Pantdreiniog – y chwarel gydweithredol

Ym mis Awst 1903 wynebai Dyffryn Ogwen ei thrydedd flwyddyn o anobaith wrth i streic fawr chwarel y Penrhyn barlysu gobeithion cymdeithas ddrylliedig a oedd yn disgwyl gweld terfyn cymodlon i’r anghydfod brwnt a rannai’r ardal.

Cynlluniau o chwarel Pantdreiniog cyn 1900 ac wedi 1900. Cynlluniau drwy garedigrwydd David Jenkins, Allt Bryn Eglwys

Gyda chynni’r streic yn gwasgu a chyflwr enbydus y gymuned yn dwyn sylw cenedlaethol dechreuwyd trafod yn 1902 y posibilrwydd o drosi Chwarel Pantdreiniog yn uned gydweithredol flaengar a sefydlog pe onid gellid sicrhau nodd ariannol cynhwysfawr i gadarnhau’r fenter.  Yng nghynhadledd yr  Undeb Gydweithredol a gynhaliwyd yn Doncaster yn ystod Llungwyn 1903 derbyniwyd y cynnig yn unfrydol i sefydlu cwmni y North Wales Quarries Limited a threfnwyd i brynu chwareli Pantdreiniog, Moel Faban a Thanybwlch am £18,400.  Trefnwyd cynhadledd bwysfawr ym Methesda ym mis Awst i lansio’r ymgyrch ac nid oedd ball ar y brwdfrydedd na’r anogaeth ariannol a ddilynodd. Derbyniodd her sefydlu’r cwmni gefnogaeth barod gan Undebau gweithiol a chymwynaswyr dyngarol ledled Prydain, a derbyniwyd buddsoddiadau unigol gan unigolion a oedd â chydymdeimlad ag achos y chwarelwyr ac a fynnai drechu craidd yr anghydfod sef yr hyn a elwid yn ‘Penrhynism’.  Ac fel hunan hysbysebwr heb ei ail cyfrannodd W. J. Parry yn helaeth i gyflwyno trasiedi Bethesda i sylw cenedlaethol y wasg Seisnig ac yn ysgrifau byrlymus, y llygad-dyst C. Sheridan Jones. Penodwyd cyfarwyddwyr i arolygu’r fenter ac mae’n werth manylu pwy oedd y parchusion a etholwyd – Cadeirydd, Richard Bell, AS Derby, ac Arweinydd Undeb Gweithwyr y  Rheilffyrdd; William Abraham (Mabon), Llywydd cyntaf Ffederasiwn Glowyr De Cymru ac AS y Rhondda; J. C. Gray, o’r Undeb Gydweithredol; Henry Vivian, o Gymdeithas Cydbartneriaeth Llafur yn Llundain; a Griffith Edwards, Ysgrifennydd Pwyllgor y Streic, a’r unig gynrychiolydd lleol ar y panel. Etholwyd W. J. Parry yn rheolwr i redeg y tair chwarel gyda Sheridan Jones yn Llundain yn ysgrifennydd y cwmni. Pencadlys y cwmni oedd Manceinion.

Y Cyfarwyddwyr yn ymweld â Chwarel Pantdreiniog yn 1904 – noder sgaffaldiau’r blondins a’r injan stêm

Yr oedd blynyddoedd cyntaf y cynllun yn lled llwyddiannus. Gwariwyd yn helaeth ar foderneiddio chwarel Pantdreiniog. Agorwyd dwy bonc newydd, Bryntirion a Coetmor, gan adnewyddu’r ystolion a oedd yn cyrraedd i waelod y twll. Sefydlwyd cynllun o wifrau dur, y ‘blondins’, i godi cerrig a rwbel o ddyfnder y twll a defnyddiwyd peiriannau stem drudfawr i weithio’r offer. Ychwanegwyd pwmp heidrolig newydd at yr hen un i sychu dŵr y twll a threfnwyd fod pibellau dur yn eu cyflenwi er sicrhau gwell defnydd ohonynt. Cyflwynwyd injans stêm i hwyluso trefn fewnol y chwarel ac adeiladwyd trydydd gris ar y tomennydd. Amgylchynwyd ymyl ddeheuol y chwarel gyda llwybr a gynlluniwyd drwy drefniant i nodi’r ffin gyda stad y Penrhyn. Rhwng Ebrill 1903 a Medi 1906 cynhyrchwyd gwerth £22,920 o lechi gwerthadwy a thalwyd £28,000 mewn cyflogau i’r gweithlu. Mynnai Parry ganolbwyntio ar ddatblygu Pantdreiniog ond yr oedd y cyfarwyddwyr yn dymuno gwario ar ddatblygu’r ddwy chwarel arall yn ogystal. Yn y broses, ac yn groes i gyngor Parry, afradwyd £10,000 ar ddatblygu’r ddwy gloddfa pan, yn ei farn ef, y gofyn oedd gwario o leiaf £60,000 cyn disgwyl i’r unedau dalu eu ffordd. Erbyn 1907 dim ond pedwar dyn oedd yn gweithio ym Moel Faban, dim un yn Nhanybwlch ac oddeutu 100 ym Mhantdreiniog. Mae’n amlwg felly fod dwy farn yn hollti’r cynlluniau o’r cychwyn cyntaf, y farn bragmataidd leol yn arwain drwy bwyll a phrofiad a’r farn estron esoterig yn mynnu drwy ddelfryd ac anwybodaeth. Ceisiodd Parry ar fwy nag un achlysur ymddiswyddo ond yr oedd Bell yn ei annog i aros drwy bledio – ‘you are the soul of the concern, and to think of giving it up now would completely cripple us’.

Ond nid hollt ymysg y cyfarwyddwyr oedd yr unig rwystr a wynebai’r cynllun, ac mae’n rhaid cydnabod bellach mai megis tân siafins oedd brwdfrydedd cychwynnol y fenter. Un o’r problemau sylfaenol oedd bod cynllun y North Wales Quarries Limited wedi ei lansio gwta dri mis yn unig cyn i’r streic lusgo i’w therfyn anfoddhaol ym mis Tachwedd 1903. Yn araf ciliodd y sylw a’r cydymdeimlad cenedlaethol â dioddefaint Dyffryn Ogwen ac yn raddol prinhaodd y ffynonellau ariannol i gynnal y fenter wrth i ddiffygion y cynllun cydweithredol ddod i’r amlwg. Un o obeithion y cynllun oedd y byddai cynnyrch y tair chwarel yn cystadlu ar y farchnad agored gan dorri monopoli cynhyrchu a gwerthu’r llechi. Ond derbyniodd y cynllun wrthwynebiad ystyfnig gan y cwmnïau mawr a oedd am ddiogelu eu marchnad, ac ar derfyn y streic buan iawn yr ail sefydlodd Chwarel y Penrhyn eu masnach mewn cystadleuaeth. Disgwylid yn ogystal y byddai undebau a chwmnïau o fewn y mudiad cydweithredol yn blaenoriaethu prynu cynnyrch y cynllun ond ar y farchnad agored mae’n amlwg na ellid disgwyl am eu cymorth yn barhaol i gadarnhau dyfodol y cwmni yn y tymor hir. Ac fel yr oedd yr arian yn prinhau felly hefyd yr oedd cymhlethdodau rhedeg y cynllun yn dod i’r amlwg. Parry fel y rheolwr oedd i ymgodymu â’r problemau hyn ac fel ffigwr amlwg mewn cymdeithas ddrylliedig ef oedd yn wynebu llach ei gyd blwyfolion o orfod diswyddo gweithwyr wrth i’r cynllun fethu. Ac i ychwanegu at yr amarch, cafodd ei feirniadu’n sarhaus yn y wasg leol am fod yn feistr llawn mor anhrugarog at ei weithwyr ym Mhantdreiniog â’r Arglwydd Penrhyn yn chwarel y Penrhyn. Rhaid cofio nad dyngarwr trugarog oedd  Parry er cymaint oedd ei ymdrech i bortreadu ei hun fel gwarchodwr annibyniaeth a chynheilydd y di-waith yn ei gymuned.

Yr oedd nifer o resymau cymhleth yn gyfrifol am fethiant cynllun cydweithredol y North Wales Quarries Limited ac nid Parry yn unig ddylai dderbyn beirniadaeth am aflwyddiant y prosiect. Ond fel chwarel W. J. Parry yr adnabyddid Chwarel Pantdreiniog, a’r chwarel hon gyfrannodd at y myth mai dyngarwr caredig a chymodlon oedd efe. Mae cofiannydd Parry, Roose Williams, wedi honni fod Chwarel Pantdreiniog wedi chwarae ei rhan fel math o labordy cymdeithasol ar gyfer profi damcaniaethau cydbartneriaeth a chydweithrediad diwydiannol, ac yn hyn o beth gellir cytuno â’r gosodiad.  Ond mae hefyd wedi honni fod Parry yn gredwr brwdfrydig ac argyhoeddedig mewn gweithredu’r damcaniaethau hyn ac yma, yn nhreigl amser, rhaid cwestiynu cywirdeb y canlyniad hwn. Gŵr busnes llygadog, di-ildio a hunanol oedd Parry yn ei hanfod a dyfodol ei gynlluniau ef a sicrwydd ariannol ei fusnesau oedd yn hawlio ei sylw fel mae ei ymrwymiad i chwarel Pantdreiniog yn ei egluro. Ond ni ellir diystyru dylanwad y chwarel hon ar dwf pentref Bethesda ac yn isymwybod ei phreswylwyr. Wrth i’r pentref ddatblygu yng nghysgod anghynnes y gloddfa tyfodd y chwarel yn symbol o’r gwrthryfel rhwng y cyflogwr a’r cyflogedig, a’i bodolaeth yn crynhoi holl ddyheadau’r gymuned i sefydlu cymdeithas a oedd yn ymwybodol o’i thras a’i gwerthoedd, a fyddai’n coleddu meddylfryd rhyddfrydig, yn gwrthod ymostwng i awdurdod anghyfiawn ac yn gwarchod egwyddorion annibyniaeth a rhyddid. Dyma oedd y prif egwyddorion a luniodd gymdeithas y pentref gam wrth gam â datblygiad ymwthiol y chwarel. Ni allai trefn unbenaethol chwarel fawr y Penrhyn fyth gystadlu â’r arbrawf goleuedig yn y chwarel fach hon ar dir annibynnol stad Cefnfaes.

Tomen Chwarel Pantdreiniog uwchlaw Lon Pâb, ysgol y Cefnfaes ar ganol y llun,y stryd fawr ar chwith y llun. Noder hefyd leoliad Tŷ Mawr (tŷ deulawr sengl wrth droed y domen ar y dde o’r llun) cartref rheolwr y chwarel yn y cyfnod cyn 1900

Mae’n syndod fod chwarel Pantdreiniog fel safle diwydiannol weledol wedi diflannu o’r pentref yn 1974 o dan gynllun gwella’r amgylchfyd a ariannwyd gan y Swyddfa  Gymreig. Dim ond y Tŷ Mawr, cartref y rheolwr ym Mryntirion, ac un o glogwyni’r twll a erys i’n hatgoffa o fodolaeth y chwarel eiconig  hon ym Methesda. Ond dair mil a mwy o filltiroedd i ffwrdd ym mhentref South Poultny yn Nhalaith Vermont yn yr Unol Daleithiau mae chwarel Pantdreiniog arall yn aros. Yno, ar ddechrau’r ganrif ddiwethaf fe’i hagorwyd yn chwarel lechi, ond yn nhreigl amser camsillafwyd ei henw a Pantrhiniog ydyw bellach. Collwyd safle gweledol Pantdreiniog yn ei phentref gwreiddiol yng Nghymru ond yn ei phentref mabwysiedig yn Vermont yr enw a gollwyd. Rhyfedd o fyd!

Ffynonellau

W. J. Parry, 1906  A New Chapter in the History and Co-peration of Labour: North Wales Quarries Limited. Co-operative Printing Society Ltd. Manchester.

J Roose Williams. 1978. Quarrymen’s Champion. Dinbych.

J.Ll.W.Williams a D.A.Jenkins.  1996. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda  Rhan 2. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 57. 65-84.

J.Ll.W.Williams. 2000, W. J. Parry: Quarrymen’s Champion?  Llafur – Cylchgrawn Hanes Llafur Cymru,  8 (1), 97- 110.

J. Ll. W. Williams ‘Lle mae camp mae rhemp’ – degawd trychinebus W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda – erthygl heb ei chyhoeddi.

Kalgoorlie

Llun o dîm pêl-droed o Gymry yn Kalgoorlie

Nodyn ar y cyd ag Edgar Roberts, Llanfairpwll sy’n dogfennu hanes ei dad yn Kalgoorlie.

Chwaraeodd ymfudo ran bwysig ym mywyd cenedlaethau o Gymru, ond yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg datblygodd yn anghenraid i ganran uchel o’r boblogaeth a oedd yn chwilio am ragolygon bywyd gwell mewn rhannau pellennig o’r byd. Gellid dadleu fod ymfudo yn fath o faromedr hanfodol a fyddai’n rheoli twf poblogaeth mewn rhannau gorboblog, datblygedig o’r byd,  fel y byddai’r parthau hynny a oedd yn dlotach eu poblogaeth, er yn gyfoethocach eu hadnoddau, yn elwa. Wrth gwrs gwladychiad y dyn gwyn yn ymerodraeth Prydain Fawr oedd hyn yn bennaf, a hynny ar draul y boblogaeth frodorol, er nad oedd moesoldeb  ymyrraeth o’r fath yn mennu dim ar gynlluniau hirdymor llywodraethau’r cyfnod. O ganlyniad daeth rhanbarthau, trefi a phentrefi yng nghyfandiroedd Gogledd America, Awstralia a De Affrica yn enwau cyfarwydd ar sawl aelwyd yn ardaloedd chwareli gogledd orllewin Cymru. Yn ystod ail hanner y ganrif amcangyfrifir y byddai mwyafrif teuluoedd Dyffryn Ogwen gydag o leiaf un plentyn a oedd wedi dewis ymfudo. Cymerer teulu Owen Williams o Ty’n Tŵr fel un enghraifft o lawer. Ganed saith bachgen i’r teulu rhwng 1831 a 1858. Dewisodd pedwar aros gartref, ymfudodd un i Awstralia, bu i un foddi yn Ne Affrica, a llongwr oedd efe, ac ni chofnodir hanes y brawd hynaf a ddiflannodd gan dorri ei gysylltiad â’r teulu.

Cyfraniad pennaf ymfudwyr o Gymru oedd eu profiad fel mwyngloddwyr a chwarelwyr. Ymfudo dan gynllun oedd yn cefnogi ymsefydlu mewn rhan arbennig o’r byd oedd un o’r dulliau mwyaf cyfarwydd o newid aelwyd, yn arbennig felly i deuluoedd, gyda’r trefniant yn aml wedi ei hwyluso drwy gysylltiad personol gyda chyd Gymry a oedd yno yn aros i’w croesawu. Mabwysiadodd Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru ymfudo yn rhan o’u polisi swyddogol yn ystod degawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg.  W. J. Parry, Llywydd yr Undeb, bwysleisiodd bwysigrwydd y cynllun a hynny yn dilyn ei ymweliadau ar dri achlysur â Gogledd America.  Taith breifat heb ymrwymiad i unrhyw gorff swyddogol oedd ei ymweliad cyntaf yn 1871, pan deithiodd drwy ardaloedd diwydiannol a chwarelyddol taleithiau Efrog Newydd a Vermont, dwy ardal a oedd i dderbyn mewnlifiad sylweddol o Wynedd yn ystod hanner olaf y ganrif. Ar y daith hon y dysgodd beth oedd manteision economaidd ymfudo i’r America. Taith wedi ei threfnu gan yr Undeb oedd yr ail yn 1879, gyda Parry fel y Llywydd, yn adrodd yn ôl yn swyddogol  i’r Cyngor, yn gyntaf, ar gyflwr a datblygiad y diwydiant chwarelyddol, ac yn ail, ar briodoldeb ymfudo i Ganada. Yn sgil ei ymweliad penodwyd ef yn ymgynghorydd anrhydeddus i Lywodraeth Talaith Manitoba gyda’r dasg o drefnu i ymfudwyr ymsefydlu yn y rhanbarth hwnnw o’r wlad. Ymwelodd am y trydydd tro yn 1888 i gadarnhau ei gysylltiadau, a bryd hynny y daeth yn berchen ar fferm yn nhalaith Manitoba. Fel gŵr busnes mentrus a llygadog buan y sylweddolodd Parry y gallai elwa yn bersonol o bolisi ymfudo’r Undeb ac wrth i anghydfod yn y diwydiant gynyddu yn negawdau olaf y ganrif sefydlodd ei hun fel hwylusydd ymfudo ac asiant i o leiaf 30 o gwmnïau llongau ym Methesda.  Amcangyfrifir i oddeutu 250 o chwarelwyr a’u teuluoedd ymfudo o Wynedd i America rhwng 1879 a 1881 dan gynllun yr Undeb  gyda’r mwyafrif yn mentro i sefydlu a gweithio yn chwareli llechi taleithiau Vermont a gogledd Efrog Newydd.

Ar y 14eg o Fawrth 1885 ymddangosodd hysbyseb ym mhapur  y North Wales Chronicle yn gofyn am 100 o chwarelwyr i weithio yn chwarel lechi Bangor ger Lauceston yn Tasmania. Hon oedd y flwyddyn, megis mewn cyd-ddigwyddiad, y derbyniodd George Sholto ei olyniaeth i stad y Penrhyn a’i benderfyniad cyntaf oedd diswyddo 100 o’i weithlu o’r chwarel. Bedair blynedd yn gynharach gorfu i’r Undeb ddirwyn i ben y cynllun ymfudo oherwydd gofynion cynyddol taliadau streic i’r aelodaeth ac, felly, yr oedd amodau arbennig yr hysbyseb yn Tasmania –  cyflog o 7/6 y dydd am wyth awr o waith, blaenoriaeth i ddynion priod â theulu, tai yn eu haros, costau’r ymfudo wedi eu talu, a‘r hawl i dderbyn clwt o dir am ddim – yn abwyd nad oedd yn hawdd ei wrthod. Drwy gydweithrediad parod W. J. Parry a’i asiantaethau llongau ymadawodd oddeutu 80 chwarelwr a 40 gwraig a phlant o fewn tri mis o weld yr hysbyseb gyda threfniant i 50 ychwanegol ddilyn pe byddai’r gofyn. Sefydlwyd chwarel Bangor mor gynnar ag 1872 a’i henw wedi ei ddewis am resymau masnachol yn hytrach na bod iddi sylfaenwyr Cymreig.  Carreg ddu frau oedd y deunydd crai i’w chwarelu mewn twll dwfn afiach a byrhoedlog oedd y rhagolygon i’w dyfodol. Erbyn 1887 yr oedd y chwarel ar gau a’r gymuned ar chwâl. Ychydig iawn a arhosodd yng nghyffiniau Lanceston – nid oedd abwyd y llecyn tir am ddim ond megis rhith – a gorfu i’r mwyafrif edrych i rannau eraill o Dasmania ac Awstralia am eu cynhaliaeth. Hyd y gwyddys ni ddychwelodd yr un teulu yn ôl i Fethesda.

Kalgoorlie, tref 370 o filltiroedd i’r gogledd ddwyrain o Perth yn nhalaith Gorllewin Awstralia, oedd yn atynfa arall i ymfudwyr o Gymru. Yno ar derfyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg  bu rhuthr gwyllt nid anenwog am ei fryntni a’i oferedd i’r mwyngloddiau aur. Drwy ddamwain y darganfuwyd y wythïen aur yn 1893 gan dri fforiwr ac mae’r mwynglawdd yn dal i’w chloddio gerllaw’r dref hyd y dydd heddiw.  Pentref bychan o 2,000 o bobl oedd Kalgoorlie yn 1898  ond erbyn 1903 chwyddodd ei faint i 6,800 tra yn yr ardal gyfagos heidiodd agos i 200,000 o fforwyr a mwyngloddwyr i chwilio am yr aur i’w bendithio â ffortiwn.  Entrepreneur o Abertawe oedd un o’r rhai a sefydlodd gloddfa The Sons of Gwalia yn yr ardal oddeutu 1897 ac yn sgil y datblygiad daeth Kalgoorlie yn nythfa i lawer o Gymry a oedd wedi ymfudo i Awstralia. Yn 1912 yr aeth Albert Roberts o Fethesda i Awstralia, yn gyntaf i geisio ei lwc yn Ballarat ger Melbourne yn y dwyrain, gan aros yno am ddwy flynedd, cyn troi ei olygon i Kalgoorlie lle treuliodd yr wyth mlynedd nesaf yn y cloddfeydd aur cyn dychwelyd yn ôl i Fethesda.  Yn wahanol i Dasmania yr oedd yno groeso i Gymry gyda nifer o sefydliadau Cymreig yn ei aros, cymdeithas gorawl i ddynion, tîm pêl-droed o Geltiaid, a gwasanaethau Cymraeg yn yr eglwys Saesneg o dan arweiniad gweinidog o Gymro.  Gadawodd Fethesda yng nghwmni tri llanc arall i ymuno â chwech a oedd wedi ymsefydlu yno ynghynt. Mae ei ddisgrifiad o’i ymadawiad â’r pentref yn syfrdanol. Meddai – ‘Y peth cyntaf a welwn wrth ddŵad o’r tŷ oedd y band yn mynd i fyny’r stryd yn chwarae, a phan gyrhaeddais y stryd fawr ni welais gymaint o bobl erioed, a phawb yn edrych o’r top i’r gwaelod arnom. Ond yr orchwyl anodd oedd ysgwyd llaw efo cyn llawer ohonynt. Pan gyrhaeddais yr orsaf roedd honno yn ‘full up’ ac ni fuaswn yn cael lle i droi yno. Roedd y merched yn gweiddi y ‘pethe bach’ ….. Mi ddaeth llawer iawn efo ni ar y trên i Fangor, ac yr oedd y rhan fwyaf o’r hogia yn fwy digalon na ni yn gweld eu hunain yn gorfod aros yma’.

Mae geiriau Albert Roberts, ‘yr hogia…yn gorfod aros yma’,  yn adrodd cyfrolau am ardal y llwyddodd streiciau mawr chwarel y Penrhyn i dorri ei chrib yn deilchion. Nid rihyrsal  i ffarwelio â’r mentrus oedd hwn ond yn hytrach ailadroddiad blinderus cyfresi o ymadawiadau â threflan a gollodd ei henaid mewn gwrthdrawiadau ciaidd. Ymadawiad a fyddai, yn y man, yn arwain at gyfresi mwy ingol fyth o ymadawiadau lle byddai’r  unigolion o adael, yn dychwelyd i’w cofio mewn enw yn unig ar gofgolofnau o garreg.

Gwybodaeth ychwanegol gan – Alwyn Evans , Caerdydd am hanes Cymry yn Kalgoorlie.

Ffynonellau

John Pilling. 2009.  From Bethesda to the Bangor Slate Quarry, Tasmania. Trafodion Hanes Sir Gaernarfon, 70, tud 38-54.

John Ll. W. Williams.  2005. W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda: Portread o gyfrifydd,  masnachwr a hapfasnachwr Cymreig yn negawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Trafodion Hanes Sir Gaernarfon,  66, tud 137-167.

Aberogwen

Llun awyr o Aberogwen

Yr oedd hafan Aberogwen yn lleoliad prysur iawn yn y ddeunawfed ganrif. Yno y byddai llechi yn cael eu llwytho i longau bychan ar ôl cael eu cludo i’r traeth mewn cewyll ar gefn ceffylau o fân chwareli cynnar y fro. Mae un o’r adroddiadau cynharaf  am y fasnach yn cydnabod danfon 21 mil o lechi o Aberogwen (‘Oggweyn’) i doi stabl mawr Castell Caer yn 1357/58 am gost o un swllt a deg ceiniog y fil. Erbyn 1682 yr oedd cost mil o lechi wedi codi i ddeg swllt ac wyth geiniog, fel y dengys cofnodion Eglwys Gadeiriol Llanelwy pan ddanfonwyd 20 mil o lechi ‘dwbl’ o Aberogwen i’r Foryd ar afon Clwyd i’w cludo i Lanelwy. Pris y cludiant i’r Foryd oedd pedwar swllt y fil. Cyfeirir at y fasnach yng nghywyddau gofyn beirdd y bymthegfed ganrif am lechi o Aberogwen i doi tai bonedd Dyffryn Clwyd, fel yng nghywydd Guto’r Glyn at Ddeon Bangor yn gofyn ar ran y bonheddwr Syr Gruffydd ap Einion o Henllan:

Annedd hardd yw’r neuadd hon
O chaid teils a choed hoelion.

Toi sy i’m bryd tŷ a siambr wen,
To brig tai Aberogwen,
Cyfrio llys, caf ar ei lled
Cerrig Gwynedd, craig gaened.

Annedd hardd yw’r neuadd hon
os ceid teils a phrennau â hoelion ynddynt.
Mae’n fwriad gennyf doi tŷ a siambr deg,
to mwyaf rhagorol tai Aberogwen,
gorchuddio llys, caf ar ei led
gerrig o Wynedd, brethyn llwyd craig.

F’ungwaith iddaw i Fangor
Fu erchi main ar fraich môr,
Carnedd o Wynedd ynys,
Coflaid llong cyfled â llys.
Rhoi’n bumil ddengmil ydd wyf,
Rhyw ddyblig nis rhôi ddeublwyf;

Fy un dasg ar ei gyfer fu gofyn meini
i Fangor ar fraich o fôr,
carnedd o wlad Gwynedd,
llond llwyth llong mor llydan â llys.
Rwy’n gosod deng mil fesul pum mil,
plyg gweddus na allai dau blwyf ynghyd ei roi;

Nid llechi yn unig oedd masnach llongau’r cyfnod cynnar fel y dengys cyfeiriadau at allforion o fân borthladdoedd yr arfordir o wlân, crwyn a menyn, a mewnforion o frag, gwenith, glo, halen, hopys a sebon, ac yn ogystal eitemau mwy egsotig yn cynnwys gwinoedd, gwirodydd, reis, siwgr ac olew olewydd. Cyfrifid Aberogwen yn rhan o borthladd Biwmares, fel hefyd Abercegin ym Mangor, ac o ganlyniad nid yw’r dystiolaeth ddogfennol yn nodi yn union gyrchfan y fasnach a ddisgrifir. Ond i Aberogwen, bid sicr, yr hwyliodd yr Elisabeth o Gaer yn 1596 i ddanfon llwyth o gwrw, bara caled, halen, haearn a nwyddau haearn i Peires Gryffith of Pethrin, Esquire, sef yr enwog ysbeiliwr Pyrs Gruffydd, sgweiar y Penrhyn. Yn ôl traddodiad, ond heb gofnod swyddogol i’w gadarnhau, adeiladodd ef long ‘in the port of Beaumaris’ (Aberogwen bur debyg), a’i hwylio i gynorthwyo llynges Prydain i orchfygu Armada Sbaen yn 1588. Serch hynny y mae tystysgrif gan Brif Lyngesydd y Deyrnas yn cofnodi i Pyrs hwylio i Abercegin yn 1600 yn gapten ar long ryfel y Grace yn tywys llong ryfel o Sbaen, y Speranza, ac yn meddiannu ei chargo o olew, olewydd, llestri pridd, sidan a nwyddau cain eraill. A dyma gofnodi un rhan o’i yrfa fel môr leidr eofn hyd nes y daliwyd ef yn harbwr Corc yn 1603 a’i ddirwyo yn drwm. Ond cenid ei glodydd ar strydoedd Bangor byth wedyn –

Llwm ac oer y gwela’ i’r Penrhyn,
Glan y Môr, ac Abercegin,
Er pan aeth y Capten Gruffydd
Dros y môr i speilio gwledydd.

Morfa Aberogwen yn 1768 – manylyn o Fap Arolwg y Penrhyn 1768 gan George Leigh. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor

Aberogwen yn 1768 – manylyn o Fap Arolwg y Penrhyn 1768 gan George Leigh. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor

Peidiodd pwysigrwydd Aberogwen fel glanfa yn y ddeunawfed ganrif wrth i berchnogion stad y Penrhyn ddatblygu porthladd Abercegin i allforio holl gynnyrch Chwarel Cae Braich y Cafn. Serch hynny, dengys cofnodion y tollau ym Miwmares fod Aberogwen yn dal i allforio llechi o’r forfa megis y tri llwyth a ddanfonwyd i Gaer yn 1730, a bod llongau o Lerpwl a Dumfries hefyd yn galw yno i’w llwytho. Pa un o chwareli plwyf Llanllechid tybed, oedd yn cyflawni’r gofyn yn Aberogwen mor gynnar yn y ddeunawfed ganrif? Chwarel Bryn Hafod y Wern fyddai’r dewis tebygol yn ôl traddodiad, ond eto heb y dystiolaeth angenrheidiol i gadarnhau’r ddamcaniaeth. Ar yr arfordir yr oedd goredau pysgod y Penrhyn yn parhau mewn bri ac yn gynnyrch incwm sylweddol i’r stad, ac yn ôl William Williams, swyddog dylanwadol i’r arglwydd cyntaf Richard Pennant ac awdur y llyfr Observations on the Snowdon Mountains a gyhoeddwyd yn 1802, fod yno hefyd yn Aberogwen welâu wystrys o gryn bwysigrwydd.

Aberogwen yn 1910 wedi i wely Afon Ogwen gael ei unioni i lifo i’r môr gan adael Llyn y Celanedd yn wlybtir corslyd

Ciliodd y gogoniant a fu o Aberogwen gan adael traeth agored o dywod, gwymon, broc môr a heidiau o adar y glannau i bigo’u lluniaeth yn y llaid. Ond yn ôl tystiolaeth Hugh Derfel, yn ei gyfrol Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid a gyhoeddwyd yn 1866, yr oedd yno ar yr arfordir gaer gron ei chynllun gyda rhagfuriau cerrig yn ei hamddiffyn, ond yn nhreigl y blynyddoedd llithrodd hon i afael y môr a defnyddiwyd ei meini i adeiladu waliau caeau’r gymdogaeth. Yr un mor chwilfrydig yw cyfeiriad diddorol William Williams fod yno wedi ei chuddio yn nhywod y traeth weddillion carnedd o feini enfawr a gafodd ei graddol ddinistrio gan y môr dros genedlaethau dirifedi. Tybed ai beddfaen megalithig o gyfnod y Neolithig, o oed tri mileniwm cyn Crist, a gofnodir gan William  Williams? Hynny o gofio fod Aberogwen bryd hynny yn rhan o wlypdir Traeth Lafan lle mae o leiaf un fwyell garreg o’r cyfnod wedi ei chanfod i gadarnhau gwladychiad y draethell ar amser cynnar o gynhanes. Pwy a ŵyr, efallai fod Aberogwen eto i ddatgelu ei thrysorau?

Glan y Fenai yn Aberogwen heddiw

Ffynonellau

David Thomas. 1952. Hen Longau Sir Gaernarfon.  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. Caernarfon.

Eurig Salisbury, Barry J. Lewis . 2015.  Guto’r Glyn : a life. (Gwefan) – httpc://www.gutorglyn.net

Williams, J. Ll. W., 1996. A Neolithic axe from Traeth Lafan in the Menai Strait, Gwynedd.  Studia Celtica, 30, (1996) 277-282

Capel Caegwigyn

Dyma gyfraniad difyr arall gan un o’n cyfranwyr gwadd, Megan Hughes Tomos.

“Capel Caegwigyn ?”meddech chi, “Stad Caegwigyn sydd yn Nhal-y-bont nid Capel Caegwigyn”.  Ond Capel Caegwigyn oedd enw’r fan lle sefydlwyd achos cyntaf yr Annibynwyr yma yn y dyffryn a’r cyffiniau.  Mae’n wir bod ymgynnull yn y dyffryn wedi bod ymhlith yr Anghydffurfwyr mewn mannau megis Cororion, Cochwillan, Tyddyn Iolyn, Carreg y Fedwen a’r Felin Isaf, ond yng Nghaegwigyn y sefydlwyd yr eglwys gyntaf.

Ceir disgrifiadau manwl o ddechreuadau’r achos yng nghofiant Tanymarian a chyfeirir at rywfaint o erlid a fu ar Anghydffurfwyr cynnar.  Sonnir am gyfarfod mor gynnar â dechrau’r ddeunawfed ganrif yn Nhyddyn Iolyn, tŷ garddwr Penrhyn, lle’r oedd dau ddyn o Rydychen yn bresennol.  Cafodd y garddwr rybudd na fyddai ei fywoliaeth yn sicr os parhâi i agor ei ddrysau i rai a oedd yn cefnu ar yr eglwys sefydledig.

Syndod wrth ddarllen yr hanes yw pa mor bell yr oedd y gynulleidfa gynnar yn barod i deithio i gael addoli a chymuno yn ei ffordd ei hun.  Deuai rhai o Ddwygyfylchi i gyfarfodydd yn y dyffryn ond eraill o gyn belled â Rhosmeirch, Sir Fôn, a hynny cyn dyddiau codi Pont Telford yn 1826.  Yr un modd cerddai Anghydffurfwyr y dyffryn hwythau ymhell i gyfarfodydd mewn tai yn yr ardaloedd hynny.

Y mae gennyf yn fy meddiant ysgrif sy’n disgrifio hanes sefydlu gweinidog cyntaf yr eglwys yng Nghaegwigyn.  Dyma sut y disgrifir dechreuadau’r achos yn yr ardal:

“Yr oedd Dinas Bangor y pryd hynny yn gadarnle Eglwysyddol ac yn nodedig o elyniaethus i Ymneilltuaeth.  Dechreuwyd pregethu gan yr Annibynwyr ym Mangor yn ystod arosiad cyntaf y Parch. J. Griffith yng Nghaernarfon. Telid ymweliadau mynych â Chororion a Chaegwigyn, ac anturiai [y Parchedig JohnGriffith] i mewn i’r Ddinas ragfarnllyd ac erledigaethus a chafodd ei daro gan garreg mewn pelen eira yn ei arlais, nes y teimlodd oddi wrthi ar hyd ei oes.  Ar ei ôl ef ymwelid â’r ardal gan y Dr George Lewis a daeth pethau i wisgo’i gwedd ffafriol a gwnaed cais ar i William Hughes i gymeryd gofal yr achos bychan yn Caegwigyn ac i sefydlu achos ym Mangor.  Cydsyniodd â’r cais ac ymsefydlodd yno yn ystod y flwyddyn 1788 pan yn 27ain mlwydd oed”.  (Ysgrif Mary Evans, merch William Hughes,  yn rhoi hanes bywyd ei thad i’r Parchedig John Roberts, Llanbryn-mair.)

Cafodd y Dr George Lewis ddylanwad aruthrol ar dwf Annibyniaeth yn yr ardal hon fel mewn ardaloedd eraill megis Llŷn ac Eifionydd a Meirionnydd.  Roedd diwygiadau’r ddeunawfed ganrif wedi effeithio arno ac roedd yn ddiwinydd galluog.  Cyhoeddodd nifer o lyfrau diwinyddol ac ymarferol gan gynnwys esboniad pwysig ar y Testament Newydd a chyfrol ddiwinyddol ddylanwadol iawn o’r enw Drych Ysgrythurol.

Sonnir yng nghofiant Tanymarian hefyd am addoldai eraill yn yr ardal:

“Nid oes sicrwydd am un lle yn yr holl gylch a drwyddedwyd i addoli, ond lle a elwir yn nghofrestr Llys Esgobol Bangor yn Turnpike Aber.  Cofrestrwyd ef gan William Hughes Hydref 13 1795 ond yr oedd yn Caegwigyn eglwys gorfforedig chwe blynedd, beth bynnag cyn hynny, oherwydd yr oedd Mr Hughes wedi ei sefydlu yn weinidog arni er’s dros chwe blynedd ac mae digon o seiliau cyfreithlon i gredu ei bod wedi ei ffurfio bedair blynedd cyn urddiad Mr Hughes.  Yr hen Gaegwigyn oedd y capel ymneilltuol cyntaf yn y plwyfi yma – Llanllechid, Llandegai a hefyd Bangor”.

Capel Caegwigyn o Cofiant Tanymarian

Er mai tŷ wedi’i addasu oedd Caegwigyn dywedir bod ynddo le i tua phedwar ugain i gant o wrandawyr.  Difyr yw’r sylw canlynol yn y cofiant:

“ond er mor fychan ydoedd, yno, ac nid yn Tyddyn yr Ordor, fel y tybiai y Bangorwyr, yr urddwyd Mr Hughes”.

Roedd William Hughes yn weinidog ar gynulleidfa Bangor hefyd, ond oherwydd llid yr Eglwyswyr cymerodd dipyn o amser i ddod o hyd i adeilad a bu raid setlo ar adeilad yng Nglanadda, ymhell o ganol y ddinas, sef Tyddyn yr Ordor, Hendre Wen.  Yr un modd bu raid i William Hughes symud o’r naill lety i’r llall fwy nag unwaith gan y bu cryn dipyn o erlid arno yntau.

Ceir yn y cofiant sylw diddorol arall am yr urddo, neu’r sefydlu:

“Daeth Mrs Edwards Nanhoron yn ei cherbyd a’i gweision mewn arwydd-wisgoedd i’r sefydliad a dywedid fod gweled boneddiges o’i sefyllfa hi yn cyrchu at ymneilltuwyr tlodion wedi llenwi yr ardalwyr â syndod, a bu yn foddion i ladd llawer o’r rhagfarnau oedd yn erbyn yr achos yn ei fabandod.”

Beth a barodd i Mrs Edwards Nanhoron, neu’r ‘Etholedig Arglwyddes’, fel y geilw Harri Parri hi yn ei nofel o’r un enw, ddod â’i gosgordd i gyfarfod sefydlu William Hughes yn weinidog Caegwigyn?  Beth oedd y cysylltiad?  Onid Eglwyswyr oedd teulu Plas Nanhoron a addolai yn Eglwys Llaniestyn?  Mae’n debyg i Mrs Catherine Edwards, yn dilyn ei phrofedigaeth o golli ei gŵr y Capten Timothy Edwards ar fordaith, gael tröedigaeth a phenderfynu ymuno â’r gynulleidfa yng Nghapel Newydd.  Ond fel y dywedodd R. Tudur Jones yn Hanes Annibynwyr Cymru, wrth iddo nodi bod achos Pen-lan, Pwllheli, wedi’i sefydlu yn 1650 ac mai 1652 sydd ar y garreg yn nhalcen ffrynt Capel Helyg, Llangybi:

“Nid oes amheuaeth am gadernid Piwritaniaeth amryw o uchelwyr Llŷn ac Eifionydd.”

Ymuno yn y ffrwd hon o Anghydffurfiaeth a wnaeth Arglwyddes Nanhoron a dyna sut y daeth i gysylltiad â William Hughes a dod i ddangos ei chefnogaeth iddo ar ddiwrnod ei urddo’n weinidog yng Nghaegwigyn.

Mab Mary a Rowland o Rosgyll Bach, Eifionydd, oedd William Hughes.  Fe’i ganwyd William Hughes yn 1761 ac yn ôl y sôn roedd yn gloff o’i enedigaeth gan fod ganddo droed glwb (talipes). Oherwydd hynny, mae’n debyg, yn hytrach na gweithio ar y tir, anfonwyd ef yn brentis neu yn “egwyddor was”, fel y dywedid bryd hynny, i ddysgu gwaith dilledydd (draper) yn un o siopau Pwllheli.  Yno y daeth dan ddylanwad y Parchedig Richard Thomas, gweinidog eglwysi Annibynnol Pwllheli a Chapel Helyg a buan y daeth yn aelod o gynulleidfa frwd Capel Helyg.  Roedd dylanwad y Dr George Lewis wedi bod yn drwm iawn yn yr ardal honno hefyd.

Er iddo ddod yn weinidog i ofalu am yr achos yng Nghaegwigyn, Tal-y-bont a’r achos ym Mangor, ychydig o gynhaliaeth a gâi, fel y rhan fwyaf o weinidogion y cyfnod.  Cyfeiriodd Hugh Derfel Hughes yn Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid mai digon bychan oedd swm y casgliad yn y cyfarfodydd ar y Sul.  Mae’n debyg mai £10 oedd cyfanswm cyflog blwyddyn William Hughes.  Llwyddodd i gael £5 gan y Trysorfwrdd Cynulleidfaol yn Llundain ym Mehefin 1792 a chwe phunt bob Mehefin wedyn hyd 1798.  Bu raid iddo, er mwyn medru cynnal ei hun, ddysgu’r grefft o rwymo llyfrau.  Daeth hynny’n bwysicach fyth wedi iddo briodi yn 1790.

Er gwaethaf ei gloffni, âi ar daith bregethu flynyddol drwy Gymru, fel llu o bregethwyr Anghydffurfwyr eraill ei gyfnod, ac ar un o’r rhain y cyfarfu â’i wraig Margaret Roberts, Ty’n-ddôl ger y Bala.  Pan oedd ar ei ffordd adref o un o’r teithiau hyn yn 1793 arhosodd yn y New Inn yn Llanrwst ac arweiniodd hynny at gryn helynt yn ei hanes.  Dyma fel yr adroddodd ei ferch yr hanes:

“Wedi deall am ddyfodiad Mr Hughes, galwodd un o’r enw Robert Owen yn y tŷ a bu daer ar Mr Hughes i gadw oedfa dan yr Hall, a chydsyniodd yntau.  Tebygwn mai ar y grisiau o dan y pendist ar ochr ddeheuol yr adeilad y safai y llefarwr.  Ymddengys fod cynulleidfa luosog a gweddaidd wedi dyfod ynghyd, ac yr oedd amryw o bobl barchus a chyfrifol y Dref ymysg y gwrandawyr.  Yn fuan wedi dechrau y gwasanaeth gwelid dau hedd ynad yn agoshau at y fan, ac a safasant o hirbell gan hylldremu yn herfeiddiol a dirmygus ar y pregethwr.  Ac yna gadawsant y dorf, ond fe anfonasant ddau gwnstabl i roddi dwylaw ar y pregethwr.  Erbyn hyn disgynnai gwlith y Nef yn drwm ar y gwrandawyr, ac yr oedd ‘eneiniad oddi wrth y Sanctaidd hwnnw’ yn ireiddio ysbrydoedd y pregethwr a’r gwrandawyr.  Dygwyd ef yn ddiattreg o flaen yr ynadon, a chyhuddwyd ef yn ôl geiriau y ŵys ‘o bregethu gau athrawiaeth’.  Gofynnodd Mr Hughes mewn llais addfwyn a gostyngedig ‘pa au athrawiaeth a draddodais?’  Ni allent ei ateb ond gan ddweyd ei fod ef a rhai cyffelyb iddo yn aflonyddu y wlad, ac yn tynnu’r bobl o’r Eglwys. ‘Mae y werin,’ eb efe, ‘yn ymdyrru i wrando arnoch chwi, ond pe byddai i’r gŵr Eglwysig goreu ag y rhoes yr Arglwydd Dduw barabl iddo erioed yn pregethu yn yr Eglwys ni cheir neb bron i wrando arno.’  Wedi y fath ffug brawf gwaradwyddus dirwywyd ef i’r swm o £10.”

Fodd bynnag, yn ffodus iddo, yn ôl un hanes talodd diaconiaid Bangor y ddirwy drosto, ond yn ôl ei ferch gŵr o Felin-y-coed a’i thalodd.  Honnai hefyd mai ei thad oedd y pregethwr Ymneilltuol olaf i gael ei garcharu am bregethu.  Rhestrir nifer o ymosodiadau tebyg yn Hanes Annibynwyr Cymru a sonia Betsi Cadwaladr yn ei hunangofiant am ymosodiad tebyg ar ei thad ar daith bregethu yn ardal Capel Curig.

Y mae gennyf yn fy meddiant lyfr â llofnod William Hughes arno a’r dyddiad 1789.

Llofnod William Hughes ar wynebddalen y llyfr cyntaf ynddo, Esboniad John Bunyan ar Genesis 1-10

A minnau’n byw o fewn milltir neu ddwy i Dal-y-bont, byddaf yn ceisio dychymygu’n aml ymhle yn union yr oedd pan lofnododd y llyfr hwn.  Mwy na thebyg mai mewn rhyw ystafell gefn ym Mangor yr oedd, lle’r arferai encilio o’i waith yn gweinidogaethu a throi at rwymo ychydig o lyfrau.

Beth yw natur y llyfr, Llyfr William Hughes fel y’i galwaf?  Nid un llyfr ydyw ond cyfrol “amryw” sy’n cynnwys nifer o lyfrau, pamffledi ac adroddiadau enwadol wedi eu cydrwymo.  Y mae’n cyfleu cynnwrf diwinyddol a thwf Ymneilltuaeth yn niwedd y ddeunawfed ganrif.  Dyma gynnwys Llyfr William Hughes yn ôl trefn rhwymo’r llyfr. Cyfieithiadau i’r Gymraeg o weithiau Saesneg gan John Bunyan yw’r pedair eitem gyntaf, a’r rheini wedi eu hargraffu yng ngwasg John Daniel yng Nghaerfyrddin:

1. Esponiad ar y Deg Pennod Gyntaf o Genesis  (1788)
2. Y Ddinas Sanctaidd, neu’r Jerusalem Newydd (1789)
3. Crist yn Iachawdwr Cyflawn: neu Eiriolaeth Crist (1789)
4. Gwrthodedigaeth yn Brofedig, neu’r Athrawiaeth o Etholedigaeth Tragwyddol a Gwrthodedigaeth (1791)

Ond yna ceir y canlynol:

1. Ystori neu Ddammeg yr Emprwr o Judea a’i Ferch gan Dafydd Wiliam, Treletert (a argraffwyd yn Aberystwyth yn 1809)
2. Pregeth ar Ddihenyddiad Moses Paul, Indian, yr hwn a gafwyd yn euog o lofruddiaeth a bregethwyd yn Newhaven, America gan Sampson Occom, ‘Indian Genedigol’ (a argraffwyd gan John Daniel yng Nghaerfyrddin yn 1789)
3. Llythyr y Gymmanfa at yr Eglwysi – tri ohonynt, sef y llythyrau gan Gymanfa’r Bedyddwyr ar gyfer 1788, 1790 a 1791 a argraffwyd gan Ioan Daniel yng Nghaerfyrddin

8. Hanes byrr o fasnach y caethglud yn Africa neu’r slave trade gyd â chyfarchiad at bobl Prydain Fawr ar yr addasrwydd o ymattal oddiwrth siwgwr a rum yr India Orllewinol, nes y ceir ei fwynhau yn gyfreithlon

Cyfieithiad Edward Barnes o bamffled William Fox yn erbyn caethwasiaeth. Fe’i cyhoeddwyd yn Wrecsam, tua 1793

Y rhyfeddod cyntaf i mi oedd gweld cymaint o gyfieithu oedd ar waith mewn gweisg megis Caerfyrddin a Wrecsam, ond cwbl annisgwyl oedd y pamffledi am yr ‘Indian Genedigol’ ac yn bendant y pamffled yn erbyn caethwasiaeth.  Roedd y pamffled hwn  mewn llyfr gweinidog a oedd yn lletya yn y ddinas a oedd gymaint dan ddylanwad teulu Penrhyn, a ymelwai fwy nag anad unrhyw deulu arall ar fasnachu caethweision. Mwy o syndod fyth, efallai, yw bod y llyfr hwn yn eiddo i weinidog Anghydffurfiol a oedd yn gweinidogaethu o fewn pum canllath neu lai i fynedfa’r Plas a’i rwysg.

O ymchwilio ymhellach gwelir bod y pamffled hwn yn debyg i’r pamffled a geir yn llyfr Andrew Green, Cymru mewn 100 Gwrthrych, a enillodd iddo wobr Llyfr y Flwyddyn am lyfr ffeithiol yn 2019. Y pamffled hwnnw yw’r hanner canfed gwrthrych ac fe’i cyhoeddwyd yn 1792 gan John Daniel yng Nghaerfyrddin.  Ef oedd argraffydd blaenaf y cyfnod ac erbyn diwedd y ddeunawfed ganrif tyfodd Caerfyrddin i fod yn brif ganolfan argraffu Cymru.  Pamffled Cymraeg gwreiddiol oedd hwnnw gan Morgan John Rhys a oedd yn un o’r prif ymgyrchwyr yn erbyn caethwasiaeth ar ddiwedd yr 1780au a dechrau’r 1790au.

Ond beth am y pamffled yn Llyfr William Hughes?  Pamffled ydyw a oedd yn rhan o’r un symudiad ond cyfieithiad y tro hwn.  Gwr ô’r enw William Fox (fl. 1791–1813) a’i lluniodd ac fe’i cyfieithwyd gan Edward Barnes (fl. 1760–1795), Methodist o Lanelwy.  Fe’i hargraffwyd yng ngwasg Anna Hughes yn Wrecsam ond nid oes dyddiad ar y pamffled.  Barn yr Athro E. Wyn James, arbenigwr ar y maes,  yw iddo gael ei argraffu oddeutu 1793.  Ond nid caethwasiaeth oedd unig gonsyrn yr Ymneilltuwyr radical hyn ond y modd yr ysbeilid brodorion America, yr ‘Indiaid’, a chredent mewn cenhadu yn eu plith.  Dyna sydd y tu ôl i chweched eitem Llyfr William Hughes, sef Pregeth ar Ddihenyddiad Moses Paul (1789)

Un peth a barodd beth dryswch imi ynglŷn â Llyfr William Hughes oedd sut y gallai pamffled dyddiedig 1793 ymddangos mewn llyfr â llofnod William Hughes a’r dyddiad ymddangos ar ei flaen bedair blynedd ynghynt.  Ond o ystyried mai rhwymwr llyfrau oedd William Hughes wrth ei grefft, nid yw hynny’n gymaint o syndod.  Felly, fe welwn fod William Hughes nid yn unig yn un a fentrai i bregethu ei argyhoeddiadau crefyddol ar y stryd yn gwbl agored ond ei fod hefyd yn bleidiol i’r ymgyrch yn erbyn y gaethfasnach a’r gamdriniaeth o frodorion America.

Ym 1797 y gadawodd William Hughes eglwysi Annibynnol y dyffryn a Bangor a throi ei olygon am Ddinas Mawddwy.  Trosglwyddodd ei lyfr i’w fab Ellis Hughes a aeth yn weinidog i’r Coed-duon, Mynydd Islwyn, a llofnododd hwnnw’r llyfr gan ysgrifennu yng nghefn y llyfr farddoniaeth o’i waith ei hun.  Yna cafodd nai iddo a oedd yn ddilledydd yn Lerpwl y llyfr a’i lofnodi cyn iddo fynd i law brawd fy hen nain, Rebecca, sef Lewis Jones y Bwlch.  Etifeddodd chwaer fy nhad y llyfr gan deulu hwnnw ac fe’i trosglwyddwyd i ’nhad ar ei hôl hithau gan mai William Hughes oedd ei enwau cyntaf.

Cyd-ddigwyddiad llwyr yw i minnau ei etifeddu a minnau’n byw o fewn milltir neu ddwy i Gaegwigyn lle bu fy ngor-or-hendaid yn weinidog cyntaf ar eglwys gyntaf yr Annibynwyr yn y dyffryn.  Cyd-ddigwyddiad arall yw mai ym Methlehem, Tal-y-bont, y pregethodd fy mrawd, y Parchedig John Lewis Jones, am y tro olaf cyn ei farwolaeth annhymig fis Gorffennaf 2020.  Y Sul hwnnw oedd 15 Mawrth 2020, y Sul cyn y clo cyntaf wedi i Covid 19 daro’r wlad.

Rwy’n ddiolchgar iawn i Einion Thomas am dynnu fy sylw at y pamffled yn gwrthwynebu caethwasiaeth pan ddangosais lyfr fy ngor-or-hendaid iddo.  Wedi hynny elwais ar wybodaeth a gefais gan Andrew Green am y pamffled hwnnw ac yna ar gyfoeth o wybodaeth gan yr Athro E. Wyn. James am Morgan John Rhys a’r ymgyrch gynnar dros hawliau’r caethweision a brodorion America.

Hugh Derfel Hughes, Hynfiaethau Llandegai a Llanllechid (1866)

‘Hanes Eglwys Bethlehem, Gerllaw Bangor, Ysgrif 1’, yn Cofiant Tanymarian dan olygiaeth W. J. Parry (1886), tt. 258 – 261

1. Tudur Jones, Camau ar Daith Dwy Ganrif (1982)
2. Tudur Jones, Hanes Annibynwyr Cymru (1966)

Harri Parri, Etholedig Arglwyddes (1993)

Andrew Green, Cymru mewn 100 Gwrthrych (2018), tt. 106 – 107

25. Wyn James, ‘Morgan John Rhys a Chaethwasiaeth Americanaidd’, yn Canu Caeth: Y Cymry a’r Affro-Americaniaid, gol. Daniel G. Williams (2010), tt.2-25.

Y cwt barbar

_{Y cwt barbar, llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Lynda Pritchard, Rachub}

Y cwt barbar oedd Senedd pentref Rachub ac yno bob nos, oni bai am nos Sul, y trafodid holl agweddau ar fywyd y dreflan, y gymdogaeth a’r byd. Lleolwyd y cwt yn strategol ar y gongl rhwng y Stryd Fawr a Lôn Groes. Cwt yn hytrach na siop oedd y gyrchfan gyda seti o ryw hen fws, digon cyfforddus er pur ansad ar eu traed o frics, yno i groesawu pob cwsmer am shêf neu i gneifio’u mwng. Nid oedd na dŵr na thrydan yn rhan o gyfleusterau’r cwt  a rhaid oedd cyrchu’r dŵr berw o’r drws nesaf mewn hen gwpan a chrac ynddi.  Arthur Roberts oedd y barbwr hynaws; blaenor parchus yn Capel Llan, a barbwr amser hamdden oedd efe cans chwarelwr ydoedd wrth ei alwedigaeth a ddilynodd ei dad yn gymwynaswr i dwtio pennau brawdoliaeth y fro. Chwe cheiniog oedd y pris am ei gymwynas, gyda cheiniog o newid gan amlaf i blant, a’r un fyddai’r canlyniad waeth beth fyddai dyhead y ffasiwn –  siortbacnseids.

Ond symbol arbennig, ac unigryw, oedd y cwt barbar o’r llu amrywiol o gyfleusterau a oedd yn plethu bywyd pentref hunangynhaliol Rachub yn endid byw – cymuned o lai na mil o eneidiau, ond un oedd â’i thras yn ymestyn yn ôl i hanner cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ac wrth gwrs lled un cae a hanner i ffwrdd i’r gogledd yr oedd yr hen sefydliad eglwysig a roddodd ei enw i blwyf Llanllechid a thyfu yng nghysgod hwnnw a wnaeth y pentref gan rannu rhai o’r dyletswyddau gweinyddol, crefyddol, cymdeithasol a gweithiol newydd gyda hen draddodiadau gwledig a chyfansoddiadol y llan o gyfnod llawer cynharach. Wrth gwrs, mantais fawr crynswth pentref Rachub oedd iddo gael ei sefydlu ar lain o dir serth a ‘achubwyd’ megis o dir comin y Goron gan warantu iddo annibyniaeth  o grafangau ysig stad y Penrhyn gan sefydlu ynddo ei her, ei falchder a’i urddas o’r cychwyn cyntaf. Yr oedd iddo hefyd ei adnoddau – tair chwarel lechi ar y trothwy, os cyfrifid Chwarel y Foel yn drydedd, er na allai’r un o’r tair addo cyflogaeth sicr fel y gallai prif gynheilydd economi’r pentref yn chwarel y Penrhyn. Ac felly chwarelwyr oedd mwyafrif llethol ei phreswylwyr mewn gwaith er bod nifer o dyddynnod bychan yn rhannu’r safle i’r de a ffermydd mwy safonol eu maint yn ymestyn i gyfeiriad y gogledd.

_{Cynllun Jonhston o Rachub yn 1855; drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor}

Ac yr oedd y dreflan hon yn endid clos, hunangynhaliol, fwy neu lai, tan ganol yr ugeinfed ganrif gan feddu ar yr holl gyfleusterau a oedd yn angenrheidiol i gynnal a meithrin ei phreswylwyr. Ar un cyfnod yr oedd yn y pentref dair becws, o leiaf saith o siopau bwyd yn cynnig yr amrywiaeth angenrheidiol o’r cigydd i’r groser, i lysiau, i chips, a hyd yn oed i dda da, ac yn Rhes Groes yr oedd yno siop ddillad.  Yn y pentref yr oedd yno ymgymerwr yn gwerthu glo a warws i ddosbarthu diodydd pop. Gallai’r pentref gynnal dau gwmni bysiau – bysus Albert a bysus Grey Motors – ac yn Rhes Gefn sefydlwyd yr emporiwm mwyaf esoterig Dyffryn Ogwen – stiwdio dillad benthyg yr enwog John P a gyflenwodd wisgoedd i holl gwmnïau drama’r ardal a thu hwnt.  Ar y sgwâr yr oedd yno unwaith ddwy dafarn, a dwy dafarn arall yn Llanllechid, y pedair yno i ddisychedu gofynion eu cwsmeriaid a fynnai ymgodymu’n groes i barchusion cul y gymdeithas ddirwestol.

Gofalid am werthoedd ysbrydol y pentref mewn tri chapel anghydffurfiol – capel Salem y Wesleaid, capel Carmel yr Annibynwyr, a chapel Bethel y Bedyddwyr, ac ar y trothwy yn Llanllechid ceid capel  Peniel y Methodistiaid Calfinaidd, ac yno, wrth gwrs, yr oedd yr Eglwys Anglicanaidd i ddeiliaid ffyddlon y gyfundrefn Brydeinig o addoli.  Chwaraeodd y gwerthoedd ysbrydol hyn ran annatod wrth sefydlu’r pentref ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg cans yn Rachub yr agorwyd capel cyntaf y Methodistiaid yn yr ardal yn 1793 wedi i’r achos drosglwyddo o’i nythle cyntaf i  lawr y lôn yn Tai’n y Coed, ei gorffori dros gyfnod o bron i bum mlynedd ar hugain yng nghapel yr Achub, ac yna ei ddanfon gyda sêl bendith ei gymunwyr i agor y fam eglwys yng nghapel y Carneddi yn 1816.  Lawn cyn bwysiced i lewyrch  y pentref oedd awch ei phreswylwyr am ddiwylliant ac addysg.  Sefydlwyd yr ysgol wladwriaethol yn 1828, yr ysgol swyddogol gyntaf yn Nyffryn Ogwen a dilynwyd hi gan yr ysgol Frytanaidd yn 1853. Mater o farn yw pa mor llwyddiannus oedd yr addysg a drosglwyddwyd yn nosbarthiadau’r ddau sefydliad hwn o gofio tystiolaeth y disgyblion a addysgwyd dan drefn haearnaidd a Seisnig ysgolion tebyg yn yr ardal – gweler er enghraifft dystiolaeth Ernest Roberts yn Ysgol Tancapel, Bethesda neu Syr Ifor Williams yn ysgol Tregarth.  Ond yr oedd llwyddiannau ysgubol, wrth gwrs,  yn y disgyblion fel yn eu hathrawon. Elias Owen, prifathro ysgol yr eglwys o 1855 hyd 1871, oedd y gŵr craff cyntaf i gofnodi hynodrwydd arbennig archaeoleg yr ardal, tystiolaeth a gyflwynodd mewn erthyglau dysgedig mor gynnar ac 1866.  A phe chwilid am un o ddisgyblion galluocaf y gyfundrefn Frytanaidd yna byddai enw Yr Athro W. E. Williams, mab tyddyn Tyddyn Canol, athro electroneg ym Mhrifysgol Bangor ac un o arloeswyr hedfan awyrennau ym Mhrydain, yn sicr o ddod i’r brig, ond un cynrychiolydd fyddai ef o’r fintai broffesiynol enfawr a’r llu mwy o gymdeithion cyffredin a gyfoethogodd fywyd yr ardal a thu hwnt ers sefydlu’r pentref dros agos i ddwy ganrif. 

Llun awyr o bentref Rachub heddiw

Sail ymlyniad gwleidyddol y gymdeithas oedd gwerthoedd sosialaidd oedd yn coleddu meddylfryd rhyddfrydig gan barchu egwyddorion cydraddoldeb ac annibyniaeth barn drwy ymwrthod ag awdurdod anghyfiawn. Y rhagoriaethau hyn ddaeth i’r brig yn hanes trychinebus cysylltiadau diwydiannol bregus yr ardal pan wynebodd cymdeithas y pentref gynni eithriadol yn y streiciau yn chwarel y Penrhyn ar derfyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed. Ac yn y cywair hwn y llwyddodd cynrychiolydd yr ardal ar y Cyngor Sir, yr Henadur Thomas Morris, i gyfrannu ei farn er lles ei etholwyr mewn cyfnod diweddarach yn hanes y pentref.  

A rhaid peidio ag anghofio campau ysgubol tîm pêl-droed Llechid Celts yn chwarae yn fuddugoliaethus yng nghynghreiriau’r gamp yng ngogledd Cymru a balchder bro yn sbardun i’w llwyddiant gyda chnewyllyn y tîm yn fechgyn lleol i’w clodfori.  Ac os am ddathlu balchder y pentref yna rhaid oedd troi allan i gefnogi ei rhianedd yn y carnifal blynyddol, oll yn eu rigelia benthyg,  gan mwyaf, o emporiwm John P.  Ac fel y cwt barbar symbol o lwyddiant ac urddas pentref oedd hyn oll i gadarnhau’r ymwybyddiaeth o berthyn ac o ddathlu hunaniaeth gymunedol.

Un pentref bach yng Nghymru wnaeth gyfraniad enfawr i fywyd y genedl oedd Rachub ac mae’n dal i wneud hynny, diolch byth, fel pentref balch a chlos, ond o dan amodau pur wahanol ers ei sefydlu.  Ciliodd y wefr mewn crefydd a distawodd banllefau’r dilynwyr ar y cae pêl-droed. Cymuned fewnblyg yn gwerthfawrogi ei gwerthoedd sylfaenol oedd Rachub, ond bellach pentref yn edrych allan ydyw yn awr fel nifer o bentrefi tebyg ledled Cymru. Cymuned i gysgu ynddi a theithio allan ohoni yn ddyddiol, neu i ymddeol iddi ydyw yn bennaf bellach, y newid enfawr a ddigwyddodd i’w ffawd ers canol yr ugeinfed ganrif hyd at y presennol.

A dyma sut mae beirdd talcen slip Rachub yn rhagweld dyfodol y pentref –

Ymhen rhyw ganrif eto

Bydd llawer newid lle,

Bydd stemars yn dod i Rachub

A Gallongrydd yn dre.

Bydd efail yr hen Ifan

Yn storfa fawr a hardd

A’r hen Barc Moch yn borthladd

I longau Prydain Fawr.

Efallai fod y bardd wedi rhagweld sgil effeithiau cynhesu byd eang (!) ond prin y byddai wedi darogan y byddai’r efail yn mabwysiadu enwau mor annerbyniol hurt a’r Efail Swynol  neu yn Saesneg The Enchanted Forge. Bobol annwyl yr enw cywir ydi’r Efail, a dyna derfyn ar y mater.

Diolchiadau i Vivienne Parry, Gwynfor Ellis, Marian Jones, Fred Doyle, Dilwyn a Lynda Pritchard a holl aelodau Cymdeithas Hanes Rachub a Llanllechid.

Rheilffordd y Chwarel

‘Roedd hi’n dipyn o siom i Edward Gordon Douglas, Barwn cyntaf y Penrhyn, pan sylweddolodd yn 1873 fod trenau stêm yn gweithio chwareli ei gystadleuwyr yng Ngwynedd – Dinorwig gyntaf yn 1848 gan droi yn gynllun cyflawn yn 1870; Ffestiniog yn 1863, a Thalyllyn yn 1864. Ar ei ddesg yr oedd cynlluniau manwl gan Charles Spooner, rheolwr a phrif beiriannydd Rheilffordd Ffestiniog, i gyflwyno cynllun cynhwysfawr tebyg i’r un a fodolai yn Ffestiniog ar gyfer y chwarel yn ogystal ag i wasanaethu teithwyr y fro.  Onid oedd hon yn sefyllfa bryderus i berchennog chwarel y Penrhyn wrth iddo sylweddoli fod ei gystadleuwyr wedi cael y blaen arno, tra yn 1801 ei ragflaenwyr ef oedd ymysg y cyntaf ym Mhrydain i gyflwyno tramffordd ar reiliau mewn chwarel. Mewn cyflwyniad i gynllun cynharach yn 1868 awgrymodd Spooner-  ‘I have …considered that a small railway to be of the same gauge as present tramway worked by Locomotive Steam Engines between Penrhyn Quarries and Bangor Slate Wharves would greatly facilitate transit’. Yr oedd y cynllun i gynnwys llinell newydd o’r porthladd drwy ddyffryn Afon Cegin i Felin Hen ac ymlaen i Dregarth ac yno i ymuno â thramffordd y chwarel yn Dinas i ganlyn gweddill y ffordd hyd at y chwarel.  Fel yn ei gynllun yn Ffestiniog ystyriai Spooner weithio’r rheilffordd drwy ddisgyrchiant naturiol yr allt i ddanfon y llwyth o’r chwarel i’r porthladd, gan ddefnyddio trenau stêm i ddwyn y cerbydau gwag yn ôl i’r chwarel. Pris cyflawni’r cynllun fesul milltir oedd £3,250 a’r pris cyflawn dros chwe milltir a hanner fyddai £37,737 a’r pris i gynnwys cost tair injan stêm yn ogystal.

Y gangen gymunedol i wasanaethu pentref Bethedsa yng nghynllun Charles Spooner – dyddiedig 1873. Cynllun drwy ganiatâd a charedigrwydd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor

Cynllun rheilffordd y chwarel gan Charles Spooner dyddiedig 1873 yn dangos dwy gangen y rheilffordd wedi eu rhannu yn Tanysgrafell, un gangen yn arwain i’r chwarel a’r ail i bentref Bethesda. Cynllun drwy ganiatâd a charedigrwydd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor

Ond Barwn ystyfnig oedd y Barwn o Landygái, ac yn 1873 derbyniodd gynllun diwygiedig gan Spooner. Yn y cynllun hwn yr oedd y Felin Fawr i’w throsi yn ganolfan cynnal a chadw i’r rheilffordd ac yr oedd gorsaf i deithwyr a nwyddau i’w hagor ger Ffordd y Garth ym Mangor a changen i gyrraedd i’r porthladd. Ar ei llwybr i’r chwarel yr oedd cyfres o orsafoedd i’w sefydlu yn Nhyddyn y Felin (Felin Hen), Tregarth a Hendyrpeg ac yn nherminws Coed y Parc byddai’n cysylltu â rhwydwaith fewnol y gloddfa. Yr oedd un ychwanegiad diddorol wedi ei gynnwys sef bod cangen i  redeg o Tŷ’n y Clwt i bentref Bethesda gydag un orsaf i’w sefydlu ger Cae Gas a’r llall ym mhen arall y pentref. Ychwanegodd Spooner gynlluniau manwl o’r injans, y wagenni nwyddau a’r cerbydau teithwyr y byddai’n argymell eu defnyddio a rhwydwaith stêm gyflawn oedd hon pe byddid yn ei derbyn. Cost yr holl brosiect, i’w gwblhau mewn blwyddyn o waith, fyddai £51,551.

Linda, un o injans cwmni Hunslet, yn croesi’r draphont ger y fynedfa i’r cei ym Mhorth Penrhyn

Ond Barwn yr un mor ystyfnig oedd yn trigo yn Llandygái, ac nid oedd am dderbyn y cynllun er i Spooner gyflwyno cynllun diwygiedig arall i’w sylw. Gwraidd y broblem oedd fod y Barwn yn mynnu mai cynllun i’r chwarel yn unig ddylai gael ei gyflawni, heb roi ystyriaeth i anghenion y pentref. Yn y cyfamser yr oedd y Barwn o dan bwysau eithriadol o ddau gyfeiriad. Yn y pentref yr oedd ymgyrch ar droed gan rai o’i dinasyddion amlycaf i ddod â rheilffordd genedlaethol yr LNWR i Fethesda er mwyn gwella’r cysylltiad rhwng y chwarel a’r porthladd. Yn y chwarel, ar y llaw arall, yr oedd anesmwythyd diwydiannol pur ddifrifol yn cyniwair. Yn dilyn cwymp mawr yn y chwarel yn 1872 cyflwynwyd adroddiad pur ddamniol ynghylch diffygion trefniadaeth y gloddfa a’r angen i foderneiddio a gwella diogelwch y gweithlu. Arweiniodd yr anghydfod at streic yn 1874. Yn yr awyrgylch anffafriol hwn y penderfynwyd yn 1874 i archebu dwy injan stêm gan gwmni deWinton o Gaernarfon – Lord Penrhyn a Lady Penrhyn-  ar gost o £300 yr un. Rhoddwyd y ddwy i weithio’n fewnol rhwng ponc Red Lion a phen yr allt i‘r Felin Fawr. Yn Rhagfyr y flwyddyn ganlynol archebwyd dwy injan stêm ychwanegol gan gwmni John Beaston o Derby ar gost o £828 yr un, y ddwy eto i weithio o fewn y chwarel. Mae achlysur eu derbyn i’r gwaith wedi ei gofnodi mewn nodyn gan Francis, rheolwr y chwarel, i Arthur Wyatt, prif asiant stad y Penrhyn, ac meddai – ‘we had a trial just now on the engine in the presence of hundreds of men, women and boys from the mill; to Cilgeraint empty, and from Cilgeraint with 24 waggons …. and this is the most hard step of the line’. Y diwrnod canlynol adroddodd eto – ‘ we had the engines to work this afternoon and it is alright. But unfortunately the guard had an accident; He broke his arm. What a job. I would not for £10’.

Map rheilffordd y chwarel, drwy garedigrwydd a chaniatâd O.G Jones, Erw Las, Bethesda

Gobaith mawr y Barwn oedd y byddai cyflwyno trafnidiaeth stêm i’r chwarel yn lleddfu ychydig ar yr anesmwythyd oedd yn y gwaith, ac felly yn ochelgar iawn y derbyniodd gytundeb gan Robert Algeo yn 1877 i addasu’r rheilffordd o ben allt Dinas i’r Felin Fawr, cynllun a oedd yn ei hanfod yn seiliedig ar waith cynharach Spooner. Ym mis Mawrth 1878 derbyniodd ail gynllun i adeiladu llwybr newydd i’r rheilffordd o Dinas i’r porthladd ac agorwyd yr holl rwydwaith yn derfynol ar Hydref 6ed 1879. Yn unol â dymuniad y Barwn cynllun preifat i’w weithredu er budd y chwarel yn unig oedd hwn ac ni ddymunai gyhoeddusrwydd tebyg i’r hyn a estynnwyd wrth agor rheilffordd gymunedol Spooner yn Ffestiniog.

Gweithiodd y rheilffordd yn eithriadol effeithiol o gyfnod ei hagor yn 1879 hyd at ddyddiad ei chau’n derfynol yn 1965. Mae’n hawdd i ni feirniadu penderfyniadau’r gorffennol heb sylweddoli pa mor aneffeithlon oedd y gwasanaeth erbyn chwedegau’r ugeinfed ganrif, ond yr oedd yn bur amlwg erbyn hynny na ellid rhedeg y gwasanaeth ar gost economaidd hyd y diwedd. Ac mae’n hawdd eto i ni feirniadu’r penderfyniad i chwalu’r holl gyfundrefn, ond does dim dwywaith pe byddai’r rheilffordd hon mewn bodolaeth heddiw y byddai wedi cyfrannu’n helaeth at economi Dyffryn Ogwen. A meddyliwch, beth pe byddai’r Barwn wedi awdurdodi adeiladu’r gangen i bentref Bethesda? Ond mae hanes yn gyforiog o’r ‘pe byddai!

Gwybodaeth ychwanegol gan Idris Lewis, Dolwern, Ffordd Bangor.

Ffynhonnell

J I C Boyd. 1985.  Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford

Susan Turner.  1975. The Padarn and Penrhyn Railways; and their associated systems. Newton Abbot.

Ymfudo i Unol Daleithiau’r America

Dyma erthygl gan Meirion Davies, un o’n cyfranwyr gwadd sydd eisoes wedi trafod ymfudo o Ddyffryn Ogwen i ardaloedd eraill o Gymru. Yma mae’n canolbwyntio ar ymfudo i Unol Daleithiau’r America.

Ymfudodd degau o filoedd o Gymry i Unol Daleithiau’r America yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif. Cyrchfan llawer oedd dinasoedd mawr, megis Efrog Newydd a Chicago. Aeth eraill i ardaloedd diwydiannol y Gogledd-ddwyrain yn nhaleithiau Vermont, Efrog Newydd, Ohio a Pennsylvania i weithio yn y chwareli llechi, y pyllau glo a’r gweithfeydd haearn. Mentrodd rhai i daleithiau canolog, fel Wisconsin i ffermio, tra denwyd eraill i fwyngloddiau aur, copr a phlwm y De-orllewin a California. Erbyn 1890 cofnodwyd dros 100,000 yn enedigol o Gymru yng nghyfrifiad yr U.D.A.

Gwelwyd tipyn o ymfudo o Fethesda i’r Unol Daleithiau. Rhwng 1845 a 1851 ymfudodd tua 1500 o Fethesda a Llanberis i ardaloedd llechi Vermont. Yn y 1880au cynnar roedd Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru yn hybu ymfudo fel ateb i ddiweithdra adeg dirwasgiad yn y fasnach lechi. Yn ogystal roedd asiantaethau ymfudo’n denu gweithwyr medrus i symud, ac yn olaf gwelwyd ymfudo fel ymateb i streiciau, megis 1896-1897 ac 1900-1903.

Mae cofnodion ymfudwyr a laniodd yn Ellis Island, Efrog Newydd, rhwng 1893 a 1924, yn hynod fanwl. Ym mhob achos cofnodir enw’r mudwr, ynghyd â’i oed, rhyw, a gwaith. Hefyd nodir y man diwethaf iddynt fyw yn eu mamwlad, y porthladd o ble hwyliodd eu llong, eu dinasyddiaeth/cenedligrwydd, eu cyrchfan yn yr U.D.A. ac os bwriedid mudo’n barhaol ai peidio. Yn ogystal mae llawer o’r cofnodion yn cynnwys gwybodaeth megis statws priodasol; iaith; crefydd; cyfeiriad ffrind neu berthynas yn y tarddle a’r cyrchfan (os yn berthnasol); pwy dalodd am y tocyn; ac a fu’r teithiwr yn yr Unol Daleithiau o’r blaen.

Niferoedd.

Rhwng 1894 a 1924 nododd 485 o bobl eu bod wedi ymfudo o Fethesda. Mae hyn yn nifer sylweddol o feddwl mai oddeutu 9,000 – 11,000 oedd poblogaeth plwyfi Llanllechid a Llandygái yn ystod y cyfnod yma.

Nifer gymharol fychan o drigolion Bethesda a’r cylch a ymfudodd rhwng 1894 a 1902. Bu cynnydd ym 1900, ond o graffu ar ddyddiadau glanio, mae’r mwyafrif wedi cyrraedd cyn mis Tachwedd, felly ni ellir priodoli eu hymfudo i streic chwarel y Penrhyn.

Cymharol ychydig sy’n symud ym 1901 a 1902, yna gwelir cynnydd sylweddol ym mlwyddyn ola’r streic a’r ddwy flynedd ganlynol. Roedd nifer o achosion am y twf yma. Ni fyddai streicwyr amlwg yn debygol o ddychwelyd i’w swyddi. Collodd y chwarel farchnadoedd i gystadleuwyr, a dechreuodd gwledydd eraill godi trethi ar fewnforion llechi o Brydain. Hefyd, daeth teils yn rhatach i’w cynhyrchu. O ganlyniad, erbyn 1907 dim ond 1,800 a gyflogwyd yn y chwarel o’i gymharu â 2,700 cynt. Yn ogystal ni ddylid anwybyddu ffactorau cymdeithasol a phersonol a arweiniodd at ymfudo, gan fod chwerwder a chaledi’r anghydfod wedi rhwygo’r gymuned.

O 1906 hyd 1913 parhaodd lefel yr ymfudo’n ugain neu fwy’r flwyddyn, yna dirywiodd yn sylweddol yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Cymharol ychydig a ymfudodd yn y 1920au cyn i’r Unol Daleithiau gyflwyno Deddf Mewnfudo 1924.

Strwythur demograffig a chymdeithasol

Pobl ifanc oedd mwyafrif yr ymfudwyr, yn bennaf yn eu hugeiniau a’u tridegau – adlewyrchiad eu bod yn fwy “troed rydd” na phobl hŷn. Er bod mwy o ddynion na merched wedi ymfudo, nid oedd y gwahaniaeth mor amlwg â’r hyn a welwyd yng nghymoedd glo De Cymru.

O’r oedolion, roedd ychydig dros eu hanner wedi priodi. Traean yn unig o’r rhain a fudodd fel cwpl, boed hynny fel teulu niwclear gyda’u plant neu fel cyplau. Roedd yn llawer mwy cyffredin i un cymar mudo ac yna’r llall ymuno yn ddiweddarach.

Ceir tystiolaeth bellach o ddylanwad ffrindiau a theulu yn yr atebion i’r cwestiwn, “at bwy oedd y mudwr yn symud” ? Hwyliodd y mwyafrif llethol i fyw yn yr un gymuned a pherthynas neu ffrind.

Symud At	Nifer
Perthynas	321
Ffrind	55
Neb	108

Nodweddion cyflogaeth.

Roedd dipyn mwy o wrywod na benywod mewn gwaith cyflogedig. Nodwedd gymdeithasol ac economaidd o’r cyfnod yma oedd mai ychydig iawn o fenywod priod oedd yn gyflogedig. Nid oedd yr un o’r gwragedd priod a fudodd o Fethesda mewn gwaith cyflog.

Swyddi Benywod di-briod	Nifer
Morwyn	45
Gwniyddes, hetwraig	12
Athrawes, gofalwraig plant	3
Clerc	2
Bydwraig, nyrs	2
Ysgrifenwraig	1

Mae swyddi’r menywod dibriod yn debyg iawn i batrwm cenedlaethol cyfrifiadau 1891 – 1911, gyda’r mwyafrif llethol wedi eu cyflogi fel morynion, ynghyd â chanran sylweddol fel crefftwyr yn gwneud dillad. Ychydig oedd mewn swyddi proffesiynol/lled broffesiynol gan mai prin oedd y cyfleoedd addysg bellach i ferched  (yn enwedig merched o gefndir dosbarth gweithiol).

Swyddi Gwrywod	Nifer
Chwarelwr	113
Mwyngloddiwr	24
Labrwr	17
Cigydd, pobydd, groser	10
Ffermwr, gwas ffarm, garddwr	9
Saer maen	7
Gwneuthurwr llechi	6
Gof	6
Teiliwr, gwneuthurwr oriawr	4
Masnachwr	3
Fferyllydd	3
Pregethwr	3
Plymwr, paentiwr, briciwr	4
Clerc	2
Saer coed	2
Glöwr	2
Cerddor	2
Peiriannydd	2
Gweithiwr rheilffordd	2
Morwr	2
Teithiwr masnachol	1
Tyllwr	1
Torrwr gwallt	1
Asiant yswiriant	1
Gwaith haearn	1

Fel y merched, ychydig iawn o ddynion oedd mewn swyddi proffesiynol – ambell weinidog yn symud i wasanaethu mewn capeli Cymreig, ambell glerc a hefyd cerddor ac arweinydd cerdd. Yn yr un modd, ychydig oedd yn amaethwyr neu weision fferm.

Mae’n ddifyr fod cynifer yn gweithio yn y diwydiant adeiladu – seiri maen, bricwyr, plymiwr, paentiwr, seiri coed. Arwydd o’r galw cynyddol am weithwyr yn y sector yma i ddiwallu’r angen am gartrefi ar gyfer poblogaeth oedd yn tyfu’n aruthrol o gyflym.

Y swyddi mwyaf cyffredin oedd labrwyr, mwyngloddwyr a chwarelwyr. Does dim syndod fod dros gant o’r dynion yn chwarelwyr – y chwarel oedd prif gyflogwr Bethesda. Gallai’r mwyngloddwyr hefyd fod yn chwarelwyr – yn yr Unol Daleithiau yn aml fe gyfeirir atynt fel “slate miners”. Ond gallai’r mwyngloddwyr yma fod yn ddynion o Fethesda a fu’n gweithio ym mhyllau glo De Cymru cyn ymfudo i Faes Glo Pennsylvannia. Mae cyrchfannau’r mwyngloddwyr yma’n cynnwys trefi chwarelyddol a rhai glofaol.

Patrymau daearyddol

Hwyliodd 95% o’r ymfudwyr o Lerpwl. Dyma’r porthladd agosaf at Fethesda.

O edrych ar fap yr Unol Daleithiau mae’n bosib canfod y rhanbarthau oedd yn denu trigolion Bethesda. Cyrchfan y mwyafrif oedd y Gogledd-ddwyrain. Dyma leoliad y porthladdoedd oedd yn derbyn mewnfudwyr o Ewrop. Hefyd dyma ganolbwynt diwydiannol a masnachol yr Unol Daleithiau ar y pryd. Y prif gyrchfannau oedd taleithiau Pennsylvania, Efrog Newydd a Vermont.

Roedd hefyd rhywfaint o fudo i Ogledd y Canolbarth – taleithiau Illinois (Chicago) a Wisconsin. Prin iawn oedd y mudwyr i’r Gorllewin a’r De.

Gallwn fanylu ychydig ar gyrchfannau’r ymfudwyr. Aeth dros 95% ohonynt i ddinasoedd mawr neu ardaloedd diwydiannol. Llond dyrnaid yn unig a fudodd i lefydd gwledig. Nid yw hyn yn syndod, wedi’r cyfan ardal ddiwydiannol oedd Bethesda ac ychydig o ffermwyr neu weision fferm ymfudodd o Lanllechid neu Landygái.

Denwyd nifer fawr o’r mewnfudwyr i ddinasoedd mwyaf yr Unol Daleithiau, yn enwedig Efrog Newydd a Chicago, ble roedd amrywiaeth o swyddi ar gael. I’r dinasoedd yma y symudodd y rhan fwyaf o weithwyr yn y sectorau masnachol, adeiladu a chrefftau.

Natur economaidd cyrchfannau	Nifer y mudwyr
Aur/Copr/Calch	3
Haearn	5
Efrog Newydd	29
Chicago	31
Dinasoedd mawr eraill, e.e. Boston, Milwaukee, Cincinnati, Buffalo.	39
Glo	89
Llechi	206

Aeth un neu ddau o Fethesda i weithio ym mwyngloddiau aur a chopr y De-orllewin ac ychydig yn fwy i weithfeydd haearn Pennsylvania, ond y meysydd glo ac ardaloedd y chwareli llechi a ddenodd trwch y mewnfudwyr.

Denwyd llawer i weithio ym mhyllau glo Pennsylvania ac mae enwau llawer o’r trefi a gofnodwyd fel cyrchfannau, megis Wilkes Barre a Scranton, yn gyfarwydd iawn i ni yng Nghymru. A oedd gan y mudwyr yma brofiad o weithio ym mhyllau glo De Cymru neu a aethant yn syth o’r chwarel ?

Chwareli llechi’r Gogledd-ddwyrain oedd yr atyniad mwyaf o bell ffordd – Bangor a Slatington (Pennsylvania);  Poultney, West Pawlett a Fairhaven (Vermont); Granville (Efrog Newydd). Cai’r chwarelwyr o Gymru eu hystyried fel gweithwyr profiadol a medrus a gwnaed ymdrech mawr i’w denu i ddatblygu’r diwydiant yn yr Unol Daleithiau. Bu nifer o Gymru yn allweddol i sefydliad rhai chwareli, e.e. Robert Morris Jones (brodor o Fethesda) ym Mangor, Owen Jones yn Slatington.

Nodwedd hynod o’r cofnodion glanio yw’r nifer oedd yn dychwelyd i’r Unol Daleithiau o Fethesda. Roedd 73 ohonynt yn wedi bod yn America o’r blaen, sef 15% o’r teithwyr. Roedd hyn yn annisgwyl, ond o edrych ar gyfrifiadau 1891 i 1911, gwelir bod dros 70 o bobl a aned yn yr Unol Daleithiau’n byw yn Llanllechid, Llandygái a Bethesda. Mae hyn yn awgrymu fod “mudo dychwelyd” (return migration) yn weddol gyffredin. Beth a alluogodd i hyn ddigwydd a beth oedd y rhesymau achosodd y dychwelyd ?

Mae’r cwestiwn cyntaf uchod yn weddol hawdd ei ateb. Erbyn diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg roedd hwylio’r Iwerydd yn fwy diogel ac yn gyflymach nag erioed o’r blaen. Yn y 1830au cymerai’r daith dros bymtheg diwrnod ond erbyn 1900 dim ond 5-6 diwrnod. Yn ogystal roedd y llongau’n fwy –  llawer yn medru cludo dros 2,000 o bobl. Golygai hyn fod cost tocynnau’n gostwng. Yn ogystal roedd cysylltiadau personol yn cynyddu – mwy o bobl yn llythrennog, gwell systemau post, telegraff traws Iwerydd.

Mae’r ail gwestiwn yn anoddach i’w ateb, gan fod rhesymau gwahanol gan bawb i ddychwelyd. Yn ddiamau ymwelwyr dros dro i Fethesda oedd y mwyafrif a gofnodwyd yn dychwelyd i’r Unol Daleithiau, rhai ohonynt yn wreiddiol o Gymru, eraill yn ddisgynyddion i ymfudwyr o Gymru. Efallai eu bod wedi teithio i’w hardal enedigol i ymweld â’r teulu; i gyflwyno plant a anwyd yn yr Unol Daleithiau neu i gynorthwyo ar adegau o argyfwng teuluol. Dyma rai enghreifftiau.

Mehefin 1897. Catherine Williams yn glanio yn Ellis Island gyda’i tri phlentyn. Roedd yn dychwelyd at ei gŵr yn Slatington,  Pennsylvania. Mae cofnodion mewnfudo Prydain yn dangos iddynt hwylio o Efrog Newydd i Lerpwl fis Awst 1896, felly roeddent wedi aros ym Methesda am tua blwyddyn. Beth oedd ei rheswm am deithio ?

Mai 1911. Dychwelodd Katie Parry, 11 oed, at ei thad, Thomas, yn Efrog Newydd. Mae’n nodi ei bod wedi ei geni yn yr UDA ac yn ddinesydd i’r wlad. Dengys cofnodion mewnfudo Prydain iddi gyrraedd Lerpwl Mehefin 1910. Mae cyfrifiad Prydain am 1911 yn dangos ei bod yn aros gyda’i nain Catherine Parry , gweddw 75 oed yn 14 Water Street, Bethesda. Fe’i nodir fel disgybl ysgol 12 oed – “New York City resident. British citizen by parentage”.

Awst 1909 Osborne Jones 25 oed, chwarelwr, yn dychwelyd i West Pawlett, Vermont at ei frawd, William. Hwyliodd o Efrog Newydd i Lerpwl Gorffennaf 1908. Ei gyswllt yn ei famwlad oedd ei dad O. Jones,  3 Gwernydd, Bethesda.

Ymddengys fod y bobl a aned yn yr Unol Daleithiau a gofnodir ym Methesda yng nghyfrifiadau 1891-1911 yn dueddol o fod yn ddychwelwyr parhaol. Mae nifer o resymau i gredu hyn. Yn gyntaf, un sy’n cael ei ddisgrifio fel ymwelydd. Yn ail, mae’r mwyafrif o oedolion gwrywaidd mewn gwaith (chwarelwyr yn bennaf). Yn olaf, mae nifer o blant iau teuluoedd a fu yn America wedi eu geni ym Methesda. Dyma rai enghreifftiau.

1891. 64 Coed y Parc, Llandygái. Y penteulu oedd Margaret Jones, gweddw 27 oed a anwyd yn Llandygái. Roedd ganddi ddau blentyn – William, 7 oed, wedi ei eni yn Llanllechid ac Ellen, dwy flwydd oed, yn enedigol o Philadelphia. Felly symudodd Margaret i’r Unol Daleithiau rywbryd wedi 1884 a dychwelyd ym 1889 neu’n hwyrach. A fu ei gŵr farw yn yr Unol Daleithiau ?

1901. 116 Caegroes, Bethesda. Rowland Thomas, penteulu – chwarelwr 49 oed yn enedigol o Bentraeth, Ynys Môn a’i wraig Grace, 50 oed yn enedigol o Lanllechid. Yn cydfyw gyda hwy mae eu merch, Grace Hughes, a anwyd yn America ym 1875. Roedd gan Grace dri o blant – Lizzie, 5 oed a anwyd yn America, Willie 3 mlwydd oed a Roland 2 fis oed, y ddau wedi eu geni yn Llanllechid. O’r wybodaeth yma gallwn ddweud fod tair cenhedlaeth o’r teulu wedi byw yn yr Unol Daleithiau. Cofnodir Grace yn cyrraedd Lerpwl, Hydref 1898, fel Mrs John Hughes, gyda’i phlant Lizzie ac Ethel (bu farw Ethel ym 1900). Ym 1901 roedd John Hughes yn absennol – efallai ei fod yn un o’r rhai a fudodd i chwilio am waith oherwydd streic Chwarel y Penrhyn.

Mae’n debygol fod amrywiaeth o resymau wedi achosi pobl i ddychwelyd yn barhaol. Marwolaeth neu salwch aelod o’r teulu yng Nghymru neu yn yr Unol Daleithiau. Methiant economaidd neu gymdeithasol yn America. Hiraeth am eu hardal enedigol neu eu teulu a ffrindiau.

Efallai mai’r bwriad gwreiddiol oedd mudo am gyfnod ac yna dychwelyd i Gymru. Mae ymchwil i fewnfudwyr o Pakistan i Brydain wedi’r Ail Ryfel Byd wedi canfod yr hyn a elwir yn “freuddwyd dychwelyd” (myth of return). Gallai’r un freuddwyd fod wedi bodoli ymhlith nifer o ymfudwyr Cymreig.

Yng nghyd-destun y syniad uchod mae angen pwysleisio fod pob un o’r rhai a anwyd yn America ond a gofnodwyd ym Methesda yn ystod cyfrifiadau 1891 – 1911 yn siarad Cymraeg. Fel y soniwyd cynt, roedd llawer o gymunedau Cymraeg eu hiaith yn yr Unol Daleithiau a sefydliadau fel y capeli’n gymorth i barhad yr iaith a’r diwylliant. Derbyniwyd y Cymry yn llawer haws gan yr Americanwyr nag ambell grŵp arall o fewnfudwyr  – medrent Saesneg; roeddent yn Brotestaniaid ac yn aml yn weithwyr medrus. Eto i gyd, yn yr un modd a mewnfudwyr o wledydd eraill, roedd yn cymryd tair neu bedair cenhedlaeth iddynt gymathu (assimilate/integrate) yn llwyr.

Casgliad.

Mudodd cannoedd o bobl o Fethesda i’r Unol Daleithiau yn ystod ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif. Rhesymau economaidd oedd yn bennaf gyfrifol am yr ymfudo. Ymhlith y ffactorau gwthio oedd tlodi, streiciau, dirwasgiad a dirywiad y diwydiant llechi yng Nghymru. Yr hyn oedd yn eu denu i America oedd y gobaith am waith, yn enwedig yn y dinasoedd mawr neu yn yr ardaloedd diwydiannol.

Ni ddylid anghofio fod elfennau cymdeithasol yn bwysig wrth benderfynu ymfudo. Roedd datblygiad cymunedau Cymraeg yn gwneud y broses o ymsefydlu yn y wlad newydd yn haws ac ar lefel unigol gallwn weld pwysigrwydd ffrindiau a theulu i’r broses yma.

Yn olaf, nid oedd ymfudo o reidrwydd yn daith unffordd. Mae cofnodion mudo a’r cyfrifiad yn dangos fod nifer sylweddol yn ail groesi’r Iwerydd, rhai ar ymweliad dros dro, eraill yn dychwelyd yn barhaol.

Plasty Canoloesol y Penrhyn

Ar ddechrau’r bymthegfed ganrif deiliad y Penrhyn oedd Gwilym ap Gruffydd (1370-1430) gŵr a gymerodd gamau breision trachwantus i ymledu a chadarnhau ei stad. Yn hanesyddol, ef oedd un o’r perchnogion tir cyntaf a fanteisiodd i ledu gorwelion ei diriogaeth drwy brynu tir yn hytrach na thrwy ei ennill fel rhan o etifeddiaeth neu mewn brwydr. Drwy gyfuniad o gyfoeth, ystryw ac efallai rym, llwyddodd Gwilym ap Gruffydd i oresgyn y drefn frodorol Gymreig o ddosrannu tir yn gyfrannog. O 1352 ymlaen, yn dilyn tanseilio’r drefn Gymreig gan goncwest Edward I, digwyddodd cyfnewidiadau tiriogaethol sylweddol yn yr ardal ac erbyn 1413 yr oedd Gruffydd yn berchen ar drefgor Gymreig Cororion ac yn derbyn rhent o £14.7.0 gan ei denantiaid. Mae cofnod cyntaf y plasty yn dyddio i 1413 ac felly mae ym mherchnogaeth teulu Gwilym ap Gruffydd. Fodd bynnag, credir fod tiriogaeth y stad yn perthyn i gyfnod cynharach yn y bedwaredd ganrif ar ddeg ac fe’i cysylltir â Gafael Gron ap Eden. Y bymthegfed ganrif oedd un o gyfnodau oes aur y Penrhyn pan oedd yn enwog drwy Gymru am y croeso a’r lletygarwch a geid yno i feirdd mwyaf clodfawr y glêr. Un o’r ymwelwyr cyson oedd Guto’r Glyn, a ystyrir ymysg y disgleiriaf o’r holl feirdd, a chanodd ef ddau gywydd mawl i William Fychan ap Gwilym, sef mab Gwilym o’r Penrhyn, a ddigwyddai hefyd fod yn siambrlen Gwynedd i ychwanegu at ei glod.

Dan law Gwilym ap Gruffydd a’i linach yr oedd y stad yn endid tra llwyddiannus hyd at ddiwedd yr ail ganrif ar bymtheg pan ddaeth i feddiant John Williams (1582-1650), y clerigwr a’r cyfryngwr brenhinol a enillodd enwogrwydd am gyfnod byr yn ei hanes pan urddwyd ef yn Archesgob Caerefrog yn 1641. Fel disgynnydd teulu’r Penrhyn ar ochr ei dad daeth yn berchen ar y stad, ond fel gŵr oedd â’i bennaf ddiddordeb mewn gwleidydda yng nghoridorau awdurdod y cyfnod, prin y talodd unrhyw sylw i wella ei chyflwr, a hyd yn oed yn ystod cyfnod ei alltudiaeth i Wynedd ar ôl 1642 mynnodd fyw yng nghastell Conwy gan farw yng Nghloddaeth ger Llandudno yn 1650.

Yn y ddeunawfed ganrif aeth y stad i ddwylo rhanedig teulu Warburton o Winnington yn swydd Gaerllion ar y naill law a theulu’r Yonge o Ddyfnaint ar y llall. Yn 1765 priododd Anne Susannah, merch y Cadfridog Warburton a Richard Pennant (1737?-1808) a thrwy’r briodas etifeddodd Richard Pennant gyfran y Warburtons o’r stad. O flwyddyn ei briodas ymlaen dechreuodd Pennant ar y broses o adfeddiannu cyfran teulu’r Yonges o’r etifeddiaeth gan lwyddo ym 1781 i gyfannu’r holl stad yn un berchnogaeth. Ei wobr oedd perchnogi 13,271 acer o dir ym mhlwyf Llandygái a 7,936 acer ym mhlwyf Llanllechid. O’r cyfansymiau hyn roedd 6,069 acer yn rhan isaf Llandygái; 3,779 yn rhan isaf Llanllechid; 5,548 yn Nant Ffrancon a 5,483 yn Nant y Benglog. Yn dilyn cenedlaethau o esgeulustod a diffyg cyfalaf yr oedd y stad mewn cyflwr truenus ond defnyddiodd Pennant ei fuddsoddiad o berchnogi stad siwgr enfawr ym mhlwyf Clarendon yn Jamaica i drawsnewid stad y Penrhyn o’i chyflwr canoloesol dirwasgedig i fod yn rym economaidd yn chwyldro diwydiannol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Elwodd Richard Pennant ar ddatblygu chwarel lechi Cae Braich y Cafn i fod yn chwarel lechi fwyaf y byd a buddsoddodd yn drwm i greu isadeiledd cadarn i’w anturiaeth drwy adeiladu ffyrdd, porthladd a thramffordd i gynnal y chwarel tra ar yr un pryd wella cyflwr amaethyddol y stad drwy blannu coed a mynnu gwell arferion mewn hwsmonaeth, amaethu cnydau a thir pori.

Llun plasty gwreiddiol y Penrhyn gan Moses Gruffydd

Nid gŵr rhyddfrydig ac elusengar oedd Richard Pennant ond cyfalafwr hirben a chystadleuol, ac unben patriarchaidd. Ei gartref, fel cartref ei ragflaenwyr, oedd hen blasty canoloesol y Penrhyn. Yn Arolwg y Penrhyn 1768 ceir bras gynllun o safle’r plasty gwreiddiol. Mae’n amlwg y dewisiwyd y safle yn ofalus fel canolfan cyfarfod nifer o lwybrau pwysig – i’r de y ffordd yn cysylltu â Llandygái,  i’r gogledd y cysylltiad uniongyrchol â Ffordd Domas, y prif lwybr rhwng Aber Cegin a thref Bangor yn y gorllewin ac Aber Ogwen ac ymlaen i Gonwy yn y dwyrain gan groesi rhyd, neu efallai bompren, dros Lyn y Celanedd ar afon Ogwen. Dengys y cynllun fod y plasty bonheddig ar ffurf dau adeilad wedi eu hamgáu gan gwrt sgwâr ei ffurf. Mae un o’r adeiladau yn hirsgwâr ei gynllun a’r llall gydag ychwanegiadau byr yn ymestyn o’r ddau dalcen i roddi bras ffurf llythyren C i’r adeilad. Mae’n bur debyg mai hwn oedd ôl y nodwedd y tŷ gwreiddiol, bonheddig, a oedd yn dyddio o’r canol oesoedd. Darganfuwyd llun o’r plasty gwreiddiol yn llaw yr artist Cymreig enwog Moses Gruffydd, er efallai nad yw bras gynllun 1768 a’r llun yn cydweddu yn union. Nodweddion arbennig y llun yw’r ddwy ffenestr yn arddull y bedwared ganrif ar ddeg a fyddai  wedi goleuo’r neuadd; y prif ddrws gyda chantel pigfain a roddai fynediad i’r tŷ a’r neuadd; a’r tŵr a fyddai’n cynnwys grisiau ar dro yn arwain i’r ystafelloedd cysgu ar ochr y gogledd. Yr oedd ystafelloedd cysgu cyffelyb ar adain ddeheuol y tŷ.

Cynllun o safle’r plasty yn Arolwg y Penrhyn 1768 cyn i Wyatt ail gynllunio’r tŷ a Hopper adeiladu’r castell; Arolwg y Penrhyn 1768, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol 2944. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor.

Yn 1782 rhoddodd Richard Pennant gyfarwyddyd i Samuel Wyatt, pensaer yn Llundain a brawd ei asiant Benjamin, i ail lunio’r adeilad gwreiddiol ar ffurf manordy castellog o’r canol oesoedd. Afraid dweud y byddai gan Anne Susannah, ei wraig uchelgeisiol ac unbenaethol, ei dymuniad a’i chyfraniad i ‘foderneiddio’ yr hen dŷ. Onid hi wrth gwrs ddeisyfodd gynllunio nifer o adeiladu arbennig o ffansi ar y stad, gan gynnwys baddondy ar lan y Fenai; pafiliwn i syllu ar ryfeddod y chwarel ym Mhont Ogwen, llaethdy ym Mhen Isa’r Nant a fferm arbrofol yn Nolawen ar gwr Nant Ffrancon.  Yn rhyfeddol plethwyd rhannau o’r ddau dŷ gwreiddiol i adeiladwaith y castell rhodresgar a adeiladwyd yn 1825 gan y pensaer Hopper i ddominyddu safle cartref gwreiddiol teulu’r  Penrhyn. Yr oedd hen ddiwylliant Cymreig teulu’r Penrhyn wedi diflannu erbyn i Richard Pennant ddod yn berchennog ar yr hen blasty, ond y fwyell farwol oedd adeiladu’r horwth castell presennol gan ei olynydd balch George Hay, ei bensaernïaeth neo-Normanaidd yn symbol o goncwest cyfalafiaeth estron dros y gymdeithas ddiymadferth frodorol Gymreig.

Ffynonellau

Eurig Salisbury, Barry J. Lewis.  2014 Guto’r Glyn: a life. Gwefan httpc://www.gutorglyn.net

RCAMW. 1964 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 3 West. HMSO, London

John Rolant Jones. 1955. Traethawd MA heb ei gyhoeddi, Prifysgol Bangor.

J.Ll. W. Williams; Lowri W. Williams. 2011. Etifeddiaeth Richard Pennant Ysw yn Nyffryn Ogwen 1768: ‘gŵr deallus, llygadog ac anturiaethus oedd efe a bu o fawrfendith i’r wlad hon’. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,72,29-53.

Cilfodan

Dyma erthygl gan Dei Fôn Williams, un o’n cyfrannwyr gwadd, gyda diolch iddo.

Mae fferm Cilfodan yn ddaliad o dir yn Nyffryn Ogwen. Yn wahanol i’r rhan fwyaf o diroedd y dyffryn, fu hi erioed ym meddiant y Penrhyn, a phrofodd hynny o fudd mawr i un teulu. Yr oedd y fferm yn ymestyn o’r mynydd uwchlaw Tyddyn Sabel, i lawr ar hyd Ffrydlas, at y ffin â fferm Pant, yna Pen y Bryn, ac i lawr ar hyd ffin Pen y Bryn i lawr i Ogwan. Yr ochr arall yr oedd yn ffinio efo Cae Ifan Gymro, ac yna ar hyd ffin stad Coetmor i Ogwan.

Ceir sôn am ei thir yn 1627, pan yw rhenti nifer o diroedd  all in the township of Bodfeio’ yn cael eu prynu oddi wrth Syr Thomas Williams, Y Faenol am £244 gan Morris ap John ap Ieuan o gwmwd Dinorwig. Gan mai aelod o deulu Cochwillan oedd y Syr Thomas Williams a werthodd y rhenti, mae’n debyg mai perthyn i Gochwillan yr oedd tir Cilfodan yn wreiddiol. Yn ôl y ddogfen hon, y caeau dan sylw yw

Pant y Cledr, Cae’r Chwarel, Cae’r Fedw Bach( alias Cae Fedw Goch Uchaf, Cae’r Fedw Goch Isa, Cae’r Cyll, Cae’r Clochydd, Cae’r Sgubor, Cae Pen y Gaer, Cae’r Fuches Hen, Cae Maes y Gaer, Cae yr Wafen ( sic)  Goch, y Cae Bychan, Cae yr Achub, Cae Brest y Gaer, Cae’r Foty, y Ffridd Uchaf, y Ffridd Isaf

Mae’r enwau yn dangos yn amlwg mai tir Cilfodan yw’r rhan fwyaf, os nad y cyfan,  o’r caeau hyn. Mae Cae Clochydd yn parhau yma. Fwy na dwy ganrif yn ddiweddarach mae les yn cael ei rhoi ‘ on a parcel of land called Cae Clochydd, bounded on the south-east by the river Ffrydlas, and on the west by the road leading from Pencarneddi to Bont Uchaf’. Mae’n ddigon hawdd, felly, adnabod ffiniau’r tir sy’n cadw ei enw mewn rhes o dai yn y Carneddi heddiw, a hwnnw’n enw sy’n bodoli ers o leiaf pedair canrif. Mae’r caeau sy’n cyfeirio at ‘gaer’ hefyd yn amlwg yn rhan o dir y fferm bresennol. Mewn dogfen o 1859 sonnir am roi les  i Robert Prees of Cilyfodan ‘ for 60 years of lands called Pen y Gaer, Pen y Gaer Bach, part of cae Fuches Hen, and Cae Fuches Ganol’, ac yn 1861 rhoddir les arall ar ‘Cae Cyll, and Cae Fuches Hen’, Yr un tiroedd yw’r rhain a’r caeau a nodir yn nogfen 1627, ond eu bod, mewn sawl achos, wedi eu rhannu ymhellach. Nid oes reswm, mewn gwirionedd, i gymryd nad oedd yr holl gaeau a nodir yn 1627 yn perthyn i Gilfodan.

Ar Chwefror 10fed, 1628, gwnaed cytundeb pellach rhwng y Morris ap John ap Richard o Ddinorwig a nodwyd gydag Owen ap William ap Richard,  sef  ‘ mortgage for a period of 500 years of a close of arable land, meadow, and pasture called y Kae Garrow abutting the river called afon Ogwen in the township of Bofaio’. Enw arall ar Pant y Cledr ( sef un o’r caeau a enwir yng nghytundeb 1627) oedd Cae Garw, ( ceir ‘Cae Garw alias Pant y Cledr’ mewn dogfen arall yn 1691 ) ac fe fu tai o’r enw Cae Garw a Phant y Cledr yng nghyffiniau Pen y Graig, sy’n lleoli’r cae ble mae rhan o Fethesda heddiw hwn.

Yn 1660, yr oedd Cilfodan, hefyd, yn amlwg wedi dod i feddiant  yr Owen ap William ap Richard o Fodfeio a nodwyd, oherwydd mae cofnod ohono ef, a’i wraig, Elisabeth yn rhoi i’w mab, Ellice Owen

‘ Gift of a messuage, tenement, and land called tythyn kil y fodan’ .

Mae’n debyg fod Cilfodan a Chae Garw yn ddau ddaliad gwahanol, gan fod cyfeiriadau at Gilfodan Uchaf a Chilfodan Isaf, gyda’r Isaf yn ymestyn i lawr at yr afon. Beth bynnag, mae’r caeau sy’n cael eu rhoi i Ellice yn gyffredinol yn rhai a enwir yn rhan uchaf Cilfodan wedi hynny. Yr hyn sydd fwyaf arwyddocaol am y weithred o roi’r tir i’r mab gan ei rieni yn 1660 yw bod y tir, am dros ddwy ganrif wedi hynny, yn aros  ym meddiant yr un teulu, sef teulu yr Ellice (Ellis)  Owen uchod, teulu y sefydlogodd eu cyfenw yn Ellis, ar ôl yr Ellice Owen hwn, mae’n debyg. Ellis fu’r teulu o ganol y 18fed ganrif ymlaen ( ar wahân i un gangen fu’n cyfnewid enw a chyfenw am ganrif wedyn ). Diddorol nodi, hefyd, ei bod yn ymddangos fod Owen yn enw ar fab, (hynaf, fel arfer),  y teulu bob cenhedlaeth wedi hynny.

Fel y nodwyd, erbyn 1691 mae’n sicr fod wedi dau ddaliad, gan fod dogfen ar gael sy’n cofnodi trosglwyddo rhan o dir Cilfodan gan Richard Rowlands a Henry Owen, Dologwen, i John Morris o Lanllechid fel gwaddol priodas. Awgryma enwau’r caeau a nodir mai’r rhan isaf Cilfodan yw hon. Diddorol iawn yw fod un cae yn 1691, fel yn 1627, yn cael ei enwi yn Cae Chwarel, sy’n gyfeiriad cynnar iawn at chwarelydda yn y dyffryn. Tybed ai dyma egin Chwarel Pantdreiniog, oedd i gyd ar dir yr hen Gilfodan?

Mae’n debyg yr arhosodd Cilfodan Uchaf yn nheulu Ellis ( er bod dogfen o 1733/34 y nodi fod y tir yn eiddo i Richard Williams, Kiltreflys, ‘yeoman’). Am Gilfodan Isaf, dengys treth tir 1792 fod gŵr o’r un enw a’r un a gafodd y tir ganrif ynghynt fel gwaddol priodas, John Morris, yn talu treth ar dir honno. Fodd bynnag, mae’n amlwg nad ef oedd y perchennog, gan fod Owen Ellis (perchennog y Gilfodan Uchaf ) wedi prynu’r tir ddwy flynedd yn ddiweddarach, yn 1794, a hynny am £735, oddi wrth Maurice Jones, Gent, Bryn y Pin,  Gaerhun ( sef y Caerhun yn Nyffryn Conwy. Gyda llaw, wn i ddim a oedd Owen Ellis a Maurice Jones yn perthyn, ond, yn sicr, yn 1861, roedd ŵyr, neu or-ŵyr,  Owen Ellis, Owen arall, yn ffermio Bryn y Pin efo’i deulu ifanc). Beth bynnag oedd a wnelo yr ‘yeoman’ o Giltrefnus a’r lle yn 1733, mae’n amlwg mai’r Ellisiaid oedd yno o hyd, gan fod Owen Ellis yn talu treth tir ar Gilfodan Uchaf yn 1791, ac mae cyfeiriadau eraill at y teulu yng Nghilfodan yn y ddeunawfed ganrif. Mae’n debyg fod gan drefn forgeisi’r cyfnod, ac o fenthyca yn erbyn tir, rywbeth i’w wneud a hyn. Beth bynnag am hynny, yn 1794, unwyd yr holl diroedd o’r afon i’r mynydd ym mherchnogaeth yr Ellisiaid. Roedd y pryniant hwn yn un hynod o ffortunus, gan iddo ddod ar yr adeg gorau posibl, o safbwynt lleoliad y tiroedd, a thwf y diwydiant llechi yn Nyffryn Ogwen. Doedd Owen Ellis ei hun ddim  yn byw yng Nghilfodan, er bod perthnasau iddo yno, gan ei fod ef yn ffermio i lawr ger Traeth Lafan. ( Gweler yr erthygl ar Cefnfaes am fwy am yr Ellisiaid ).

Cyn sôn am gyfraniad Cilfodan i ddatblygiad Bethesda, dylid cyfeirio at un ffaith ddiddorol arall. Chwaer i’r Owen Ellis a nodir uchod oedd Elizabeth Ellis, neu, fel yr adwaenid hi ar lafar, Betsan Ellis. Yn 1771 roedd hi’n ferch ifanc yn byw yng Nghilfodan. Roedd hi’n un o’r Anghydffurfwyr cyntaf yn yr ardal, yn Fedyddwraig, a chafodd ei bedyddio, yn ôl yr hanes, mewn ffynnon ar dir Cilfodan ( neu, mewn cyfeiriad arall, yn afon Ffrydlas, ar dir y fferm ). Nodir mai yn ei chartref hi y cafwyd y bregeth Anghydffurfiol gyntaf yn yr ardal, ond mae amheuaeth ai yng Nghilfodan, ai yn y Tyddyn Isaf, y bu hynny, gan iddi symud i Dyddyn Isaf o Gilfodan. Beth bynnag am y lleoliad, gwyddom y traddodwyd y bregeth cyn 1785, gan i Betsan Ellis ymfudo i Ogledd America y flwyddyn honno.

Yn ôl at Owen Ellis, Cilfodan. Fe unodd ef diroedd y ddwy Gilfodan rhyw ddeng mlynedd wedi i Pennant uno’r gweithfeydd bychain annibynnol ar Gae Braich y Cafn. A brynodd o Gilfodan Isaf oherwydd ei fod yn rhagweld y dyfodol, neu am ei fod am fwy o dir? Pwy a ŵyr? Beth bynnag, fe brofodd yn bryniant hynod o ffodus iddo ef, a’i ddisgynyddion. Yn 1815/16 gwelwyd fod angen capel Methodistaidd mawr yn yr ardal, ac fe roddodd Owen Ellis brydles o gan mlynedd ar dir Cilfodan i adeiladu Capel Carneddi arno, a symudodd cynulleidfa fechan capel Rachub yno. Datblygodd Capel Carneddi yn fam eglwys holl gapeli Methodistaidd yr ardal. Cafodd £15 am y les, gydag ardreth flynyddol o £2.  Ar ôl 1815, y mae stryd fawr Bethesda, hefyd, yn datblygu, ac mae hon, i gyd o Gapel Bethesda ( codwyd 1820 ) i lawr at waelod y stryd, ar dir Cilfodan.

Erbyn canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, mae fferm Cilfodan yn prysur ddadfeilio, oherwydd bod datblygiad Chwarel Cae Braich y Cafn wedi golygu twf mawr ardal Bethesda. Yng Nghyfrifiad 1841, gwelir fod yna 88 o bobl yn byw mewn 44 o dai yn Llidiart y Gwenyn, ar dir Cilfodan.  Yn 1862, roedd teulu’r Ellisiaid yn derbyn rhent o rhwng £2 a £30 punt y flwyddyn am  y tai hyn. Hyd at 60au’r ganrif gwelir nifer helaeth o ddogfennau cyfreithiol sy’n dangos datblygiad Carneddi a Bethesda, a chynnydd eithriadol yng nghyfoeth yr Ellisiaid. Er enghraifft,  Chwefror 26, 1857, rhoddwyd les am 34 mlynedd ar

‘ a parcel of land adjoining the road from Llanllechid to Carneddi, formerly part of a field called Llain y Tu uchaf i’r Ffordd, which was in turn called Cilyfodan’

er mwyn codi tri thŷ arno. Dim ond un o nifer  helaeth tebyg yw’r ddogfen hon. Yn Nhachwedd yr un flwyddyn gwelir cytundeb rhwng Owen Ellis a Thomas Morris a John Roberts o Bantdreiniog, a Robert Griffith o Fethesda, ‘Grocer ‘

‘Draft lease for 51 years of certain lands called Tan y Ffordd, formerly part of Cilfoden Farm’

ar rent o £30 y flwyddyn gyntaf, a £60 y flwyddyn bob blwyddyn wedi hynny. Mae’r lleoliad, natur yr ymgymerwyr, a maint y rhent, yn awgrymu’n gryf iawn mai les i ddatblygu Chwarel Pantdreiniog yw hon.

Erbyn yr 1860au yr oedd Cilfodan Isaf, fwy neu lai, wedi diflannu’n gyfan gwbl o dan y datblygiad trefol newydd o dai, siopau, swyddfeydd, a mannau busnes eraill a dyfasai yn sgil datblygiad Chwarel Cae. Ar ei thir y codwyd y Stryd Fawr bron i gyd, yr holl dai y ddwy ochr i’r stryd, a’r mwyafrif llethol o’r hyn oedd ym Methesda a’r Carneddi, Bont Uchaf, Cae Star, Penygraig, Bryntirion, a nifer o dai bychain a elwid yn Twr Tewdws, nad oes, bellach ond un yn aros, sef Twr.

Erys Cilfodan ( Uchaf ) yn fferm hyfyw, ond gorwedd ei thir bellach rhwng ffordd Carneddi a’r mynydd. Gellir parhau i adnabod nifer o’r caeau o’u henwau dros dair canrif yn ôl. Fodd bynnag, mae gweddill ei chaeau o dan dai, ac o dan yr hen chwarel – bellach wedi ei llenwi – ambell un yn dal i gadw cof o gaeau’r fferm yn 1627 ac 1691

Ffynonellau

Dogfennau yn archifdy Prifysgol Bangor

Dogfennaeth Stad y Penrhyn

Map o diroedd y Penrhyn 1768

Hanes Methodistiaeth Arfon  Hobley

Cofnodion Cyfrifiad 1841, 1851, 1861, 1871

Y Conservative Club

Adeilad y Clwb o Ffordd y Stesion

Mae dyddiau bodolaeth y Clwb uchod yn perthyn i gyfnod amhenodol yn ystod chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg, os nad cynt, a byddai’n rhesymol ceisio ei osod yng nghyd-destun yr hyn a ddigwyddai ym Methesda yn ystod y cyfnod cythryblus hwn yn hanes yr ardal. Yn 1886 derbyniodd George Sholto yr olyniaeth i stad y Penrhyn ar farwolaeth ei dad.  Ei gam cyntaf oedd diddymu cytundeb Pennant Lloyd, y cytundeb bregus a sefydlodd gymod yn 1874 rhwng y gweithlu a’r perchennog yn Chwarel y Penrhyn. Arweiniodd y cam byrbwyll hwn at ymraniad diwydiannol ar raddfa eithriadol flinderus a gyrhaeddodd ei benllanw mewn streic yn 1896/97 ac yn derfynol yn y streic fawr yn 1900/03.

Ar gychwyn y cyfnod hwn yn 1882 sefydlwyd y The Bethesda Temperance Cafe mewn adeilad pwrpasol a adeiladwyd yn rhan o Deras Penrhyn fel rhan o ddatblygiad gan stad y Penrhyn i adnewyddu porth y gogledd o’r pentref.  Yr oedd amcanion sefydlu y Cafe yn berffaith eglur, ei brif fwriad oedd creu canolfan ddirwestol a fyddai’n denu holl weithwyr yr ardal o’r tafarnau, yn hen ac yn ieuanc, gan gynnig iddynt adloniant a chyfleoedd i fraenaru’r meddwl. I wireddu’r ddelfryd adeiladwyd canolfan ac ynddi fyrddau chwarae billiards, darllenfa papurau newydd a neuadd amlochrog ei defnydd ar gyfer cynnal cyngherddau a darlithoedd. Ariannwyd y fenter mewn buddsoddiadau o £1 y pen gan 3000 o gefnogwyr ac yn ebrwydd talwyd cost yr adeilad a’i gynnwys, sef oddeutu £2800.

Sut y bu’r sefydliad hwn fetamorffeiddio yn Bethesda Conservative Club sy’n fater o gryn ryfeddod, ond eto efallai, nid mor annisgwyl yng nghyd-destun y cyfnod. Pennaf gyfranddaliwr y Cafe oedd yr Arglwydd Penrhyn; cadeirydd y pwyllgor rheoli oedd rheolwr stad y Penrhyn, y Cyrnol Sackville West; ac ar y bwrdd penodwyd gwraig yr Arglwydd Penrhyn; cynrychiolwyr o fyd diwydiant a busnes; cefnogwyr yr Eglwys Anglicanaidd gan gynnwys ficer Eglwys St Ann’s, ac yn olaf, megis coeg mewn drama, dri aelod o weithlu chwarel y Penrhyn.  Faint o’r aelodau hyn a drawsnewidiwyd yn bwyllgorwyr y Conservative Club nid oes gofnod, ond nodir mai Sackville West a urddwyd yn gadeirydd y clwb.  Serch hynny, mae enwau nifer a gymerodd ran i ddathlu agoriad Y Cafe yn 1882 hefyd yn ymddangos yn rhestr mynychwyr ‘y second grand entertainment this season’ a gynhaliwyd  ym mis Tachwedd 1889 yn y Conservative Club. Yn eu plith yr oedd y Parchedigion J. Morgan ac E. R. Jenkins, Mrs E. Philip Williams, gwraig ysgrifennydd y Cafe, a T. H. Owen, Brynllwyd, swyddog yn Chwarel y Penrhyn, a llywydd cynhennus y Conservative Club a fynnai ddadleuon cyhoeddus ar faterion politicaidd dibwys, yn gyntaf yn 1881 mewn gwrthdrawiad â’r Parchedig Thomas Roberts, gweinidog Capel Jerusalem, a’r ail dro yn 1885 gydag ymladdwr ffyrnicach nag ef yn W. J Parry.

 Bethesda ar fin suddo i enbydrwydd y streic fawr mae’n ddiddorol sylwi pwy arall a enwyd ymysg pwysigion yr ardal a fynychodd y ‘grand entertainment’ yn 1889. Yn eu mysg yr oedd Doctor y chwarel a’i ferch; cyfreithiwr; swyddog o swyddfa’r chwarel; preswyliwr tŷ bonedd Ogwen Banc; tafarnwr y Royal Stag; deiliad tyddynnod yr Ynys a Hirdir ym Mynydd Llandygái; a nifer o ardalwyr Bethesda, gyda’r mwyafrif yn byw mewn rhannau o’r pentref a berchenogid gan stad y Penrhyn. Yr oedd llawer mwy yn bresennol yn ôl adroddiad y North Wales Chronicle  ond cynhwyswyd hwy yn unig o dan bennawd yr etc’s.

Nid camsyniad yw dychmygu fod cynnwys y ‘grand entertainment’ ychydig yn llai uchelgeisiol ei nod na delfrydau gwreiddiol cwmni dirwestol y Cafe. Yn y cyngerdd cafwyd cymysgedd o eitemau gan unawdwyr, rhai yn canu caneuon Cymreig megis, ’Yr eneth dlawd amddifad’, ‘Merch y melinydd’ ac ‘Ar y don’, ac eraill yn perfformio amrywiaeth o ganeuon, Saesneg, rhai yn ddifri a rhai yn ddigri, gan gynnwys ‘Clara Nolan’s ball’, ‘The Young man who lived on a common’ a ‘Rootity Toot, she plays the flute’ a’r cantorion hyn wedi eu gwisgo’n addas i gyfleu rhialtwch y caneuon. Cafwyd hefyd ddatganiadau mwy syber ar y piano gan un ac ar y ffidil gan un arall, ac yn yr egwyl o ugain munud rhwng rhan gyntaf y cyngerdd a’r ail gwrandawyd ar Mr Thomas Parry, gŵr o Ddolwyddelan ac arweinydd y noson, yn traddodi ‘ a stirring political speech’.  Ysywaeth, ni chofnodwyd ei chynnwys gan golofnydd y North Wales Chronicle. Eitem gychwynnol y cyngerdd oedd, yng ngeiriau’r colofnydd unwaith eto – ‘song and chorus ‘ Land of my fathers’’, ac i goroni’r noson ‘The National Anthem’ terminated a most successful entertainment’.

Ond ymhlith tincial y llestri gweigion yr oedd cyfnod bradwrus y streic fawr ar gychwyn a buan y trodd y Conservative Club yn gyrchfan i hybu’r rhai a fynnai weithio drwy gydol yr anghydfod. Yno yr arhosai’r niferoedd ychwanegol o heddweision a ddanfonid i’r pentref o dro i dro i gadw’r heddwch, ac yno hefyd y preswyliai Percival Jones, un o’r dychweledigion cyntaf i dorri’r streic, llofnodwr cyson i gyhoeddiadau pleidiol yr awdurdodau, a gŵr y cyfeirid ato’n ddirmygus yn y Wasg Gymraeg fel ‘biliard marker yn y cafe’. Rhoddodd terfyn y streic yn 1903 derfyn hefyd i hanes sinigaidd y Bethesda Conservative Club a’i ail greu yn y flwyddyn honno yn sefydliad llai cynhennus o dan arweiniad mwy cymodlon y Bethesda United Club.

Ffynhonnell

The Conservative Club – erthygl yn The North Wales Chronicle, 23 Tachwedd, 1889.