Cae Star

Maes parcio digon anniddorol sydd yng Nghae Star heddiw, ond ar un adeg yn y 19g yr oedd yn ferw o fywyd, gweithgaredd a diwydiant.  Yma, mewn llain cymharol fain o dir, wedi ei gywasgu rhwng y Stryd Fawr ac Afon Ogwen, yr oedd stad ddiwydiannol Bethesda yn cyflawni rhai o ofynion pentref hunangynhaliol yn ôl gofynion yr oes. Eto, yr oedd rhyw arwahanrwydd rhyfeddol yn perthyn i Gae Star er ei agosed i fwrlwm y Stryd Fawr. Nid pawb oedd yn dymuno mynychu y rhan ddirgel hon o’r pentref, yn rhannol oherwydd bod dieithrwch y fangre wedi ei ddiogelu o’r Stryd Fawr gan fynedfa drwy dwnnel isel tywyll; yn rhannol, oherwydd nad oedd ei diwydiannau yn arogli’n beraidd a derbyniol bob amser, ac yn rhannol oherwydd y syniad cyfeiliornus mai ardal ddifreintiedig iawn oedd hon na ddylid ymweld â hi.

Mae’n anodd gwybod pryd yn union y sefydlwyd  Cae Star yn gartref i ddiwydiant. Mae enw’r safle yn gysylltiedig â‘r dafarn gyntaf ar y Stryd Fawr, y Star, a oedd mewn cystadleuaeth â’r capel yn 1820 i enwi’r pentref naill ai yn Bethesda neu yn Star.  Ac yng Nghae Star y sefydlwyd capel cyntaf y Bedyddwyr yn y pentref drwy nawdd teulu’r Ellisiaid, perchnogion y tir a stad y Cefnfaes bryd hynny. Byr fu arhosiad y capel yno cyn symud yn 1834 i leoliad mwy bonheddig yn gymar i’r Wesleaid a’r Annibynwyr mewn triongl cyfleus rhwng Allt Penybryn a’r Stryd Fawr.

Manylyn o fap Johnson o Gae Star a‘r Stryd Fawr yn 1855

Ganed y Parch John Owen Jones, gweinidog a ddaeth ymhen amser yn ei yrfa yn brifathro Ysgol Rhagbaratol y Bala, yn Brynduntur, Stryd y Felin, Cae Star yn 1857. Sylwer ar yr enw Brynduntur! Mae awdur y cofiant i’r gweinidog, wrth ragymadroddi ar ei fachgendod, yn darlunio ymwelydd yn cyrraedd Bethesda o gyfeiriad y gogledd.  Byddai’n gyntaf yn cerdded o dan bont oedd yn croesi’r ffordd o’i flaen (pont oedd yn cysylltu’r ddwy ran o chwarel Llety’r Adar), cyn sylwi ar lethr uchel ar y chwith oedd yn disgyn yn serth i wely’r afon islaw, ac ar y llechwedd safai hen dafarn o’r enw Tŷ Persi. Wedi cyrraedd y Stryd Fawr byddai’n nodi fod Twr, Lôn Pâb a Phenygraig ar y chwith, ac ar y dde gyfres o fan heolydd  yn ‘rhedeg y tu cefn… megis Stryt y Rhinws, Stryt y Brewas  a Stryt y Felin’. Mae map Johnson o bentref Bethesda yn 1855 yn ategu lleoliad y cyfeiriadau hyn ac yn dangos datblygiad cywasgedig y rhesi tai yng Nghae Star, er nad yw yn eu henwi,  yn ogystal â lleoliad capel y Bedyddwyr fel yr oedd gynt.  Dengys y map fod dwy fynedfa i’r safle o’r Stryd Fawr, y ddwy led un adeilad oddi wrth ei gilydd, ac mae’n ymddangos fod un rhan o’r llain heb ei ddatblygu ar lan yr afon yn y pen gogleddol. Nid oedd ‘Y Farchnad’ (Neuadd Ogwen y dyfodol) wedi ei hadeiladu yn y pen gogleddol yn 1855.

Dwy res o dai bychan o safon isel eu hadeiladwaith a’u cyfleusterau oedd yng Nghae Star, ac roedd yn amlwg yn ddatblygiad cynnar yn hanes y pentref. Yr oedd Stryd y Felin wedi ei chywasgu yn rhyfeddol o agos at gefnau adeiladau’r Stryd Fawr fyddai’n eu cysgodi hyd at bedwar llawr uwchlaw. Yn cefnu ar y tai o du’r Stryd Fawr yr oedd naw tafarn, o’r 18 oedd yn bresennol ar y stryd (Britannia, Blue Bell, Bull,  Coach and Horses, Crown,  King’s Head, Royal Oak and Welsh Harp, Ship, Wellington); tair siop bwtsiar o’r pump; ac o leiaf bedair o’r 12 siop groser oedd ar y stryd, bob un ohonynt â mynediad preifat i Gae Star drwy eu selerydd, cyfleuster a fyddai’n sicr yn tarfu ar gymeriad a mwyniant  preswylwyr Stryd y Felin. Mae cyfrifiadau cynnar o Gae Star yn rhoddi syniad o brysurdeb diwydiannol yr ardal, er nad yw cyfrifiadau 1841 ac 1851 yn enwi’r  ddwy stryd yn benodol.  Cyfrifiad 1871 sy’n enwi’r ddwy stryd am y tro cyntaf fel Mill Street ac Ogwen Street (Stryd y Briwas wedi newid ei enw, tybed?), y ddwy yn strydoedd parchus gyda 49 tŷ yn Stryd y Felin, ac 16 tŷ yn Stryd Ogwen. Chwarelwyr bron yn ddieithriad oedd preswylwyr y tai, ond yr oedd yno groestoriad o swyddogaethau eraill yn ogystal, megis seiri, gofaint, a gwneuthurwyr esgidiau, gwniadyddesau dillad a hetiau, morwynion,  golchwyr dillad a glanhawyr tai. Yn eu plith yr oedd nifer fechan o dlodion yn wŷr a merched. Ond fel y tystia cofiant y Parchedig John Owen Jones yr oedd yno hefyd bandy a melin, ac efallai friwas (bragdy), cyn ei eni yn 1857, ac fe ddechreuodd yntau weithio yn ddeuddeg oed yn y ffatri wlân oedd gerllaw ei gartref.

Mae manylion cyfrifiadau 1841 ac 1851 yn ychwanegu ychydig mwy o wybodaeth, er nad yw’n enwi’r strydoedd yn ardal y Stryd Fawr. Yn ôl y cyfrifiad, chwarelwyr oedd mwyafrif llethol preswylwyr yr holl ardal, gyda thafarnwyr a siopwyr yn gydradd amlwg yn y cyfrif, ond yr oedd rhai galwedigaethau eraill yn dal sylw: yn 1841 Hugh Owen, fuller; William Hughes, weaver; William Jones, moulder; John Williams, miller; a nifer fawr o wneuthurwyr esgidiau , ac yn 1851 gwelwyd y canlynol: dau Wool Manufacturer, tri Hand Weaver a Weaver, dau Flour Dealer a  dau Brewer  –  er y  mae’n werth ystyried nad yw pob dyn yn byw yn yr un stryd ag y mae’n gweithio ynddi.

Map Cae Star

Dengys mapiau ordnans cynnar o ardal Cae Star fod o leiaf bedwar adeilad sylweddol eu maint yn sefyll ar lan afon Ogwen, a bod o leiaf ddau, os nad tri, wedi eu cysylltu drwy lifddor a ffos gyda’r afon.  Mae’n amlwg felly fod o leiaf ddwy olwyn ddŵr wedi pweru’r adeiladau hyn – y felin ar derfyn Stryd y Felin fyddai’r adeilad cyntaf  i dderbyn y cyflenwad, ac ar waelod Stryd Ogwen derbyniai’r ail adeilad y dŵr o raeadr isel a ddarparwyd yn yr afon i gryfhau’r llif. Prin fod modd gwybod yn union pa ddiwydiannau oedd yng Nghae Star yn ystod cyfnod cyntaf datblygu’r safle. Mae’r Trade Books blynyddol, megis Pigot a Slaters, yn cofnodi Bethesda dan bennawd Bangor gan nodi pob cyfeiriad busnes yn benagored fel y pentref rhagor nag fel manylyn perthnasol.

Mae cyfrifiad 1871 yn arwyddo efallai fod cyfnewidiadau ar droed yng Nghae Star. Tybed a oedd y pandy a’r felin a’r friwas mewn gwaith erbyn hynny? –  er mae’n rhaid cydnabod fod fuller a dau fragwr wedi eu cofnodi yn gyfochrog â’r criw arferol o chwarelwyr a gweithwyr medrus. Yno hefyd yr oedd pedwar gwneuthurwr esgidiau, un platelayer ac un iron moulder. Y diddordeb pennaf, serch hynny, yw yn y nythaid bychan, ond arwyddocaol, o wneuthurwyr brethyn (2), gwehyddion (3) a gwraig oedd yn gwau sanau oedd yn Stryd y Felin. Hanai un o’r gwneuthurwyr o Sir Fynwy, dau o’r gwehyddion a’r wraig o Fôn ac roedd y gweddill yn lleol. Gellir dilyn hanes y nythaid hwn yng nghyfrifiad 1881 pryd y canfyddir bod dwy ffatri wlân yn Stryd y Felin – un yn rhif 11 lle’r oedd lletywr o Langwyllog,  Môn yn gweithio fel gwehydd, a’r pwysicaf yn rhif 33 lle’r oedd Edward Morris o Landrygarn, Môn yn cyflogi un dyn ac un bachgen yn ei ffatri. Erbyn cyfrifiad 1901 yr oedd Edward Morris wedi symud i rif 5 yn Stryd Coetmor pryd y disgrifir ef fel gweuwr gwlân a’i ferch fel gweuwraig sanau. Yn rhif 33 Stryd y Felin yr oedd Shem Morris a’i wraig yn byw, ef yn wreiddiol o Gemaes, Môn, ac yn wneuthurwr brethyn yn cyflogi lletywr ieuanc o Bwllheli fel gweuwr gwlân. Yng nghyfeirlyfr busnes blynyddol Slaters am 1883 sydd yn hysbysu  prif fusnesau pentref Bethesda, dim ond un cyfeiriad sydd i fusnes yng Nghae Star ac yn arwyddocaol iawn y cyfeiriad yw  –  Morris Edwards, Mill Street, woollen manufacturer. Mae’n eithaf tebygol mai’r pandy a’i gae duntur cysylltiedig oedd y diwydiant cyntaf i ddiflannu o Gae Star, er i ddylanwad sylfaenol gwlân a brethyn barhau yn yr ardal hyd at ganol y 19g pan oedd Margaret Roberts, oedd yn byw  yn y Stryd Fawr yn cefnu ar Gae Star, yn dal i redeg busnes bychan, ond llewyrchus, yn gweu sanau i chwarelwyr yn bennaf.

Yn y deng mlynedd rhwng cyfrifiad 1871 ac 1881 yr oedd cyfnewidiadau allweddol yn digwydd yng Nghae Star wrth i brysurdeb egnïol yr ardal ddechrau pallu. Yr allwedd bwysicaf i’r newid yw nifer y tai sydd heb breswylwyr ynddynt. Cofnodir bod saith o’r deg tŷ cyntaf yn Stryd y Felin yn ddibreswyl gyda dau dŷ arall yn y rhes yn wag, tra yn Stryd Ogwen yr oedd tri thŷ allan o’r un ar bymtheg hefyd heb breswylwyr. Mae manylion cyfrifiad 1901 ar ddechrau canrif newydd yn amlygu’n eglur faint pellach y dirywiad yng  Nghae Star. Yr oedd newid sylfaenol wedi digwydd  ym mhoblogaeth a chartrefedd yr ardal yn gymaint felly nes newid ei chymeriad bron yn llwyr. Yn Stryd y Felin adroddir bod o leiaf 22 tŷ yn wag, ac roedd y cyfrifiad yn nodi bod tri o’r tai bellach yn furddynnod. Yn fwy trawiadol fyth dim ond un ar ddeg chwarelwr a’u teuluoedd oedd yn byw yng Nghae Star, ond yr oedd 24 o wragedd gweddwon/dibriod a phlant, wedi eu cofrestru fel penteulu. Roedd y mwyafrif heb waith, rhai mewn swyddi distadl fel golchwragedd neu lanhawyr, a saith wedi eu cofrestru yn dlodion.  Dim ond tair gwniadwraig dillad oedd ar y safle, ac o blith y dynion yr oedd un crydd, un saer, un bwtsiar, tri gyrrwr cerbyd a phedwar labrwr mewn gwaith.

Yn cydredeg â’r cyfnewidiadau cymdeithasol yr oedd patrwm diwydiannol Cae Star hefyd wedi newid. Nid oedd sôn bellach am y bragdy, os bu un o gwbl yng Nghae Star,  ac mae’n bur annhebygol fod y felin, a roddodd ei henw i’r stryd, yn gweithio erbyn diwedd y ganrif. Yng nghyfrifiad 1901 datgelir mai cwmni o’r enw yr Ogwen River Slate Mill oedd yn defnyddio’r adeilad mawr ar waelod Stryd Ogwen,  ac mae’n eithaf tebyg mai hwn oedd y cwmni fel Owen Richard and Son, Bethesda Slate Manufacturers and Cutters, sydd yn ymddangos  yn hysbyslyfr Slaters yn 1883 ond heb nodi ei leoliad yng Nghae Star. Ac ai tybed mai yn y felin hon yr oedd mab rhif 5 Stryd y Felin yn gweithio fel slate slab planer yng nghyfrifiad 1901?

Yr entri dwnelog i Gae Star yn 1900 gyda thafarn y Wellington yn gyfochrog. Llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Richard Hughes, Lôn Sarnau

Rhywbryd yn y ganrif, ar amser amhenodol, sefydlwyd prif ladd-dy pentref Bethesda yng Nghae Star i gyflawni gofynion holl fwtseriaid y Stryd Fawr. Lleolwyd y lladd-dy  yn un o’r adeiladau ar lan yr afon yng nghyffiniau Stryd Coetmor. Nepell oddi wrtho lleolwyd prif le chwech dynion y Stryd Fawr.  O edrych ar restr diwydiannau Cae Star gellir amgyffred nad oedd brin yr un ohonynt yn felys eu harogleuon: y pandy, y bragdy na’r lladd-dy. Adroddir mai afon Ogwen oedd y garthffos gyfleus i garthion y lladd-dy; roedd yn llwyddiannus yn llif y gaeaf ond yn nŵr trai yr haf yr oedd yn gadael y perfeddion yn sypiau drewllyd hyd y lan. Ychwanegwch y ffaith fod lle chwech y dynion hefyd wedi ei leoli yng Nghae Star ac yn defnyddio’r un garthffos gyffredin, a gellir megis ffroeni gweddill y darlun!

Dymchweliad yr entri dwnelog yn 1994. Llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Richard Hughes, Lôn Sarnau

Os cywir y dehongliad uchod o hanes Cae Star yna mae’n adroddiad trist am ddirywiad cyson dros amser ardal oedd unwaith yn falch o gyfraniad ei chymdeithas a’i diwydiannau at dwf pentref Bethesda.  Yn raddol drwy esgeulustod a chyfnewidiadau cymdeithasol llithrodd yr ardal i gyflwr o glawstroffobia a dirwasgiad trist, i’w charcharu’n gyfleus y tu cefn i dwnnel tywyll eu mynediad i’r Stryd Fawr.  Cymerodd bron i gant saith deg o flynyddoedd cyn y rhyddhawyd  Cae Star o’i charchar anniben pan chwalwyd y twnnel tywyll yn 1994.  Ac i ba bwrpas tybed? I greu un maes parcio di-ramant.

Diolchiadau – cyfrannodd Idris a Janice Lewis, Dolwern, a Richard Hughes, O’r Diwedd, Lôn Sarna yn sylweddol i ymchwil y nodyn hwn

Ffynhonnell

John Pritchard (Parch). 1927.  Rhamant Bywyd Athro – sef hanes gyrfa’r Parch John Owen Jones, B.A, Prifathro Ysgol Rhagbaratoawl y Bala. Gwasg y Bala.

Caethwasanaeth

Mae’n deg dweud mai pentref yn byw, nid mewn cywilydd, ond mewn anwybodaeth o’i gysylltiad ag un o anghyfiawnderau mwyaf dynoliaeth oedd Bethesda hyd at yn ddiweddar.  Perthyn yr afal drwg i amser teyrnasiad Richard Pennant (1737?-1808) a’i olynydd barus George Hay (1763-1840), perchenogion bonedd stad y Penrhyn. Yr oedd y ddau yn berchenogion ar nifer o blanhigfeydd siwgr ar ynys Jamaica, India’r Gorllewin. Etifeddodd y ddau fonheddwr eu stadau siwgr drwy gysylltiadau teuluol, gwobrau oedd yn dyddio’n ôl i’r 17g, er mae’n bur annhebyg fod yr un o’r ddau wedi troedio ar dir eu trysorfeydd pellennig yn Jamaica.  Er i Richard ddadlau’n rymus awdurdodol drwy gydol ei oes o blaid cadw’r drefn farbaraidd, yn eironig yn 1808, blwyddyn ei farwolaeth, y llwyddwyd i derfynu’r fasnach greulon yn nhrefedigaethau Prydain. Yn y flwyddyn honno, pryd y gellid prynu caethwas am ychydig bunnoedd, yr oedd ef yn berchen ar yn agos i fil o gaethweision ar ei saith stad siwgr ar yr ynys. Yn ymarferol fodd bynnag, parhaodd y fasnach mewn grym yn India’r Gorllewin hyd at 1838, sef y flwyddyn y gorffennodd George Hay adeiladu ei gastell gorwych yn Llandygái am swm a fyddai’n cyfateb i grocbris o tua £49 miliwn yn ein harian ni heddiw. Yn fwy gwrthun, derbyniodd George Hay fel perchennog y stad iawndal o £14,683.17.2 gan Lywodraeth Prydain yn 1838 am ryddhau 764 caethwas.

Richard Pennant, Arglwydd cyntaf y Penrhyn

George Hay Dawkins Pennant, ail Arglwydd y Penrhyn

Mae tirwedd hanesyddol Dyffryn Ogwen wedi ei fowldio gan gynlluniau ac arian y ddau bendefig a elwodd ar fasnach eu caeth lafurwyr yn India’r Gorllewin.  Arian o’r planhigfeydd hyn ddefnyddiwyd gan Richard i sefydlu cynsail ddiwydiannol ardal Dyffryn Ogwen yn ystod degawdau olaf y 18g a degawd cychwynnol y 19g. Y chwarel oedd canolbwynt yr holl ddatblygiadau o’r foment yn 1782 y prynodd Richard hawliau’r 80 rhydd-ddeiliaid oedd yn llafurio ar gomin Cae Braich y Cafn, a’i drawsnewid yn gloddfa arloesol ac uchelgeisiol ei chynllun. Ar flwyddyn ei farwolaeth yn 1808 amcangyfrif fod 600 yn gweithio yno. Problem fawr cyfnod sefydlu’r gloddfa  oedd darparu llety ar gyfer y lluoedd gweithwyr oedd yn tyrru i’r ardal, ac i geisio ateb y gofyn neilltuwyd rhannau dethol o Ddyffryn Ogwen ar gyfer cartrefu’r mewnfudwyr. Mae sylw Evans, awdur a ymwelodd â’r ardal yn 1812, yn cyfleu’r cyfnewidiadau rhyfeddol oedd yn digwydd i’r tirlun – ‘the late Lord Penrhyn, with a noble and patriotic spirit … by planting on his estates ,building numerous neat farmhouses with suitable offices, and others of a smaller description for husbandmen and artisans, has converted a wild waste into a comparative well-peopled paradise’. Fel canlyniad yn y cyfnod rhwng 1800 ac 1840 ymddangosodd rhesi o fythynnod, megis yn Nhanysgrafell, Grisiau Cochion, Glan Meurig a Chaerberllan, oll yn emblemau o haelfrydedd y Penrhyn. Y datblygiad pwysicaf oedd adeiladu stad gyfan ym Mraichmelyn yn arbennig ar gyfer cartrefu chwarelwyr a’u teuluoedd, ac amrywiadau ar y patrwm hwn o dai syml yn gysylltiedig â gardd ond heb gyfleusterau cymdeithasol atodol megis siop, capel neu dafarn, a ddefnyddiwyd yn ddiweddarach yn y ganrif gan stad y Penrhyn i boblogi gweundir agored Mynydd Llandygái yn y Gefnan, Llwybr Main a Thanybwlch. Mae’n bwnc dadleuol a ellir olrhain y cysyniad o greu rhanbarth gymdeithasol gyfyngedig megis yr uchod yn ôl i stadau siwgr y teulu yn Jamaica.

Stad Siwgr Stewart Town, Jamaica (nid oedd ym mherchnogaeth y Penrhyn)

Yn yr un modd mae’n ofynnol gofyn a ddylanwadwyd, os o gwbl, ar ddyluniad tai chwarelwyr stad y Penrhyn gan gynlluniau tai oedd ar y planhigfeydd yn Jamaica?  Yn 1796 adeiladodd Richard wyth o dai yn Nhai’r Mynydd ar weundir Mynydd Llandygái – i gynllun, bur debyg, ei asiant medrus Benjamin Wyatt – y tŷ delfrydol i’r chwarelwr cyffredin gyda dwy ystafell o boptu’r drws a chroglofft uwchben, a gardd sylweddol ei maint yn gysylltiedig. Yn ei hanfod, tai ar batrwm tebyg i’r rhai a adeiladwyd i gartrefu caethweision oedd rhai Tai’r Mynydd, ac ar y cynsail hwn yr adeiladwyd yr holl dai ar stad y Penrhyn i gartrefu gweithlu’r chwarel hyd weddill y 19g fwy neu lai.

Un agwedd ar fowldio’r amgylchedd yw stadau’r chwarelwyr ond mae yn Nyffryn Ogwen agwedd arall ar greu arwahanrwydd,  sef yn y castell gorwych gyda’i waliau amgylchynol a adeiladwyd gan George Hay yn Llandygái. Mae’n ddadleuol faint o ddylanwad India’r Gorllewin sydd ar y fenter hon canys yr oedd adeiladu castell, ei amgylchynu gan ragfuriau cadarn ac addasu’r tirlun i ddewis y perchennog, yn rhan annatod o ddyheadau boneddigion Prydain yn ystod y 19g. Ond yn achos castell y Penrhyn arian o blanhigfeydd Jamaica ganiataodd adeiladu’r fath afradlonedd mewn cyfnod pan oedd y gofyn am dai i weithwyr y chwarel ar ei fwyaf argyfyngus, tasg nad ymroddodd y bonheddwr i’w ddatrys hyd nes diwedd cyfnod ei deyrnasiad.  Mewn teyrnged iddo yn y Gentelman’s Magazine ar ei farwolaeth yn 1840 fe’i disgrifiwyd – “Dawkins Pennant possessed inviolable rectitude, scrupulous adherence to what he believed to be his duty…He was placed upon a commanding eminence, and entrusted … with the means of doing good, and it was his delight to be the almoner of heaven, to furnish employment to the poor, to encourage the industrious … and under the impulse of Christian generosity, to relieve the distresses of the sick, the aged, and the destitute, and to diffuse contentment and happiness everywhere around him”. 

Go brin y gallasai caethweision stadau siwgr Jamaica fwy na gweithlu chwarel y Penrhyn oddef derbyn fod hwn yn adlewyrchiad cywir o ‘hapusrwydd’ eu bywyd beunyddiol dan law eu meistr gwaith. Dynion busnes digyfaddawd oedd Richard a’i olynydd, y ddau gyda chanonau moesoldeb yr un mor ddigyfaddawd, ac nid oedd anrhaith caethwasanaeth i aflonyddu dim ar eu bywyd breintiedig. Iddynt hwy, llafur oedd craidd eu bywoliaeth, a hwylustod oedd cynnal cyfundrefn fasnach drwy orfodaeth heb boeni fod y drefn yn diddymu holl hawliau sylfaenol cymdeithas waraidd. Ond er hynny, yr oedd llesiant a gofal eu caethweision yn achos o bryder mawr iddynt, canys fel yr eglurwyd eisoes yr oedd bywyd pob caethwas gyfystyr â buddsoddiad ariannol i’r perchennog. Mewn dyfyniad iasol eglurodd Richard ei gonsyrn yn syml –  “ I do not wish the cattle nor the negroes to be overworked”. A llafur oedd yn gynsail i gynlluniau Richard wrth ddatblygu ei chwarel yn Nyffryn Ogwen, ond yn yr achos hwn nid gorfodaeth anfoesol oedd yn gyrru dynion i weithio yn ei gloddfa, ond yn hytrach grym tlodi a’r ymdrech foesol i wella amgylchiadau eu bywyd. O ganlyniad yr oeddent hwythau yn agored i’w plygu i ofynion ymelwa diegwyddor Arglwyddi’r Penrhyn. Beth tybed fyddai arwyddocâd dyfyniad iasol Richard i Ddyffryn Ogwen y cyfnod, a tybed a oedd yn crisialu ei agwedd ef a’i olynydd at ei weithlu yn Chwarel Cae Braich y Cafn yn ogystal?  A thrwy gyd-ddibyniaeth ar fywoliaeth yn y chwarel a thenantiaeth ar stad y Penrhyn, a ellir honni fod gan gymunedau Dyffryn Ogwen hefyd gyswllt cyfrannog yn yr anfri hwn?

Mae’n gwestiwn deifiol pam nad oedd gwerin Dyffryn Ogwen yn gwybod am erchyllterau trefn oedd hefyd yn gysgod ar eu bywydau hwythau. Yn nhreigl y ganrif, ac ym merw eu brwydrau diwydiannol, nid oedd hanes trist Jamaica i fod yn rhan o ymwybyddiaeth pobl gyffredin yr ardal. Mewn anwybodaeth nid oedd erchyllterau caethwasanaeth i brocio cydwybod cymdeithas foesgar Dyffryn Ogwen y cyfnod. Gwyddent er hynny fod y mur uchel a amgylchynai’r castell crand yn Llandygái yn wahanfur rhwng dau fyd nad oedd fyth brin yn cyfarfod – oddi fewn roedd byd cysurus a chyfoethog y bonheddig – oddi allan roedd byd ansicr a chiaidd y werin – dwy gymdeithas a oedd mor anwybodus o’i gilydd, a dau ddiwylliant oedd yn dewis cyfathrebu mewn ieithoedd nad oedd prin yn ddealladwy i’r naill ochr. Mae’n annhebygol y gwyddai gweithlu’r chwarel am gyfalafiaeth hanesyddol ffiaidd teulu Pennant, ond yr oeddynt oll yn ymwybodol o lafurio dan drefn haearnaidd, ddigyfaddawd a oedd, yn ddiarwybod iddynt, wedi ei saernïo ar ddioddefaint cenedlaethau o gaethweision ar stadau siwgr y teulu yn Jamaica.

A fyddai’n deg barnu cymdeithas rinweddol ardal Dyffryn Ogwen am eu hanwybodaeth o’u cysylltiad  anuniongyrchol â chamweddau gormesol stad y Penrhyn?  Mae cwestiynau sylfaenol i’w hateb yma yn Nyffryn Ogwen sydd eto i hawlio sylw. A ddylanwadodd caethwasanaeth ar ddatblygiad cymdeithas foesol Gymreig y dyffryn, ac a oes pwys cywilydd yn yr isymwybod sydd eto i’w dalu am gysylltiad anuniongyrchol ein cymdeithas? Chwi ddarllenwyr y llith hon gaiff benderfynu.  Eto, nid yw byw mewn anwybodaeth yn golygu y gellir anghofio’r dolur gwreiddiol, a dyna yw cyfrifoldeb cymdeithas waraidd Dyffryn Ogwen wrth iddi wynebu ei dyfodol nid mewn gwarth, cywilydd a difaterwch ond yn eofn yng ngrym ewyllys da a chydraddoldeb a chan ymdrechu i ddeall ei gorffennol yn well.

Pandai Dyffryn Ogwen

Pandy Tregarth oddeutu 1950, adeilad y pandy yw’r uchaf ar y chwith; llun drwy garedigrwydd Thelma Morris

Un cam yn y broses o greu brethyn oedd pannu, sef y broses hollbwysig a ddigwyddai mewn pandy. Ac yn Nyffryn Ogwen yr oedd dau bandy bid sicr, ac efallai un, os nad dau arall, yn ogystal. Ond gwell dechrau drwy egluro cymhlethdod y broses o greu brethyn cyn trafod faint, ac ym mha le, yr oedd y pandai yn ein hardal.

Mae’r broses yn dechrau drwy gneifio gwlân y ddafad sy’n arwain at gribo a glanhau’r cnu cyn nyddu’r gwlân yn edafedd drwy ddefnyddio’r droell. Yng nghofnodion ewyllysiau Dyffryn Ogwen, sy’n dyddio o’r ail ganrif ar bymtheg a’r ddeunawfed, yr oedd y droell yn rhan anhepgor o feddiannau mwyafrif y trigolion.  Mae’r pwyslais ar wlân yn rhan o’r newid a ddigwyddodd yn yr economi leol pryd y daeth bugeilio defaid lawn cyn bwysiced, os nad yn bwysicach, na magu gwartheg. Ac fe honnir mai o’r gair gwlanen y tarddodd y gair Saesneg flannel, cyfeiriad sy’n nodi pwysigrwydd y diwydiant gwlân yng Nghymru yn y gorffennol.

Y cam nesaf yn y broses oedd gwehyddu’r edafedd yn frethyn llac, gorchwyl a fyddai’n digwydd gan amlaf ar yr aelwyd gartref drwy ddefnyddio gwŷdd pren (loom) syml. Yn y cyflwr hwn byddai ffibrau’r edafedd angen eu plethu’n dynn a’u cryfhau tra oedd y brethyn yn dal yn fudur ac yn llawn o olew a saim y ddafad. A hwn oedd yn gofyn am gyfraniad y pannwr, a hen broses ddigon aflan a drewllyd oedd pannu’r gwlân i gryfhau’r brethyn. Cyn i’r broses gael ei mecaneiddio, mewn pandy, y dull oedd gosod y brethyn llac mewn cafn llydan gyda digon o hen ddŵr piso drewllyd yn ei orchuddio er mwyn golchi’r saim a’r baw allan o’r defnydd. Yna byddai nifer o ferched fel arfer yn ymuno yn y cafn i’w sathru’n galed, ei bwyo a’i guro gyda’u traed hyd nes y byddai ffibrau’r gwlân yn cryfhau ac yn uno. Perthyn nifer o ganeuon gwerin Cymru i’r traddodiad hwn, a cheir sawl cân werin o’r Alban sydd yn cyfeirio at yr un gorchwyl. Dywedir bod y cyfenw cyffredin Walker yn Saesneg hefyd yn deillio o’r un traddodiad o bwyo’r brethyn yn y cafn.

Ymhen amser adeiladwyd pandai sefydlog i drin y gwlân yn fecanyddol o dan amgylchiadau llawer iawn iachach na gorfod ei droedio fel cynt.  Cofnodir bod y pandai cyntaf ym Mhrydain yn dyddio i’r ddeuddegfed ganrif yn Ne Lloegr, ac erbyn y bedwaredd ganrif ar ddeg, o dan nawdd y mynachlogydd Sistersaidd, yr oeddynt yn sefydliadau pwysig yng nghefn gwlad Cymru yn ogystal. Gorchwyl y pandy oedd glanhau a chryfhau ffibrau’r brethyn ac felly yr oedd yn hanfod fod yr adeilad yn derbyn cyflenwad digonol o ddŵr i weithio’r peirianwaith, sef yr olwyn ddŵr, yn ogystal ag i olchi’r defnydd. Peirianwaith mewnol yr adeilad oedd dwy ordd bren enfawr a oedd yn taro’n gyson a chaled ar y defnydd llac a oedd wedi ei daenu islaw mewn padell arbennig gydag ymylon crwm. Yr oedd blaenau’r ddwy ordd ar ffurf crib ac felly drwy daro’r brethyn yn erbyn ymylon crwm y badell islaw yr oeddynt hefyd yn ei droi a’i symud  ymlaen fel na fyddai’r brethyn yn cael ei niweidio. Gallasai’r pannu ddigwydd am oddeutu dwy awr – y pannu cyntaf mewn dŵr piso aflan, yr ail gyda chlai’r pannwr yn golchi’r defnydd, a’r trydydd mewn dŵr sebon cynnes. Yn dilyn proses y pannu byddai’r brethyn yn cael ei daenu ar fframiau pren gyda bachau haearn arbennig (tenters) i’w sychu a’i ymestyn yn yr haul. Y bachau hyn roddodd yr ymadrodd yn Saesneg ‘on tenterhooks’, megis ar biga’r drain,  ond a roddodd hefyd yr enw deintur yn Gymraeg sydd wedi ei ddiogelu i’r presennol  mewn enwau caeau. Byddai’r pannu yn crebachu’r deunydd i hanner ei faint ond gellid adfer peth o’r maint gwreiddiol, ond nid yn gyfan, wrth ei sychu yn yr haul.  Wedi gorffen y broses byddai angen codi blewyn y brethyn, gorchwyl a gyflawnid drwy ei gribo gyda llysiau’r cribau (teasle), planhigyn sydd â blew garw yn rhan ohono. Ar derfyn yr holl brosesau hyn byddai’r brethyn yn lân, a gwyn ei liw, ac yn barod i’w lifo  cyn ei ddanfon at y teiliwr neu’r gwehydd i’w drosi’n ddillad neu yn garthenni yn ôl y gofyn.

Yn Nyffryn Ogwen mae’r enw pandy wedi goroesi mewn dau leoliad arbennig, sef tyddyn y Pandy yn Nhregarth, ac ar Bont y Pandy ar yr A5 gerllaw Tyddyn Dicwm.  Er hynny, yr oedd dau bandy arall yn Nyffryn Ogwen, er nad adnabyddir hwy wrth yr enw pandy. Saif y cyntaf ym Melin Cochwillan, a’r ail ym Mhen Isa’r Nant yn Nant Ffrancon. Gwell trafod y pedwar yn unigol oherwydd eu hynodrwydd.

Pandy Craig y Pandy yn Nhregarth

Pandy Tregarth – cynllun anheddiad y Pandy a chofrestr y caeau yn 1768 gyda Chae’r Dentur bach rhif 54G; Archif Penrhyn Ychwanegol 2944, drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor

Cofnodir y Pandy hwn yn rhan o dyddyn o ychydig dros ugain acer yn Arolwg y Penrhyn yn 1768.  Lleolwyd y pandy islaw Craig y Pandy a chynhwysai’r tyddyn saith cae. Ymddengys bod adeiladau perthynol y pandy, y tŷ, a gardd y tŷ wedi eu lleoli ar safle pur eang o fwy na thair acer. Y cae arall holl bwysig a nodir oedd Cae’r Dentur Bach, llain at faintioli dwy acer, ac mae’r enw hwn wedi goroesi hyd y presennol ar y safle yn Nhregarth.  Mae lleoliad y pandy yn ddiddorol oherwydd na chafodd ei adeiladu ar lan afon, ond yn hytrach derbyniai’r dŵr o afonig fechan oedd yn tarddu ger Fronheulog cyn llifo i Waun y Pandy i’r gogledd o’r safle. Yno yr oedd llyn bychan yn derbyn y dŵr a fflodiart yn ei arwain i’r pandy pan fyddai’r gofyn. Ar y ffin â’r Pandy yr oedd fferm Moelyci ac mae yno hefyd gae o’r enw Cae’r Pandy, er mae’n bur annhebyg fod hwn yn dynodi safle pandy annibynnol i’r un a saif ar y terfyn yn Nhregarth. Serch hynny mae’n rhaid ystyried fod y Pandy islaw Craig y Pandy yn rhan o rwydwaith llawer ehangach o felinau a berthynai i ddalgylch Afon Cegin. Y llyn bychan yn Waun y Pandy oedd tarddle’r dŵr a redai i weithio’r felin flawd yn y Felin Hen a oedd i lawr y ffordd o Foelyci, tra ar afon Gegin yr oedd melin rawn arall yng Nghoed Howel gyda dŵr yr afon i droi’r felin wedi ei gronni y tro hwn mewn argae llawer mwy a oedd wedi ei lleoli i’r de yng Nglasinfryn.  Yr argae hwn oedd hefyd yn cyflewni dŵr i’r felin wlân a sefydlwyd yn y pentref yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, a’r datblygiad hwn, bid sicr, oedd uchafbwynt y crynswth melinau a adeiladwyd yn yr ardal hon.

Pandy Melin Cochwillan

Pandy Cochwillan – Rhan o Fap Arolwg y Penrhyn 1768 gan George Leigh. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor. Noder fod Pont y Pandy ar y chwith eithaf ; adeiladau Cochwillan i’r dde (Rhifau 35/36); pandy Cochwillan ar ganol uchaf y map ar lan yr afon Ogwen (Rhif 44); enw cae 44D = Cae Dentur.

Yr oedd y pandy hwn yn rhannu’r un safle ym Melin Cochwillan â’r felin flawd a’r odyn galch, ac o ganlyniad nid yr enw pandy oedd flaenaf  wrth gyfeirio at ei leoliad. Rhannai’r pandy yr un ffos ac a gyrchai ddŵr o Afon Ogwen i weithio’r felin, cyfleustra a oedd yn nodwedd gyffredin mewn sawl safle arall debyg yng Nghymru. Mae’r pandy, fel y felin, wedi eu cofnodi yn Arolwg y Penrhyn yn 1768, a chan bod eu lleoliad mor agos at blasty Cochwillan ar y dorlan uwchlaw, gellid ystyried efallai y byddai dyddiad eu sefydlu yr un mor gynnar â’r plasty yn y Canol Oesoedd. Mae’r Arolwg yn cofnodi’r Pandy fel tyddyn o 13 acer ac mae Cae’r Dentur yn llain amlwg yn yr uned sy’n mesur ychydig yn fwy na dwy acer mewn maint. Mae yno hefyd Cae Haidd, sy’n dair acer mewn maint, a pherthynas y cae hwn â’r felin y drws nesaf yn fater o gryn ddiddordeb o nodi nad oedd caeau yn rhan o uned y felin. Ar ddyddiad yr Arolwg nid oedd tenant yn y Felin nac yn Nhŷ’r Felin, tra enwir Robert Thomas yn y Pandy. Mae’r Arolwg yn cofnodi un ffaith arall ddiddorol sef bod rhan o’r Allt Wyllt ar lan yr afon wedi ei difrodi mewn gorlifiad ac mae hwn bid sicr yn cyfeirio at orlifiadau difrifol a ddigwyddodd yn yr ardal ychydig flynyddoedd cyn dyddiad yr Arolwg.

Pandy Pont y Pandy

Pont y Pandy – cynllun anheddiad y Pandy yn 1786; noder adeiladau’r pandy (1) ar lan afon Ogwen cyn i ffordd fawr Telford chwalu’r safle yn 1819; mae afon Llan yn ymuno â’r Ogwen yn 1h; mae ffos y pandy yn cychwyn yn 2/4 ac yn ail ymuno â’r Ogwen yn (1). Archifau’r Penrhyn, PFA/6/186 drwy ganiatâd Archifau a Casgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor

Mae Pont y Pandy yn cofnodi enw’r pandy a chwalwyd pan adeiladwyd y bont a’r ffordd bost gan Telford yn y lleoliad hwn yn 1819.  Mae Telford hefyd yn cofnodi yn un o’i gynlluniau rhag baratoawl i’r ffordd, enw’r pandy fel Pandy Coetmor, a dyna sefydlu’r ffaith paham nad oes cyfeiriad ato yn Arolwg y Penrhyn yn 1768. Mae Pont y Pandy ac Afon y Llan yn dynodi’r ffin rhwng stadau’r Penrhyn a Choetmor ac felly James Coytmor Pugh ac nid Richard Pennant oedd perchennog y pandy yn y ddeunawfed ganrif. Yn 1786 gwnaeth William Earl, y tir fesurydd o Norwich a gynlluniodd fapiau Arolwg Penrhyn yn 1768, gynllun o safle’r pandy ar gyfer y perchennog uchod. Ynddo mae lleoliadau’r adeiladau wedi eu dangos yn glir cyn bod y ffordd bost wedi eu gwahanu. Ar lan yr afon mae dau adeilad gyda’u gerddi perthynol wedi eu dynodi, a lled un cae i’r dwyrain ddau adeilad gefn wrth gefn.

Pont y Pandy – llwybr y ffos yn codi o’r Ogwen – llun drwy garedigrwydd Einion Thomas

Dengys y cynllun y perthynai deunaw cae i’r pandy, cyfanswm o ddau ddeg pum acer i’r uned, ond yn dra anffodus ni enwir y caeau yn y gofrestr.  Erbyn 1839 dengys cofnod y Degwm fod yr eiddo wedi ei rannu yn ddau, un yn uned o 10 acer yn perthyn i John Thomas, a’r llall o 11 acer ym meddiant Edward Parry.  Serch hynny, yr oedd adeiladau’r pandy wedi eu gwarchod yn naliad John Thomas er eu bod bellach wedi eu rhannu ar y naill ochr gan ffordd Telford.  Mae’n rhesymol gofyn a oedd y pandy yn dal mewn gwaith erbyn hynny? Ychydig iawn o olion y pandy a erys hyd heddiw ar ochr yr afon. Ar y lan i’r de gellir canfod gwely’r ffos a oedd yn bwydo’r pandy, ac mae mur allanol yr adeilad i’w weld yn sbecian o dan domen enfawr o bridd sy’n gorchuddio’r safle ers yn ddiweddar. Ar ochr y dwyrain o’r ffordd mae’r adeiladau yno, y tŷ a dwy siambr ar un llawr, yn coleddu’r enw  Pandy, ond ymchwil pellach yn unig a all sefydlu pa mor wreiddiol yw eu hadeiladwaith.

Pont y Pandy yn 1840 – manylyn o fap y degwm yn dangos ffordd Telford yn rhannu’r safle; noder fod y ddau fwthyn y tu uchaf i’r ffordd yn sefyll hyd heddiw

Penisa’r Nant

Nid oes tystiolaeth ysgrifenedig i brofi mai pandy oedd yr adeilad sy’n rhannu’r un safle â’r llaethdy enwog a adeiladwyd gan Richard Pennant i’w wraig Anna Susannah ym Mhenisa’r Nant. Ond mae un ffaith arbennig sy’n awgrymu hynny. Yn Afon Ogwen rhwng Llyn Dolawen a Llyn Pont Ogwen mae Llyn Dentur a’i leoliad fwy neu lai yn union gyferbyn a Phenisa’r Nant, ac ar y llethr  uwchlaw mae yno hefyd Fryn Dentur. Gan nad oedd Richard Pennant wedi sefydlu llaethdy ei wraig tan ddiwedd y ddeunawfed ganrif nid yw’r enwau hyn yn ymddangos yn yr Arolwg a awdurdododd ef o stad y Penrhyn yn 1768. Rhaid dyfalu felly fod y llaethdy a’r felin yn cydoesi, ac o ddyfalu ymhellach ofyn beth oedd pwrpas adeiladu’r felin onid oedd pandy fel mae’r enwau dentur yn eu hawgrymu yn y gymdogaeth agos? O dderbyn yr ymresymiad hwn gellir synhwyro fod y pandy yn rhan o gynlluniau arloesol Richard Pennant i gyfoethogi economi ei stad. Golygai sefydlu’r pandy gost ariannol cychwynnol mewn agor ffos o Afon y Berthen yn Nhynymaes gryn hanner milltir i ffwrdd i bweru’r adeiladau ar y safle, ac o wneud hynny gellir ystyried pa mor fanteisiol oedd sefydlu’r pandy a’r llaethdy yn ogystal â’r fferm fodel yn Nolawen i sbarduno’r economi leol. O durio ymhellach yn archifau stad y Penrhyn mae’n sicr y canfyddir tystiolaeth ddogfennol a fyddai’n profi, neu’n gwrthbrofi, y dehongliad uchod o’r pandy ym Mhenisa’r Nant.

Penisa’r Nant yn 1855; noder llwybr y ffos o afon Berthen oedd yn gweithio’r pandy; manylyn o Fap Johnson, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor.

Wedi pwyso a mesur y dystiolaeth am bandai Dyffryn Ogwen ystyrir bod tri ohonynt wedi eu sefydlu o leiaf cyn cyfnod canol y ddeunawfed ganrif, ac y gallasai un ohonynt o leiaf olrhain ei hynafiaeth yn ôl i gyfnod llawer cynharach yn y Canol Oesoedd. Enghraifft ddiweddarach fyddai’r pandy ym Mhenisa’r Nant, os cywir y dadansoddiad, ond fel y tri arall yr oedd hwn hefyd yn adlewyrchu pwysigrwydd y diwydiant gwlân yn economi amaethyddol Dyffryn Ogwen mewn oes a fu.

Diolch i Einion Thomas, Fron Ogwen, Hendyrpeg ac i Thelma Morris, Llandegfan am eu cymorth wrth ‘sgwennu’r pill hwn.

Ffynhonnell

Iorwerth C Peate, 1933. Y Crefftwr yng Nghymru – rhagymadrodd i hanes crefft. Pennod 4 – nyddu a gweu. Aberystwyth

Porth Penrhyn

Abercegin – llun gan artist anhysbys o’r hafan cyn dyddiad ei throi yn borthladd swyddogol

Datblygwyd y porthladd yn Aber Cegin i allforio llechi Chwarel y Penrhyn i bedwar ban byd. Yn 1786 sicrhaodd Richard Pennant angorfa yn Aber Cegin drwy brydles gan Esgob Bangor a’i dasg yn awr oedd datblygu porthladd masnachol i dderbyn llongau i’w llwytho oddi ar y cei yn hytrach nag o’r traeth. Y ‘pwll’ yn Aber Cegin oedd pen llanw’r môr i’r afon ac yno yn 1790 adeiladwyd y cei cyntaf i dderbyn llongau o 300 i 400 tunnell. Adeiladwr o Bentir, Thomas Knowles, oedd yn gyfrifol am gyflawni’r gwaith ac ymestynnai’r cei hyd at 600 troedfedd i gyfeiriad y môr. Yn 1803 ychwanegwyd at y cei cyntaf i gyrraedd allan ymhellach i ddŵr pen llanw, datblygiad a fyddai’n caniatáu i longau gyrraedd at ddwy ochr y cei. Datblygiad pwysig arall oedd adeiladu tramffordd y chwarel yn 1801 i drosglwyddo cynnyrch y gloddfa yn effeithiol i’r cei. Cost y ddwy fenter i Pennant, y cei a’r dramffordd, oedd £170,000. I gyflawni’r gofyn mewn marchnad oedd yn ehangu’n gyflym ychwanegwyd at y cei gwreiddiol drachefn yn 1820 i dderbyn 100 o longau ac yn 1855 adeiladwyd ail gei gan greu doc mewnol rhwng yr hen a’r newydd. Bryd hynny cysylltwyd Porth Penrhyn gyda dolen i brif reilffordd yr LNWR, ond rhaid oedd aros tan 1879 cyn y troswyd  tramffordd y chwarel yn rheilffordd i drafnidiaeth stem. Fel terminws y rheilffordd adeiladwyd sied arbennig i gynnal a chadw injans stem y brif lein, ac ynddi hefyd byddai injans llai, ond prysur, y porthladd yn cael eu tanio a’u gweinyddu.

Cynllun Robert Williams, mab William Williams o Borth Penrhyn yn 1803 – drwy garedigrwydd a chaniatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor

O’r cychwyn cyntaf datblygwyd y porthladd i fod yn ganolfan ddiwydiannol yn ogystal â safle masnachol. Fel un o aelodau seneddol dinas Lerpwl yr oedd gan Pennant gysylltiad agos gyda diwydianwyr y dref a masnach caethwasiaeth ryngwladol ei eiddo yn Jamaica. Ei gyfaill mawr oedd  Samuel Worthington, masnachwr blawd o Lerpwl a sefydlydd crochendy’r Herculaneum yn y ddinas. Drwy drefniant rhwng y ddau penderfynwyd mewnforio callestr o Sussex ac Iwerddon drwy Aber Cegin i’w falu yn y Felin Isaf yn Llandygái cyn ei ddanfon yn ôl i’r crochendy i wydro wyneb y llestri. Symudodd Worthington i fyw i Landygái a phenodwyd ef yn gyfrifol am werthiant cynnyrch y chwarel, swydd o fawr bwys oherwydd y dirwasgiad yn y farchnad o ganlyniad i drethiant uchel y llywodraeth ar lechi ac effeithiau’r rhyfel gyda Ffrainc. Drwy ei gysylltiadau gallai ef drefnu masnach ehangach i’r llechi a’u hallforio  i borthladdoedd pellach na Lerpwl ac Iwerddon. Yn 1801 sefydlwyd ffatri i gynhyrchu llechi ysgrifennu yn y porthladd, diwydiant nad oedd yn drethadwy, ac erbyn 1804 cynhyrchai’r gwaith 136,000 o dabledi gan ddefnyddio 3000 troedfedd o goed fframio a chyflogi rhwng 25 a 30 o fechgyn. Cymaint oedd llwyddiant y fenter hyd nes ennill marchnad eu prif gystadleuwyr yn y Swistir a difrodi’r diwydiant yno. Cymerodd y Penrhyn ofalaeth lawn o’r ffatri yn 1829 ac fe’i hehangwyd ymhellach yn 1847. Cyn hynny yr oedd diwydiannau eraill wedi eu sefydlu yno i gynnwys yn 1828 tair odyn galch ac erbyn 1874 gweithdy peirianyddol i drin yr injans stem a gyflwynwyd gyntaf i’r porthladd yn 1874. Ychwanegwyd atynt injans prif linell y chwarel yn 1878 pan adeiladwyd sied arbennig i’w cadw. Yr oedd prysurdeb y porthladd yn ei anterth yn ystod chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac allforion llechi yn cyrraedd marchnadoedd Cyfandir Ewrop a’r Unol Daleithiau, a hyd at 20 llong y mis yn gadael y cei a chyfanswm o 35,000 tunnell o lechi’r flwyddyn yn cael eu hallforio. Adeiladwyd dwy lifddor gadarn i gronni dyfroedd Afon Cegin yn llyn eang i’r de o’r bont sy’n arwain i’r porthladd, ac yr oedd gan y llyn hwn bwrpas arbennig i hwyluso trafnidiaeth forol y porthladd. Pan fyddai llongau trymlwythog ar gychwyn eu mordaith, a’r llanw yn rhy isel i’w hwylio’n rhwydd,  yna agorid y llifddorau gan adael i ddŵr y llyn lifo  i’r cei gan chwyddo’r llanw isel yn ddigon uchel i hwylio’r llongau trymaf yn ddidramgwydd ar eu taith.

Porthladd Penrhyn cyn 1900, llun drwy garedigrwydd a chaniatâd y diweddar Alaw Jones, Parc Moch

Law yn llaw â gweithgaredd prysur y porthladd yr oedd hefyd i ddatblygu fel canolbwynt gweinyddol y chwarel a stad y Penrhyn. Yn ei gyffiniau agos yr oedd Lime Grove cartref Benjamin Wyatt, asiant cyntaf stad y Penrhyn a benodwyd i’r swydd gan Richard Pennant yn 1786. Y gŵr hirben a dylanwadol hwn a benderfynodd ddatblygu aber Afon Cegin i fod yn borthladd, ac yn ystod cyfnod o 33 mlynedd o wasanaeth hyd at ei farwolaeth yn 1818 cynlluniodd nifer o ddatblygiadau pellach yn y porthladd. Mae yno gasgliad o adeiladau gweinyddol pwysig ar y cei sy’n cynnwys tŷ mawreddog Swyddfa’r Porthladd, a adeiladwyd yn 1832 i gynllun gan Benjamin Wyatt mewn arddull bensaernïol regency. Yno hefyd mae prif swyddfa weinyddol stad y Penrhyn a adeiladwyd mewn arddull italianate yn 1860. Mae pensaernïaeth yr adeiladau hyn, amrediad diwydiannol y safle, a’i brif swyddogaeth fel canolbwynt allforio llechi chwarel y Penrhyn i’r byd, yn destament i lwyddiant a hyder stad y Penrhyn yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Cynllun y porthladd yn 1917

Ffynhonnell

David Thomas. 1952. Hen Longau Sir Gaernarfon. Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, Caernarfon.

J I C Boyd. 1985.      Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford.

Elis-Williams. 1988. Bangor port of Beaumaris; the nineteenth centuary shipbuilders and shipowners of Bangor, Gwasanaeth Archifau Cyngor Gwynedd, Caernarfon.