Bryniau Gwyddelod a Phen y Bonc

_{Panorama Mynydd Llandygái yn 1947 – capel Hermon yn y canol blaen, Llwybr Main canol i gefn y llun, Tanybwlch ar y chwith top, safle’r Gymdeithas Gymunedol ar y dde isod. Llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Georgina Llewelyn, Llanfairfechan}

Nodyn ar y cyd ag Idris Lewis, Dolwern, Ffordd Bangor

Pe byddai gofyn i chwi ddisgrifio Mynydd Llandygái a fuasech yn dewis ei alw yn bentref ynteu yn ardal?  O edrych ar gymunedau Dyffryn Ogwen y tu draw i Fethesda mae’r gwrthgyferbyniad rhwng  Rachub a Mynydd Llandygái yn weddol amlwg. Fel Rachub, creadigaeth y bedwaredd ganrif ar bymtheg yw Mynydd ond amgylchiadau pur wahanol oedd i gyfrif am arwahanrwydd cynllun  y ddwy gymuned. Cywasgwyd Rachub yn bentref cryno i lain bychan o dir a berthynai i stad annibynnol, tra bo Mynydd yn gasgliad o dai a thyddynnod gwasgaredig ar ehangder o ddaear a berthynai yn ei gyfanrwydd i stad y Penrhyn.  A thra gellir adnabod canolbwynt i Rachub megis yn y sgwâr, nid mor hawdd yw diffinio canolbwynt tebyg yn y Mynydd. Lleolwyd yr ysgol a’r eglwys ar y cyrion ond eto gallasai trigolion Mynydd gyfeirio at y ffaith fod cynifer o’r gwasanaethau hynny sy’n angenrheidiol i greu pentref wedi bodoli yno yn ystod cyfnod ei datblygiad  – ar un amser yr oedd yno ddwy siop nwyddau, siop baco a fferins, siop cigydd, crydd, pobydd, swyddfa bost, siop chips a thri chapel,  Hermon i’r Methodistiaid Calfinaidd, Peniel i’r Wesleaid ac Amana i’r Annibynwyr – ond nid oedd yr un o’r rhain yn ddigon amlwg i weithredu fel canolbwynt daearyddol sefydlog yn y cynllun.

_{Mynydd Llandygái yn 1768  yn dangos y llwybr unig, di-anedd, sy’n croesi’r ‘turbary’  i gyfeiriad y de orllewin o Chwarel Goch.  Noder y tyddynnod o amgylch Llyn Meurig  a safle comin Cae Braich y Cafn i’r de ddwyrain o’r map. Map Arolwg 1768. Archif Penrhyn Ychwanegol 2944, drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor}. 

Yn y ddeunawfed ganrif yr oedd yr holl ardal ar drothwy mynydd Moelyci yn anghyfannedd a chyfeirir ato yn Arolwg y Penrhyn 1768 fel ‘turbary and common 1009 acres’ a ‘Moelyci and common below 692 acres’.  Dengys map yr Arolwg o’r un flwyddyn fod nifer o dyddynnod ac anheddau bychan yn ymwthio hyd y gelltydd islaw, yn arbennig yn ardal Llyn Meurig, gyda chomin 190 acer Cae Braich y Cafn eisoes wedi ei amgáu, a ffermydd mwy wedi eu sefydlu yng Nghoed y Parc a Chilgeraint.  I’r gogledd uwchlaw Tregarth yr oedd yno gyfuniad o dai unigol a thyddynnod bychan yn ymledu yn unedau llinynnol yn Braich, Bodfeurig, Chwarel Goch a Nant y Graean, ond erys y comin yn fangre agored di-annedd.  Ymddengys fod un llwybr yn croesi’r comin o  Chwarel Goch gan arwain i’r de orllewin i gyfeiriad gweunydd Gwaun Gynfi i  gysylltu, maes o law, gydag ardal Carreg y Gath a Bigil yn Neiniolen yn hytrach nag anelu i gyfeiriad Cae Braich y Cafn a Nant Ffrancon yn y de  ddwyrain. Y llwybr hwn oedd cychwyn amgáu a phoblogi ‘turbary’ Mynydd Llandygái  a chynsail y ffordd bresennol  o Fodfeurig i Ddeiniolen.

Y cam cyntaf oedd cynllun Richard Pennant yn 1796 i blannu can acer o datws ar y ffridd agored uwchlaw Llyn Meurig fel abwyd dyngarol i leddfu newyn mewn cyfnod digon anodd yn amgylcheddol yn yr ardal, ond a oedd hefyd yn cyd-daro’n fanteisiol gydag ymgyrch etholiad sirol yr Arglwydd ar y pryd. Dichon fod arwydd graslon yr Arglwydd  hefyd wedi sefydlu polisi a weithredwyd yn ddygn yn y Mynydd gan y Penrhyn, fel mewn rhannau  eraill o’r stad, sef bod yr Arglwydd yn rhoddi yn hael arian i’r ymgeisydd i adeiladu annedd neu dwlc, ond o gwblhau’r adeilad drwy  lafur personol, byddai’r stad yn codi rhent ar yr eiddo ymhen cyfnod byr o amser.  Dwy flynedd wedi plannu’r tatws, yn 1798, ac yng nghanol y blanhigfa,  adeiladwyd rhes o wyth o dai Tai’r Mynydd, cynllun a oedd eto i sefydlu polisi o anheddu – sef tŷ a gardd helaeth yn gyfagos – ac a ailadroddwyd yn llwyddiannus yn hanes gwladychu’r Mynydd.  Dengys map y Degwm yn 1840 fel yr oedd cynlluniau i amgáu’r comin  ar gychwyn i droi’r rhostir anffrwythlon yn gyfres o dyddynnod bychan i gynnal trefn o amaethu ymgynhaliol. Y cam cyntaf oedd cynllunio gwe o lwybrau i’r de o Lyn Meurig, a’r fframwaith hon roddodd drefn i ddatblygiad anheddu Mynydd Llandygái yn ogystal â chreu mynedfeydd pwrpasol i’r chwarel.

_{Mynydd Llandygái ym map Degwm 1836/40. Sylwer fod enwau rhai sefydliadau oedd yno cyn amser y map wedi eu hychwanegu (e.e. Bryniau Gwyddelod a Thai’r Mynydd) yn ogystal ag enwau safleoedd a ddatblygwyd yn ddiweddarach (e.e. Capel Amana,  Llwybr Main) . Sylwer ar y datblygiad yn Nyffryn Afon Galedffrwd, Y Felin Fawr  yng Nghoed y Parc, llinell y dramffordd i’r chwarel, a safle Llyn Meurig ar ffin eithaf de y map}

Yr oedd dau fath o sefydliad yn gyrru’r broses. Y cyntaf oedd sefydliad y tŷ a’r ardd helaeth a welwyd yn gyntaf yn Nhai’r Mynydd, ond a  ailadroddwyd yn y Gefnan gyfagos yn 1843, ac am y trydydd tro yng nghynlluniau rheolaidd Tan y Bwlch a Llwybr Main yn 1862. Y cynlluniau hyn sy’n rhoddi hynodrwydd arbennig i batrwm gwladoli Mynydd Llandygái, ac yn achos Tan y Bwlch a Llwybr Main golygodd sefydlu dwy res drefnus, gyfochrog, gydag acer o dir yn gysylltiedig â phob annedd ddwbl,  y cyfan yn cyfrannu cyfanswm o tua 80 o dai yn y ddau gynllun. Yr ail sefydliad oedd y bythynnod, gwasgarog eu dosbarthiad, gyda nifer o gaeau bychan ynghlwm, a oedd yn llenwi’r bylchau rhwng y blociau cynlluniedig uchod. Y norm oedd bod rhwng pedwar a chwe chae yn perthyn i bob uned i greu daliadau o rhwng pedwar a chwe acer – a dyna roddi bodolaeth i fythynnod Bryniau Gwyddelod, Bron y Foel, Plas y Nant, Bwlch y Ffordd, Geufron, Cefn’r Ynys, Cae Gybi, Ty’n Buarth, Bryn Gwalchmai, Glanrafon Bach, Pen y Bonc a llawer mwy.

_{Tanybwlch a Llwybr Main}

Mae cynllun caethiwus y ddau floc yn cynrychioli patrwm o feddiannu gorfodol ar dirwedd yr ardal, ac yn eu hanfod dyna yn union oedd eu hamcan. Yr oedd Llwybr Main a Tanybwlch yn rhan o gynllun ehangach gan y Penrhyn i adeiladu tai ar gyfer gweithwyr y chwarel mewn cyfnod pan oedd prinder eithriadol yn stoc tai’r ardal wrth i Chwarel y Penrhyn ehangu i’w maint mwyaf yn ystod ail hanner y ganrif.  Mantais safle’r Mynydd oedd ei agosrwydd i’r chwarel, a gallasai yn ogystal  gynnig amodau brau i weithwyr y chwarel i gyfuno eu galwedigaeth yno gyda bywoliaeth ymgynhaliol ychwanegol ar dyddyn neu yn y stribedi tai.  ‘Acer and a cow’ oedd yr ymadrodd yn y rhestai, a chynhaliaeth galed, ond darbodus, oedd i’w chynnig yn y tyddynnod fel yn economi ymylol rhannau eraill o ardaloedd chwarelyddol Gwynedd.  Pedwar cae a berthynai i Fryniau Gwyddelod. Yr oedd  gŵr y tŷ yn gweithio fel glanhawr ffordd gan ysgwyddo dyletswyddau trymion y tyddyn yn ei amser hamdden gan ddibynnu ar ei wraig i ofalu am gynhaliaeth ddyddiol y tyddyn. Dwy fuwch ac ychydig o ddefaid a dofednod oedd y stoc – y gwartheg i’w godro’n ddyddiol, y defaid i wyna a’r ieir i ddodwy a’r ceiliogod i greu incwm ychwanegol at y Dolig.  Yr oedd yno ardd lysiau ar gyfer gofynion y tŷ a chyda’r llaeth dros ben arferid gwneud menyn i’w werthu yn lleol, a phe byddai gofyn, am yr wyau yn ogystal. Arferid cadw tri o’r caeau ar gyfer tyfu gwair a’r pedwerydd yn borfa haf i’r anifeiliaid, tra ond yn y gaeaf cedwid y ddwy fuwch yn y beudy i’w bwydo gyda gwair y tri chae. Nod pob tyddyn oedd bod mor hunangynhaliol â phosib ond o fewn terfynau eu maint a’u gallu. Diwrnod mawr, a mwyaf pryderus y flwyddyn, fyddai teithio i dalu’r rhent yn Lim Gro. sef Lime Grove ger Porth Penrhyn. Dim ond un tyddyn ym Mynydd Llandygái allai gynnig cynhaliaeth amser llawn i’w ddeiliad a hwn oedd Pen y Bonc,  a llefrith o’r tyddyn hwn a ddosberthid yn ddyddiol i’r gymuned  drwy gyfrwng trol a’r gaseg amyneddgar Poli.  Ac ar y penwythnosau  rownd lefrith John Pen Bonc oedd cyfrwng pres poced hogia’r fro, y llefrith i’w fesur mewn jwg o’r fudai, ond y dosbarthiad i’w rheoli gan arhosiad o hir brofiad Poli’r gaseg.

_{Poli a’r drol lefrith yn yr eira, John Pen Bonc ar y dde ac Idris Lewis yn hogyn bach ar y chwith. Llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Idris Lewis}.

Erys tai a bythynnod Mynydd Llandygái, a  llawer ohonynt bellach ar eu newydd wedd, ond ciliodd yr hen gymdeithas ddarbodus megis gwlith y bore. Daeth y newid mawr yn ystod canol yr ugeinfed ganrif pan ddisodlwyd yr hen economi ymylol o gyfnod cynt gan drefn pleser o gadw diadell fechan o ddefaid neu ferlen neu geffyl er mwyn diddordeb.  Trodd  nifer o’r caeau a enillwyd drwy lafur caled o’r ffridd yn llecynnau di-gloddiau i’w mygu gan dyfiant brwyn, eithin a phrysgwydd.  Bu i’r siopau a’r capeli gau, ond erys yr eglwys yn ei safle newydd, ac adeiladwyd canolfan gymdeithasol i hyrwyddo bywyd gwahanol y gymuned fodern sy’n trigo ym Mynydd Llandygái ar ddechrau’r unfed ganrif ar hugain.

Gwybodaeth ychwanegol gan Huw John Huws, Porthaethwy.

Mudo o ardal Dyffryn Ogwen

Dyma gyfraniad gan gyfrannwr gwadd Meirion Davies, Bangor

Roedd troad y bedwaredd ganrif ar bymtheg a’r ugeinfed ganrif yn gyfnod o fudo anferthol yng Nghymru. Heidiodd pobl o gefn gwlad i’r trefi diwydiannol. Yn ogystal roeddent yn symud rhwng yr ardaloedd diwydiannol ac yn allfudo dramor, yn enwedig i Ogledd America.

Gwelwyd mewnfudo sylweddol i Fethesda a’r cylch wrth i chwarel y Penrhyn ddatblygu. Tyfodd poblogaeth plwyfi Llanllechid a Llandygái o tua 2,600 ym 1801 i bron 12,000 ym 1881. Yn bennaf roedd hyn i’w briodoli i fewnfudo. Ym 1881 roedd 44% o drigolion yr ardal yn fewnfudwyr, llawer ohonynt o blwyfi gwledig Sir Gaernarfon ac Ynys Môn.

Ond yn ogystal â mewnfudo, gwelwyd mudo o Ddyffryn Ogwen, yn enwedig o’r 1880au ymlaen.

Pobl a aned yn Llanllechid a Llandygái yn byw mewn siroedd eraill yng Nghymru ac yn Lloegr 1881 – 1911

	Môn		Dinbych	Fflint	Meirionnydd	Morgannwg	Mynwy	Gweddill Cymru	Lloegr	Cyfanswm
1881	170		126	32	157	7	1	33	177	703
1891	273		111	28	106	50	5	19	297	889
1901	186		148	39	116	234	18	80	620	1441
1911	161		171	21	125	654	93	53	416	1693

Ym 1881 roedd llawer mwy o Fethesda yn byw yn siroedd eraill y Gogledd nag yng ngweddill Cymru neu Loegr. Dyma’r patrwm daearyddol arferol – mae’r mwyafrif o bobl yn dueddol o fudo i ardaloedd cyfagos. Efallai hefyd fod hyn i’w briodoli i atyniad ardaloedd chwarelyddol Meirionnydd neu faes glo Gogledd-ddwyrain Cymru. Patrwm tebyg a geir ym 1891.

Erbyn 1901 roedd nifer y mudwyr o Fethesda i ardaloedd eraill o Gymru a Lloegr bron a dyblu.  gyda’r cynnydd mwyaf i Loegr a Morgannwg. Hefyd gwelwyd dros hanner cant yn symud i Lanwrthwl, Sir Faesyfed – gwaith ar gael yn adeiladu cronfeydd Cwm Elan.  Dros y degawd canlynol y brif nodwedd oedd twf sylweddol yn y nifer a symudodd i ardaloedd glofaol De Cymru.

O ran y mudwyr i Loegr, symudodd tua thri chwarter ohonynt i’r siroedd agosaf i Gymru – swydd Gaerhirfryn (Lerpwl a Manceinion yn bennaf) ac i raddau llai swydd Gaer.

Yn ei nofelau, “Chwalfa” a “William Jones”, mae T. Rowland Hughes yn trafod y mudo o ardaloedd chwarelyddol Gogledd Cymru i Forgannwg. Mae’n cyfeirio at ffactorau oedd yn gwthio chwarelwyr a’u teuluoedd o’r ardal, megis streic, tlodi ac anghydfod cymdeithasol, ynghyd â’r ffactorau oedd yn eu denu i gymoedd glo’r De, megis gwaith a chysylltiadau teuluol. Gall astudiaeth o Forgannwg yng nghyfrifiad 1901 daflu ychydig yn fwy o oleuni ar rai o’r ffactorau yma.

Ar yr un llaw gallai’r mudo a welir ym 1901 fod yn dystiolaeth o effaith streic Chwarel y Penrhyn. Yn ôl adroddiadau papurau newydd y cyfnod gadawodd tua mil a hanner o chwarelwyr yr ardal yn ystod yr anghydfod, llawer ohonynt yn yr wythnosau cyntaf, ac fe deithiodd nifer i gymoedd Morgannwg i chwilio am waith yn y pyllau glo. Ar y llaw arall fe allai’r cynnydd adlewyrchu atyniad datblygiad cyflym maes glo De Cymru. Dyblodd poblogaeth Morgannwg o 511,000 ym 1891 i dros filiwn erbyn 1911.

1901: Strwythur demograffig a chymdeithasol.

Roedd 80% o’r mudwyr o Fethesda i Forgannwg yn ddynion a dros hanner y rheini yn eu harddegau hwyr neu eu hugeiniau. Cymharol ychydig o fenywod a phlant ysgol oedd wedi symud. Gallai hyn fod oherwydd natur y gwaith oedd ar gael – gwaith caled, corfforol yn y pyllau glo a gyflawnwyd yn bennaf gan ddynion ifanc.  Hefyd un o nodweddion mudo’r cyfnod oedd bod y penteulu’n aml yn symud ac yna, wedi iddo ganfod gwaith ac ymsefydlu yn yr ardal newydd, byddai gweddill y teulu’n ei ddilyn.

Roedd bron i dri-chwarter yr oedolion yn lletywyr (lodgers) neu’n ymwelwyr. Mae hyn yn awgrymu fod mewnlifiad sydyn wedi digwydd. Dim ond chwarter y lletywyr yma oedd yn briod a bron y cyfan o’r rhain yno heb eu gwragedd. Mae hyn yn cadarnhau’r pwynt a wnaed yn y paragraff blaenorol. Efallai ei fod hefyd yn dystiolaeth o fudo dros dro gan chwarelwyr yn ystod y streic.

O’r oedolion priod eraill, roedd cyfran uchel ohonynt gyda chymar, naill ai o Fethesda, neu o  gymunedau chwarelyddol eraill Gogledd-orllewin Cymru, e.e.. Dyffryn Nantlle a Ffestiniog. Nifer fechan oedd wedi symud i Forgannwg a phriodi rhywun lleol.

1901: Nodweddion cyflogaeth.

Dim ond tair o’r menywod oedd mewn gwaith cyflogedig – un forwyn ac un wniyddes – swyddi cyffredin yn y cyfnod. Hefyd un yn labro ar yr wyneb mewn pwll glo.

O ran y dynion, roedd pawb dros 14 oed yn gyflogedig. Yn eu plith roedd ambell bregethwr, masnachwr, clerc neu grefftwr. Nododd rhai eu bod yn chwarelwyr llechi – ai newydd symud i’r ardal ac yn chwilio am waith, neu arwydd eu bod yn ystyried eu harhosiad ym Morgannwg yn un dros dro?

Gwaith Gwrywod o Fethesda	Nifer
Engine Fitter labourer	1
Saer Coed	1
Pobydd	1
Masnachwr llechi	1
Gof	1
Clerc	1
labrwr gwaith dur	1
Pregethwr	3
Chwarelwr calchfaen	3
Labrwr	3
Chwarelwr llechi	23
Pyllau Glo	137
CYFANSWM	176

Cyflogwyr mawr Morgannwg oedd y gweithfeydd haearn a dur a’r pyllau glo. Dim ond pedwar o Fethesda oedd â gwaith yn y diwydiant haearn – un fel labrwr mewn gwaith dur a thri mewn chwarel calchfaen. Mewn cymhariaeth roedd 137 yn gweithio yn y pyllau glo. Yr esboniad am hyn yw y gallai chwarelwyr drosglwyddo eu sgiliau a’u profiad yn haws i’r diwydiant glo nag i’r gweithfeydd haearn a dur.

Oddi fewn i’r diwydiant glo, diddorol yw’r amrywiaeth a swyddi a gaed. Cofnodwyd rhai fel “glowyr” ac amryw yn labrwyr – heb eto ennill y profiad i wneud gwaith mwy arbenigol. Y swydd fwyaf niferus oedd torrwr, oedd yn cloddio talcen y wythïen lo. Fe’i cynorthwyid gan y rhwygwr oedd yn rhwygo’r glo. Y coediwr oedd yn gosod propiau i gynnal y to a’r trwsiwr yn trwsio unrhyw wendid neu ddifrod. Roedd eraill yn ymwneud â symud y glo i’r siafft – yr haliwr yn symud wagenni glo ar hyd traciau, yn aml gyda chymorth merlod. Y fforddolwyr oedd yn gosod y traciau yma. Cyfrifoldeb y taniwr oedd gofalu am y ffwrnais oedd yn awyru’r pwll.

Patrymau daearyddol

Ychydig iawn o Fethesda symudodd i drefi a dinasoedd yr arfordir, e.e.. Caerdydd, Penarth ac Aberafan. Yn hytrach i gymoedd Llynfi,  Cynon, Rhondda a Thaf aeth y mwyafrif. Rhwng 1880 a 1914 tyfodd diwydiant glo De Cymru ar raddfa na welwyd ei thebyg. Dim ond meysydd glo’r Ruhr yn yr Almaen ac Ohio/Pennsylvania yn yr Unol Daleithiau oedd yn datblygu ar yr un raddfa. Erbyn 1913 roedd 323 pwll glo ym Morgannwg yn cyflogi dros gan mil a hanner o lowyr, felly roedd digon o waith ar gael i’r sawl oedd yn barod i fudo yno.

Yn aml roedd mudwyr o Fethesda’n symud at aelodau o’u teulu neu ffrindiau oedd eisoes wedi ymsefydlu ym Morgannwg. Dyma’r hyn a elwir yn mudo cadwyn – unigolion mentrus yn symud yn gyntaf, yna’n denu ffrindiau a theulu atynt. Roedd 90% o’r lletywyr yn byw yn yr un tŷ â phobl eraill o Fethesda neu ardaloedd chwarelyddol eraill Gogledd Cymru.

Ceir aml i enghraifft o fudwyr o Fethesda yn byw yn yr un stryd. Daw’r enghraifft orau o Flaenllechau yn y Rhondda Fach. Deuai penteulu 5 o’r 6 tŷ cyntaf yn Aberdare Road o Fethesda ac roedd pymtheg arall o Fethesda yn cydfyw â hwy – yn deulu a lletywyr.

Mae oed y plentyn ieuengaf yn profi fod llawer o’r teuluoedd wedi symud o Fethesda yn weddol ddiweddar – llawer yn y flwyddyn neu ddwy flaenorol. Gall mannau geni’r plant hefyd awgrymu tipyn am symudiadau’r rhieni. Dyma rhai enghreifftiau.

• 2 Aberdare Road, Blaenllechau, Rhondda. Ganed William Lewis ym Methesda, a’i wraig Elizabeth yn y Felinheli.  Roedd ganddynt ddwy ferch, Ann yn ddwy flwydd oed ac wedi ei geni yn y Felinheli a Sarah a anwyd deufis cyn y cyfrifiad yn Ferndale.

• 2 Park Terrace Pentrebach Merthyr. Roedd Thomas Davies yn wreiddiol o Lysfaen, Sir Ddinbych a’i wraig, Jane o Lanrwst. Ganwyd y ddau blentyn hynaf yn Llysfaen a’r ddau ieuengaf ym Methesda. Dwy flwydd oed oedd yr ieuengaf, felly roeddent wedi mudo ym 1899 neu’n ddiweddarach.

• 38 Pritchard Street Treharris. Ganwyd William Owen yn Rhiwlas a’i wraig Mary yn Ebenezer (Llanddeiniolen). Ym 1894 roeddent yn byw ym Mangor, ble ganed eu plentyn hynaf. Erbyn 1896 roeddent wedi symud i Lanllechid, ble ganed y tri phlentyn, yr ieuengaf ym 1900. Felly roeddent yn fudwyr cymharol ddiweddar.

• 3 Aberdare Road. Roedd James Murray wedi ei eni yn Enniskillen, Iwerddon a’i wraig, Hannah ym Methesda. Priodwyd hwy yn Bolton ac yno ganwyd eu plant hynaf  ym 1892 a 1897. Ganwyd yr ieuengaf ym Methesda ym 1899. A oedd y teulu wedi ymsefydlu ym Methesda ac yna symud i Forgannwg ynteu ai ymweld â’r teulu oeddent adeg yr enedigaeth ?

• 132 Balaclava Row, Penygraig, Rhondda. Deuai Owen Owen o Frynteg, Sir Gaernarfon a’i wraig, Catherine o Fethesda. Ganwyd eu mab hynaf Owen, yn Ffestiniog. Ganwyd 3 phlentyn arall yn yr Unol Daleithiau ac un ar y llong wrth ddychwelyd i Gymru. Ganwyd y tri ieuengaf ym Mhenygraig. O edrych ar oed y plant, gallwn weld fod y teulu yn Ffestiniog tua 1882, yn yr Unol Daleithiau o 1885 i 1891 ac ym Mhenygraig erbyn 1892. Beth a’u denodd i symud yn ôl ? Nid oedd hyn yn anghyffredin – yn y cyfrifiad cofnodwyd fod bron 350 o drigolion cymoedd Rhondda wedi eu geni yn yr Unol Daleithiau.

Gwelwn wrthlif bychan o fudwyr o Forgannwg i Fethesda , gan gynnwys pobl yn dychwelyd. Un enghraifft yw teulu Thomas Jones, chwarelwr o Sir Fôn. Symudodd i Ddowlais, priodi merch leol ac yno ganwyd eu plentyn cyntaf ym 1893. Erbyn 1895 roeddent yn Llanllechid, ble ganwyd eu tri phlentyn nesaf.

Enghraifft arall yw teulu Ellis ac Anne Hughes, y ddau o Fethesda. Ym 1887 roeddent yn Nhonypandy, Cwm Rhondda. Dair blynedd yn ddiweddarach roeddent yn Wrecsam cyn dychwelyd i Lanllechid erbyn 1894. Maent yn ôl yng Nghwm Rhondda ym 1898 ond yn byw yn Rachub ym 1901.

Casgliadau.

Bu cynnydd mawr yn nifer y mudwyr o Fethesda i Forgannwg ym 1901 a 1911. Yn ddiamau mae hyn yn dystiolaeth o effaith streic Chwarel y Penrhyn ond mae hefyd yn amlygu atyniad economaidd maes glo De Cymru. Mae’r patrymau a welir yn cyd-fynd â nifer o ddamcaniaethau daearyddol am fudo, sef:

• Mae’r mwyafrif o symudiadau’n rhai byr – llawer o’r rhain rhwng ardaloedd tebyg (yn yr achos yma ardaloedd chwareli Gogledd-orllewin Cymru). Os oes mudo dros bellter hirach, rhaid bod atyniad y cyrchfan yn gryf, ac mae’n dueddol o fod i gyfeiriad ardaloedd diwydiannol neu ddinesig.
• Ffactorau economaidd oedd prif achos mudo’r cyfnod yma.
• Mae’r mwyafrif o fudwyr yn ifanc ac yn ddibriod, yn enwedig os ydynt yn symud pellter hir.
• Mae rhyw’r mudwyr yn ddibynnol ar y cyfleoedd gwaith sydd ar gael yn y cyrchfan.
• Mae cyswllt personol yn dylanwadu ar benderfyniad pobl i fudo – mudo cadwyn.
• Am bob llif o fudwyr i gyrchfan, gwelir gwrthlif i’r tarddle. Mae nifer o’r mudwyr yma’n dychwelyd i’w cynefin (return migration).

Chwarel y Penrhyn

Chwarel y Penrhyn tua 1930, gyda diolch i Alaw Jones, Parc Moch

Nid oes angen pwysleisio fod chwarel yn lle eithriadol beryglus i weithio ynddo gyda damweiniau angheuol yn tanlinellu peryglon disymwth y fenter o ennill y graig ac afiechyd yn gysgod marwol yn sgil y grefft o’i thrin. Dros gyfnod o ddau gant a mwy o flynyddoedd ers sefydlu chwarel y Penrhyn newidiodd amodau iechyd a diogelwch yn araf er gwell i gyrraedd safonau uchel y presennol, ond mae’n ffaith ddiymwad i 397 o chwarelwyr golli eu bywydau yn y gwaith rhwng 1782 a 1960. Sefydlwyd rhestr swyddogol marwolaethau yn y chwarel yn 1843 ond mae yna hefyd gofnod sy’n nodi fod 214 wedi eu lladd yno rhwng 1782, dyddiad ei sefydlu gan Richard Pennant, ac 1865, sef cyfnod hanner cant a deugain cyntaf ei bodolaeth. Os cywir y cofnod yna gellir ychwanegu 183 o farwolaethau o’r rhestr swyddogol am y can mlynedd o 1865 hyd 1960 i roddi’r cyfanswm a nodwyd uchod. Nid yw graddfa’r marwolaethu i gymharu â’r trychinebau  anferthol a ddigwyddodd yn y diwydiant glo yn yr un cyfnod er enghraifft pan laddwyd 439 glöwr yn Senghennydd yn 1913 a 266 a yn nhrychineb Gresffordd ger Wrecsam yn 1934. Ond rhestr ydyw sy’n dangos amledd cyson marwolaethau drwy ddamwain a hynny i unigolion yn bennaf, ac roedd yn bur anghyffredin i fwy nag un farwolaeth ddigwydd ar yr un pryd, ac unwaith yn unig y bu farw cymaint â thri ar yr un pryd. Mae un farwolaeth yn ormod wrth gwrs ac mae’n rhestr sy’n sobri darllenydd ac yn gofnod eithriadol drist ei chynnwys.

Mae rhestr swyddogol y marwolaethau yn cychwyn flwyddyn ar ôl penodi Dr Hugh Jones yn feddyg cyntaf y chwarel yn 1842, a dyma flwyddyn agor ysbyty’r gwaith yn ogystal. Yn y ddogfen cofnodir yn Gymraeg enw a chyfeiriad y truan gan nodi fod hanner y marwolaethau yn ganlyniad ‘anafu yn y chwarel’ neu i’r person farw oherwydd ‘anhwylder meddygol’ . Prin iawn yr ymhelaethir am achos y damweiniau, oni nodir i’r anffodusion gael eu taro gan lwmp rhydd o graig o bonc uwchben, neu fod y fargen wedi disgyn yn ddisymwth, neu fod i’r twll ffrwydro yn annisgwyl.

Creigiwr wrth ei waith

Rhwng 1843 a 1891 bu farw cant ac un o ddynion o anafiadau cyffelyb i’r uchod. Un o broblemau mawr y chwarel cyn 1855 oedd bod diffyg rheolaeth ar y defnydd o ffrwydron, ond yn y flwyddyn honno sefydlwyd rheol gaeth fod holl ffrwydriadau’r gloddfa i ddigwydd ar yr awr yn unig, mesur a oedd yn gorfodi trefn ar y sefyllfa gynt o anhrefn. I arwyddo fod ffrwydriad i ddigwydd cenid corn o rybudd ar yr awr a dewiswyd safle arbennig  ar bonc Ffridd, lleoliad a oedd â golygfa banoramig o’r holl chwarel islaw, i’r gŵr gyflawni ei ddyletswydd.  Yn eithriadol eironig yn 1877 rhestrir fod  gŵr o’r enw Thomas Pritchard Price wedi ei ladd yn y chwarel, ac er nad oes cofnod yn manylu beth oedd achos ei farwolaeth ychwanegir y cymal enigmatig mai ef oedd ‘yr hen ganwr nos a bora adeg saethu’.

Chwythwr o’i safle ar Bonc Ffridd yn rhybuddio bod saethu i ddigwydd

Tybed ai hwn yw’r gŵr a ddarlunnir yn y llun enwog o chwythwr y corn a gyhoeddwyd mewn nifer o gyhoeddiadau darluniadol o’r chwarel?  Yn ddiweddarach defnyddiwyd cloch yn hytrach na chorn i rybuddio fod saethu i ddigwydd, ond dewiswyd yr un lleoliad uchel yn y chwarel fel y corn gynt.

Ysbyty’r Chwarel oddeutu 1920, gyda diolch i Alaw Jones, Parc Moch

Yn y rhestr marwolaethau ceir un manylyn annisgwyl, ond tra arwyddocaol yn hanes y chwarel, sy’n cofnodi tarddle daearyddol y dieithriaid a ddaeth i weithio i’r chwarel o ardaloedd oddi allan i Ddyffryn Ogwen ond a laddwyd yn y gwaith. Yn dra gwahanol i chwarel Llanberis ni ddarparwyd barics ar gyfer lletya’r dieithriaid hyn yn chwarel y Penrhyn, ac er mai cipdrem arwynebol a geir yn y rhestr mae’n pwysleisio pwysigrwydd y chwarel fel canolfan waith yn hanner cyntaf y 19g. Cofnodir fod  un Sais ar y rhestr, er bod rhai enwau Eingl Sacsonaidd eraill yn gynwysedig, ond Cymry yw’r mwyafrif llethol gyda dalgylch y chwarel yn cyrraedd yn eang cyn belled â Rhuthun a Dyffryn Conwy yn y dwyrain a Sir Fôn yn y gorllewin. Mae’n ddiddorol sylwi hefyd fod cynifer o’r gweithwyr yn hanu o ardaloedd chwarelyddol a mwyngloddio eraill yn y gogledd megis Llandudno, Capel Garmon, Llanddeiniolen, Llanfairfechan, Rhyd Ddu, Capel Garmon, a hyd yn oed Ffestiniog, gan gynnwys un gŵr o Sir Benfro, sef ardal chwarelyddol arall bellennig yn ne orllewin Cymru.

Ym mis Rhagfyr 1891 gwelir newid sylfaenol yn y dull o gofnodi’r marwolaethau, ac mae’r newid yn cydoesi â thymor Dr E. Williams Bryn Meurig a Dr E. R. Edwards yn feddygon y chwarel. O hyn allan cofnodir yn Saesneg ac mae’r ddogfen yn llawer mwy ffurfiol a phroffesiynol ei chynnwys gan fanylu ar achos y damweiniau a chanlyniadau clinigol yr anafiadau. Yn wahanol i’w hanner cyntaf perthynol gwelir fod y lladdedigion i gyd bellach yn hanu o ardal Dyffryn Ogwen, ac mae nifer y marwolaethau yn lleihau yn flynyddol wrth i fesurau diogelwch wella, ac o ganlyniad dogfennir mai deuddeg person yn unig a laddwyd rhwng 1940 a dyddiad olaf y ddogfen ar 6 Mehefin 1960.

Naddwyr wrth eu gwaith

Damweiniau ar amrantiad sy’n gynwysedig yn y rhestr uchod ond nid yw’n cofnodi’r marwolaethau cudd sy’n gysylltiedig ag anadlu yn ddiarwybod lwch y garreg. Sefydlwyd mor gynnar ag 1895 mewn astudiaeth o chwarelwyr Ffestiniog fod llwch y llechen o’i anadlu dros amser yn creu niwed terfynol i iechyd yr unigolyn, ond rhaid oedd disgwyl tan 1930 cyn y gwnaethpwyd arolwg meddygol o effeithiau clefyd y llwch ar chwarelwyr ardal Gwyrfai. Dangosodd yr astudiaeth fod bygythiad y llwch yn llawer uwch i chwarelwyr a oedd yn trin y llechen nag i’r rhai a fyddai’n ei hennill o’r graig. Mae’r llechen yn cynnwys rhwng 25 a 42% o gwarts yn ei  chyfansoddiad ac yn y llwch o’i thrin, cyfyd cyfartaledd y cwarts mân i rhwng 50 ac 80%. Yn ddiarwybod gwaethygwyd y sefyllfa pan benderfynwyd canoli’r holl waith o lifio a naddu’r llechen mewn siediau caeedig gan hepgor yr hen drefn o gynnal y gwaith mewn waliau lled agored lle’r oedd y gwynt yn gwasgar cyfran helaeth o’r llwch – mesur a oedd yn cyfnewid anhwylder y cymalau am salwch yr oedd ei lesgedd yr un mor ddamniol. Profwyd yn ogystal fod salwch y llwch i’w weld ar ei waethaf yn y rhai a fu’n gweithio yn y diwydiant am fwy nag 20 mlynedd, ond y drasiedi fawr oedd y bu rhaid i’r dioddefwyr ddisgwyl tan ddiwedd yr ugeinfed ganrif cyn i salwch y llwch i chwarelwyr gael ei gydnabod fel anaf diwydiannol a bod iawndal i’w dderbyn am y dioddefaint.

Y waliau naddu agored yn y chwarel oddeutu 1920, gyda diolch i Alaw Jones, Parc Moch

Diolchiadau

Y ddiweddar hoffus Caryl Jones, Bryn Eglwys, Llanllechid gyda diolch am gael gweld rhestr y marwolaethau; Idris Lewis, Dolwern, ac Alaw Jones, Parc Moch, am eu caniatâd i ddefnyddio nifer o luniau’r chwarel o’u harchifau personol.

Ffynonellau

C. L. Sutherland, S Bryson. 1930 Report on an inquiry into the occurence of disease of the lungs from inhalation in the slate industry in the Gwyrfai district. HMSO. Llundain.

Yr Home

• 

Mae Hugh Davies yn ei gyfrol Atgofion Hanner Canrif yn cyfeirio at yr Home mewn paragraff sy’n gyforiog o gyfeiriadau dirgel, ond heb fradychu’r un gyfrinach, am y sefydliad a leolwyd mewn tŷ helaeth ar draws y ffordd i’r Eglwys ym mhen gogleddol pentref Tregarth. Meddai –  ‘Safai Cartref plant amddifad – yr Home – ar draws y ffordd i’r Eglwys, a cherddai rhyw ugain o enethod ôl a blaen i’r ysgol o’r Cartref yn gyplau trefnus, o wahanol oedran, wedi eu gwisgo’n unffurf, eu gwalltiau yn gwta, gwta, ac un o wasanaethyddion y Cartref yn eu tywys yn ddieithriad. Cofiaf yn dda fod llond fy nghalon o gydymdeimlad tuag at y genethod hyn, ac yn ddistaw bach – bu sawl un ohonynt o bryd i’w gilydd yn gariadon ysgol i mi’.

Enw swyddogol y sefydliad oedd St Mark’s Nursery Home, a pherthynai, yn un o gyfres o gartrefi i gymdeithas y Waifs and Strays Society, cymdeithas a newidiodd ei henw yn ddiweddarach yn  Church of England Children’s Society. Sefydlwyd y gymdeithas yn Llundain yn 1881 gan Edward Rudolf, swyddog yn y gwasanaeth sifil, o’i brofiad personol ef o weld plant amddifad ar strydoedd y brifddinas. Buan iawn y lledaenodd y gofyn am gymorth i blant digartref i ddinasoedd diwydiannol gweddill Prydain  lle’r oedd problemau digartrefedd yn datblygu’n broblem enfawr ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg.  Yng Nghymru ymddengys fod digartrefedd plant yn broblem gymdeithasol a berthynai i gefn gwlad yn ogystal ag i’r ardaloedd diwydiannol, fel yr awgrymir gan ddosbarthiad cartrefi’r gymdeithas. Yn Esgobaeth Bangor, er enghraifft, sefydlwyd cartrefi ym Mangor, Caernarfon, Bodorgan a Dolgellau tra oedd un cartref yn unig yn esgobaeth Llanelwy a hynny yn Wrecsam, a chartref Caerleon oedd yr unig un yn esgobaeth Llandaf. Yn ystod yr un amser yr oedd y Methodistiaid Calfinaidd hefyd yn agor cartref i blant amddifad yn y Bontnewydd yn 1902 gan ddwyn sylw pellach at faint y broblem gymdeithasol oedd yn bodoli yng ngorllewin Cymru.

Agorwyd y cartref cyntaf yn Nhregarth yn 1893 mewn bwthyn bychan yn Sling gyda thair ystafell ar y llawr isaf a thair ystafell i fyny’r grisiau ar gyfer lletya chwe merch fach rhwng chwe mis a phum mlwydd oed. Erbyn 1896, gyda’r gofyn yn cynyddu, symudwyd y cartref i’w leoliad newydd yn y tŷ helaeth a adeiladwyd gerllaw safle’r eglwys ar dir a berthynai i stad y Penrhyn.  Mae p’un a oedd cysylltiad swyddogol rhwng y cartref a stad y Penrhyn yn gwestiwn na ellir ei ateb oni wneir ymchwil pellach i’r pwnc.

Metron y sefydliad yn Nhregarth oedd  Clementine Daxon Harris, gwraig bumdeg tri oed, Saesnes a oedd yn enedigol o Nassau yn Ynys Bahamas, India’r Gorllewin; a’i merch Grace Louise, oedd yn ddau ddeg tri oed, ac yn enedigol o Efrog Newydd, a wasanaethai fel yr is fetron.  Cyflogid un ferch ddwy ar bymtheg oed, Annie Griffith o Fethesda, fel morwyn. Nid cartref cariadus oedd yr Home eithr sefydliad lle’r oedd disgyblaeth a chosb eithriadol lym yn nodwedd annymunol o’r drefn yn ôl tystiolaeth nifer o’r merched a fu’n gaeth yno. Dengys cyfrifiad 1901 fod pedair ar ddeg o ferched yng ngofal y cartref gyda’r hynaf yn dair ar ddeg a’r ieuengaf yn bump oed. Merched lleol oedd y mwyafrif yn hanu o Fangor, Caernarfon, Caergybi a Llandudno, ond yr oedd un ferch o Lundain ac un arall o Gaer. Nodir nad oedd  y ddwy ieuengaf – Blodwen Lewis, chwech oed, a Chrissie Welch, pump oed, yn gwybod pwy oedd eu rhieni.  Gweithredai’r sefydliad yn Nhregarth fel cangen gynnal i gartref merched hŷn y gymdeithas yng Nghaernarfon, ac  i’r cartref hwnnw y danfonid y plant yn eu harddegau cynnar i’w haddysgu i fod yn forwynion.

Merched yn yr Home

Yn 1921 rhoddwyd clo terfynol ar ddrysau’r Home wrth i weithgaredd y Waifs and Strays Society ddod i’w derfyn yn Nhregarth ac ymhen amser trosglwyddwyd y tŷ i feddiant preifat.

Gwybodaeth ychwanegol  gan Rosemary Williams, Ffordd Tanrhiw, Tregarth, Thelma Morris, Llandegfan,  John Dilwyn Williams, Penygroes.

Ffynhonnell 

Hugh Davies, 1964. Atgofion Hanner Canrif. Caernarfon

Cefnfaes – hen fferm ddiflanedig

Dyma gyfraniad gan un o’n cyfranwyr Dafydd Fôn Williams, gyda diolch iddo am ei gyfraniad

Fferm yng ngwaelod plwyf Llanllechid oedd Cefnfaes, yn terfynu ar yr hen Dai’r Meibion. Nid yw’n bodoli bellach, a hynny ers dros ganrif a hanner. Mae’r enw yn awgrymu ei bod yn hen ddaliad, gan ei fod yn mynd â ni i’r Canol Oesoedd, pan oedd ‘maes’ yn dir agored , heb gaeau amgaeedig. ( Mae’r gair ‘cae ‘yn perthyn i’r gair ‘cau’ ).

Hanes Cefnfaes

Ym Mawrth 1675 y cawn y dystiolaeth ysgrifenedig cyntaf o’r daliad, mewn cytundeb ble mae Syr Robert Williams o’r Penrhyn yn rhoi les i Hugh ap William Gruffydd o Lanllechid ar chwarter ‘Cefn-faes in the parish of Llanllechid’ am 17 mlynedd, a hynny am un taliad o £25 a 4 ceiniog y flwyddyn o rent. Yr un dyddiad rhoddwyd les ar yr un telerau ar chwarter arall o dir Cefnfaes i Hugh Davies o Aber.

Daw’r dystiolaeth ysgrifenedig nesaf yn 1715. Yr hyn sy’n ddiddorol yma yw’r hyn a ddywedir am yr enw

Lease …. of a cottage,tenement, and lands called the Grose, alias Kevnevaes, in the parish of Llanllechid.

Felly, yn ol y ddogfen hon, enw gwreiddiol Cefnfaes oedd Y Groes. Nid oes cofnod arall o hyn ar gael, ond mae’n hynod ddiddorol fod dau Dyddyn Maes y Groes heb fod nepell o’r Cefnfaes, ac, wrth gwrs, mae Maes y Groes yn bod heddiw. Tybed ai Cefn Maes y Groes oedd enw’r tir gwreiddiol, gyda ‘cefn’ yn air cyffredin yn golygu ‘cefnen’ o dir?

 Gwelwn Cefnfaes nesaf yn 1751 pan oedd gŵr o’r enw John Hughes yn talu 12 swllt o dreth tir arni. Pan wnaed arolwg o diroedd y Penrhyn yn 1768, nodwyd fod Rowland Williams yn rhentu Cefnfaes, oedd yn ddaliad o 142 erw, gyda 26 o gaeau o amrywiol faint iddi.

Yn 1775, William Griffith oedd yn talu £1.4.0 o dreth tir ar Gefnfaes, ond roedd y cynnydd sylweddol hwnnw i’w egluro yn bennaf i’r ffaith fod WG hefyd yn dal tir cyfagos Wern, sef daliad cyfagos o 30 acer, sydd, hithau, wedi diflannu ers canrif a hanner, a mwy.

Erbyn 1793, mae tenantiaeth Cefnfaes wedi dod i ddwylo gŵr o’r enw Owen Ellis. Ef a’i ddisgynyddion fu’n dal tenantiaeth  Cefnfaes am weddill ei bodolaeth fel fferm ac, oherwydd cysylltiad y teulu hwn â’r Cefnfaes y mae Ysgol/ Canolfan Cefnfaes a Stryd Cefnfaes ym Methesda heddiw.

Y tenantiaid – yr Ellisiaid

( Mae gwybodaeth fwy manwl ac ychwanegol am y teulu hwn mewn nodiadau eraill a fydd yn ymddangos yma ar Cilfodan ac Ellisiaid Llanllechid )

Carreg fedd y teulu Ellis

Gellir olrhain teulu Owen Ellis ym mhlwyf Llanllechid am, o leiaf, ganrif cyn cymryd tenantiaeth Cefnfaes, ac roeddynt yn deulu lluosog, canghennog yn y plwyf. Yn 1793, roedd Owen yn byw yn y Cefnfaes, oherwydd y flwyddyn honno mae ei frawd, Harry, oedd yn byw yn y Groeslon, yn ysgrifennu ei ewyllys, oedd yn rhoi ei holl eiddo i Owen Ellis, of Cefnfaes, ac yn ei enwi’n ysgutor i’r ewyllys.  Bu Owen Ellis yn y Cefnfaes hyd ei farw  yn 1802. Yn dilyn marwolaeth ei gŵr ymddengys i’w weddw, Jane, ffermio’r Cefnfaes am rai blynyddoedd. Yna, yn 1813, cawn gofnod o roi tenantiaeth ar y cyd i’r weddw, Jane ( nee Williams) a’i mab hynaf, Owen Ellis arall. Mae’n amlwg iddo ef, am gyfnod cyn hynny, fod yn byw mewn ardaloedd eraill, gan i’w ddau fab hynaf, Owen,( g. 1802) a Humphrey,( g. 1803), gael eu geni mewn rhannau eraill o Arfon, un yn Llanberis, a’r llall ym Metws Garmon. Bu’r Owen Lewis hwn yn denant y Cefnfaes hyd ei farw yn 75 oed yn 1850.

Erbyn hynny mae’r fferm wedi ei rhannu’n ddwy, ond yn dal yn nhenantiaeth yr un teulu. Cyn y rhannu swyddogol, roedd dau dŷ ar y fferm, sef Cefnfaes, neu Hen Gefnfaes, a Chefnfaes Newydd.Yn ol Cyfrifiad 1841, yng Nghefnfaes roedd Owen Ellis, 65 oed, ei fab hynaf 39 oed, yntau’n Owen, tri o blant eraill, Ellis, 30 oed, Ann, 25, a Catherine, 25. Yno, hefyd, roedd 5 o weision a morynion. Yng Nghefnfaes Newydd, wedyn, roedd ail fab Owen, Humphrey, 38, ei wraig, Jane, 35, a’u plant, Owen, 14, Catherine, 9, a William, 8.  Yn llyfrau rhent Stad y Penrhyn 1849 gwelir y broses o rannu’r hen fferm yn ddau ddaliad annibynnol. Am Gefnfaes nodir

Now let to these two tenants separately

Gyda’r ddwy fferm roedd y mwyafrif o dir hen ddaliad Pwll Budur, ynghyd â rhan o’r Wig, oedd yn terfynu ar y Cefnfaes. Roedd ( Hen ) Gefnfaes yn 80 acer, a Chefnfaes  Newydd yn 60 acer. Er mai yn 1849 y nodir hyn yn swyddogol, mae’n amlwg fod y rhaniad yn bodoli’n answyddogol beth amser cyn hynny; ar fap OS (Argraffiad 1880, ond gydag un newid yn unig, sef dangos y rheilffordd, ers argraffiad 1839), dangosir Cefnfaes Newydd a Hen Gefnfaes, gyda’r gyntaf rhwng Tai’r Meibion a Thraeth Lafan, a’r Newydd fwy wrth ochr tir Tai’r Meibion tua’r de-orllewin. Mae’r rheilffordd yn rhannu’r ddwy, ond gyda thiroedd y ddwy ohonynt i’r gogledd-orllewin o’r A5.

 Yn 1849 roedd Owen Ellis yn talu rhent blynyddol o £100 ar un daliad, tra’r oedd ei fab, Humphrey, yn talu £75 y flwyddyn ar y llall. Mae’n arwyddocaol mai dyma renti uchaf holl ffermydd y plwyf, ar wahan i’r £130 yr oedd James Wyatt yn ei dalu am fferm Glan y Môr. Mewn cymhariaeth, doedd rhent un o ffermydd Cochwillan ond £65 y flwyddyn.

Bu farw’r ail Owen Ellis yn 1850. Yn dilyn ei farwolaeth cymrwyd tenantiaeth Cefnfaes gan ei fab hynaf, Owen, gydag Ann, yn cadw tŷ iddo, y drydedd genhedlaeth, a’r trydydd Owen Ellis, i ffermio Cefnfaes. Yn ystod ei denantiaeth ef y daw bodolaeth Cefnfaes fel fferm annibynnol i ben.

Natur y Fferm

Mae enwau rhai o gaeau Cefnfaes yn dangos natur wlyb y tir hwn mewn oes cyn ei ddraenio, ( ar dywydd gwlyb iawn gellir gweld y natur hwn hyd heddiw) . O’r 142 erw yn y daliad gwreiddiol, , roedd Cors y Cefnfaes yn 29 acer, ac roedd Cae Llaciau ( ‘llaciau’ y gelwir y sianeli ar Draeth Lafan y daw’r llanw i mewn ar eu hyd o flaen y llanw, felly, byddai Cae Llaciau yn awgrymu ffrydiau o ddwr ), Gwern Fudr, a Gwern y Cae Newydd yn 22 acer ychwanegol o’r fferm, oedd yn gwneud traean o’i thir yn dir gwlyb, o fawr werth i amaeth. Mae tir sydd wedi ei enwi oherwydd presenoldeb coed gwern, fel arfer, yn wlyb, gan mai mewn tir o’r fath y tyf y coed rheiny. Oherwydd natur gwlyb y tir, yn 1850 fe roddodd y stad £10 i Gefnfaes, a £4:10:0 i Gefnfaes Newydd  for draining lands

Mae gweddill tir Cefnfaes, fodd bynnag, yn dir llawr gwlad ffrwythlon. Enwau digon cyffredinol sydd i fwyafrif y caeau, yn nodweddion daearyddol, megis Cae Gwyn Mawr, Bryn Mawr, Winllan Fawr, a Cae Newydd  Mawr, neu’n enwau’n disgrifio defnydd amaethyddol, megis Gweirglodd Uchaf, Buarth Lloiau, a Fuches Newydd.

Mae ewyllys Owen Ellis yr hynaf ( bf 1802 ) yn dangos inni sut fferm oedd Cefnfaes yn ei oes ef. Fferm gymysg ydoedd, fel holl ffermydd ei dydd, gyda’r prif bwyslais ar fod yn hunan-gynhaliol, er bod marchnad i gynnyrch dros-ben, yn anifeiliaid a chnydau. Roedd Owen Ellis yn berchen ar 7 buwch, 5 bustach, 5 o wartheg teirblwydd, a 5 o wartheg blwydd, y cyfan werth £129. Roedd  6 cheffyl ar y fferm, gwerth £5 yr un, nifer o ddefaid, oedd werth £30, ac un mochyn, gwerth £2. Roedd yno gynnyrch hefyd, yn yd, haidd, a gwenith, gwair, a gwellt, y cyfan werth £33. Mae nifer bychan yr anifeiliaid, yn ogystal â nifer uchel y ceffylau, ar gymaint o dir yn awgrymu fod cnydau sylweddol yn cael eu tyfu. Dylid cofio, yn ogystal, fod ffermio’n dal yn weddol gyntefig, yn ddigyfnewid ers y Canol Oesoedd, ac mai dyma’r cyfnod y sefydlwyd Cymdeithasau Amaethyddol ym mhob sir er mwyn moderneiddio a gwella amaethyddiaeth Prydain. Yn ogystal, mae enwau caeau yn dangos sefydlogrwydd defnydd yn y cyfnod cyn gweld gwerth cylchdroi cnydau a defnydd tir. Er enghraifft, mae Gweirglodd yn awgrymu’n gryf mai dyma’r defnydd bob blwyddyn o’r tir hwn. Felly, hefyd, gyda’r rhan fwyaf o gaeau ag enwau defnydd amaethyddol.

Er bod Cefnfaes yn fferm o faint sylweddol, bychan oedd y tŷ. Tair ystafell sydd iddo, sef cegin, siambar, a llofft, gyda’r holl ddodrefn  yn werth llai na £23. Wedi cymryd dillad Owen Ellis a holl offer y fferm i ystyriaeth, mae stâd ffermwr Cefnfaes yn 1802 yn £279:12:0, sy’n cyfateb i lai nag £20,000 heddiw. Fodd bynnag, yr oedd, wyth mlynedd cyn ei farw, wedi llwyddo i brynu Cilfodan Isaf, ac roedd y fan honno yn mynd i fod o elw mawr i’w ddisgynyddion.

Ym 1850 bu farw Owen Ellis, y mab, a’i gladdu ym mynwent Llanllechid gyda’i wraig, Catherine (oedd wedi marw yn 1816). Mae’n ddiddorol cymharu Cefnfaes yn ei gyfnod ef gyda’r fferm yng nghyfnod ei dad.  Tair ystafell oedd i’r tŷ o hyd, ond mae un ‘washouse’ ychwanegol. £8:10:0 oedd gwerth yr holl ddodrefn, llai o dipyn na gwerth dodrefn ei dad hanner canrif ynghynt. Mae’r ystafelloedd gwely wedi mynd ychydig yn fwy crand, hefyd, gan mai 2 bedrooms sydd yno yn 1848   (pan ysgrifennwyd yr ewylly )  ac nid siambr a llofft fel yn1802. Roedd ganddo 20 o wartheg, 2 yn llai na’i dad , un gaseg ( ddall! ) ac un ceffyl, lle’r oedd gan ei dad 6, ac un mochyn oedd yno yn awr hefyd. Mae’r lleihad, mwy na thebyg, oherwydd fod daliad y mab, oherwydd y rhannu, yn llai o dipyn na daliad ei dad. Mwy diddorol yw gweld y gwahaniaeth mewn prisiau. Yn 1850 £3 oedd gwerth buwch, ble’r oedd hi’n £7 hanner canrif ynghynt, ac mae’r lleihad ym mhrisiau pob anifail yn debyg – ar wahân i geffyl, sydd wedi mwy na dyblu yn ei werth, o £5 yn 1802 i £11:10:0 yn 1850. Mae, hyd yn oed, y mochyn druan wedi colli chwarter ei werth mewn hanner canrif. Roedd y fferm yn parhau i dyfu yr un cnydau, a hynny ar oddeutu’r un cyfraddau ag yn amser y tad. Roedd gan y mab, hefyd, tua’r un faint o’r cnydau yn ei ydlan a’i storfeydd,  gyda gwerth y cyfan yn £17:14:0, tra’r roedd cnydau ei dad werth bron i £10 yn fwy. Fodd bynnag, roedd y gwahaniaeth yn y gwair a’r gwellt oedd gan y tad, gan fod ganddo werth £9:4:0 yn fwy o hwnnw na’i fab. Ar y cyfan, felly, mae’n ddiddorol sylwi nad oes fawr o wahaniaeth i’w weld rhwng amaethyddiaeth y Cefnfaes yn 1802, a’r amaeth yno yn 1848.

Roedd hi’n arfer i sawl ffermwr ddal tir ychwanegol i’w ddaliad cartref. Erbyn 1840 roedd Owen Ellis, Cefnfaes,ynghyd â Hugh Jones, Tyn Hendre, hefyd yn rhentu rhan o Dai’r Meibion, sef y caeau eang ar y llethrau, Bronnydd Uchaf a Bronnydd Ganol. Ar y terfyn â Chefnfaes, tua Thraeth Lafan,  yr oedd daliad o 41 acer o’r enw Pwll Budur. Tir gwlyb oedd hwn yn ei hanfod, fel y dengys enw’r tri chae oedd iddo – Cae Pen y Lana ( Glannau? )( 14 erw), Tir Sych y Pwll ( 8 erw ), a Tir Gwlyb ( 19 acer ). Gellir gweld y pwll budr ei hun hyd heddiw, wrth gerdded Llwybr yr Arfordir o Aberogwen tuag Aber, ac fe ellir gweld dyfrffos Pwll Budr yn llifo i’r môr. Yn 1768 roedd Pwll Budur yn cael ei osod gyda Rallt, ac yn 1840, Ann Hughes, Aberogwen, oedd yn dal y tir. Fodd bynnag, yn 1849, nodir ym mhapurau’r Penrhyn

Pwll Budur added to Cefnfaes

Mewn gwirionedd, rhoddwyd ychydig o dir Pwll Budur i Glan y Môr, hefyd, ond aeth y mwyafrif helaeth at dir Cefnfaes. Felly, yn awr, mae Cefnfaes yn ddaliad mwy, er mai tir gwlyb yw llawer o’r ychwanegiad, ac mae Owen Ellis a’i blant yn ffermio dros 120 acer yn ngwaelod plwyf Llanllechid.

Diwedd Cefnfaes

Rhwng 1840 a diwedd y ganrif fe wnaeth Stad Penrhyn newidiadau a gwelliannau mawr i nifer o ffermydd eu stad. Un elfen oedd uno tiroedd i greu daliadau mwy hyfyw. Er ei bod yn arfer ers blynyddoedd lawer i un tenant ddal mwy nag un daliad, ( fel y gwelwyd gyda Phwll Budur ) yn ail hanner y 19 ganrif, gwelir y Penrhyn yn uno tiroedd yn fwriadol, a rheiny’n uno parhaol. Canlyniad y broses hon oedd colli sawl daliad oedd wedi bodoli am ganrifoedd. Roedd gan y Penrhyn ddau fath o denant. Yn gyntaf, roedd y tenantiaid blynyddol, a rhennid y rhain yn Denantiaid Calan Mai ac yn Denantiaid Calan Gaeaf. Y dosbarth arall oedd Tenantiaid Lês. Roedd tenantiaeth  y rhain wedi ei gosod fel les o hyn a hyn o flynyddoedd, ( unrhyw hyd rhwng 21 mlynedd a their cenhedlaeth ), ac ni allai, fel arfer, ddod i ben ond ar ddiwedd y les, neu pe byddai’r tenant yn ildio’r les Tenantiaeth Calan Gaeaf oedd i’r ddwy Gefnfaes, ond Tenantiaeth Les oedd un Tai’r Meibion. Yn 1857 daeth tenantiaeth les Tai’r Meibion , oedd yn nwylo Henry Evans ers blynyddoedd, i ben, ac fe fanteisiwyd ar hynny i uno’r ddwy Gefnfaes efo Tai’r Meibion i wneud un fferm sylweddol iawn , a rhoddwyd y denantiaeth i’r ddau frawd  Ellis efo’i gilydd. Yn Rôl Rhent Penrhyn 1857 nodir ychwanegu at  Gefnfaes

‘Chief part of Tai’r Meibion out of lease’

ac ychwanegir £107/5/0 o’i rhent ( o’r £108 a nodwyd) at rent Cefnfaes i greu rhent o £295 y flwyddyn, rhent fyddai’n cyfateb i oddeutu £30,000 heddiw. Ganrif ynghynt, yn 1757, £18 oedd y rhent blynyddol! ( rhyw £3,500 yn arian heddiw )

Mae les 1859 gan y Penrhyn yn gosod  256 acer, sef tiroedd ‘ old Cefnfaes, Cefnfaes Newydd, Tai’r Meibion, and Ffridd Bryn Adda ( ger y Bronnydd )’, a’r cyfan o dan enw Tai’r Meibion, i Owen a’i frawd, Humphrey Ellis. Erbyn hyn, mae’r rhent blynyddol wedi cynyddu ganpunt, i  £ 392.

Er gwaethaf yr uno, mae’n amlwg i’r ddau frawd aros yn eu hen gartrefi am rai blynyddoedd. Yng Nghyfrifiad 1861, mae Owen, yn hen lanc, yn byw gydag Ann, ei chwaer ddibriod, yn yr Hen Gefnfaes, tra bod Humphrey a’i wraig yn dal yng Nghefnfaes Newydd.

Fel y nodwyd, o dan enw Tai’r Meibion yr unwyd tiroedd y pedwar daliad, a hwnnw oedd yr enw a oroesodd. Erbyn 1863, ceir cyfeiriad at ‘Owen Ellis, Tai’r Meibion, Gent’, ac yn 1867, sonnir am Owen Ellis, ‘formerly of Cefnfaes, and now of Tai’r Meibion’. Erbyn Cyfrifiad 1871, nid oes sôn am yr un o’r ddau Gefnfaes. Yn y cyfrifiad hwnnw mae Owen, Humphrey, Jane, ac Ann, eu chwaer, yn byw efo’i gilydd yn Nhai’r Meibion. Mae’r ddwy Gefnfaes wedi diflannu’n llwyr, ond arhosodd atgofion amdanynt ar dir Tai’r Meibion, gan mai enwau dau o gaeau’r fferm oedd ‘Cae tŷ yr hen Gefnfaes’, a ‘Chae Cefnfaes Newydd’, sy’n amlwg yn olion tiroedd y ddwy fferm. Cae arall, mewn rhan mwy gwlyb o’r tir, oedd Cors y Cefnfaes, ( sef y gors a nodwyd yn 1768 )ac, fe erys hyd heddiw goedlan ar y tir gyda’r enw Coed Cefnfaes. Mae’r goedlan hon yn ymestyn  o’r A55 ger bythynnod Tan yr Allt i lawr i’r ochr draw i’r Rheilffordd.

A dyna ni, ddiwedd Cefnfaes. Diflannodd y fferm, neu’n hytrach, y ffermydd, yn nechrau 60au’r 19 ganrif, ond ni ddiflannodd yr enw. Arhosodd yn enw’r stad a dyfodd oherwydd fod tenant Cefnfaes yn berchen ar fferm Cilfodan yn Nyffryn Ogwen, ac ar ran helaeth o dir y fferm honno y datblygwyd Bethesda a’r Carneddi. Oherwydd hynny, daeth cyfoeth i Owen Ellis a’i ddisgynyddion, a chan mai tenant Cefnfaes oedd Owen pan oedd twf Bethesda yn ei anterth, daeth Stad Cefnfaes i fod. Petai Bethesda wedi datblygu ar ôl 1860, yna Stad Tai’r Meibion fyddai hi, a byddid wedi colli enw Cefnfaes am byth. Ond mae’r hen fferm ddiflanedig o ben draw plwyf Llanllechid yn dal yn fyw yn y ganolfan a’r stryd sy’n parhau i gario’i henw, ganrif a hanner wedi iddi hi ei hun ddiflannu.

Ffynhonellau

Arolwg o diroedd y Penrhyn 1768

Arolwg Degwm 1840

Papurau’r Penrhyn yn Archifdy Prifysgol Bangor

Casgliad Ewyllysiau  Llyfrgell Genedlaethol Cymru

Ystadegau Cyfrifiad 1841 – 1871

Hanes Llenyddiaeth ac Enwogion Plwyfi Llanllechid a Llandegai  William Parry ( Llechidon ) 1868

Hanes Methodistiaeth Arfon William Hobley

Cyfrifiad Presenoldeb Mannau Addoliad 1851

Map OS 1880  Taflen 77 a 78 ( fel taflenni 1839)

Chwarel Llety’r Adar

Cynllun y chwarel yn 1855 ar chwith eithaf y map  – Casgliad Mapiau Johnson, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor

Adweinir y chwarel hon gan fwy nag un enw, ac yn ôl eich dewis chwi gallwch ddefnyddio Llety’r Adar, Chwarel Coetmor neu Gloddfa’r Coed fel yr enw mwyaf priodol i’ch bodd. Mae dau o’r enwau, os nad y tri, yn cyfeirio at y ffaith i’r chwarel gael ei hagor yng nghanol coedwig enwog Y Coed Mawr, sef y goedwig a roddodd ei henw i’r hen blasty ac i’r stad yn Nyffryn Ogwen.

Lleolwyd y chwarel i weithio clogwyn llechfaen enfawr a oedd yn creu rhwystr ar ymyl y gogledd o safle pentref Bethesda’r dyfodol. Agorwyd y chwarel yn 1797 gan ddau ŵr lleol yn ôl y dystiolaeth, a bu’n gweithio’n ysbeidiol dan law nifer o ddatblygwyr, rhai lleol a rhai estron, ond heb ddilyniant perchnogaeth teilwng na buddsoddiad digonol i gynnal ei llwyddiant yn yr hir dymor. Ac ar ymweliad Telford cyn 1820 â’r ardal i gynllunio ei ffordd bost drwy’r dyffryn safai’r chwarel yn segur. Bu’r gweithgaredd prysuraf yn ystod y cyfnod wedi 1820 hyd at ddyddiad ei chau yn derfynol yn 1857 pan brynwyd stad y Coetmor gan stad y Penrhyn, ac ni fyddai’r perchnogion newydd am oddef cystadleuaeth, boed fach neu fawr, i’w prif gloddfa yn y dyffryn. Yn ystod cyfnod ei hanterth un o’r datblygwyr mwyaf effeithiol oedd William Turner, perchennog chwarel lwyddiannus y Diffwys ym Mlaenau Ffestiniog, a gŵr a fu’n rheolwr chwarel Dinorwig rhwng 1809 ac 1828. Ffurfiodd ef gwmni bychan i weithio Llety’r Adar yn ystod y dau ddegau, ond un o nifer o fentrau o’i eiddo oedd hwn ac ymhen ychydig flynyddoedd gwerthodd y chwarel i gymdeithas o estroniaid o Loegr. Y cwmni hwn oedd perchnogion a datblygwyr y chwarel hyd at ddyddiad ei chau yn derfynol yn 1857.

Mae sawl cynllun o’r chwarel yn nodi ei maint eang ar ddyddiad ei chau. Lleolwyd y prif glogwyn islaw safle presennol Rhos y Coed ac Ysgol Dyffryn Ogwen gan ymestyn i gyfeiriad y gogledd yn gefn i Res Elfed a’r Lôn Newydd, sydd, wrth gwrs, yn sefydliadau llawer diweddarach ar gynllun yr hen chwarel. Lleolwyd y prif dwll islaw’r clogwyn lle saif Capel Bethania heddiw, ac yn ystod y cyfnod yr oedd y chwarel wedi cau ffurfiai bwll dwfn a pherygl yn llawn dŵr parhaol. I’r gorllewin, yn ymestyn i gyfeiriad Dôl Ddafydd ac Afon Ogwen lleolwyd y tomennydd rwbel a ddefnyddiwyd mewn cyfnod diweddarach yn sylfaen i orsaf rheilffordd Bethesda a rhai o strydoedd tai ardal gogledd y pentref. Yr oedd ffordd bost Telford, a adeiladwyd rhwng 1815 ac 1820, yn rhannu’r chwarel yn ddwy adran – rhan y dwyrain yn cynnwys y clogwyn a’r twll, rhan y gorllewin y tomennydd, gyda phont uwchlaw’r ffordd yn eu cysylltu. Yr oedd lleoliad y chwarel ar y ffin eithaf rhwng stad Coetmor i’r gogledd a stad Cefnfaes i’r de yn sicr o greu problemau dyrys i’w datblygiad. Yno ar stad Cefnfaes, ac yn cydredeg mewn amser, yr oedd chwarel fwy llwyddiannus Pantdreiniog yn cystadlu i elwa ar yr un brig llechfaen â chwarel Llety’r Adar ac yn ceisio ei ddatblygu ar y terfyn llai ffafriol i’r gogledd. O ganlyniad yr oedd y ffin gyfyng cyd-rhyngddynt yn rhwystr i ddatblygiad y naill fel y llall, gyda chwarel fwy pwerus Pantdreiniog yn manteisio i ddatblygu ei thwll hyd at eithaf y terfyn.

Fel ym mhob un o chwareli plwyf Llanllechid, ac eithrio cloddfa Tanybwlch yn Rachub, ynni dŵr oedd yn gyrru holl beiriannau chwarel Llety’r Adar, ac ar y ffin gyfyng â’r cymydog ymwthiol y drws nesaf golygai hynny greu cynlluniau arbennig i sicrhau bod cyflenwad cyson yn cyrraedd ar gyfer gofynion y safle. Gellir amgyffred maint y broblem, a’r mesurau a ddatblygwyd i’w goresgyn, mewn nifer o fapiau o’r cyfnod, ac yn fwyaf arbennig mewn map gan Johnson sy’n ddyddiedig i 1850. Gwaredigaeth Llety’r Adar oedd ei chysylltiad â Ffos Coetmor a oedd yn llifo i gyfeiriad y gogledd oddeutu chwarter milltir i’r dwyrain o safle’r chwarel. Ffos gwneud ar dir Coetmor oedd hon i gyflenwi gofynion hen blasty’r stad a oedd erbyn y cyfnod dan sylw yn prysur ddadfeilio, ond nid ffos mo hon ar gyfer uwchofynion diwydiant trwm megis chwarel lechi. Addaswyd llif y ffos i gronni mewn llyn bychan a gynlluniwyd islaw’r ffordd yn Llidiart y Gweunydd, ond mae’n amlwg nad oedd y cynllun hwn yn ddigonol ar gyfer anghenion y chwarel. Y cynllun nesaf hollbwysig oedd adeiladu cronfa ddofn, hir a main ei chynllun, i gynnal y dŵr cydrhwng y chwarel a’r llyn yn Llidiart y Gweunydd. O’r gronfa hon trosglwyddwyd y dŵr drwy fflodiart i yrru olwyn ddŵr a oedd yn gweithio’r brif allt a gysylltai gyda gwaelod y twll.

Chwarel Llety’r Adar yn ei chyflwr presennol wrth gefn Penrhyn Teras

Ar derfyn ei dyddiau fel cloddfa safai yn faluriedig ar drothwy pentref oedd yn ehangu’n gyflym yn hanner olaf y 19g  gan greu maen tramgwydd hyll i ddatblygiad pellach treflan uchelgeisiol ei dyhead. O ganlyniad chwalwyd rhannau helaeth o’r safle er gwella’r brif fynedfa i’r pentref o gyfeiriad y gogledd. Nodwyd eisoes leoliad Capel Bethania ar safle’r twll a’r rheilffordd a rhai o strydoedd y pentref yn orchudd ar y tomennydd, ac i’r dwyrain chwalwyd y cafn dŵr enfawr a fu dros gyfnod helaeth yn rhwystr i drefn caeau chwarae Ysgol Dyffryn Ogwen. Yn yr un modd, ar ddechrau’r ugeinfed ganrif cynlluniwyd y ffordd newydd hollbwysig o gapel Bethania i Rachub i arwain drwy domennydd a chlogwyni’r chwarel, ac am gyfnod defnyddiwyd uwch glogwyn y chwarel ym Mhen y Bonc fel safle tomen sbwriel i bentref Bethesda. Megis atgof anfelys yw gweddillion yr hen chwarel bellach, y chwarel a adnabyddid ag enw mor hyfryd, hudolus a Llety’r Adar.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Dylan Pritchard. 1942. The Financial Structure of the Slate Industry: of North Wales 1780-1830. Quarry Managers’ Journal, December, 1942

2010. Ll. W. Williams a David A. Jenkins 2010. Ffos Coetmor; Ffos ddŵr gynharaf Dyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 71. 10-28

Penardd Gron

Map 1768 o safle Penarddgron a Siambrau Gwynion

Twmpath di-sylw iawn ydi Penardd (Garth) Gron ar godiad tir isel rhwng Ty’n Lôn a Bryn Twrw yn Nhregarth, ac yn y ddeunawfed ganrif yr oedd yn rhan o dir tyddyn bychan Tyddyn y Bartle. Bellach mae’r holl olion cyn hanesyddol oedd ar y safle wedi’u chwalu yn sgil amaethu modern ein canrif ni, ond erys eu cysgod mewn lluniau awyr o’r lleoliad.  Rai canrifoedd cyn i’r Rhufeiniaid goncro Cymru yn y ganrif gyntaf Oed Crist yr oedd yn safle i fferm fechan. Yn rhyfeddol mae cynllun y fferm i’w ganfod ym map Arolwg Stad y Penrhyn sy’n ddyddiedig i 1768, ond sydd o ganlyniad yn cofnodi dosbarthiad tir a phatrwm anheddu a berthynai i gyfnod yn agos i ddwy fil o flynyddoedd yn gynharach na dyddiad y map. Hynny yw, i gyfnod a fyddai’n cydoesi bur debyg â’r Rhufeiniaid, os nad hyd yn oed, â chyfnod cynharach yn yr Oes Haearn. Ar y map mae’r safle wedi ei ddynodi mewn cylch bychan a enwir yn rhestr enwau’r Arolwg yn Cae Pen y Bryn ac, fel mae’r enw yn ei gyfleu yn hawlio copa’r allt lle saif. Y cylch hwn fyddai prif annedd y sefydliad ac o’i amgylch mae fframwaith o gaeau bychain sy’n ategu cynllun cylchog y safle. Adroddir gan Huw Derfel, a ddisgrifiodd y fangre yn 1866, i’r cylch canol fesur oddeutu 40 wrth 32 llath mewn maint a’i fod wedi ei ddiogelu gan glawdd cerrig llydan. Yn fuan wedyn mae’n adrodd i’r cylch gael ei ddinistrio ac i gerrig y rhag-glawdd gael eu defnyddio i adeiladu waliau, tra cloddiwyd gweddill y safle i ennill ychwaneg o dir llafur. Yn ogystal cynlluniwyd fframwaith newydd i’r caeau gan ddisodli’r hen gynllun gwreiddiol.

Nid hon yw’r unig safle o’i bath yn y gymdogaeth oherwydd ychydig bellter i’r gogledd orllewin yn Siambrau Gwynion mae gwrthglawdd canolog a nifer o gaeau bychan o’i amgylch yn dynodi lleoliad fferm fechan debyg i un Penardd Gron. Lleolwyd y safle hwn eto ar gopa bryn isel ac mae cylch bychan yr annedd canolog wedi ei enwi yn Arolwg 1768 fel Bryn yr Odyn. Yn ymestyn i gyfeiriad y de orllewin o’r safle mae gwlypdiroedd eang y Wern Fawr yn ffurfio gwrthgyferbyniad trawiadol â safle cryno’r sefydliad bach ar y bryn uwchlaw.

Ond i ddychwelyd i Benardd Gron a Hugh Derfel yn arbennig, oherwydd nid dyma ddiwedd y stori. Yn dra diddorol edrydd Huw Derfel fod Penardd Gron wedi trosglwyddo ei hynodrwydd cynhanesyddol drwy gof cenedl cenedlaethau i gyfnod y ddeunawfed ganrif yn ardal Tregarth. Bryd hynny daeth y safle yn gyrchfan poblogaidd i gynnal digwyddiadau cymdeithasol ar y Sul, megis i ymladd ceiliogod, i ddawnsio, i ymladd a hyd yn oed i ddathlu’r gyfeddach feddw. Yr oedd nifer o leoliadau tebyg yn ardal Tregarth. Sonnir am Suliau Chwarel Goch a gynhelid ar dri Sabath olaf mis Gorffennaf pan oedd bragu cwrw yn gwbl angenrheidiol ar gyfer yr amgylchiad. Yno ceid gornestau tosio a phitsio gyda’r merched yn cystadlu lawn cymaint â’r dynion a’r dathliadau yn gorffen mewn rhialtwch o ganu, dawnsio ac anrhefn. Ar ddyddiau Gŵyl cynhelid gornest redeg ar Allt Cerrig Llwydion i gyrraedd at Lidiart y Talgae, gorchest a olygai ddringo dwy allt serth er ennill polyn o dybaco. Ar y Suliau gellid cicio pêl, curo bandi a dyrnu’r iâr ar Ddôl Fawr Ty’n Clwt neu Ben yr Ala, ac ar feysydd y Penrhyn cynhelid rasys ceffylau, a’r holl ornestau yn gyfleon i feddwi’n dwll ac yn esgus i ddyrnu eich cyfeillion a’ch gelynion fel ei gilydd!

Ond i ddychwelyd unwaith yn rhagor i Benardd Gron ac i hynafiaeth y safle. Edrydd  Hugh Derfel fod yno hefyd ar ymyl y cylch canolog garnedd fawr o gerrig yn gorchuddio cist gladdu, ac o agor y gist bod ynddi wrn pridd a rhwbiwr o garreg. Ac mae enw un o gaeau Tyddyn y Bartle hyd yn oed yn cofnodi ei hunion leoliad – Cae’r Garnedd.  Mae carneddau claddu o’r math hwn yn perthyn i’r Oes Efydd sef i ddwy fil o flynyddoedd yn gynharach na’r fferm o’r Oes Haearn oedd ar y safle. Mae carneddau carreg o’r math hwn yn enghreifftiau prin ar lawr gwlad, er yn llawer mwy niferus yn yr ucheldir lle nad oedd pwysau i’w dinistrio er gofyn amaethu fel yn yr iseldir. Yr oedd carnedd fawreddog o’r un math o bentwr cerrig wedi sefyll yn y Garneddwen, Bethesda, cyn i hon hefyd gael ei dymchwel yn adroddiad Hugh Derfel o’r un cyfnod, ac ysgerbwd dynol yn hytrach na chorfflosgiad mewn wrn, megis yn Penardd Gron, oedd yn y gist gladdu. Yn yr un modd saif un o garneddau mwyaf ei maint iseldir Gwynedd gerllaw safle Bryn yr Odyn, sef Carnedd Howel. Carnedd o bridd a cherrig yw hon sy’n mesur hyd at 80 troedfedd mewn cylchfesur ac mewn archwiliadau cynnar, sy’n dyddio i tua 1869, darganfuwyd wrn a theilchion llestri  sy’n perthyn i gladdedigaethau o fewn y garnedd, er mae’n debyg na ddarganfuwyd y gist fewnol o fewn y twmpath enfawr.

Y gred yn Penardd Gron oedd bod ysbrydion a’r Tylwyth Teg yn cartrefu o fewn twmpath cerrig y garnedd, ac mae’n rhyfedd meddwl fel yr oedd rhyw fath o barhad ysbrydol, prin wybodus ar gof a chadw, yn pontio traddodiadau’r gorffennol pell cydrhwng sefydlu’r safle paganaidd ym mwrllwch defodaeth cynhanes a chyfnod ei dinistrio mewn oes a oedd i fod, tybed, yn fwy goleuedig? Y rhyfeddod yw bod archwiliadau diweddar ar safleoedd claddu cynhanes yn dangos yn eglur pa mor bwysig oedd dathlu, gloddesta a dinistrio celfi personol mewn seremonïau cymdeithasol a gynhelid yn eu cynteddau, yn union fel yn y dathliadau afreolus a ddigwyddai ar erwau Penardd Gron gwta ddau gant a hanner o flynyddoedd yn ôl!

Ffynonellau

 Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

J. Ll. W. Williams, Jane Kenney. 2013 Prehistoric Sites in Llanllechid and Llandygai in  Northern Gwynedd – a contribution using antiquarian and place name studies. Archaeoleg yng Nghymru/Archaeology in Wales. 52, 101-112

J. Ll. W. Williams. 2018/19. Reconstructing field systems in the pre-industrial landscape of Tregarth in Dyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 78, 10-20.

Capel Jerusalem

Capel Jerusalem gyda’r ardd a thŷ’r gofalwr i’r chwith

Wrth gyfeirio at gapel Jerusalem yn Y Drysorfa yn 1842 meddai Richard Jones, Abercaseg ‘bernir fod yr addoldy hwn yn un o’r rhai mwyaf, harddaf a gwerthfawrocaf yng Nghymru’, a gellir ategu’r sylw hwn gan fod y capel yn parhau yn un o drysorau pensaernïol addoldai Cymru hyd heddiw. Er hynny, gellir ei ystyried fel un o addoldai mwyaf hunangyfiawn ardal Dyffryn Ogwen.  Hwn oedd capel ‘byddigions’ y gymuned yn ystod hanner olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Trafodwyd sefydlu’r capel ar dro rhwng 1839 ac 1840 gan ddau ŵr, Owen Jones, Brynsalem, a oedd yn flaenor yn y Carneddi ac Evan Edward, Bethesda. Sefydlwyd pwyllgor a danfonwyd Cornelius Roberts, Dolawen at yr Arglwydd Penrhyn i ofyn am dir ar brydles i adeiladu arno. Bu’r cais yn llwyddiannus a derbyniwyd cytundeb dros gyfnod o drideg mlynedd. Aethpwyd ati i adeiladu’r capel yn 1841 ar lain o dir gwlyb a chreigiog, Drysni Uwch Ben yr Afon, a oedd yn rhan ddigon diwerth o Fferm Penybryn. Gwnaethpwyd y gwaith o arloesi a sychu’r gors gan fyddin fechan o wŷr ieuanc yn eu hamser hamdden – enwir naw dyn ac yr oedd gan saith ohonynt gyfeiriadau ym Mraichmelyn. Darpar aelodau oedd hefyd yn gyfrifol am adeiladu’r capel, y gwaith wedi ei rannu rhwng y crefftwyr ac aelodau’r pwyllgor a oedd yn gyfrifol am ddarparu ‘r defnyddiau ac am y cyfrifon. I dalu am y fenter casglwyd arian drwy addewidion di-log dros gyfnod o ugain mis, a derbyniwyd addewidion cychwynnol a oedd yn ychydig dros £1100. Oherwydd trafferthion yn Chwarel y Penrhyn ni ellid gwireddu’r holl addewidion a chwtogwyd y swm cychwynnol i £800. Adeiladwyd y capel ar raddfa helaeth a hynod uchelgeisiol o’r cychwyn cyntaf. Pensaer y cynllun oedd T. Evans o Fangor a mesurai’r adeilad 24 wrth 20 metr oddi , ac oddi fewn cynlluniwyd yr adeilad i gynnwys hyd at fil o seddau. Aethpwyd ati’n fuan i greu gardd a chae o flaen yr adeilad a fyddai’n deilwng o’r capel drwy gyrchu pridd o Ogwen Banc lle’r oedd tomennydd y chwarel yn prysur orchuddio’r fan honno.

Mantolen adeiladu’r capel

Ymunodd 160 o gapel Carneddi i sefydlu aelodaeth y capel newydd. Adeiladwyd capel Jerusalem ar gost o £3041/13/0½ ac mae’n rhyfeddod fod yr holl waith wedi’i gwblhau’n wirfoddol mewn cwta flwyddyn, ac yn barod ar gyfer y cyfarfodydd agoriadol a gynhaliwyd rhwng y seithfed a’r nawfed o Hydref 1842. Agorwyd y capel gan y Parch John Jones, Talysarn gyda chymorth gweinidogion o gylch eang yng ngogledd Cymru. Yn fwy rhyfeddol fyth gorffennwyd talu’r ddyled yn llawn erbyn 1872, sef cyfanswm o £6,605 a gynhwysai dalu am yr adeilad, yr adeiladau cysylltiedig, y rhenti, y trethi a’r morgais, oll drwy gasgliadau gwirfoddol di-log a’r dull cyffredinol o dalu’n flynyddol am eisteddle yn y capel. Dechreuwyd ail lunio’r capel yn 1874/5 drwy adeiladu o’i fewn awditoriwm ar hanner cylch a llunio nenfwd addurnedig a phulpud a sêt fawr osgeiddig o bren mahogani.  Gallasai’r capel eistedd 950 o addolwyr ac ychwanegwyd porth ac iddo fwa enfawr i gysgodi’r brif fynedfa. Pwrcaswyd ffenestr lliw gan gwmni o Lerpwl i addurno cefn y porth. Holl draul yr adlunio oedd £2050, ac eto cyfrifwyd yr arian drwy glwb di-log a gorffen talu’r ddyled yn llawn ymhen pedair blynedd o’r ail agoriad swyddogol yn Sulgwyn 1875. Gyda balchder gallasai un o’r blaenoriaid ymffrostio’n falch ‘ni bu angen darlith, cyngerdd na chwrdd te i dalu dim o’r ddyled’. Fel aelwyd grefyddol ni ellir beirniadu cyfraniad capel Jerusalem i fywyd ysbrydol yr aelodau, ond gellir awgrymu yn gwrtais mai cyfraniad sefydliadol ‘sidet’ ydoedd ar rai amseroedd yn hanes yr eglwys.

Llun oddifewn i’r capel

Mewn capel a oedd mor unigryw ei gynllun ac mor ganolog ei leoliad ni ellir honni fod ei gyfraniad ehangach i gymdeithas Dyffryn Ogwen yn fwy nodedig, ac efallai yn llawer llai, na chyfraniad capeli eraill yn y gymdogaeth.  Nid oedd yno draddodiad cerddorol enwog megis yn eglwys Llanllechid neu gapel Carneddi, er y sefydlwyd côr i ganu yn y moddion. Serch hynny pwrcaswyd organ reiol i arwain y canu yn 1905 ac ar y dechrau defnyddiwyd ffynhonnell dŵr y gors i wyntyllu ei phibau. Cynhelid Ysgol Sul hynod lewyrchus yn y capel ond eto yng nghapel Bethesda y cynhelid ysgol Tan Capel, er bod Jerusalem wedi cyfrannu’n ariannol at ei sefydlu. Ac yn ystod y Streic Fawr tawel iawn oedd ymyrraeth yr eglwys yn yr heldrin mewn cymhariaeth â chefnogaeth gyhoeddus gan rai o weinidogion ymneilltuol yr ardal. Ac yng nghapel Bethesda y sefydlwyd eisteddfod y plant a wnaeth ddwyn bri cenedlaethol i’r gymdogaeth. Nid ymddengys chwaith fod y capel yn ddylanwad ysol yng nghynteddau cyfundrefn enwad y Methodistiaid Calfinaidd yng Nghymru, ac ni adnabyddid gweinidogion cynnar yr eglwys fel pregethwyr, diwinyddion neu weinyddwyr nodedig oddi allan i gylch cyfyng a pharchus eu presenoldeb plwyfol. Yn wir parhaodd gweinidogaeth y Parch Thomos Roberts yn ddifwlch yn Jerusalem o 1866 hyd at 1899.

Gellir awgrymu felly mai dyletswydd capel Jerusalem oedd bod yn gyson geidwadol gul gyda’r pwyslais ar barchusrwydd o beidio tramgwyddo a chynhyrfu’r dyfroedd. Mae’n debyg fod sawl rheswm i gyfrif am hyn. Gellir nodi natur ddethol y gynulleidfa; gellir nodi balchder yr eglwys yn ei harddwch sefydliadol; gellir nodi pwyslais y swyddogion ar ariannu dyled yr adeiladu a’r ail adeiladu; gellir nodi, fel sefydliad ar brydles gan stad y Penrhyn, yr amharodrwydd  i dramgwyddo perchennog y tir. Mae’r rhain oll yn rhesymau dilys ond gellir priodoli’r prif reswm, efallai, i gryfder a grym awdurdodol y blaenoriaid a arweiniodd yr eglwys o’i chychwyn cyntaf. Mae’n amlwg nad oedd amgylchiadau sefydlu’r capel yn hawdd a bod y blaenoriaid cynharaf yn sicr o dan bwysau enfawr. Bryd hynny cofnodir agwedd anhrugarog blaenor blaenllaw, Thomas Jones, Bryn Llwyd, dyn a ddisgrifiwyd fel ‘gŵr llym a garw y byddai troseddwyr yn arswydo rhagddo’, pan gyhuddodd ddau o’i gyd flaenoriaid o lwfrdra oherwydd iddynt ymfudo i’r America yn hytrach nag aros i ysgwyddo baich y ddyled. Blaenor mwyaf dylanwadol y cyfnod, a gŵr a fu’n driw i’w ddyletswyddau yn yr eglwys am hanner canrif o 1842 ymlaen, oedd Robert Parry, arweinydd y chwarelwyr yn streiciau Chwarel y Penrhyn yn 1865 ac 1874. Adnabyddid y gŵr hwn fel ‘Y Llywydd’, dyn cadarn, gyda llygaid braidd yn llym, a gŵr ‘i’w ofni i’r cryf yn gystal â’i fod yn amddiffyn i’r gwan’ yn ôl un disgrifiad ohono.

Llun o Robert Parry

Ond beth, efallai, oedd ymateb yr eglwys i gampau diplomyddol y gŵr hwn o gofio na fyddai yn gymeriad wrth fodd awdurdodau’r Penrhyn?  Ceir un ateb yn ysgrif gŵr anhysbys, ond diacon bur debyg, a gofnododd yn gampus hanes pum deg mlynedd cyntaf yr achos yn Jerusalem. Tra oedd yn amlwg yn ymwybodol o ‘hawliau cyfiawn’ y gweithwyr oedd yn ‘sefyll allan’ yn 1865, eto yr oedd yn bryderus fod swyddogaeth ddiwydiannol a swyddogaeth eglwysig yn mynnu tarfu ar weithgaredd ysbrydol y capel. Yr oedd hefyd yn dra ymwybodol o dactegau llechwraidd y gyfundrefn o danseilio ymdrechion y gweithlu ac yn feirniadol o bolisi’r oruchwyliaeth ‘mai’r ffordd i drin y Cymro ydoedd gwasgu ar ei boced’.  Ond eto daw i’r casgliad yn 1874 ‘nid oes a fynnom ni a’r cweryl, nag am ddoethineb neu annoethineb y pleidiau, digon yw dywedyd i’r gweithwyr yr holl amser yma gael cydymdeimlad y wlad yn gyffredinol a’u cynhorthwy yn sylweddol – iddynt ymddwyn yn weddus, na chafwyd hwy yn droseddwyr cyfraith y wlad, nag achosi terfysg mawr un modd;  ac i Robert Parry ddangos doethineb, a medrusrwydd  anarferol yn rheoli cynifer o ddynion dan y fath amgylchiadau a’u cadw o fewn terfynau gweddusrwydd’. Efallai nad oes tegwch mewn derbyn fod barn un dyn yn gyfystyr ag agwedd y ‘capel’ yn ei gyfanrwydd, ond o ddarllen rhwng y llinellau gellir amgyffred parodrwydd y sylwebydd i gadw’r ddysgl yn wastad rhag creu unrhyw drallod cymdeithasol neu, yn llawer gwaeth, rwyg yn yr eglwys. Troedio’r llwybr cul didramgwydd oedd y nod gyda’r canlyniad fod gweddusrwydd yn bwysicach nag egwyddor.

Tybed beth fyddai ymateb gŵr mor deg a chadarn ei argyhoeddiadau â Robert Parry i’r anghydfod blin yn 1940 pan orfu’r blaenoriaid i‘r Parch Thomas Arthur Jones ymddiswyddo o ofalaeth yr eglwys? Craidd yr anghydfod oedd cais gan y Cyngor Sir i ddefnyddio ystafelloedd gwag y capel fel ysgol ddyddiol dros dro ar gyfer plant o Lerpwl a ddanfonwyd  i’r pentref i’w gwarchod rhag y rhyfel. Dewisodd y gweinidog ganiatáu’r cais, a dewisodd y blaenoriaid ei wrthod, ac yn ddisymwth diswyddwyd y gweinidog – enghraifft arall o rym a phenderfyniad sêt fawr gul ei gorwelion i weithredu’n llym a digyfaddawd. Gallasai parchusion y sêt fawr gyfiawnhau eu gwrthodiad drwy ddatgan fod adeiladwaith y tŷ yn gysegredig, ac mai i bwrpas crefydd yr adeiladwyd y capel. O ddehongli’r penderfyniad yn fwy cignoeth awgrymir fod balchder yn yr adeilad yn bwysicach na graslonrwydd y moddion cysegredig a oedd i’w cynnig ynddo.

Tybed ai dylanwad gwarcheidiol swyddogion yr addoldy oedd y prif rwystr i atal capel Jerusalem yn y gorffennol rhag cyfrannu’n helaethach i gymdeithas ehangach Dyffryn Ogwen?  Yr eironi mawr, serch hynny, yw mai capel Jerusalem, o holl addoldai anghydffurfiol yr ardal, yw un o’r unig dri sydd bellach yn cynnig moddion gras i holl gymuned Dyffryn Ogwen yn y flwyddyn 2020.  Rhyfedd o fyd!

Diolch – i Andre Lomosik, Brig y Nant, Heulwen Roberts, Ystradawel, Idris Lewis, Dolwern a Dafydd Roberts, Cae’r Wern, am eu cyfraniadau i’r nodyn hwn.

Ffynonellau

Llawysgrif heb awdur a dyddiad – Crynodeb – Hanes Dechreuad a Chynnydd yr Achos Methodistaidd yn Jerusalem. Llawysgrif ym meddiant Dr Dafydd Roberts, Cae’r Wern.

John Owen 1992. Dathlu Canrif a Hanner Jerusalem, Bethesda, 1842-1992. Dinbych

D Huw Owen 2005. Capeli Cymru. Talybont, Ceredigion. 41—42

Cyflog Chwarelwr

Dalen yn cofnodi enillion Hugh Hughes ym mis Gorffennaf 1876 – llun drwy garedigrwydd Heulwen Roberts, Ffordd Bangor

Nodyn anorffenedig sy’n dilyn oherwydd mae’n trafod pwnc dadleuol, sef beth oedd cyflog chwarelwr yn Chwarel y Penrhyn yn ystod cyfnod Oes Victoria. Mae’r nodyn yn seiliedig ar gyfrol sy’n cofnodi enillion manwl un gweithiwr yn y chwarel dros gyfnod o flwyddyn yn ymestyn o fis Hydref 1875 hyd fis Awst 1876. Ac er mor eglur yw manylder y dystiolaeth mae’n anodd iawn ei ddehongli fel adlewyrchiad cywir o gyflog y gŵr sydd dan sylw.

Mae clawr allanol y gyfrol yn nodi’r manylion canlynol – rhif, 0300; lleoliad, Ponc Sebastapol; marciwr,  J. Griffith. Llafur gŵr o’r enw Hugh Hughes (Rhif 310) a gofnodir ar 24 tudalen gyntaf y gyfrol ac yna yn ddisymwth, heb unrhyw eglurhad, mae’r manylion yn terfynu ym mis Awst 1876. Llenwir gweddill tudalennau’r llyfr gyda chyfrifon oddeutu 36 chwarelwr o bonc Sebastapol sy’n ymestyn dros gyfnod estynedig o fis Gorffennaf 1906 hyd fis Awst 1909, ac er mor fanwl y dystiolaeth ni chofnodir y cyfansymiau ariannol a dalwyd am waith y dynion hyn. Felly, dogfen Hugh Hughes yn unig sy’n berthnasol i’r nodyn hwn.

Oddieithr i’w enw a’i rif yn y chwarel, ni cheir manylion ychwanegol am y gŵr hwn, am ei deulu na chyfeiriad ei gartref. Mae’n amlwg mai holltwr a naddwr ydoedd wrth ei waith ac yn ôl tystiolaeth yr ystadegau roedd yn ŵr arbennig o gyson yn ei grefft. Oddi fewn i’r gyfrol mae’r tudalennau wedi eu hargraffu i gofnodi llafur Hugh Hughes dan dri phennawd – y blociau a gyflawnwyd; y lechi gradd gyntaf  a orffennwyd; y llechi ail a thrydydd gradd a gwblhawyd. Nodir o dan y penawdau fesur pob llechen a naddwyd, a’r pris am y nifer a gyflawnwyd, ac mae cyfanswm y prisiau am yr eitemau hyn wedi eu cyfrif. Ychwanegir y cyfansymiau unigol i gyrraedd at un cyfanrif terfynol am yr holl waith a gwblhawyd. Yn y cyfnod o dan sylw derbyniodd ddeuddeg taliad misol, yr arian i’w dalu am bob pedair wythnos o waith.

Mae’r symiau a nodwyd yn enw’r derbynnydd yn weddol gyson yn amrywio rhwng £6/17/1¼  (taliad Ionawr 26, 1876), a £14/13/4 (taliad Rhagfyr 29, 1875, sef y mis blaenorol). Mae’r taliad olaf o £3/5/0¾ ym mis Awst 1876 yn eithriadol isel, ond deg diwrnod yn unig o waith a gyflawnwyd gan Hugh Hughes i ennill yn swm hwn. Cyfanswm yr arian a enillwyd ganddo am ei lafur dros gyfnod o 42 wythnos oedd £123/10/2¾ ond yr oedd wedi gweithio yn eithriadol galed i ennill y swm hwn.

Ar ddiwedd pob mis, ac ar waelod pob tudalen, cofnodir cymal newydd o dan bennawd cyfansawdd  – poundage, yards, tonnage, assistance – sy’n cynnwys, hyd y gwelir, gyfanrifau’r holl eitemau unigol a gynhyrchwyd. Ar sail hyn cyflwynir pris ychwanegol sy’n llawer mwy na’r pris a nodir am y llafur gwreiddiol gan Hugh Hughes. Amrywia’r symiau o £12/4/9 ar ei isaf i £23/9/2 ar ei uchaf. Ni dderbyniodd arian ychwanegol y poundage ym misoedd Mehefin a Gorffennaf ond ym mis olaf ei lafur nodir swm ychwanegol o £8/17/6½ i’w enw. Cyfanswm arian y poundage dros 42 wythnos oedd £181/15/3½. Mae’n anodd dehongli sut yr oedd yr arian atodol hwn yn cael ei gyfrifo’n gywir, a’r rhesymeg am ei adnabod fel swm ar wahân cyn cael ei gyfuno gyda’r taliad sylfaenol, onid ei fod yn cynrychioli bonws y ‘cyfri mawr’ ar ddiwedd cyfnod penodol o waith.

Yn y cyfrifiad terfynol ar ddiwedd pob mis cyfunir pris llafur Hugh Hughes gyda phris ychwanegol y poundage, ac o ganlyniad, mae’r symiau a gofnodir am y deuddeg mis yn amrywio rhwng £36/11/3¼ ar ei uchaf a £24/9/8 ar ei isaf ond yn disgyn yn sylweddol is yn wythnosau olaf ei lafur. Dros gyfnod o 42 wythnos derbyniodd Hugh Hughes gyflog yn agos at £305/5/6¼ a olygai fod ei gyflog misol oddeutu £26/8/0 sef ychydig dros £7 yr wythnos. Mae’n berthnasol ystyried beth fyddai’r prif ofynion ar gyflog, megis un Hugh Hughes, i gyrraedd at safon cymharol gyffredin o fyw yn y degawd o 1870 ymlaen? Gyda dros fil a hanner o weithlu chwarel y Penrhyn yn byw mewn eiddo a oedd ym mherchnogaeth y stad yn 1873 disgwylid i’r prydleswr dalu rhent blwyddyn o rhwng £1 a £6 ar yr eiddo, y swm yn ddibynnol ar faint a chymwysterau’r annedd.  Taliadau rhywbeth yn debyg a ddisgwylid ei dalu ar dai ym meddiant stad y Cefnfaes ym Methesda. Roedd y tai hyn yn rhesi unffurf heb gymhwyster gardd neu nifer bychan o aceri fel yn nhyddynnod Mynydd Llandygái er enghraifft. Mewn erthygl yn y Caernarvon and Denbigh Herald, dyddiedig Rhagfyr 13eg,1873, cyhoeddwyd amcangyfrif o gostau byw mis i deulu yn cynnwys gŵr, gwraig a phum plentyn.

	£	s	p
Rhent @2/6		10	0
Bara	2	0	0
Glo		12	0
Cig		8	0
Sach tatws                                            7		7	0
Dillad		12	0
Menyn 3phwys &20c yr wythnos	1	0	0
Llefrith		2	0
Siwgr 3ps @4c yr wythnos		4	0
Te 1½ps		4	6
Canhwyllau 1½ps @4c yr wythnos		2	0
Cyfanswm	6	1	6

O ystyried y manylion hyn mae cyflog misol Hugh Hughes, ar yr olwg gyntaf, yn caniatáu y byddai chwarelwr tebyg iddo gyda’r gallu i gadw ei deulu yn weddol gyfforddus dan yr amodau a gyflwynwyd yn y papur newydd. Awgrymir y byddai ganddo beth arian mewn llaw i brynu efallai anghenion hanfodol, neu hyd yn oed i gelcio ychydig os oedd yn byw yn fforddiol. Mae’n wybyddus fod chwarelwyr darbodus yn buddsoddi arian mewn llongau masnach, llechi’n arbennig, a bod hyd yn oed gwmni llongau arbenigol yng Nghaerdydd wedi ei sefydlu i dderbyn buddsoddiadau o’r fath.  Eithr un olwg ar enillion y chwarelwr a fyddai hyn, yr enillion pan fyddai llewyrch yn ei ganiatáu, ond nid dyna fyddai canlyniad cyson pob mis gwaith fel y dengys enillion Hugh Hughes yn ei dri mis olaf mewn cyflogaeth. Ni wyddom beth oedd amgylchiadau’r gŵr hwn, na beth oedd y rhwystrau i atal ei gyflog  –  salwch, anaf, bargen wael, tywydd anffafriol, anghytundeb gyda’r meistri – yr amodau cyfnewidiol personol a gwaith a fyddai’n arwain at gyfnod llai llwyddiannus, yr union ansicrwydd mewn telerau a chyflogaeth a oedd yn feini tramgwydd i sefydlu cymod diwydiannol yn y chwarel.

Os cywir y dadansoddiad uchod yna mae’n werth ystyried y canlyniad yng nghyd-destun hanes trofaus y cyfnod dan sylw. 1874 oedd y flwyddyn y torrodd streic allan, a barhaodd am naw wythnos, lle’r oedd pwnc cyflogaeth a chyflogaeth deg yn gymal canolog yn y gofyniad – yr hawl i dderbyn cyflog safonol o 30s yr wythnos, 27s ar fargen sâl pe na byddid yn cyrraedd y cytundeb ar y fargen; mewn geiriau eraill math o gytundeb i dalu isafswm cyflog. Arweiniodd y streic at arwyddo cytundeb hollbwysig Pennant-Lloyd, siarter a oedd yn gwarantu talu pris uwch am gynhyrchu llechi, ond yn bwysicach fyth, efallai, gytundeb a oedd i gychwyn cyfnod o gymod mewn cysylltiadau diwydiannol yn y chwarel. Digwyddai’r cyfnod rhwng 1875 ac 1879 fod yn flynyddoedd o chwyddiant yn y farchnad lechi, ond erbyn 1879 lledodd dirwasgiad yn y diwydiant at gwtogi 20% o gyflogau’r gweithlu yn chwarel y Penrhyn ac i wythnos waith o bedwar a hyd at dri diwrnod. Hwn oedd hefyd y cyfnod pryd y trefnwyd mai contractwyr fyddai’n rhedeg y chwarel, dull newydd tra atgas a ystyrid gan y gweithlu i danseilio eu hunaniaeth a’u proffesiynoldeb. Yn 1885, gwta ddeg mlynedd o’i sefydlu, diddymwyd cytundeb Pennant-Lloyd, mesur a oedd i arwain at y cyfnod mwyaf helbulus yn hanes y chwarel ac i gyfres o streiciau eithriadol  niweidiol i’r diwydiant. Yn ganolog yn y streiciau hyn yr oedd bustl anorffenedig cyflogaeth deg yn ymwthio i’r brig, ac yn streic 1896/97 y cais oedd am ychwanegiad cyflog wedi ei bennu ar  bris o 5s/6c y diwrnod gyda gostyngiad i 4s/6c pe methid a chyrraedd y targed ar y fargen. Ac ystyfnigrwydd di-syfl y perchenogion i ystyried talu cyflog teg i’r gweithlu a arweiniodd yn y diwedd at streic niweidiol 1900/03.  Ac felly, un enghraifft o’r ataliad ansymudol hwn oedd mater cyflogaeth Hugh Hughes yn 1874.

Noder: I Idris Lewis, Dolwern, mae’r diolch am achub y gyfrol hon rhag cael ei dinistrio. Bydd Idris yn cyflwyno’r gyfrol i feddiant Archifdy Gwynedd yng Nghaernarfon yn y dyfodol agos.  Diolch hefyd i Dafydd Roberts, Cae’r Wern am fwrw golwg ar y nodyn.

 

 

 

 

Pontydd Afon Ogwen

Pont y Beudy Llwyd, llun drwy ganiatâd Emyr Roberts, Bryn Derwen Bach, Bethesda

Ar ei llwybr o gwta ddeng milltir, fel yr ehed y fran, o ucheldir Eryri yn Llyn Ogwen i lan y Fenai yn Aberogwen adeiladwyd deunaw pont i groesi Afon Ogwen. Gellir ychwanegu tair pont arall ar Afon Gaseg ac Afon Ffrydlas sy’n hynod agos afon Ogwen ond ddim yn ei chroesi. Mae gan yr holl bontydd hyn eu lle yn cofnodi datblygiadau arbennig yn hanes yr ardal, ac mae eu pensaernïaeth yn ddrych o dechnegau adeiladu gwahanol a berthyn i’w cyfnod a’u defnydd. Ar ei deithiau drwy Sir Gaernarfon rhwng 1809 a 1811 cofnododd Edmund Hyde Hall y pontydd a oedd yn croesi Afon Ogwen o’i tharddiad i’r môr. Mae’n rhestr ddiddorol oherwydd ei bod yn sefydlu’r croesfannau pwysicaf a oedd ar yr afon bryd hynny. Gan gychwyn yn Llyn Ogwen mae’n rhestru – y Bont Newydd, sylwer ar yr enw, sy’n cyfeirio at fwa’r bont dyrpeg sydd bellach yn llechu o dan bont ddiweddarach Telford yn y Benglog; Pont Ogwen ger Ogwen Banc; Pont y Tŵr, ac mae’n nodi fod y ffordd dyrpeg newydd i Gapel Curig yn ei defnyddio; Pont Coetmor; Pont Talybont, a elwir ganddo yn Bont Ogwen ac a ddefnyddid meddai yn groesfan i’r ffordd dyrpeg o Gonwy.  Mae hefyd yn ychwanegu fod pont i gerddwyr ym Mhen Isa’r Nant ac un arall at ddefnydd ffermydd ychydig yn uwch i fyny’r dyffryn gan gyfeirio naill ai at Bont Bryn yr Hwyaid neu at Bont y Beudy Llwyd. Mae’n bur debyg mai isafswm y croesfannau yw’r pontydd hyn ac y byddai rhydau answyddogol hefyd yn croesi’r afon yn y mannau lle byddai llif cyson, ond bas y dŵr, yn caniatáu hynny, a nodir ar fapiau arolwg ordnans cynnar fod dwy ryd yn croesi’r afon yn y merddwr ger Pentre yn Nant Ffrancon. Mae’r sarn yn enw Pont Sarnau hefyd yn awgrymu mai rhyd oedd yn rhagflaenu adeiladu’r bont yn y groesfan honno yn ogystal.

Pont Aberogwen

Cyn bod trafnidiaeth ffyrdd wedi datblygu yn rhan o fyd masnach a’r gofyn am bontydd adeiledig diogelach i groesi afonydd, yr oedd llwybrau culion a phomprennau pren neu garreg yn ddigon addas i gyflawni gofynion ardal ddiarffordd megis Dyffryn Ogwen yn y ddeunawfed ganrif. Ac mae dwy o’r pontydd syml hyn yn rhan o’r gyfres sydd ar yr afon heddiw – un ohonynt, pont garreg y Beudy Llwyd yn amlwg yn hynafol iawn, a’r llall, pompren bren Dolawen, yn fodern ond ar gynllun o gyfnod cynharach. Pont y Beudy Llwyd yw’r bont fwyaf ‘cyntefig’ ei hadeiladwaith sy’n croesi Afon Ogwen ac mae’n enghraifft odidog o bont y cyfeirir atynt yn Saesneg fel ‘clapper bridge’. Nodweddir y pontydd di ganllaw hyn gan feini mawr sy’n ffurfio’r droedffordd a’u pennau yn gorffwys naill ai ar y ddwy lan gyfochrog neu ar gyfres o bileri carreg, fel yn yr enghraifft yn Nant Ffrancon. Hon, heb os, yw’r bont fwyaf hynafol ar yr afon a gallasai ddyddio o gyfnod mor gynnar â’r Canol Oesoedd fel nifer o’i math tebyg yn Lloegr, er nad oes tystiolaeth benodol i gadarnhau hynny yn yr achos hwn. Awgrymir mai croesfannau tebyg i Dolawen a’r Beudy Llwyd fyddai rhagflaenwyr gweddill pontydd yr ardal cyn y disodlwyd hwy yn bennaf gan bontydd bwa carreg.

Pont y Pandy

Pont Coetmor

Mae pontydd bwa carreg yr afon i gyd yn perthyn, fwy neu lai, i gyfnod cymharol fyr rhwng 1770 a 1825. Hwn yw’r cyfnod a welodd weithgaredd diwydiannol eithriadol gynhwysfawr yn hanes y dyffryn yn bennaf dan arweiniad Richard Pennant. Yn 1769 cwblhawyd ffordd dyrpeg Ymddiriedolaeth Ffordd Dyrpeg Sir Gaernarfon i gysylltu Conwy a Bangor, a olygodd naill ai godi pont newydd neu ailgynllunio’r hen groesfan yn Nhalybont. Yn 1802 tro Ymddiriedolaeth Ffordd Dyrpeg Pentrefoelas i Landygái oedd agor ffordd dyrpeg drwy Ddyffryn Ogwen a welodd adeiladu’r bont gyntaf yn y Benglog fel y nodwyd uchod.

 

Cofnodir yn 1788 fod yr hen bont ym Mhont y Tŵr mewn cyflwr adfeiliedig pryd yr ail adeiladwyd hi, ac yn yr un flwyddyn adeiladwyd Pont Coetmor o’r newydd. Pont y Tŵr yw’r unig bont garreg tri bwa sydd ar yr afon a tybed nad yw ei ffurf unigryw yn efelychu cynllun pont garreg gynharach, megis Pont y Beudy Llwyd, a safai ar y safle yn wreiddiol. Bid hynny fel y bo, chwaraeai Pont y Tŵr, a Phont Coetmor i raddau llai, eu rhan fel dolennau cyswllt yng nghyfundrefn ffordd dyrpeg yr Ymddiriedolaeth. Perthyn pont Ogwen Banc i’r un cyfnod, ei safle bryd hynny i gysylltu’r ‘elegant pavilion’ ar un ochr i’r afon â’r chwarel ar yr ochr arall, a oedd erbyn 1793 yn datblygu yn atynfa ddiwydiannol ryfeddol. Nid oes gofnod pryd yn union yr adeiladwyd Pont y Ceunant ger Tŷ’n y Maes, y bont garreg dau fwa, sy’n cysylltu ffordd Telford â ffordd gynharach Richard Pennant ar ochr orllewinol Nant Ffrancon, ond mae’n amlwg yn perthyn i gyfnod adeiladu pontydd carreg y dyffryn y soniwyd amdanynt uchod.

Pontydd y Benglog

Byr oedd cyfnod pwysigrwydd y ffordd dyrpeg ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg cyn i Thomas Telford gychwyn ar adeiladu’r ffordd bost drwy Ddyffryn Ogwen o 1815 ymlaen. Cyfeiriwyd at Telford fel ‘’Pontifex Maximus’, fel brenin cynllunwyr pontydd Prydain, a’i orchestion mwyaf, wrth gwrs, yw Pont y Borth a thraffont ddŵr Pontcysyllte ger Llangollen, ond yn Nyffryn Ogwen pontydd un bwa, syml eu cynllun ond cadarn ac ymarferol eu hadeiladwaith, oedd ei gyfraniad arbennig. Cynlluniodd bum pont yn yr ardal, er mai ail Bont y Benglog a Phont y Pandy yw’r unig ddwy sy’n croesi Afon Ogwen ond, fel y nodwyd eisoes, mae’r tair arall ym mhen deheuol Bethesda, ychydig lathenni yn fyr o gyrraedd glan yr afon. O holl bontydd yr afon, dim ond ar ddwy yr argraffwyd dyddiad eu hadeiladu, y ddwy o fewn pum mlynedd i’w gilydd, a’r ddwy yn arddangos technegau adeiladu tra gwahanol. Adeiladwyd Pont y Pandy yn 1819 gan Telford yn bont fwa carreg fel y nodwyd uchod, ond pont haearn yw pont Aberogwen a gafodd ei bwrw yng ngwaith dur Penydarren ym Merthyr Tudful yn 1824. Lluniwyd hi o dri thrawst haearn sy’n cynnal troedffordd gul o gwta naw troedfedd ar ei brig ac mae peth amheuaeth ynghylch y bwriad o’i hadeiladu yn y lle cyntaf rhwng ceg yr afon a’r môr. Er hynny, gellir ei chyfrif ymhlith dethol griw y pontydd haearn cyntaf a adeiladwyd yn y byd, ac y mae’r un mor unigryw, er mor eithriadol wahanol ei ffurf, â Phont y Beudy Llwyd. Ynddi mae holl ddyfeisiadau chwyldroadol y byd mecanyddol newydd i’w canfod yn cystadlu megis â thechnegau traddodiadol y bwa a’r meini, a chyfyd y cwestiwn sut bod teulu’r Penrhyn ymhlith y cyntaf i ymddiried mewn technoleg mor flaengar pan oedd Telford, un o brif adeiladwyr pontydd Prydain, yn ymarfer ei grefft yn lleol yn ystod yr un cyfnod.

Perthyn y pontydd mwyaf gosgeiddig sy’n croesi’r Afon Ogwen i gyfnod adeiladu’r ddwy reilffordd yn y dyffryn – traphont Llandygái i 1848 dyddiad agor y rheilffordd rhwng Caer a Chaergybi, a traphont Coetmor i 1884 ar y llinell rhwng Bangor a Bethesda. Mae’r ddwy ohonynt yn enghreifftiau arbennig o dechneg adeiladu pontydd cain mewn brics coch sy’n nodwedd o bensaernïaeth y mwyafrif o bontydd reilffyrdd Prydain yn ystod y 19g.

Traphont Llandygái

Nodweddir y ddwy bont gan uchder eithriadol y bwâu uwchlaw dyfroedd yr afon – pymtheg bwa ar draphont Llandygái, a phedair ar draphont Coetmor – gan greu argraff o ysgafnder a glendid yr adeiladwaith ond heb ymyrryd â chryfder yr holl gyfanwaith.

Pontydd cul, syml, ar drawstiau haearn wedi eu cysylltu â dwy lan gyfochrog yr afon, sy’n nodweddu’r croesfannau i gerddwyr a adeiladwyd yn ystod cyfnod diweddar y bedwaredd ganrif ar bymtheg i gymryd lle pomprennau pren o gyfnod cynharach. Dyma yw hanfod adeiladwaith Pont Melin Cochwillan, Pont Sarnau, Pont yr Inn a Phont Bryn yr Hwyaid, ac y mae eu defnyddioldeb ymarferol yn llawer pwysicach nag arbenigrwydd eu pensaernïaeth. Yr oedd gan Bont yr Inn ei rhagflaenydd cynharach yn union ar draws yr afon i westy’r Douglas a chofnodir hefyd fod pompren yn cysylltu dwy lan yr afon ychydig i’r gogledd o Ogwen Banc, ond byr hoedlog oedd eu defnydd gan adael nodweddion amlwg eu lleoliad yn y ddau le. Gellid datgan yr un sylw am y bont ddiweddaraf a adeiladwyd i groesi’r afon yn Nhalybont ac sy’n rhan o ffordd ddwy heol yr A55. Trawstiau concrit wedi eu hatgyfnerthu’n fewnol gyda bariau haearn sy’n cynnal adeiladwaith y bont, ac er mor ymarferol, ddigymeriad y cynllun, prin y gellir ei gymharu â glendid amlinell Traphont Llandygái, cadernid Pont y Tŵr neu symlrwydd Pont y Beudy Llwyd. Ac mae’n gwestiwn a wnaiff trawstiau concrit oroesi cryfder naturiol y meini sydd yn y pontydd carreg. Serch hynny, pwy fyddai wedi credu fod cynifer o bontydd mor wahanol eu cynllun, eu hadeiladwaith a’u defnyddioldeb wedi eu cywasgu i lwybr afon sydd mor fyr ei chwrs ag Afon Ogwen!

Pont y Tŵr

 

Gwybodaeth ychwanegol

Griff Morris, Bigil, Rhos y Nant, Bethesda

Ffynonellau

Roads and Bridges County Archives – Archifdy Caernarfon

E Hyde Hall 1809/1811 A Description of Caernarvonshire.

Gol. E Gwynne Jones, 1952 Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon , Cyfres Record Rhif 2. Caernarfon.