Cynllun y Felin Fawr – atgynhyrchiad o lyfryn T. Theo Roberts
Yr oedd y Felin Lifio yng Nghoed y Parc yn sefydliad digon pwysig i Telford gyfeirio ato yn ei ymweliadau â Dyffryn Ogwen ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Y Felin Lifio oedd rhagflaenydd y Felin Fawr a ddatblygwyd o’r newydd yn 1846, a ail luniwyd yn 1855 a thrachefn yn 1865, i fod yn felin gynhyrchu a phencadlys cynnal a chadw mecanyddol Chwarel y Penrhyn. Yn 1813, blwyddyn ei sefydlu, yr oedd 16 o fframiau llifio yn gweithio yn y felin, oll yn cael eu gyrru gan olwyn ddŵr. Yn wir, grym o olwyn ddŵr a yrrodd y peiriannau i hollti, llifio a phlaenio’r cerrig melin hyd oni chaewyd y gwaith yn derfynol yn 1965. Cyfaint dŵr Afon Galedffrwd oedd un o’r prif resymau dros ddewis safle’r felin i’r gogledd o’r chwarel, ac i atgyfnerthu’r cyflenwad adeiladwyd dwy gronfa ar yr afon uwchlaw Coed y Parc yn 1846 ac 1848.
Y Felin Lifio
Y Ffowndri ar ochr dde’r llun
Defnyddiwyd cerrig gwenithfaen i adeiladu’r felin gyntaf ond mewn pennau llifio llechi yr adeiladwyd yr ychwanegiad yn 1834. Cynlluniwyd melin newydd, Y Felin Fach, yn 1846, ac ynddi defnyddiwyd llifiau crwn i lifio cerrig melin am y tro cyntaf. Cynnyrch y melinau hyn oedd amrywiaeth fawr o lechi ar gyfer gofynion trwm megis trawstiau adeiladu, cerrig beddau a chistiau bwyd a dŵr ac yn y blaen. Lleolwyd yr olwyn ddŵr rhwng y ddwy felin a throsglwyddwyd gwely’r afon i dwnnel i lifo o dan safle’r gwaith. Sefydlwyd ffowndri ar y safle yn 1838, ac mae’r adeilad presennol yn dyddio i chwedegau’r un ganrif pan ychwanegwyd llawr patent a ffowndri bres at yr adeilad. Gwasanaethid megin y ffowndri gan ail olwyn ddŵr a leolwyd mewn adeilad ar ymyl ddwyreiniol y safle.
Cwt yr olwyn ddŵr a’r drws i’r lle chwech
Yno hefyd yr oedd lle chwech y Felin Fawr wedi’i sefydlu uwchben yr olwyn a gorseddau anghysurus i bedwar ar y tro fedyddio’r olwyn. Yn 1877 adeiladwyd gweithdy peirianyddol i gynnwys safleoedd i ofaint, seiri coed a ffiteriaid, ond yn 1952 llosgwyd yr adeilad hwn i’r llawr gan adael gwagle enfawr ar ymyl deheuol y safle. Grym dŵr oedd eto’n gweithio peiriannau’r gweithdy yn wreiddiol ond defnyddiwyd twrbein trydan i weithio’r gweithdy mecanyddol a’r efail mor ddiweddar â 1922.
Y cwt injan
Yr oedd y Felin Fawr yn enghraifft ardderchog o gymhlethdod diwydiannol hunangynhaliol a adeiladwyd, adeilad arbenigol wrth adeilad arbenigol, i ymateb i ofynion newydd a gwahanol y chwarel. Un o ryfeddodau’r Felin Fawr oedd bod pob peiriant newydd ar ei ddyfodiad i’r chwarel yn cael ei ddatgymalu’n ofalus fel y bo copi perffaith o bob darn yn cael ei wneud ar gyfer atgyweirio’r peiriant pe byddai’r gofyn. Swyddogaeth arall y Felin Fawr oedd fel man cychwyn y rheilffordd i’r porthladd, gwasanaeth a gychwynnodd yn 1801 gyda’r dramffordd geffylau. Sefydlwyd stablau i’r ceffylau tywys i’r dwyrain o safle’r Felin ond troswyd y datblygiad yn rhes tai’r Stablau yn 1875. Ar y gwastad i’r de o Bont Coed y Parc sefydlwyd iard i ddewis a dethol y llechi a oedd i’w danfon i’r porthladd o’r chwarel, safle o bwysigrwydd eithriadol o dan drefniant y rheilffordd stêm o 1874 ymlaen.
Y gronfa ddŵr ar afon Galedffrwd uwchlaw y Felin Fawr
Daeth diwedd ar holl weithgaredd y Felin Fawr yn 1965 ac aeth mawredd unigryw’r holl sefydliad i ddwylo’r dynion sgrap. Bu’r Felin Fawr yn goleg prentisiaeth cenedlaethau o fechgyn Dyffryn Ogwen ym mhob celfyddyd weithiol ac mae’n amheus a fydd sefydliad mor ddylanwadol fyth yn hanes yr ardal.
Ffynonellau
T. Theo Roberts 1999. Y Felin Fawr- ei Hanes a’i Rhamant. Dinbych.
J I C Boyd. 1985. Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford.
Dyma ysgrif gan Ffrangcon Evans, gynt o Fryn Eithin, Llanllechid. Daeth drwy law Ieuan Wyn ac mae ein diolch iddo am roi ei ganiatâd i’w chyhoeddi.
Bryn Eithin, Llanllechid. Cartref awdur yr ysgrif hon am ladd gwair yn Nyffryn Ogwen
Pwy ddarfu greu’r ymadrodd ‘lladd gwair’, tybed? Mae’n disgrifio’r weithred o dorri gwair i’r dim – ei dorri yn y bôn fel ei fod yn gorwedd yn farw ar ei hyd ar wyneb y ddaear.
Ond cyn lladd y gwair, roedd rhaid ei dyfu. Fferm wrth y mynydd oedd y cartref, felly roedd cryn dipyn o’r tir yn anaddas i’w drin, y weirglodd a’r gweunydd yn addas i bori yn unig, a rhai o’r caeau i bori ac i wair.
Ar y caeau hyn rhoddwyd gwrtaith o’r domen dail ger y beudy. Llwyth ar y drol, a thra bod un yn gyfrifol am symudiad y drol, roedd un arall yn dosbarthu’r tail yn sypiau ar y cae. Crafwr maint fforch gyffredin fyddai ganddo, ond y dannedd wedi eu troi fel cribyn, yna byddai’r sypiau yn cael eu chwalu dros y cae gyda fforch gyffredin.
Nawr i ddod i’r caeau sydd yn addas i’w trin. Y flwyddyn gyntaf, aredig, er mwyn plannu tatws a chnydau eraill. Yr ail flwyddyn, plannu ŷd, a hefyd had gwair, gan y byddai dwy flynedd i’r gwair ddod. Welais i neb yn hau had gwair hefo eu dwylo, fel gyda’r ŷd, er enghraifft. Peiriant i’w wthio gyda llaw oedd gennym, – cafn hir ar ffrâm bren ysgafn, dwy goes ac olwyn tipyn o faint fel olwyn berfa. Roedd yna olwynion bach ar hyd y cafn hefo brws o’u cylch ac wedi eu cysylltu ag olwyn y peiriant, ac wrth i’r peiriant gael ei symud ymlaen roedd yr olwynion bach yn dosbarthu’r had dros y tir, ond gwneud yn siŵr fod y cafn yn llawn o had! Yn nau ben y cafn roedd llinyn, hyd hanner hyd y cafn. Roedd yn rhaid i rywun ddal y llinyn yn dynn o’i flaen, ac wrth gerdded ar y tir, crafu hoel efo ei esgid, i nodi lle’r olwyn ar y ffordd yn ôl, pryd, wrth gwrs, roedd rhaid newid i’r llinyn arall. Bûm yn gyfrifol am hyn o waith droeon.
Fel y dywedais, dwy flynedd i’r gwair, ac fe ddywedir fod y sofl ar ôl i’r ŷd gael ei gario o’r cae yn cadw gwlybaniaeth er tyfiant y gwelltglas. Rhowl garreg oedd gennym i ddarfod y plannu.
Cyn i’r gwair gael cyfle i dyfu, roedd yna un orchwyl bwysig, – hel cerrig. Byddai cryn tipyn yn y gwelltglas, felly roedd rhaid eu hel rhag damwain i’r llafnau. Eu hel yn dwmpathau gyda bwced, ac yna i’r drol, a’u dymchwel ar ochr y ffordd i’r torrwr cerrig ddod yn ei dro i’w torri i’r maint bwrpasol at wneud neu drwsio y ffordd, a swyddog o’r cyngor yn mesur y domen gerrig a rhoi tâl i’r ffarmwr. Cofiwch mai defnyddiau i roi wyneb i’r ffordd y pryd hynny oedd cerrig, pridd a dŵr wedi eu gwasgu â rhowl drom.
Nawr am y lladd !
Pedwar o bladurwyr, a oedd wedi dysgu sut i ladd gwair yn drwyadl, ond rwy’n siŵr mai’r gyfrinach oedd eu bod yn gallu rhoi min ar y llafn. Byddai’r pladurwyr yn mynd â doniau hogi gyda nhw i’r cae. Stric, sef pren wedi ei drin ar gyfer hogi wedi ei fachu ar ochr coes y bladur; darn o groen meddal; corn buwch yn llawn o raean; a saim mewn blwch baco. I baratoi’r stric, wedi ei lanhau, rhoi y saim ar y pedair ochr, taenu’r croen ar y ddaear, tywallt peth o’r graean ar y croen a rhoi’r pren arno, a gwasgu’r pren i lawr fel ei fod wedi ei orchuddio â’r graean.
Pan ddaeth y peiriant lladd gwair, roedd rhaid defnyddio’r bladur i dorri lled y peiriant o amgylch y cae rhag sathru’r gwair. Yma, eto, aed â doniau i’r cae, – mainc i’w defnyddio i hogi’r llafnau a hefyd i adnewyddu’r rhai a oedd wedi eu niweidio gan gerrig. Wedi torri’r gwair, chwalu’r gwaneifiau â phicwarch. Yna’r gwaith nesaf oedd ei droi, cribyn bren gyffredin, y merched a’r plant yn helpu. Pan yn barod i’w hel, cribyn geffyl (gyda’r ferlen), ei hel yn rhenci, sef yn rhesi, ac yna yn groes i’w hel yn dwmpathau. Ffrâm addasol ar y drol, i gymryd y llwyth, a dwy raff i’w wneud yn ddiogel, rhag dymchwel, gan fod y tir mor anwastad, a’r ffordd i’r gadlas fawr gwell.
Ar ôl clirio’r cae roeddem yn defnyddio’r gribyn delyn, un i’w thynnu y tu ôl gyda dannedd haearn, tebyg i’r gribyn geffyl ond llawer llai wrth gwrs. Wedi gwneud yr orchwyl yma hefyd lawer gwaith. Roedd gennym dŷ gwair, felly dim angen gwneud tas. Erbyn y gaeaf roedd y gwair wedi mynd yn galed, ac roedd gennym gyllell arbennig i’w dorri, un â llafn hir a llydan, a’r carn yn groes i’r llafn. Wedi torri digon i’r alwad, i fynd i’r beudy, y stabl neu i’r cwt malu, fel y’i gelwir, lle roedd yr olwyn ddŵr yn gyrru’r peiriant malu, roedd angen rhywbeth i’w gario. Nithlen oedd enw fy nhad arni. Roeddem yn prynu bwyd i rai o’r anifeiliaid mewn sachau, ac wedi eu gwagio byddai fy nhad yn agor allan bedwar sach, ac yn eu gwnїo yn un gyda nodwydd arbennig – nodwydd sachau – wedi ei gwneud gan of y pentref. (Mae’r nodwydd gen i wedi ei chadw). Yna, gosod y gwair ar y nithlen a’i rhoi ar ein cefnau i’w gario.
Nodwydd sachau: ”Nodwydd sachau: Nodwydd fawr flaenfain, lled fwaog a fflat, at wnїo sachau. Fe’i defnyddid…i wnїo sachau wedi eu hagor yn ei gilydd i wneud nithlenni, carthenni, ayyb. Ym Maldwyn ceir yr enw ‘nodwydd bacio’.” Cydymaith Byd Amaeth, Huw Jones.
Ffrangcon Evans
Magwyd yr awdur ym Mryn Eithin, Llanllechid yn Nyffryn Ogwen. Fe’i ganed yn 1913 a bu farw yn 2015, yn 102 flwydd oed.
_________________
Lladd gwair â’r bladur blwm
Ar weirglodd lwm fynyddig,
Troell corun enbyd iawn,
Pob gwanaf yn llawn o gerrig;
Ni thorrwn arfod yn fy myw
Gan fonau eithin Ffrengig.
Pennill ar lafar gwlad yn Nyffryn Ogwen yw’r uchod fel y’i cofnodwyd gan Wynne Roberts, Tregarth. Ei dad, Ifan Roberts, gof Llanllechid, a fyddai’n gwneud nodwyddau sachau ar gyfer ffermydd y cylch.
William Williams o’r Tŷ Mawr yn Llandygái, y gŵr gwybodus ac amryddawn y mae Dafydd Glyn Jones wedi ysgrifennu cofiant mor ardderchog yn clodfori ei gyfraniad a’i fywyd, oedd rheolwr chwarel lechi Cae Braich y Cafn. Hon oedd y chwarel, ar odre Y Fronllwyd ym mhlwyf Llandygái a drawsnewidiodd ardal dawel, wledig Dyffryn Ogwen yn un o fwrlwm gwyllt y Chwyldro Diwydiannol. Hon oedd y chwarel hefyd a roddodd gychwyn hael i lwyddiant ariannol teulu’r Penrhyn yn ystod oes aur y diwydiant llechi yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn 1782 prynodd Richard Pennant brydlesau wyth deg o gloddwyr ar ffridd Cae Braich y Cafn gan sefydlu yno un chwarel wnaeth uno’r cloddfeydd afreolus a oedd ar safle’r comin cyn hynny. A William Williams, fel is-reolwr ymarferol y stad a dderbyniodd gan Richard Pennant y swydd o ddatblygu’r chwarel.
Cynllun W. Jones, Bangor o Chwarel y Penrhyn yn 1793 – atodiad yn Chwareli a Chwarelwyr, W. J. Parry 1897.
Tybed sut chwarel oedd Cae Braich y Cafn pan fabwysiadwyd hi gan William Williams yn 1782? Ceir cipdrem ar gyflwr y gwaith mewn adroddiad, â chynllun i’w ganlyn, a gyflwynwyd i’r Arglwydd Penrhyn ym mis Mehefin 1793 gan W(illiam?) Jones o Fangor. Yr oedd y chwarel wedi’i rhannu yn saith adran a’i datblygiad yn dilyn nifer o dyllau yn y brig llechi ar echel o’r dwyrain i’r gorllewin. Rhestrwyd y tyllau yn yr adroddiad ac mae’n amlwg fod rhai ohonynt eisoes yn hen ac eraill megis ar gychwyn. Twll Hen Nantwich, ar drothwy de-ddwyrain y gwaith, oedd canolbwynt y chwarel gyntaf, tra bo twll Nantwich Newydd yn y broses o’i ail ddatblygu o hen gloddfa gynharach. Yr oedd y ddau dwll, Dwndwr Uchaf a Dwndwr Isaf, yn gloddfeydd newydd yn gweithio hyd at ben eithaf y gorllewin o’r wythïen lechi, ac yn amlwg i’w datblygu gyda gofal. Yr oedd twll Dwndwr Uchaf eisoes wedi torri drwy wal warcheidiol y mynydd ac yn rhybudd y byddai’r chwarel yn sicr yn y dyfodol o ymestyn ymhellach i gyfeiriad y gorllewin. Yn olaf, megis ar gychwyn eu gweithio yr oedd pyllau arbrofol Chwarel y Pwll i’r de a Phwll yr Aur i’r gogledd. Ar derfyn y gogledd o’r gwaith gwelir fod y tomennydd rwbel wedi’u trefnu i agor i’r tir agored fel na fyddent yn tagu datblygiad pellach yn y tyllau.
Mewn chwarel a oedd megis ar ei chychwyn yr oedd gofyn goresgyn nifer o rwystrau. Yn dra phwysig nodwyd ar y cynllun drywydd y graig folcanig a oedd yn brigo drwy’r chwarel ar ffurf croes. Mae’n amlwg fod presenoldeb y graig galed hon eisoes yn creu rhwystr i ddatblygiad y gwaith ac yr oedd, ymhen amser, i amlygu ei hun ym mhinacl talsyth, caled y Talcen Mawr nas chwalwyd hyd at gyfnod diweddarach yn hanes y chwarel. Rhwystr arall oedd fod dŵr yn cronni wrth i’r pyllau gael eu dyfnhau. Nodir, er enghraifft, fod angen rhyddhau dŵr o waelod twll Hen Nantwich, ac yn y cynllun fe welir fod dwy ffos yn arwain allan o’r twll gydag olwyn ddŵr yn gyrru’r peirianwaith i sychu’r safle. Yn gysylltiedig â’r holl byllau yr oedd 69 o fargeinion wedi’u gosod a’u hansawdd yn amlwg yn amrywio o’r gwael, i’r derbyniol a’r penigamp yn ôl y manylion a gyflwynwyd gan William Jones. Wedi’u gwasgaru drwy’r chwarel, ond heb gynllun arbennig i’w dosbarthiad, gwelir y waliau ar gyfer trin y cerrig ond ni roddir sylw pellach i’w nodweddion yn yr adroddiad. Mae’n agos i 30 o’r waliau wedi’u nodi yn y cynllun. Yn 1793 wynebai nifer dda o’r bargeinion broblemau ymarferol anodd cyn y byddent yn gynhyrchiol. Y broblem bennaf oedd torri pen rhydd yn y fargen i gyrraedd at graig dda, ac mewn rhai bargeinion yr oedd rwbel o gyfnod cynharach neu, yn fwy arbennig yn Nhwll Dwndwr Uchaf, gysylltiad â’r trawst folcanig, yn creu rhwystrau ychwanegol. Mewn rhai bargeinion yr oedd yn angenrheidiol dyfnhau’r twll er mwyn dadorchuddio’r lechfaen islaw, ac yn ddiddorol iawn nodir mai deuddeg ceiniog y dydd oedd y tâl am glirio’r brig yn Nantwich Newydd. Nodir enwau deiliaid pob un o’r bargeinion. Er bod rhai enwau yn cyfateb i rai o gloddwyr cyntaf y chwarel, megis John Edmwnd neu Gruffydd Jones, Tŷ Hen, ni ellir bod yn sicr faint o’r cloddwyr gwreiddiol cyn 1782 a oedd yn dal yn gweithio yn chwarel William Williams yn 1793.
Chwarel y Penrhyn yn 1808 – engrafiad S Rawle o lun gan J. Dixon, Casgliad Tirlun Cymru. Trwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth.
Mae darlun Rawle o’r chwarel yn 1808 yn un eithriadol ddiddorol oherwydd nid yn unig mae’n portreadu cyflwr y gwaith ond hefyd mae’n darlunio amrywiol ddyletswyddau’r gweithlu. Felly, math o bortread cyfansawdd o’r chwarel a gyflwynir yn hytrach nag un o olygfa benodol. Fel y byddai disgwyl, lleolir y llun yn y twll ac amlygir ei ddyfnder drwy leoli rhai o’r dynion yn sefyll ar ei ymyl fel pe baent yn hofran yn yr entrychion. Ar ochr dde’r llun ymddengys bod dau lwyfan wedi’u creu, un uwchben y llall. Ym mlaendir y llun dangosir rhan o reilffordd amrwd ei ffurf sy’n ymddangos fel pe bai wedi’i saernïo o bren. Er ei symled, hwn oedd cyfrwng cysylltu’r ddwy bonc, fel y dengys y ddau ddyn, rybelwyr bur debyg, sy’n gofalu am y wagenni ar y rheiliau. Y rhyfeddod yw mai dynion sy’n tynnu a gwthio’r wagenni ac nid ceffylau. Portreadir y gweithlu wrth eu gwahanol ddyletswyddau. Yn y cefndir mae dau yn pileru yn y fargen; creigwyr yn sefyll ar sgaffold ac eraill yn hongian o raff yn tyllu ar gyfer chwythu’r graig; un dyn yn glanhau am i lawr o ben y clogwyn. Yn y blaendir, ar y chwith, mae dyn yn gofalu am ddau gawg a allasai gynnwys pylor du neu ffrwydron; ychydig i’r dde mae pentwr taclus o lechi toi ond ni welir yr holltwr na’r naddwr a’u cynhyrchodd. Yng nghanol y llun, ond yn y cefndir, mae dyn yn gweithio ym môn y graig a chanddo beiriant ar ddwy droed wrth ei ymyl. Tybed ai hwn oedd y sgriw a ddyfeisiwyd gan James Greenfield i chwalu’r graig yn blygiau mawr yn ôl cyfeiriad Hugh Derfel Hughes? A phwy tybed sy’n sefyll yn y blaendir i’r dde yn fintai bwysig mewn ymgom ddofn? Tybed ai Richard Pennant a Benjamin Wyatt yw’r ddau mewn dillad parchus a hetiau uchel ar bwys eu ffyn, yn trafod gyda William Williams a’i olynydd James Greenfield? Go brin efallai, er mae’n amlwg fod pwnc y drafodaeth yn ddigon pwysig i’w chofnodi ar ddalen enfawr gan y gŵr olaf sy’n sefyll yn barchus ar ymyl y criw. Er tybed, tybed, mai ef yw’r artist Rawle sydd yn y broses o ddarlunio’r holl lun? Boed hynny fel y bo, yr hyn sy’n sicr yw fod y chwarel dan reolaeth William Williams yn fenter lwyddiannus iawn er symled y dulliau o’i gweithredu. Pan brynodd Richard Pennant brydlesau yr wyth deg o gloddwyr ar ffridd Cae Braich y Cafn yn 1782 ei incwm blynyddol oedd £80, sef gwerth y prydlesau. Yn 1808, blwyddyn marwolaeth y perchennog, yr oedd ei incwm blynyddol o’r chwarel yn £7,000. Roedd y gweithlu wedi cynyddu o 80 dyn i 600 o ddynion ac roedd y cynnyrch blynyddol wedi chwyddo o tua 1,000 tunnell i 20,000 tunnell. Ac i William Williams y mae’r clod am y llwyddiant hwn.
Ffynonellau
XXVII – Cyfeiriadau at y plan o chwarel lechi y Gwir Anrhydeddus Arglwydd Penrhyn, Mehefin 1793. Atodiad yn W. J. Parry. 1897. Chwareli a Chwarelwyr. Caernarfon, tud. 253-255 yn cynnwys cynllun.
Eglwys St Ann’s cyn ei dadfeiliad – llun o archif Ifor Williams, Coetmor, drwy ganiatâd
Eglwys St Ann’s oedd yr olaf o eglwysi Dyffryn Ogwen i’w hadeiladu yn ystod cyfnod Edward Gordon Douglas Pennant, yr ‘Hen Lord’. Rhwng 1840 ac 1886 noddodd yr Arglwydd, drwy ariannu’n uniongyrchol neu drwy gyflwyno tir, adeiladu Eglwys Tanysgrafell (1847), Eglwys y Gelli, Tregarth (1853), Eglwys Crist, Glanogwen (1856) ac Eglwys St Ann’s ym Mryn Eglwys (1865). Mae’n debygol hefyd mai ef oedd y sbardun i adeiladu eglwys newydd Sant Llechid yn Llanllechid yn 1845, ac yn ddiweddarach i gyfrannu at ehangu Eglwys Sant Tegai yn Llandygai yn 1853. Yr oedd cyfraniad rhyddfrydig yr ‘Hen Lord’ i fywyd eglwysig a diwylliannol bro ei stad yn un eithriadol werthfawr o gofio hefyd fod ysgolion dyddiol yn gysylltiedig â nifer o’r eglwysi a sefydlodd.
Yn ninas Jerusalem Eglwys St Anne yw’r enghraifft odidocaf o eglwys o gyfnod Rhyfel y Groes ac mae’n nodi safle draddodiadol a gysylltir gyda cartref taid a nain yr Iesu ar ochr ei fam, a man geni y Forwyn Fair. Ar y pared â’r eglwys lleolwyd pyllau dŵr Bethesda. Ond nid santes yng ngwir ystyr y gair a roddodd ei henw i eglwys St Ann’s ym Mryn Eglwys ond yn hytrach, cysegrwyd yr addoldy yn enw Anne Susannah, gwraig Richard Pennant, Arglwydd cyntaf y Penrhyn. Hen grybiban ffroenuchel a hynod benderfynol oedd hi. Yn wreiddiol safai’r eglwys gerllaw Llyn Meurig ar safle a oedd gryn hanner milltir i gyfeiriad y de o leoliad yr eglwys bresennol. Erbyn cyfnod canol y ganrif yr oedd ymlediad difäol Chwarel y Penrhyn yn bygwth traflyncu safle’r eglwys wreiddiol a rheidrwydd oedd dewis lleoliad newydd ar gyfer adeiladu yr olynydd. Ond paham dewis llecyn a oedd mor anghysbell â Bryn Eglwys ar gyfer adleoli’r eglwys? Yn sgil sefydlu’r eglwys newydd ar Douglas Hill, fel y gelwid y lleoliad bryd hynny, adeiladwyd nifer bychan o dai yn ei chysgod. Yn ystod yr un cyfnod, er hynny, yr oedd datblygiad ehangach yn digwydd ym Mynydd Llandygái wrth i resi tai cyfochrog Llwybr Main a Than y Bwlch gael eu codi gan greu canolbwynt llawer mwy poblog na’r safle diarffordd a ddewiswyd ar Douglas Hill, gryn hanner milltir i ffwrdd i gyfeiriad y gogledd. Byddai rhywun yn disgwyl mai yno felly ym Mynydd Llandygái y byddid wedi lleoli’r eglwys newydd.
Safle amlwg meindwr eglwys St Ann’s yn nhirlun Dyffryn Ogwen
Mae lleoliad yr eglwys newydd felly yn bwrpasol, oherwydd fe’i dewiswyd nid er hwylustod i’w chymunwyr, ond yn hytrach fel symbol daearyddol gweladwy yn Nyffryn Ogwen i nodi uwch awdurdod yr Eglwys Anglicanaidd dros yr holl gyfundrefnau ysbrydol eraill a oedd mewn cystadleuaeth yn ystod cyfnod canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Pan agorwyd yr eglwys, nifer y cymunwyr oedd 160 ond 1765 oedd poblogaeth y rhan hon o blwyf Llandygái. Tybed felly mai y gweledol ac nid yr ysbrydol a oedd yn tra arglwyddiaethu pan sefydlwyd yr achos yn Eglwys St Ann’s?
Agorwyd yr eglwys ar 5 Medi 1865 ym mhresenoldeb 33 o offeiriaid gan gynnwys Esgob Bangor. Cynhaliwyd gwasanaeth Saesneg yn y bore a Chymraeg yn yr hwyr, ac meddai Hugh Derfel ‘taflodd pawb ar y pryd ei ragfarn o’r neilltu, ac aed yno, a chawsom bregethau rhagorol’. Cost adeiladu’r eglwys newydd oedd oddeutu £5,000 gyda chost ychwanegol o £1,500 i adeiladu’r persondy. Ar ddiwrnod agor yr eglwys cynhaliwyd cinio i’r gwesteion mewn pabell ar gost o £150 a ariannwyd gan yr ‘Hen Lord’- jyncet i’w gofio bid sicr!
Yn annisgwyl, efallai, mae gan yr eglwys gysylltiad anuniongyrchol â’r Wladfa ym Mhatagonia.
Arysgrif mewn Sbaeneg ar fedd Edwyn Roberts ym mynwent St Ann’s
Y cysylltiad annisgwyl yw Edwyn Cynrig Roberts, gŵr a ystyrir yn un o sylfaenwyr y Wladfa a chanddo hefyd gysylltiadau teuluol agos â Bethesda. Arhosodd yn Nyffryn Ogwen yn 1893 ar gychwyn taith i ymweld â chloddfeydd aur yn yr Andes yng nghwmni W. J. Parry a chydymaith arall o beiriannydd a hanai o Ddolgellau. Yr oedd arbenigwyr o Gymru wedi darganfod yr aur mewn sawl lleoliad yn yr Andes, a mor fuan ag 1886 yr oedd Michael D. Jones yn annog Cymry blaenllaw i fuddsoddi yn y fenter. Yn 1892 sefydlwyd cwmni y Welsh Patagonian Gold Fields Syndicate yn Llundain i ariannu cloddio’r aur ac ar ran y cwmni hwn y trefnwyd i Roberts a’i ddau gydymaith ymweld â’r cloddfeydd. O’r cychwyn cyntaf yr oedd holl fenter y Welsh Patagonian ar dir sigledig. Trefnwyd fod y tri ymwelydd i deithio draws gwlad mewn trol a cheffylau i’w tywys, taith a oedd i gymryd pedwar mis o amser i’w chwblhau. Roedd cynllunio taith a oedd mor anhygoel o ddiffaith ac anodd yr un mor anhygoel o amhosibl â cheisio rhoddi trefn ar y gweithfeydd aur wrth droed yr Andes. Yn ddisymwth, ar Fedi 17eg 1893, bu farw Edwyn Roberts a hynny ddeng niwrnod yn unig cyn cychwyn y daith arfaethedig ar Fedi 27ain. A dyna egluro sut y bu i Edwyn Roberts gael ei gladdu ym mynwent St Ann’s. A beth ddigwyddodd i Parry? Gwnaethpwyd trefniadau brys iddo ef hwylio ar ei ben ei hun i’r Ariannin ar 11 Hydref, taith a oedd i orffen yr un mor aflwyddiannus a pe byddai wedi marchogaeth drwy’r paith i gyrraedd y cloddfeydd. Ei nod oedd ‘to see to their business there and to put their business matters straight there’. Cewch ragor o hanes y daith honno yma.
Yr oedd gan eglwys St Ann’s gysylltiad arall annisgwyl â’r Wladfa. Drwy ymdrechion y Canon Walter Thomas, a ddaeth yn ficer yr eglwys yn 1871, y sefydlwyd Eglwys Anglicanaidd Gymraeg ei hiaith ym Mhatagonia, a gwraig y Canon, Morfydd Eryri, a ddysgodd Sbaeneg i Hugh Davies o Lasinfryn a benodwyd yn gaplan cyntaf yr eglwys.
Beth a feddyliai y Canon Walter Thomas a’i briod, Morfydd Eryri, o weld cyflwr presennol eglwys St Ann’s yn graddol droi yn furddun a’r fynwent lle claddwyd Edwyn Roberts yn anghyfannedd? Ac am faint y pery ei meindwr gosgeiddig yn nodwedd argraffiadol mor bwysig yn nhirlun y fro? Ysywaeth, cyflwr bregus y meindwr yw un o brif ffaeleddau’r adeilad a’r prif reswm dros ddiffyg cadwraeth gweddill corff yr eglwys.
Cyflwr gwael yr adeilad heddiw
Adeiladwyd y meindwr ar we mewnol o frigau haearn, a’r brigau hyn sydd bellach yn cancro ac yn gollwng eu gafael ar adeiladwaith brau y meindwr allanol. Yn eglwysi mawr y canol oesoedd yn Lloegr, megis Caersallog (Salisbury) neu Ely, adeiladwyd y meindwr ar fframwaith o goed ac mae cysylltiad y pren gyda’r adeiladwaith yn llawer sicrach ar ôl canrifoedd na’r sefyllfa druenus a ddigwydd yn St Ann’s ar ôl cwta ganrif a hanner yn unig o draul.
Gwybodaeth ychwanegol – Tegid Roberts, Caernarfon; Helen Hughes, Hendyrpeg.
Ffynonellau
Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda
J.Ll.W. Williams. 2005. W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda – portread o gyfrifydd, masnachwr a hapfasnachwr Cymreig yn negawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Trafodion Hanes Sir Gaernarfon. 66, tt. 137-167.
Jean Lindsay . 1996. ‘Not Eldorado’: W.J. Parry and the Welsh Patagonian Gold Fields Syndicate. Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion , Cyfres newydd, Cyfrol 3. 1997. tt. 136- 163.
Does dim tebyg i enwau lleoedd am greu dadl – pam a sut y daeth enw’r fan ar fan i fodolaeth a pham y’i dewiswyd rhagor nag unrhyw enw arall? Meddyliwch am y ddadl sydd ar ferwi’n gyfoes ynghylch newid enwau cynhenid ffermydd a nodweddion tirweddol am enwau Saesneg gan bobl sydd heb nag ymwybyddiaeth na pharch at iaith, diwylliant na chymuned.
Ac i raddau fe all yr un peth fod yn wir am enw ein pentref ni, Bethesda, oherwydd wedi’r cyfan enw sy’n deillio yn wreiddiol o’r Hebraeg neu’r Aramaeg yw Beth hesda. Mae’n enw ar bwll dŵr sydd â’i olion, yn ôl y dystiolaeth archaeolegol, yn y rhan Fwslemaidd o ddinas Jerwsalem heddiw. Ceir y cyfeiriad Beiblaidd at y pwll yn y bumed bennod yn yr Efengyl yn ôl Ioan sy’n adrodd:
Ar ôl hyn daeth yr Iesu i fyny i Jerwsalem i ddathlu un o wyliau’r Iddewon. Y mae yn Jerwsalem wrth Borth y Defaid, bwll a elwir Bethesda yn iaith yr Iddewon a phum cyntedd colofnog yn arwain iddo. Yn y cynteddau hyn byddai tyrfa o gleifion yn gorwedd, yn ddeillion a chloffion a phobl wedi eu parlysu. Yn eu plith yr oedd dyn a fu’n wael ers deunaw mlynedd ar hugain. Pan welodd Iesu ef yn gorwedd yno, a deall ei fod fel hyn ers amser maith, dywedodd wrtho ‘A wyt ti yn dymuno cael dy wella?’ Atebodd y claf ef, ‘Syr, nid oes gennyf neb i’m gosod yn y pwll pan ddaw cynnwrf i’r dŵr, a thra y byddaf i ar fy ffordd bydd rhywun arall yn mynd i mewn o’m blaen i.’ Meddai Iesu wrtho, ‘Cod, cymer dy fatras a cherdda’. Ac ar unwaith yr oedd y dyn wedi gwella, a chymerodd ei fatras a dechrau cerdded’.
Yn y ddwy iaith, yr Hebraeg a’r Aramaeg, ystyr Beth hesda yw ‘tŷ trugaredd’ neu ‘tŷ gras’, enwau a fyddai yn dra addas i’w rhoi ar addoldy crefyddol. Ond gall fod hefyd ystyr arall yn y ddwy iaith i Beth hesda, sef ‘cywilydd’ neu ‘waradwydd’, ac mae’r ddeuoliaeth yn yr ystyr i’w chanfod yn ddiarwybod yn yr enw a allasai fod wedi ei ddewis yn enw swyddogol ar ein pentref ni. Yn ei gyfrol nodedig ar hanes Dyffryn Ogwen mae Hugh Derfel yn cofnodi i’r capel gael ei adeiladu ar y Wern Uchaf pan nad oedd yno ond dau dŷ, sef cartref i ŵr oedd gynt o Gochwillan ac adeilad a enwir y ‘Star’, sef tafarn a ragflaenodd adeiladu’r capel ar y stryd fawr. Nid am eiliad y byddai dewis enw tafarn yn creu gwaradwydd na chodi cywilydd, ond mae’n bur amlwg fod y tadau uniongred yn dra hyddysg yn eu Beiblau wrth fynnu dewis beth oedd enw’r pentref i fod a Bethesda a ddewiswyd. Ond pe na bai’r arweinwyr wedi mynnu rhoi’r un enw ar y ddau leoliad, yna byddai ganddynt restr arbennig o enwau y gallasant fod wedi’u dewis i’r pentref. Enwau megis Cae Star, Cae Garw, Cefnfaes, Parciau Uchaf, Parciau Isaf, Cilhafoden neu Wern Uchaf, gyda’r mwyafrif ohonynt yn gyfeiriadau at nodweddion y lleiniau tir a fodolai cyn i’r pentref gael ei adeiladu yn y fangre hon ar gychwyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Gellir olrhain hanes y lleiniau tir hyn i elusen a sefydlwyd yn 1641 gan William Griffith o Fodfaio. Defnyddiwyd yr elusen i ddarparu gwerth deuddeg ceiniog o ‘fara gwenith iachus’ i’w rannu drwy’r flwyddyn rhwng hyd at ddeuddeg o dlodion y plwyf yn dilyn gwasanaeth boreol y Sul yn eglwys Llanllechid. Ffynhonnell yr arian oedd y rhent blynyddol o 56 swllt a delid ar ddau glwt o dir – ‘parciau uchaf’ a ‘parciau isaf’ – a oedd yn rhan o dyddyn CIlhafoden neu Cilfodan yn nhafodiaith y fro. Cyn 1866 deiliad y tyddyn oedd Owen Ellis, ffermwr dylanwadol a deiliad Cefnfaes, fferm sylweddol ei maint ar lannau’r Fenai ym mhlwyf Llanllechid. Yn dilyn ad-drefnu tir ym mhumdegau’r ganrif cymerwyd tenantiaeth Cefnfaes newydd gan Humphrey Ellis, a’r gŵr hwn a fu’n ddigon hirben i brynu 78 acer o dir tyddyn Cilhafoden am swm a oedd oddeutu £800. Y llain tir a brynodd oedd ‘parciau isaf’ ac fe’i enwodd yn Cefnfaes, er bod Cae Garw hefyd yn enw cyffredin ar y llain. Ar y clwt tir cyfyng hwn o dir y sefydlwyd cnewyllyn y pentref o 1820 ymlaen.
Mae’n rhaid aros tan 1926 cyn i anniddigrwydd ynghylch addasrwydd yr enw Bethesda ddechrau corddi’r dyfroedd. Cystadleuaeth fechan ddinod, ddidramgwydd ar y testun o roddi enw newydd ar y pentref yn Eisteddfod Goronog Bethesda (Gerlan) ym mis Ionawr 1926, oedd man cychwyn y drafodaeth. Y beirniad oedd neb llai na’r Athro Ifor Williams, un o ysgolheigion mwyaf Cymru ac awdurdod ar enwau lleoedd. Derbyniwyd 185 cynnig a’r buddugol oedd Richard Evans, prifathro Ysgol y Carneddi, a’i gynnig ef oedd ‘Nant Ogwen’. Y mis canlynol cyfarfu Cyngor Dinesig Bethesda i drafod, ymhlith materion eraill, adroddiad ynglŷn â newid enw Bethesda. Gofynnodd E.R. Jones, prifathro cyntaf Ysgol Penybryn, beth oedd barn y Cyngor ynghylch priodoldeb newid yr enw. Ymatebodd Ernest Roberts, awdur nifer o lyfrau ar hanes Dyffryn Ogwen, yn holi faint gwell a fyddai’r ardal o newid yr enw, a chynigiodd fod y mater yn cael ei adael ar y bwrdd. Ond cynigiodd E.R. Jones fod y Cyngor yn newid yr enw ar sail ei ymwybyddiaeth o‘i Gymreictod. Eiliwyd y cynnig. Ond barn William Prydderch oedd mai Cymry oedd yn gyfrifol am roddi enwau Saesneg ar heolydd y fro a gwell fyddai cadw at yr enwau hynny. Aeth yn ddadl boeth rhwng caredigion yr iaith a chefnogwyr Dic Siôn Dafydd ar y Cyngor cyn i’r cynnig gwreiddiol, a gwelliant gan John Thomas, gael eu rhoi i bleidlais. Cododd chwech o blaid newid yr enw, a thri yn erbyn. Yna, er mandad clir y bleidlais, penderfynwyd y dylai’r mater fynd yn ôl i’r pwyllgor a fu’n trafod y mater.
A byth ers hynny yno ar y bwrdd y gorwedd y mater wedi i dân yr ymgyrch redeg ei rawd, a Bethesda yw Bethesda o hyd er cymaint yr ymgecru a fu bron i ganrif yn ôl. A beth tybed a ddigwydd yn y dyfodol? A fydd eto ymgyrch i ganfod enw mwy Cymreig na Beth hesda ynteu a fydd rhaid plygu i’r drefn ddwyieithog ffasiynol a chael enw Saesneg hefyd ar ein bro? Enw cyfansawdd megis Ogwenville neu Cefnfaestown er enghraifft! A’n gwaredo, onid gwell yw cadw at urddas yr enw Hebraeg/Aramaeg presennol – Beth hesda fydd hyd byth yn Bethesda.
Seiliwyd y nodyn hwn ar gyfraniadau gan J. Elwyn Hughes a John Ll. W. Williams
Ffynonellau
Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda
Y Beibl Cymraeg Newydd, 1988.
Herald Cymraeg, Ionawr a Chwefror 1926
J. Ll. W. Williams, Lowri Wynne Williams. 2016/17. Ai Y Star, Y Wern Uchaf ynteu Cae Garw, ac nid Bethesda, ddylai’r enw fod? – datblygiad prif bentref chwarelyddol Dyffryn Ogwen yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 77, tt.105-132.
Pan oedd Llywelyn Fawr yn teyrnasu yng Ngwynedd yn y drydedd ganrif ar ddeg ganrif ceisiodd warchod ei gadarnle ym mynyddoedd Eryri drwy adeiladu castell neu dŵr yn y dyffrynnoedd i atal mynediad y gelyn i’r mynyddoedd. Yn Nyffryn Ogwen sefydlodd ei dŵr amddiffynnol ym Mhont y Tŵr ar y terfyn daearyddol rhwng yr iseldir a Nant Ffrancon. Pe byddem yn troi’r cloc ymlaen i ganol yr ugeinfed ganrif rhywbeth yn debyg oedd bwriad y Weinyddiaeth Amddiffyn pan adeiladwyd nifer o safleoedd gwarchodol yn Nyffryn Ogwen i wrthsefyll byddin yr Almaenwyr pe byddai’n penderfynu ymosod ar ardaloedd poblog a diwydiannol canolbarth a gorllewin Lloegr drwy gychwyn ymgyrch o Ogledd Cymru.
Atalfa tanciau ger Tan y Bryn ar ffordd yr A5 islaw Brynbella
Adeiladwyd yr atalfa gyntaf ar ffurf dau floc carreg a seiliau trydydd bloc efallai, ar ymyl y ffordd bost gerllaw Tan y Bryn hanner y ffordd rhwng Pont y Pandy a Brynbella. Lleolwyd y blociau fel y byddai’r gelyn yn wynebu’r rhwystrau yn annisgwyl wrth gylchu’r tro ar y ffordd i Fethesda. Yn wrthgefn i’r bloc mae nifer o feini mawr yn y coed a fyddai’n lloches naturiol i saethwyr ychwanegol. Mae’n anodd deall paham y sefydlwyd y rhwystr hwn cyn cyrraedd y pentref gan y byddai’n arwydd fod ymosodiadau gwaeth yn eu disgwyl drwy ymdeithio drwy’r dyffryn. Yn 1940 defnyddiwyd ysgol y Cefnfaes fel man gorffwyso i filwyr gan yr Awdurdod Amddiffyn gan gymaint oedd y pryder y byddai’r Almaenwyr yn ymosodar Brydain o arfordiroedd y gorllewin.
Cynlluniwyd y Benglog fel y prif safle i amddiffyn rhag ymosodiadau’r gelyn ac yno adeiladwyd nifer o safleoedd gwarchodol. I amddiffyn y ffordd bost uwchlaw’r rhaeadr sefydlwyd colofn i gynnal gwn i saethu at danciau – spigot mortar – ac mae un arall yn gwarchod y fynedfa i Ffordd y Lord mewn safle sy’n tra-arglwyddiaethu dros olygfa eang o Nant Ffrancon. Yno hefyd mae cyfres o wyth bloc carreg wedi eu trefnu o bobtu’r ffordd gan greu rhwystr tra effeithiol i warchod y llwybr. Adeiladwyd nifer o lochesau i saethwyr i amddiffyn holl gyfanwaith strategol y Benglog. Sefydlwyd rhai sniper posts yn uchel uwchlaw’r ffordd bost tra bo pill box mwy sylweddol ei faint wedi ei guddio islaw’r ffordd ar y tu isaf i’r Benglog.
Atalfa tanciau allan o wyth bloc ar Ffordd y Lord yn y Benglog
Spigot Mortar ar Ffordd y Lord yn y Benglog
Cynlluniwyd pill box mwyaf diddorol yr holl safle ar lan ogleddol llyn Ogwen a’i leoliad wedi ei ddewis yn ofalus i atal awyrennau morwrol (sea planes) rhag glanio ar y llyn. Mae’n amlwg fod safle’r Benglog wedi ei chynllunio’n ofalus gan y Weinyddiaeth Amddiffyn i gynnwys y nifer a’r amrywiaeth mwyaf o gyfleusterau amddiffynnol ac mae’r ddarpariaeth yn llawer mwy cymhleth na’r hyn a adeiladwyd ym Mhen y Gwryd er enghraifft. Ciliodd y pwysau i warchod Prydain rhag ymosodiadau gan yr Almaen ar arfordiroedd gorllewin y wlad yn 1940 pan benderfynodd Hitler ymosod ar Rwsia yn 1941 ond yr oedd gwarchodfeydd Eryri wedi eu sefydlu o gychwyn y rhyfel ac yn barod i fod yn weithredol hyd at derfyn y gyflafan pe byddai angen.
Pil bocs ar lan ogleddol Llyn Ogwen
Pil Bocs tu isaf i’r A5 yn y Benglog
Gwarchodwyr yr ardal oedd y Gwarchodlu Cartref neu yr Home Guard a ffurfiwyd gyntaf ym Mhrydain ym mis Mai 1940 gyda’r bwriad o gynorthwyo’r fyddin pan fyddai gofyn drwy greu rhwystrau yn lleol i arafu ymosodiadau troedfilwyr y gelyn. Ymhen ychydig fisoedd o’i ffurfio gellid cyfrif nifer y gwirfoddolwyr yn eu miloedd gyda’r rhengoedd yn cynnwys gwŷr a oedd yn rhy hen i ymuno â’r fyddin neu a ddigwyddai fod mewn swyddi o bwys i’r wlad. Ar y cychwyn yr oedd arfau yn brin a rhaid oedd dibynnu ar ynnau personol a gynnau hela cyn y pwrcaswyd gwell arfau gan yr Americaniaid ymhen amser. Daeth gweithgareddau’r Home Guard i ben yn derfynol ym mis Rhagfyr 1944. Ffurfiwyd nifer o gatrodau o’r Gwarchodlu Cartref yn Nyffryn Ogwen a phob un yn cynnwys, fwy neu lai, oddeutu pump ar hugain o aelodau dan orchymyn Is-swyddog a sarsiant. Lleolwyd y catrodau hyn ym Methesda, Rachub, Mynydd Llandygái a Thregarth a’u prif orchwyl oedd gwylio a gwarchod llwybrau’r ardal, a hynny’n arbennig liw nos. Disgwylid, er enghraifft, i ddau aelod o gatrawd Rachub gerdded y llwybr i’r Bronnydd bob nos a byddai gorchwylion tebyg yn rhan o weithgareddau catrodau eraill yr ardal. O bryd i’w gilydd byddai ymarferion saethu a defnyddio ffrwydron wedi’u trefnu a digwyddai hyn ar Waun Llanllechid neu oddi fewn i Barc Penrhyn.
Hôm Gârd Llanllechid yn 1942 – sylwer ar ogwydd ffansi y capiau!
Yn gwbl annisgwyl, o’r awyr yr ymosodwyd ar Ddyffryn Ogwen. Am wyth o’r gloch ar nos Fawrth, 24 Medi 1940, ymosodwyd ar yr ardal gan gyrch awyr a adawodd ddwy wraig o Lanllechid yn farw. Yr oedd J.O. Williams, peiriannydd gyda chwmni trydan y North Wales Power Company, yn llygad dyst i’r ymosodiad a chofnododd adroddiad swyddogol i’w bennaeth yn Rhostyllen, Wrecsam, am yr hyn a ddigwyddodd. Dan y pennawd ‘Damage to System by Bombs’, ysgrifennodd:-
‘I happened to be returning home from Llanberis on this particular night, arriving at Bethesda just as the raid started. The mountains around were all lit up by flares which had been dropped. As I arrived at the house I heard the sound of planes approaching from the direction of the Penrhyn quarry and flying very low. These passed over in the direction of Llanllechid and Aber and in passing dropped a number of H E bombs which exploded about half a mile from my house. Two of these fell and exploded on the outskirts of Llanllechid where damage to houses was caused and where the fatalities occured. These incendiaries were continually being dropped in the neighbourhood from other planes which were flying fairly high.. A further series of explosions shook the district and all lights went out. This occured about 9.15pm’.
Tasg y peiriannydd oedd darganfod yn union pa ddifrod a wnaethpwyd i’r gwasanaeth trydan wrth geisio archwilio’r llinellau yn ochelgar y noson honno. Cafwyd fod bylchu wedi digwydd yn ardal y chwarel wrth i fom ffrwydro ar un o’r llinellau, ond nid oedd modd trwsio’r cyflenwad hyd y diwrnod canlynol gan fod awyrennau’r gelyn yn dal i hedfan dros yr ardal tan oddeutu tri o’r gloch y bore. Adnewyddwyd y cyflenwad erbyn canol dydd y diwrnod canlynol. Bu llawer o drafod ai cyrch bwriadol oedd hwn ynteu ymosodiad ar ddamwain wrth i awyrennau’r Almaen ddychwelyd o fomio Lerpwl neu drefi cyfagos yng ngogledd Lloegr. Hwn oedd yr unig gyrch a dargedodd Ddyffryn Ogwen er i ail gyrch ddigwydd yn ardal Llanberis ym mis Gorffennaf 1941. Mae’n bwysig ystyried bod y cyrch ar Ddyffryn Ogwen yn un hir a dwys, a bod y ddau gyrch wedi digwydd yn gynnar yn y rhyfel pan oedd cynlluniau ymosodol yr Almaen wedi ystyried targedu Prydain drwy arfordiroedd gorllewin Cymru.
Mae gwallgofrwydd pob rhyfel yn gadael poen a galar a dyna’r hyn a ddigwyddodd i dri deg dau o deuluoedd ardal Dyffryn Ogwen o ganlyniad i fryntni’r Ail Ryfel Byd. Mae’r gofeb yn nodi na ellir anghofio’r rhai a aberthodd eu bywydau.
Gwybodaeth ychwanegol gan Jane Kenney, Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd, Bangor; Wyn Roberts, Bryn Difyr, Tregarth.
Ffynonellau
Mark Dalton. 2013. Defending Anglesey. Folly Books, Monkton Farleigh
Ffordd y Lord uwchlaw Blaen y Nant yn Nant Ffrancon
Benjamin Wyatt, gŵr o Swydd Stafford yn wreiddiol, oedd prif asiant Stad y Penrhyn o 1786 hyd ei farwolaeth yn 1818. Ef a osododd y sylfeini angenrheidiol ar gyfer datblygiad chwarel Cae Braich y Cafn i’w feistr Richard Pennant, Arglwydd cyntaf Stad y Penrhyn, a thrwy hynny drawsnewid economi holl ardal Dyffryn Ogwen. Cyn cyfnod Wyatt y dull o gario llechi o’r chwarel oedd mewn pynnau ar gefn ceffyl, gan ddilyn llwybr cul heibio i Fryn Meurig a Thanysgrafell, dros Benygroes a Phennau Bronydd, i Benlan a Llandygái ac yna ymlaen drwy Bont Marchogion i Aber Cegin ac yno lwytho’r llechi i longau ar y traeth. Cafodd Pennant brydles ar angorfa yn Aber Cegin gan Esgob Bangor yn 1786 a thasg gyntaf Wyatt oedd troi’r llwybr o’r chwarel i Aber Cegin yn ffordd gymwys.
Ffordd y Lord yn Nyffryn Ogwen, drwy ganiatâd David A Jenkins, Allt St Anns, Bethesda.
Cynlluniodd Wyatt ‘Ffordd y Lord’ i ddilyn ymyl orllewinol afon Ogwen i Goed y Parc. Cwblhawyd y rhan o’r Chwarel i Bont Coetmor erbyn 1784, ei hymestyn i Landygái drwy Dinas erbyn 1786 a chyrraedd Aber Cegin yn 1788. Y cam nesaf oedd ymestyn y ffordd o Goed y Parc i Lyn Ogwen i ddilyn ochr orllewinol Nant Ffrancon i osgoi talcen enbyd y Benglog a ddisgrifiwyd gan Thomas Pennant fel un o’r mannau peryclaf i deithwyr yng Nghymru. Meddai y teithiwr Evans yn 1812: ‘Under the auspices of the public-spirited nobleman, the late Lord Penrhyn, a grand road has been cut through the immense range of lofty mountains dominated Snowdonia. A rhoddwyd clod arbennig gan Bingley yn 1804 – to the liberality and public spirit of Lord Penrhyn … the public are indebted …. the road was made a few years ago at his Lordship’s own expense’.
Ffordd y Lord yn Nant Ffrancon, drwy ganiatâd David A Jenkins, Allt St Anns, Bethesda
Erbyn 1798 yr oedd y ffordd wedi ei hymestyn i Gapel Curig ac yno adeiladodd Pennant westy gwych i dderbyn ymwelwyr i Eryri. Heddiw y gwesty hwn yw Canolfan Plas y Brenin. Nid masnach y chwarel felly oedd yr unig fwriad gan Pennant o adeiladu’r ffordd ond yr oedd hefyd am ei defnyddio fel atynfa i groesawu ymwelwyr i Eryri, un o’r cynlluniau twristaidd cyntaf o’i fath yn yr ardal bid sicr.
Plas y Brenin yng Nghapel Curig yn 1840. Casgliad Tirlun Cymru – Snowdon from Capel Curig, Louis Haghe. Trwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth
Derbyniodd y ffordd a’r gwesty gymeradwyaeth enfawr gan deithwyr y cyfnod fel y datgelir yn y cyfeiriad hwn gan Bingley unwaith yn rhagor – ‘Lord Penrhyn has erected …a small but very comfortable inn…Those tourists, who, like myself have visited this Vale a few years ago, when the only place of accomodation was a mean pot house… and who shall now visit it with the present accomodations will be able with some justice to appreciate the spirited conduct, and truly patriotic excertions of the noble proprietor, who has not only constructed for them an inn, but who was the first to make this part of the Country passable in carriages’. Ac yna y gymeradwyaeth eithriadol i’r gwesty gan Bingley unwaith eto ‘Few even in England will surpass in comfort, cleanliness and civility’. Yr oedd cyfnod adeiladu rhan olaf y ffordd yn cydredeg â’r rhyfel rhwng Prydain a Ffrainc a arweiniodd at ddirwasgiad yn y farchnad lechi. Yn gyfrwys iawn defnyddiodd Pennant chwarelwyr di-waith i adeiladu rhannau helaeth o’r ffordd yn Nant Ffrancon.
Yn y rhan rhwng y Felin Fawr a Thai Newyddion yn Nant Ffrancon claddwyd llwybr y ffordd gan domennydd rwbel chwarel y Penrhyn ond oddi yno i Gapel Curig mae llwybr gwreiddiol Ffordd y Lord wedi’i diogelu fwy neu lai, ac yn Nant Ffrancon mae’n brif fynedfa i ffermydd Maes Caradog, Pentre a Blaen y Nant.
Ffordd y Lord yn y Benglog
Dywedir yn aml fod Ffordd y Lord yn Nant Ffrancon hefyd yn ‘Ffordd Rufeinig’, ond mae’n bur anhebygol fod hyn yn gywir er bod un awdur ar ffyrdd Rhufeinig gogledd Cymru yn dadlau o blaid ei chynnwys yn y categori hwn. Er hynny, mae’r ymchwil diweddaraf yn barnu nad oes digon o dystiolaeth i gadarnhau fod cynseiliau Rhufeinig i Ffordd y Lord .
Ffynonellau
William Bingley 1804. North Wales: including its Scenery, Antiquities and Customs (1st edition).
William Bingley 1839. North Wales: including its Scenery, Antiquities and Customs (3rd edition)
J.Evans 1812 North Wales – The Beauties of England and Wales, Vol 14, London.
David Hopewell. 2013. Roman Roads in North West Wales. Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd, Bangor.
Edmund Waddelove 1999. The Roman Roads of North Wales; Recent Discoveries. Cyhoeddiad Preifat.
Capel Peniel. Llun o archif y diweddar Ifor Williams, Coetmor, drwy ganiatâd.
Capel y Methodistiaid Calfinaidd yn Llanllechid oedd Peniel cyn iddo gael ei ddymchwel yn 1991. Sefydlwyd y capel cyntaf yn 1834 pan brynwyd addoldy bychan oedd gan y Wesleaid ar y safle am £500, swm enfawr o gofio mai megis egin enwad oedd y Methodistiaid bryd hynny. Sefydlwyd yr achos gyda 38 aelod ond cymaint oedd ei lwyddiant fel y penderfynwyd yn 1838 i ddymchwel yr hen gapel ac adeiladu capel newydd gan ychwanegu tŷ capel ato.
Fel yn hanes mwyafrif enwadau anghydffurfiol Cymru cychwynnodd achos y Methodistiaid drwy gyfarfod yn nhai unigolion o ras ac arddeliad cyn sefydlu mewn capeli cydnabyddedig. Felly hefyd yn Nyffryn Ogwen. Cynhelid gwasanaethau mewn nifer o ffermydd ym mhlwyf Llanllechid – yn y Tyddyn Isaf y traddodwyd y bregeth gyntaf yn yr ardal yn 1777 a chynhelid oedfaon yng Nghochwillan, Llwyn Penddu a Thai’n y Coed yn rheolaidd. Buan iawn yr aeth Tai’n y Coed yn rhy fychan i gynnal yr oedfaon hyn ac yn 1793 penderfynwyd sefydlu capel ar dir Plas Pistyll yn Rachub. Hwn oedd Capel yr Achub. Yn ei dro symudwyd yr achos oddi yno i gapel newydd y Carneddi yn 1816 a therfynwyd ar ddefnyddio’r hen gapel yn Rachub. Mae’n ddiddorol ceisio rhesymu pam na ddefnyddiwyd y safle i godi capel newydd Peniel arno yn 1834, penderfyniad a fyddai wedi arbed £500 i’r aelodau. Ar y pryd megis ar gychwyn yr oedd sefydlu pentref yn Rachub ac efallai i’r addolwyr ystyried mai yn Llanllechid y byddai twf mwyaf poblogaeth y dyfodol. Efallai mai rheswm pwysicach oedd y byddai sefydlu’r capel yn Llanllechid yn symbol gweledol ac ysbrydol i gystadlu â phrif sefydliad yr Eglwys Anglicanaidd ym mhlwyf Llanllechid. Yn 1834 yr oedd eglwys Llanllechid ar ei gwanaf yn dilyn blynyddoedd o esgeulustod a rhaid oedd aros hyd at 1845 cyn cael dathlu adferiad pan adeiladwyd yr eglwys newydd yno. Erbyn hynny, wrth gwrs, yr oedd y Methodistiaid Calfinaidd wedi hen gartrefu a chapel Peniel ar ei ail ymddangosiad.
Pulpud Capel Peniel. Llun o archif y diweddar Ifor Williams, Coetmor, drwy ganiatâd
Beth bynnag oedd y cymhelliad i sefydlu’r capel yn Llanllechid yr oedd y penderfyniad yn un llwyddiannus iawn. Dymchwelwyd y capel am yr ail waith yn 1877 a’i godi o’r newydd am y trydydd tro. Adeiladwyd y capel i ddal cynulleidfa o dros chwe chant a hanner o bobl mewn adeilad a gynlluniwyd yn drawiadol oddi fewn yn hanner crwn gydag oriel uwchlaw. Robert Jones, saer o Dregarth a adeiladodd y pulpud, a gosodwyd canopi arbennig uwch ei ben fel bod llais y pregethwr i’w glywed yn glir. Ychwanegwyd dwy festri at y capel , un fach ac un helaethach ei maint a chodwyd tŷ gweinidog newydd, Bryn Awelon, gyda chwt cerbyd ac ystabl i’w ganlyn. Cyfanswm cost yr holl adeiladau oedd £8,800 ac yr oedd y swm wedi ei dalu o’r bron erbyn dyddiad agor y capel. Tâl yr eisteddleoedd oedd pedair ceiniog yr aelod i’w dalu pob mis. Yr oedd nifer yr aelodau yn profi llwyddiant y capel. Yn 1878 roedd 332 o gymunwyr ac 116 o wrandawyr ynghyd â 116 o blant.
Os oedd llwyddiant materol y capel yn eglur beth felly am ei lwyddiant ysbrydol? Mae’n anodd i ni ddirnad heddiw pa mor ganolog oedd dylanwad a gweithgaredd y capel ym mywyd y gymuned yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Nid ar chwarae bach yr oedd unigolyn yn ymrwymo i fod yn aelod yn y capel. Yr oedd rhaglen waith wythnosol capel Peniel yn eithriadol o gaethiwus a thrwm. Ar y Sul gwrandewid ar bregeth fore a nos gyda seiat i ddilyn yn yr hwyr. Ar brynhawn Sul cynhelid yr ysgol Sul i blant, ieuenctid ac oedolion. Bob dydd Sul am bump yr oedd cyfarfod canu i ddysgu’r tonau ar gyfer cymanfa’r Groglith. Yr oedd rhaglen waith yr wythnos yr un mor gynhwysfawr. Ar nos Lun roedd cyfarfod gweddi; nos Fawrth y seiat; y Band Hope ar nos Fercher; nos Iau dosbarth darllen ar y naill â dosbarth sol-ffa, a nos Wener cyfarfod y Gobeithlu. Yn y seiat disgwylid i’r plant ddysgu testun pregeth y bore a’r bechgyn bregeth y nos, a threulid gweddill y cyfarfod yn manylu ar destunau’r ddwy bregeth. Dan nawdd y capel cynhelid nifer o eisteddfodau ac o gyngherddau safonol dros y blynyddoedd a pherthynai cwmni drama llewyrchus iawn i’r capel yn ogystal. O ganlyniad yr oedd y capel yn chwarae rhan ganolog ym mywyd y gymdeithas ac os oedd y gweithgareddau yn edrych yn feichus a chaethiwus, eto yr oedd dysg a hyder ym mhob ystyr y geiriau hyn yn deillio o fod yn aelod yng nghapel Peniel, fel yn y rhelyw capeli Cymru yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Gwybodaeth ychwanegol gan Dilwyn Pritchard, Cadeirydd Cymdeithas Hanes Rachub a Llanllechid.
Ffynonellau
Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda
J. Evans 1991 Capel Peniel, Llanllechid 1834-1991. Bethesda.
Lleoliad y cloddfeydd aur yn y Wladfa – map drwy ganiatâd Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon.
Cychwynnodd yr holl helynt gyda llythyr a anfonwyd at W. J. Parry yn 1892 gan Michael D. Jones, un o sefydlwyr y Wladfa ym Mhatagonia. Ynddo mae’n gofyn am gefnogaeth gan gydwladwyr blaenllaw i ariannu cloddfeydd aur o bwys y canfu Cymry yn Corcovado, Mica, ac yn arbennig yn Tecka, wrth droed yr Andes. Yn ganolog i’r mentrau yr oedd y Capten Richards, yn wreiddiol o Sir Feirionnydd, a honnai fod ganddo gonsesiwn i fwyngloddio’r aur ond bod angen cyfalaf i ddatblygu’r mentrau. Argymhellwyd ar frys y dylid sefydlu sindicet gyda Lloyd George a’i frawd William yn ymgynghorwyr cyfreithiol, a chofrestrwyd y Welsh Patagonian Gold Fields Syndicate yn 1892 gyda swyddfa yn Arundel Street yn Llundain. Arwyddwyd memorandwm y sindicet gan bum Aelod Seneddol yn ogystal ag Edwyn Roberts, brodor o’r Wladfa oedd â chysylltiadau agos â Dyffryn Ogwen, a’r Capten Richards. Penodwyd Lloyd George yn gadeirydd y cyfarwyddwyr. Trosglwyddodd Richards ei hawliau ef ym Mhatagonia, yn ogystal â thystysgrifau gan Lywodraeth Ariannin i’r hawliau hyn, i ofal y sindicet. Y cyfalaf angenrheidiol i ddatblygu’r fenter oedd £10,000 gyda hanner i’w drosglwyddo yn gyfran i Richards a’r hanner arall i’w godi drwy fuddsoddiadau.
W. J. Parry yn ŵr ifanc
Er cymaint y brwdfrydedd nid oedd yn hawdd ennill buddsoddwyr i’r fenter. Defnyddiodd Lloyd George ei ddylanwad yn Llundain a gofynnwyd i W. J. Parry gasglu cefnogaeth yng Nghymru. Fel gŵr busnes a chyfrifydd parchus yn ei gymdogaeth bu’n eithaf llwyddiannus yn ei dasg, gan dderbyn un o’r buddsoddiadau mwyaf yn y fenter gan fferyllydd o Fethesda, T. J. Hughes, a brynodd 1100 o gyfranddaliadau. Sicrhaodd Lloyd George yntau 1000, William George 600 a Parry 250. Yr oedd cymhellion pur wahanol yn gyrru diddordeb Lloyd George a W. J. Parry yn y fenter. Ennill arian parod mawr oedd nod y ddau – George i’w ddefnyddio i ennill annibyniaeth ariannol rhag dibyniaeth ar ei frawd wrth hyrwyddo ei yrfa boliticaidd; Parry, ar y llaw arall, i’w achub rhag trafferthion ariannol dybryd a oedd yn peryglu ei fywyd proffesiynol. Yr oedd benthyciad o £1000 gan y banc yn dramgwydd parhaol iddo, ac yr oedd ei archeb ffrwydron enillfawr i chwarel y Penrhyn yn y fantol fyth ers i George Sholto, ei elyn mawr, ddilyn ei dad yn berchen ar y stad a’r chwarel. Collodd Parry yr archeb yn barhaol yn 1896 gan ddwysáu ei bryderon ariannol.
O’r cychwyn cyntaf yr oedd yr holl fenter ar dir sigledig, ac yn fuan iawn y sylweddolwyd nad oedd cynlluniau mor bell, bell i ffwrdd o Gymru am lwyddo yn yr Andes. Dechreuodd Richards agor y gloddfa yn Tecka yn Ionawr 1893 ond erbyn mis Gorffennaf yr oedd yr holl gynllun ar chwâl, a’r cloddiwr â’i fryd ar afradu ei waddol ariannol yn hytrach na datblygu’r gwaith aur. Nid Richards oedd yr unig un a geisiai elwa ar y darganfyddiadau wrth i holl ardal yr Andes droi yn ferw gwyllt afreolus a chloddwyr barus yn heidio yno i geisio ennill eu ffortiwn.
Yr oedd yn rhaid ymateb ar unwaith i sefydlogi’r sefyllfa. Yn ffodus yr oedd Edwyn Roberts ar ymweliad â Chymru ar y pryd, yn rhannol i hyrwyddo’r fenter, bur debyg, yn ogystal ag er mwyn ymweld â’i deulu yn Sir Feirionnydd a Bethesda. Wedi trafodaethau brys penderfynodd y sindicet y dylid danfon Parry, gyda Roberts a pheiriannydd mwyngloddio o Ddolgellau, George Williams, yn gymdeithion i ymweld â’r cloddfeydd aur yn yr Andes. Bwriad yr ymweliad, yng ngeiriau Parry, oedd ‘ to have Capten Richards taken up for breach of trust in the matter of his money … to see to their business there (sef y sindicet ym Mhatagonia), and to put their business matters straight there’. Trefnwyd fod y tri i deithio ar draws y paith mewn trol a cheffyl ac roedd y daith i gymryd hyd at bedwar mis i’w chwblhau. Amcangyfrifwyd y byddai’r gost yn £300, i gynnwys llogi’r ceffylau a’r wagen; i brynu cyfarpar addas, megis pebyll, arfau a gynnau ac, efallai yn bwysicach oll , one good glass to detect gold, yn ogystal â digon o fwyd, dillad a nwyddau i bara cyfnod y daith. Gwallgofrwydd llwyr oedd trefnu’r fath ymgyrch. Nid llencyn cyhyrog mo Parry bellach ond gŵr hanner cant oed oedd â dwylo meddal ac yn bendant heb brofiad o fyw fel gaucho. Yr oeddynt i gychwyn ar y daith ddiwedd Medi 1893, ond ddeng niwrnod cyn ymadael, ar 17 Medi, bu farw Edwyn Roberts yn gwbl annisgwyl ym Methesda a chafodd ei gladdu ym mynwent eglwys St. Ann.
3) Bedd Edwyn Roberts ym mynwent Eglwys St Anns
Rhuthrwyd i newid y trefniadau a phenderfynwyd y byddai Parry ei hun yn gadael Lerpwl am Buenos Aires ar 11 Hydref 11 ar fwrdd yr RMS Britannia. Cyn gadael treuliodd wythnos yn Llundain yn derbyn cyfarwyddyd y Bwrdd Rheoli ac yna ddeuddydd gartref yn Coetmor Hall yng nghwmni Lloyd George ac arbenigwr ar fwyngloddio o’r enw Hoefer. Y gŵr hwn a ddarganfu aur yr Andes yn y lle cyntaf ac yn ddiarwybod i Parry yr oedd wedi cyflwyno adroddiad cudd i Lloyd George yn tanlinellu enbydrwydd y sefyllfa yn y cloddfeydd aur. Yr oedd y fordaith i Buenos Aires yn artaith i Parry. Cofnododd y manylion yn ei ddyddiadur sydd, o’i ddarllen, yn ddrych i’w ansicrwydd. Ynddo mae’n cyfeirio at anlladrwydd y merched ar Ynys St Vincent, yr oedd yn llygad dyst i ymosodiadau terfysgwyr yn Rio de Janeiro, a chofnododd ei artaith o fod mewn cwarantin am ddeg diwrnod ar Ynys Flores cyn cael mynediad i’r Ariannin. I’w ddifyrru cyfansoddai farddoniaeth, y cerddi yn adlewyrchu ei betruster – cerdd ar ‘Merthyrdod Steffan’, cerdd ‘Gostega: Distawa’, cerdd ‘Llef am Noddfa’ a phryddest ar y teitl ‘Ar Hwn yr Edrychaf neu Profiad y Cristion’. Yn gymdeithion i’w ddiddori yr oedd Cofiant John Jones Talysarn a Rhys Lewis gan Daniel Owen.
Cyrhaeddodd Buenos Aires ar 17 Tachwedd gan dreulio’r deg diwrnod cyntaf mewn cwarantin – nid y croeso mwyaf cwrtais i asiant stad Coetmor, Bethesda ar ei ymweliad cyntaf â’r Ariannin. Ar 2 Rhagfyr hwyliodd i Puerto Madryn gan gyrraedd yno ar 12 Rhagfyr wedi mordaith dymhestlog mewn llong eithriadol anghysurus. Yn Nhrelew ddau ddiwrnod yn ddiweddarach, mewn trafodaeth â Chymro o New York, canfu’r gwirionedd am enbydrwydd y gweithfeydd aur wrth droed yr Andes gryn bum can cilomedr i ffwrdd fel yr ehed y fran. Nododd yn ei ddyddiadur – ‘from all I hear and all advice given today am inclined to return to BA and look after matters there’. Yr oedd pryderon ynghylch y gweithfeydd aur yn wybyddus i ddarllenwyr papur newydd Y Dravod ers amser fel mae’r adroddiad canlynol ym mis Medi 1892 yn ei gyfleu: ‘Tybed nad yw yn bryd cael rhyw drevn a dosbarth ar yr holl hawliau hyn, cyn yr elont yn rhy ddyrys i’w dadrys? Debygid vod hyn o gymaint pwys i’r mwynwyr eu hunain ag ydyw i’r cyhoedd, rhag eu syrthio i amryvusedd ac ymryson yn y man’.
Wedi cyfarfod cyfranddalwyr lleol y fenter am ddiwrnod cyfan penderfynodd Parry –‘after weighing all I have heard I’ve decided to return to night to BA and endeavoyr to save the property’. Felly ar 23 Rhagfyr dychwelodd i Buenos Aires gan dyngu wrth ymadael – ‘I feel quite determined this morning that I shall not return to Chubut and the mine but will leave for home on Feb 21 or March 8’. Ar y cyfle cyntaf gadawodd yr Ariannin ar 24 Ionawr 1894 a chyrraedd Plymouth ar 16 Chwefror. Cyn gadael bu’n ymrafael â phroblemau’r sindicet gydag arbenigwyr mwyngloddio a swyddogion llywodraeth yr Ariannin. Cafodd ei anfon o bant i bentan gan awdurdodau nad oedd am gynnig hawliau terfynol i grŵp o ymwelwyr blysiog o Brydain. Ar y fordaith gartref ysgrifennodd adroddiad manwl yn argymell sut i osgoi trychinebau pellach a fyddai’n peryglu dyfodol y sindicet, gan nodi’r diffygion gweinyddol canolog yn Buenos Aires, yr anrhefn llwyr yn y cloddfeydd aur, a diffyg ymddiriedaeth cyfranddalwyr y Wladfa yn y fenter oherwydd dyledion ariannol Richards. Amlinellodd faint a photensial y gweithfeydd aur, er nad oedd wedi ymweld â hwy, a chyflwynodd fantolen ariannol a oedd yn amcangyfrif dyledion y sindicet yn Buenos Aires yn $11,200 ac yn y Wladfa yn $52,636.
Sinigaidd iawn oedd y croeso a dderbyniodd Parry wedi dychwelyd i Lundain. Yr oedd Lloyd George yn gandryll gan ddatgan wrth ei frawd mewn llythyr ar Chwefror 19eg – ‘We have been deep in Patagonian waters today. The prospects so far as the property is concerned, seem to be A1, and I don’t anticipate any difficulties over the Chubutian claim. But WJP has played the fool. He ran away in a panic’. Camgymeriad mwyaf Parry oedd iddo beidio ag ymweld â’r mwyngloddiau yn yr Andes, ond yn dilyn trafodaeth fanwl ar ei adroddiad, ac ar sail ei argymhellion, penderfynwyd y dylai ddychwelyd i’r Ariannin ar fyrder. Derbyniodd y cynnig a derbyniwyd ei delerau, sef yn ei eiriau ef, –‘I was offered to go out if my calls of £75 were paid. I received £500 in fully paid up shares and was paid £50 a month for the full time I was in the service of the Company – £150 to be now paid down and all my outfit and expenses paid’. Gwnaethpwyd trefniant ei fod i ddal y llong Sorota yn Lisbon ar 7 Mawrth ar ôl treulio dau ddiwrnod yn unig yng nghwmni ei deulu ym Methesda. Ychydig a wyddai fod brad i ddilyn, ac yr oedd y ddau Jiwdas, Lloyd George a Hoffer, yno i ffarwelio ag ef wrth iddo ymadael ar y trên o Lundain am Lisbon.
Cyrhaeddodd Buenos Aires ar 25 Mawrth a’i groesawu gan ei fab Samuel a oedd wedi gweithio yn y mwynfeydd gyda Richards ers Ionawr 1893. O ganlyniad gallai dderbyn tystiolaeth llygad dyst ei fab am gyflwr y cloddfeydd. Am y pum mis nesaf ymlafniodd Parry yn ddiwyd ym Muenos Aires i geisio sefydlu buddiannau swyddogol y sindicet a bu’n eithriadol lwyddiannus o ystyried yr holl anawsterau a’i hwynebai. Ei brif nod oedd cofrestru ystatudau cyfreithiol y mwynfeydd, tasg a gwblhaodd ym mis Mawrth ond nas derbyniwyd tan fis Awst oherwydd biwrocratiaeth weinyddol llywodraeth y wlad. Ei ail orchwyl oedd cofrestru consesiynau’r sindicet gydag adran mwynfeydd y Llywodraeth, a llwyddodd i dderbyn y dogfennau priodol ar y diwrnod yr oedd yn gadael yr Ariannin ym mis Awst. Yr oedd ei drydedd dasg yn anos, sef llunio cytundebau derbyniol i gyfranddalwyr yn y Wladfa a Buenos Aires. Llwyddodd yn achos y brifddinas ond nid yn y Wladfa. Yn ystod ei arhosiad datblygodd gylch eang o gyfeillion a chydnabod, yn Gymry ac Archentwyr dylanwadol, i ofyn am eu cyngor. Arhosai mewn gwesty cyfforddus, ond derbyniai hefyd groeso yn nhai rhai o drigolion pwysig y ddinas. Yr oedd ar delerau da gyda phennaeth Adran Mwynfeydd y wlad a throsglwyddwyd iddo wybodaeth a chynlluniau am y cloddfeydd aur yn yr Andes. Mynychai eglwysi o wahanol enwadau crefyddol yn rheolaidd a chai ysbrydoliaeth o fod yn y gwasanaethau. Gwahoddwyd ef i deithio i drefi newydd Mendoza a San Juan a derbyn yno groeso swyddogol gan yr awdurdodau a theithio o amgylch y dalaith mewn steil o dan ofal milwyr arfog y Rhaglaw. Ond yr oedd cymylau duon yn casglu ar y gorwel.
Drwy gydol cyfnod ei arhosiad yn Buenos Aires danfonai Parry adroddiadau manwl o’i weithgareddau yn wythnosol i Lloyd George, ond ni dderbyniai ymateb yn ôl gan gadeirydd y cyfarwyddwyr. Ym mis Mehefin yr oedd ei arian yn dechrau prinhau, ond er egluro ei sefyllfa i’r cyfarwyddwyr, ni dderbyniodd nawdd pellach o Lundain. Hyd at fis Mehefin 1894 cadwai Parry ddyddiadur manwl yn cofnodi ei holl brofiadau ers cychwyn ar ei antur ryfeddol i Dde America, ond yn annisgwyl, ac yntau ar ganol ei ymweliad â San Juan, peidiodd ei gofnodi yn y dyddiadur. O ganlyniad ni chofnododd ei amgylchiadau yn ystod tri mis olaf ei arhosiad yn yr Ariannin, ond gellir barnu o gynnwys rhai o’i lythyrau iddo gael ei drin yn annheilwng iawn gan swyddogion y sindicet yn Llundain. Erbyn mis Medi yr oedd Parry yn dlotyn yn Buenos Aires, ac er iddo egluro ei sefyllfa a thaer erfyn fwy nag unwaith am gynhaliaeth, yr unig orchymyn a dderbyniodd oedd y dylai ddychwelyd adref. Gorfu iddo fenthyca arian gan deulu caredig o’r ddinas i dalu am ei lety a thaliadau personol eraill a bu yn hynod ffodus na chafodd ei garcharu ddwy awr cyn ymuno â’r llong i ddychwelyd adref oherwydd nad oedd wedi talu costau cyfreithiol ystatudau’r mwynfeydd. Wedi cyrraedd gartref canfu fod camau wedi eu cymryd i derfynu gweithgareddau’r sindicet a gorfu iddo ddwyn achos cyfreithiol yn eu herbyn i geisio ennill y costau a’r cyflog a oedd yn ddyledus iddo yn ôl ei gytundeb. Yn y diwedd derbyniodd £150 ond gwrthodwyd talu y £70 a fenthycodd yn yr Ariannin.
A dyna oedd terfyn trist y Welsh Patagonian Gold Fields Syndicate ac ymwneud W. J. Parry â’r fenter. Nid elwodd ef yn ariannol o’r cwmni, fwy na’r buddsoddwyr eraill ym Methesda, ac yr oedd ei fethiant yn gnoc enbyd i’w hygrededd fel gŵr busnes parchus a hyderus. Ni lwyddodd i dalu ei ddyledion fel yr oedd wedi’i obeithio ag elw o’r sindicet. A beth am Lloyd George? Nid oedd pall ar ei yrfa ef fel gwleidydd, waeth beth oedd methiannau’r sindicet. Ceisiodd adfywio’r cwmni yn 1896 ac yng nghwmni dau aelod seneddol arall trefnodd ymweliad â’r Ariannin. Ni fentrodd yntau chwaith i’r cloddfeydd aur yn yr Andes, ond yn hytrach cafodd y tri buddsoddwr daith am ddim i awyrgylch fwynaidd tref Córdoba yn y mynydd-dir. Ni lwyddwyd i adfywio’r cwmni, ac ar 6 Rhagfyr 1900 terfynwyd yn barhaol ar weithgareddau’r sindicet.
Mae’n bur amlwg fod Parry wedi ei drin yn annheilwng iawn gan swyddogion y sindicet er iddo ymlafnio’n galed a didwyll iawn i gadarnhau dyfodol y cwmni. Ond yn y diwedd aberthwyd ef ar allor uchelgais ddidostur Lloyd George a oedd yn grediniol fod holl fethiannau’r cwmni i’w priodoli i lwfrdra Parry, canlyniad a fynegodd mewn llythyr at ei frawd William – ‘I made Parry pretty ashamed of himself for his childishness in coming back’.
Llun o graffiti yn gwrthwynebu cloddio yn yr Andes heddiw, gyda diolch i’r Parchedig Tegid Roberts, Caernarfon
Pe bai Parry a George yn dychwelyd i’r Wladfa heddiw byddent yn rhyfeddu o weld y gwrthwynebiad cyhoeddus tanbaid sydd yno i gynlluniau i gloddio aur yr Andes drwy ddefnyddio arian byw (mercury) i’w ennill, ac o ganlyniad y peryglon o wenwyno holl ddyffryn Afon Chubut yn y broses.
Ffynonellau
Jean Lindsay.1997. ’Not Eldorado’: W. J. Parry and the Welsh Patagonian Gold Fields Syndicate. Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, Cyfres newydd, Cyfrol 3. 1997, tt. 136-163.
J. Ll. W. Williams, 2005, W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda; Portread o Gyfrifydd Masnachwr a Hapfasnachwr Cymreig yn negawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 66. tt. 137-167.
Ffordd Tanrhiw – Cerdyn post o ddauddegau’r 19g gyda manylion perthnasol gan fforddolyn caredig. Delwedd o archif cardiau post Dyffryn Ogwen drwy garedigrwydd a chaniatâd Alaw Jones, Parc Moch, Bethesda.
Mae Rhes Tanrhiw yn deras hardd o dai deulawr a adeiladwyd mewn dwy ran yn 1902. Defnyddiwyd cerrig nadd i adeiladu’r rhannau isaf tra oedd y rhannau uchaf o dan orchudd o lechi yn nhraddodiad gorau pensaernïaeth tai Stad y Penrhyn. Cyfeirir at y teras ar dafod leferydd, fel ‘Stryd y Gynffon’ neu ‘Tell Tale Terrace’, oherwydd adeiladwyd y tai ar gyfer lletya teuluoedd chwarelwyr a fynnodd weithio yn ystod Streic Fawr y Penrhyn rhwng 1900 ac 1903. Adeiladwyd nifer o dai ychwanegol yn Nhregarth a chafwyd datblygiadau tebyg, ond llai eu maint, yn Hendyrpeg a Chilgeraint. Cost yr deiladu yn Nhregarth oedd £5,000.
Gallasai’r Arglwydd Penrhyn osod y tai hyn drwy ddibyniaeth lwyr gweithwyr a oedd yn deyrngar iddo. Yr oedd llawer yn ymgeisio am y tai, yn arbennig y rhai a oedd yn cael eu herlid gan eu cymdogion mewn rhannau eraill o’r ardal. Symudodd nifer o weithwyr o Fethesda i fyw i’r tai newydd. Ymgynghorai’r Arglwydd Penrhyn â R.C. Trench, gweinyddwr y stad, ac Emilius Young, rheolwr y chwarel, yn y dasg anodd o ddewis tenantiaid a oedd yn deyrngar i’r Arglwydd, a defnyddient adroddiadau manwl am ymddygiad pob ymgeisydd. Er enghraifft, yn Ionawr 1903 yr oedd tri chais am denantiaeth tŷ ym Mraichmelyn. Roedd un gan ŵr a oedd yn byw mewn ystafell ddosbarth yn Ysgol Tyn Tŵr ac a oedd wedi gweithio’n ffyddlon er 1901 fel saer maen; yr ail gan ŵr ieuanc afreolus a chwaraeodd ran flaenllaw mewn gwrthdystiadau ac a ddirwywyd yn dilyn gwrthdystiad yn 1900, a’r trydydd gan ffitar 30 oed a oedd angen tŷ ger y chwarel oherwydd gofynion ei waith, ac er iddo weithio yn chwarel Pantdreiniog yn ystod streic 1896/7 ystyrid ef yn weithiwr da er gwaethaf ei hoffter o’r ddiod. Nid nad oedd cywirdeb bob amser yn y manylion a gesglid, megis mewn achos a ddigwyddodd ym mis Awst 1901 pan dderbyniodd mab Henry Jones, dirprwy lywydd Pwyllgor y Streic, denantiaeth un o dai y Penrhyn yn Nhregarth. Meddai Young wrth adrodd i Penrhyn – ‘must admit a mistake made with reference to Henry Jones’ son …exceedingly sorry any correction should be necessary’.
Problem fawr y dewiswyr oedd gosod tai yn Nhregarth a Mynydd Llandygái lle’r oedd streicwyr yn byw, ac yn arbennig felly mewn amgylchiadau pan oedd amodau’r prydlesau’n trosglwyddo yn ôl i berchnogaeth y Penrhyn. Yr oedd achosion anodd i’w datrys. Yn Llwybr Main ar farwolaeth gwraig oedrannus gwnaethpwyd cais i adnewyddu’r denantiaeth gan ei mab, sef W. H. Williams, is lywydd pwyllgor y streic. Adeiladwyd y tŷ gan ei dad ac yr oedd yntau wedi gwario hyd at £65 yn gwella’r cartref. Derbyniwyd y denantiaeth yn yr achos hwn ond mae’n debyg fod y trafodaethau’n danbaid ar brydiau yn y drafodaeth ynghylch a ddylid di-gartrefu tenantiaid. Gellir mesur maint y broblem yn Llwybr Main pan mai dim ond tri thŷ yn 1901 oedd ym meddiant chwarelwyr a oedd yn mynnu gweithio a gweddill y 26 tŷ yn nhenantiaeth streicwyr. Hwn oedd un o’r cyfnodau mwyaf cythryblus yn hanes Dyffryn Ogwen pan ddrylliwyd pob egwyddor a oedd yn angor i gymdeithas gymodlon. Mae Rhes Tanrhiw yn cynrychioli hawl pobol i fyw mewn heddwch a chytgord, ond ni ellid cyflawni hynny gan fod seiliau’r gymdeithas yn gaeth i ofynion teyrn a reolai’r gwaith yn ogystal â marchnad dai yr ardal.
Ffynonellau
R Merfyn Jones. 1981. The North Wales Quarrymen 1874- 1922. Caerdydd
Jean Lindsay 1987. The Great Strike : A History of the Penrhyn Quarry Dispute of 1900-1903. Newton Abbot.
