganrif hon mae Ysgolion Sul capel Jerusalem a chapel Carmel yn Rachub yn parhau i greu gwyrthiau deallusol mae’n siŵr.

 

Ffynonellau

Llawysgrif heb awdur a dyddiad – Crynhodeb – Hanes Dechreuad a Chynnydd yr Achos

Methodistaidd yn Jerusalem. Llawysgrif ym meddiant Dafydd Roberts, Cae’r Wern , Tregarth.