Y Llys a’r drefgor

Mae’r nodyn hwn yn ail drafod pwnc a gafodd sylw ar y wefan rai misoedd yn ôl o dan bennawd trefgor Cororion a’r Wern Fawr. Y mae a wnelo â threfn weinyddol a llywodraethol Cymru, a Gwynedd yn benodol, o dan y tywysogion Llywelyn Fawr (1173-1240), Dafydd ap Llywelyn (bu farw 1246) a Llywelyn ein Llyw Olaf (bu farw 1282) yn y drydedd ganrif ar ddeg. Abergwyngregyn, neu Abergarthcelyn fel y gelwid ef bryd hynny, oedd safle maerdref bwysicaf cwmwd Arllechwedd Uchaf a lleoliad Llys y Tywysogion am agos i 60 mlynedd hyd oni diddymwyd grym Gwynedd gan goncwest y Brenin Seisnig Edward y cyntaf yn 1284. Gan fod Aber yn rhannu arfordir y Fenai â phlwyf Llanllechid mae dylanwad trefn weinyddol y llys i’w ganfod yn y rhan hon o’r ardal estynedig hyd heddiw.

Trefn ffiwdal oedd yr un a weinyddwyd gan y Tywysogion yng Ngwynedd, megis a fodolai, fwy neu lai, yng ngweddill cyfandir Ewrop yn ystod yr un cyfnod. Y Tywysog oedd y teyrn a llywodraethai ei deyrnas yng ngogledd Cymru drwy gyfrwng nifer o is raniadau gweinyddol. Rhennid y cantref, fel y brif uned, yn nifer o gymydau, a’r cymydau hyn wedyn wedi eu his-drefnu yn drefgorau. Y cwmwd oedd yr uned lywodraethol bwysicaf gyda gweinyddwyr y tywysog yn ymweld â hwy yn fisol er mwyn casglu’r rhent a threfnu’r gwasanaethau a oedd yn ddyledus i’r Tywysog. Ar farwolaeth Llywelyn ap Gruffydd yn 1284 awdurdododd Edward gynnal ystent i gofnodi holl feddiannau’r Tywysog drwy ei diriogaeth, ond ysywaeth ni oroesodd y ddogfen hon. Yn 1352 trefnwyd ail ystent a adnabyddir fel y Record of Caernarvon, dogfen mewn Lladin yn cofnodi holl gymydau a threfgorau’r dalaith ac sy’n ddrych i ddeall cymhlethdodau tirfeddiant y cyfnod yn ogystal â’r newidiadau sylfaenol a orfodwyd ar y deyrnas gan y goncwest. Perthynai dwy elfen i ddaliadaeth y tir – y tir rhydd a oedd ym meddiant y tylwyth, a’r tir taeog a oedd yng ngofal y gwŷr caeth. Yn y tir rhydd, rhwymau perthynas hyd at y bedwaredd genhedlaeth a oedd yn sicrhau’r tir yn yr hyn a elwid yn wely neu’n afael. Dan y drefn Gymreig, ar farwolaeth sylfaenydd y gwely rhennid y tir rhwng y brodyr, y cefndryd ac yn olaf y cyfyrdyr, ond ar gyrraedd y bedwaredd genhedlaeth byddai’r tir yn perthyn i’r deiliad olaf fel y gallasai ef ail gychwyn y broses o rannu ei etifeddiaeth. Disgwylid i ddeiliaid y gwely rhydd gyfrannu at ofynion milwrol y tywysog a bod yn bresennol hefyd yn y llys bob tair wythnos ac yn yr uchel lys pan fo’r gofyn. Yn ychwanegol yr oedd deiliaid y gwely i dalu rhent isel am yr etifeddiaeth yn ogystal â chyfrannu at rai taliadau ychwanegol. Yn y tir caeth yr oedd y taeog ynghlwm â’r tir ac yn gyfrifol am dalu dyledion trymach mewn rhent a gwasanaethau i’r tywysog. Yr oedd gan y tywysog hefyd ei diriogaeth ei hun yn arbennig yn y Faerdref, ond hefyd ym mhob cwmwd, a chyfrifoldeb y taeog fyddai i drin y tir hwn a chyfrannu o’i chynnyrch mewn anifail a chnwd at fuddiant y tywysog. Yn ychwanegol perthynai hafodydd i’r tywysog ar lethrau’r ucheldir ble byddai ei wartheg yn pori yn yr haf.

Pwysigrwydd y gwely fel uned tir oedd fod iddo sail gyfreithiol yn ogystal â bod yn nodwedd ddaearyddol ar lawr gwlad, wele – hwn yw’r tir a berthyn i mi am gwehelyth ond mae hefyd yn sylfaen i’n cynhaliaeth! Yn ôl gorchmynion cyfraith Hywel Dda, a gofnodwyd ddwy ganrif yn gynharach na chyfnod y Tywysogion, yr oedd mesuriadau rheolaidd i gynnwys y rhaniadau tir – pedair erw mewn tyddyn; 16 erw mewn gafael, ac yn y blaen, hyd y drefgor oedd â 256 erw. Cyfyd problemau anodd wrth geisio trosglwyddo’r mesuriadau materol hyn yn ddarnau o dir gyda ffiniau cydnabyddedig i’w diffinio. Ar lawr gwlad cynrychiolid y gwely gan gyfres o renciau hir, cyfochrog a gweladwy, ond ymysg y rhain byddai unedau’r tylwyth ar wasgar yn hytrach na bod ar ffurf un bloc cryno. 

Fel y gellid disgwyl mae tiroedd cysylltiol y llys yn perthyn yn bennaf i ddyffryn ac ucheldir Aber. Yno y ceir llu o enwau sy’n dynodi pwysigrwydd y sefydliad – Henfaes, sef y maes gwreiddiol, Ty’n y Mŵd sef safle castell mwnt a beili Normanaidd o’r unfed ganrif ar ddeg, ac yn ei gysgod safle neuadd y Llys a ddarganfuwyd mewn archwiliadau archeolegol diweddar. Yno roedd hefyd Llwyn Ednyfed Fychan, ac Ednyfed oedd disdain Llywelyn ap Iorwerth; Llys Sgolaig, sef cartref y clerc yng ngweinyddiaeth y gyfundrefn; Llys Madog, ac ef oedd ysgrifennydd Llywelyn ap Gruffydd; Pentre Du, sef pen eithaf yr uned amaethyddol a chartref y taeogion. Yna yn yr ucheldir roedd yr hafodydd – Hafod Meuryn, Hafod Nant Rhaeadr a Hafod y Gelyn, yr olaf oedd bwthyn hela’r tywysogion, ac uwchlaw ar y bryniau y ffriddoedd pori yn Nant Mawan (Anafon), Nanhysglain a’r Cras. Ond yn ogystal perthynai tiroedd y Llys i arfordir y gorllewin o Aber fel mae enwau megis Ty’n yr Hendref, Tai’r Meibion a’r Wig yn eu cyfleu, ac yno hefyd ceir cyfeiriadau fel Nant Heilyn, a Heilyn ap Cynfrig oedd un o lys genhadon Llywelyn ap Iorwerth; a Chae Gwilym Ddu, sef y barwn William de Breos a ddienyddiwyd gan Lywelyn ap Iorwerth yn 1230. Ac yn y caeau o gylch Tai’r Meibion gwelir rhith y gyfundrefn amaethyddol yn y rhenciau isel sy’n brigo’n donnau ansylweddol eu maint drwy wyneb y borfa bresennol a hefyd yn y llwyfannau sefydlog unionsyth sydd yn nodweddion amlwg yn nhirlun y bryn uwchlaw Tai’r Meibion.

Er tryloywder tystiolaeth y Record of Caernarvon am berchnogaeth y tir, y rhenti dyledus a’r gwasanaethau a oedd i’w cyflawni i’r oruchwyliaeth, eto erys y broblem ddaearyddol o sefydlu ffiniau i’r trefgorddau. Mewn astudiaeth ddiweddar o gwmwd Nantconwy, un o’r pedwar cwmwd yng nghantref Arllechwedd , a oedd yn cynnwys trefgorddau caeth Trefriw a Dolwyddelan, trefgorau rhydd Cwmllanerch a Betws a threfgorddau cymysg Penmachno a Gwedir (Gwydir), dim ond mewn tri achos yn unig y gellir canfod sail i ffiniau’r gwahanol unedau hyn o fewn y cwmwd.

^{The vile of Cororion  1352 (by James Wyatt). Rhan o gynllun Wyatt o Drefgor Creuwyrion yn nodi y gafaelion yn ôl eu trefn yn y cynllun gwreiddiol er nad oes sicrwydd ynghylch ei ddilysrwydd.  Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn PFA/6/2944}

Eto mae un ddogfen bwysig ymhlith papurau Stad y Penrhyn sydd efallai yn cyflwyno tystiolaeth pur wahanol am ffiniau’r unedau o fewn trefgor Cororion mewn un rhan o Ddyffryn Ogwen. Mae’r ddogfen ar ffurf map ac mae’n werth cofnodi’r teitl yn llawn cyn ceisio ei ddadansoddi.  … the ville of Creuwyrion , now Llandegai parish in the hundred of  Uchaph … showing the probable positions of the different Gavels mentioned in the extent of Edw(ard).  Mae cryn ddadlau ynghylch dilysrwydd y map hwn a beth yn union oedd y bwriad o’i greu yn y lle cyntaf. Mae’r map yn dyddio i gyfnod Richard Pennant, Arglwydd cyntaf y Penrhyn, ac mae’n bur debyg yn gopi ar raddfa llawer llai ei faint a’i gynnwys o un o fapiau George Leigh sy’n rhan o Arolwg y Penrhyn yn 1768. Ynddo nodir safle y porthladd yn Aber Cegin, baddondy gwraig Richard ar y traeth gerllaw’r Penrhyn a bras leoliad y chwarel ym Mraich y Cafn, manylion sydd yn dyddio’r map yn derfynol i ddegawd olaf y ddeunawfed ganrif.  Mae tiriogaeth y map yn ymestyn o lan y Fenai i Gapel Curig yn y de, sef holl ymestyniad plwyf Llandygái fel y nodwyd yn y teitl. Mae terfyn y de felly yn ffinio â threfgor Gwedir yng nghwmwd Nantconwy yng nghapel Curig. Defnyddiwyd y map hefyd fel sail i gynnwys ychwanegiadau diweddarach megis yn ardal Tregarth, Mynydd Llandygai ac ardal chwarel Cae Braich y Cafn sy’n nodi llociau amgáu yn dyddio yn bennaf rhwng 1718 a 1850 yn ôl nodiadau ymyl ddalen y map. Serch hynny sylwer fod lloc Bodfeurig wedi ei gofnodi mewn dogfen rent o gyfnod y Frenhines Elizabeth yn yr unfed ganrif ar bymtheg.

Beth sydd a wnelo hyn â threfgor Creuwyrion?  Awgrymir y defnyddiwyd map o gyfnod diweddarach i gofnodi trefn, lleoliad daearyddol a pherchnogaeth y 9 gafael a berthynai i’r drefgor yn Cororion fel y’u rhestrwyd yn ystent 1352. Nodir yn nheitl y map mai lleoliad tebygol sydd i’r gafaelion, ond ystyrir bod eu dilyniant o Afon Menai i Gapel Curig yn un cywir a bod y ffiniau rhyngddynt, er efallai yn rhai cyffredinol, eto yn dderbyniol yn ddaearyddol. O edrych yn fanwl ar y map canfyddir fod sawl llawysgrifen wedi cyfrannu i’w ffurf derfynol, ond mae’r ysgrifen sy’n nodi enwau’r unedau yn amlwg gyson drwyddo, fel yn wir y llawysgrifen lai ei maint sy’n cofnodi nodweddion manwl rhai o’r gafaelion. Cynnwys y rhestr hon enwau sy’n cyfateb i ffermydd yn y gymuned heddiw – er enghraifft Cefn y Coed yng ngafael 2, Coed Howel yng ngafael 3 a Moelyci yng ngafael 5 – ac onid tybed fod y manylion hyn yn nodi arwyddocâd arbennig i’r gafaelion unigol? Serch hynny o fewn tiriogaeth Gafel Arthergon y llyn yn unig a gofnodir yng Nghororion ac yno enw Perthi Corniog sy’n dwyn y sylw pennaf. Pam hynny tybed, a pha mor gywir yw ffiniau’r gafaelion a ddangosir? Pe defnyddid yr ystadegau maint yn ôl cyfraith Hywel, yna mae’n amlwg mai ffiniau cyffredinol iawn a ganfyddir ar y map. O ganlyniad mae pob gafael a ddynodir yn llawer mwy nag 16 acer a chan hynny mae cyfanswm holl erwau’r trefgorau yn fwy na 256 erw.

^{Manylyn o fap Arolwg y Penrhyn 1768 yn dangos ardal trefgor Creuwyrion (Cororion). Noder lleoliad llyn Cororion yn y canol isaf a tair fferm Cororion  gyda’r rhifau 21, 22, 23. Map drwy ganiatâd a charedigrwydd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Archif Penrhyn Ychwanegol 2944}

Os cywir y dadansoddiad uchod  yna mae’n rhaid bod unigolyn anhysbys, neu aelodau o gorff cynharach, wedi cyfleu rhywfaint o dystiolaeth o Ladin y Record of Caernarvon i fap y Penrhyn erbyn diwedd y ddeunawfed ganrif. Yn niffyg gwybodaeth byddai’n ddiwerth pendroni ymhellach ynghylch y ffynhonnell debygol ond cyfyd un cwestiwn arall sydd yn werth ei ystyried – beth oedd y rheswm dros fodolaeth y map?  Bernir mai Benjamin Wyatt, prif asiant a strategydd cyfrwys Richard Pennant, oedd awdur y map, a’i ddefnydd tebygol fyddai i gadarnhau hawl difwlch ei feistr ers y bedwaredd ganrif ar ddeg i diriogaeth cyfran helaeth o Ddyffryn Ogwen fel yr ymgorfforir ef heddiw ym mhlwyf presennol Llandygái. Y ddogfen hon oedd i gadarnhau hawl y Penrhyn i diroedd y byddai’r Goron hefyd yn ei hawlio, a’r trysor, wrth gwrs, oedd gwirio meddiant Richard Pennant o chwarel Cae Braich y Cafn. Beth feddyliai’r Tywysogion tybed am y fath ffugio?

Y Conservative Club

Adeilad y Clwb o Ffordd y Stesion

Mae dyddiau bodolaeth y Clwb uchod yn perthyn i gyfnod amhenodol yn ystod chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg, os nad cynt, a byddai’n rhesymol ceisio ei osod yng nghyd-destun yr hyn a ddigwyddai ym Methesda yn ystod y cyfnod cythryblus hwn yn hanes yr ardal. Yn 1886 derbyniodd George Sholto yr olyniaeth i stad y Penrhyn ar farwolaeth ei dad.  Ei gam cyntaf oedd diddymu cytundeb Pennant Lloyd, y cytundeb bregus a sefydlodd gymod yn 1874 rhwng y gweithlu a’r perchennog yn Chwarel y Penrhyn. Arweiniodd y cam byrbwyll hwn at ymraniad diwydiannol ar raddfa eithriadol flinderus a gyrhaeddodd ei benllanw mewn streic yn 1896/97 ac yn derfynol yn y streic fawr yn 1900/03.

Ar gychwyn y cyfnod hwn yn 1882 sefydlwyd y The Bethesda Temperance Cafe mewn adeilad pwrpasol a adeiladwyd yn rhan o Deras Penrhyn fel rhan o ddatblygiad gan stad y Penrhyn i adnewyddu porth y gogledd o’r pentref.  Yr oedd amcanion sefydlu y Cafe yn berffaith eglur, ei brif fwriad oedd creu canolfan ddirwestol a fyddai’n denu holl weithwyr yr ardal o’r tafarnau, yn hen ac yn ieuanc, gan gynnig iddynt adloniant a chyfleoedd i fraenaru’r meddwl. I wireddu’r ddelfryd adeiladwyd canolfan ac ynddi fyrddau chwarae billiards, darllenfa papurau newydd a neuadd amlochrog ei defnydd ar gyfer cynnal cyngherddau a darlithoedd. Ariannwyd y fenter mewn buddsoddiadau o £1 y pen gan 3000 o gefnogwyr ac yn ebrwydd talwyd cost yr adeilad a’i gynnwys, sef oddeutu £2800.

Sut y bu’r sefydliad hwn fetamorffeiddio yn Bethesda Conservative Club sy’n fater o gryn ryfeddod, ond eto efallai, nid mor annisgwyl yng nghyd-destun y cyfnod. Pennaf gyfranddaliwr y Cafe oedd yr Arglwydd Penrhyn; cadeirydd y pwyllgor rheoli oedd rheolwr stad y Penrhyn, y Cyrnol Sackville West; ac ar y bwrdd penodwyd gwraig yr Arglwydd Penrhyn; cynrychiolwyr o fyd diwydiant a busnes; cefnogwyr yr Eglwys Anglicanaidd gan gynnwys ficer Eglwys St Ann’s, ac yn olaf, megis coeg mewn drama, dri aelod o weithlu chwarel y Penrhyn.  Faint o’r aelodau hyn a drawsnewidiwyd yn bwyllgorwyr y Conservative Club nid oes gofnod, ond nodir mai Sackville West a urddwyd yn gadeirydd y clwb.  Serch hynny, mae enwau nifer a gymerodd ran i ddathlu agoriad Y Cafe yn 1882 hefyd yn ymddangos yn rhestr mynychwyr ‘y second grand entertainment this season’ a gynhaliwyd  ym mis Tachwedd 1889 yn y Conservative Club. Yn eu plith yr oedd y Parchedigion J. Morgan ac E. R. Jenkins, Mrs E. Philip Williams, gwraig ysgrifennydd y Cafe, a T. H. Owen, Brynllwyd, swyddog yn Chwarel y Penrhyn, a llywydd cynhennus y Conservative Club a fynnai ddadleuon cyhoeddus ar faterion politicaidd dibwys, yn gyntaf yn 1881 mewn gwrthdrawiad â’r Parchedig Thomas Roberts, gweinidog Capel Jerusalem, a’r ail dro yn 1885 gydag ymladdwr ffyrnicach nag ef yn W. J Parry.

 Bethesda ar fin suddo i enbydrwydd y streic fawr mae’n ddiddorol sylwi pwy arall a enwyd ymysg pwysigion yr ardal a fynychodd y ‘grand entertainment’ yn 1889. Yn eu mysg yr oedd Doctor y chwarel a’i ferch; cyfreithiwr; swyddog o swyddfa’r chwarel; preswyliwr tŷ bonedd Ogwen Banc; tafarnwr y Royal Stag; deiliad tyddynnod yr Ynys a Hirdir ym Mynydd Llandygái; a nifer o ardalwyr Bethesda, gyda’r mwyafrif yn byw mewn rhannau o’r pentref a berchenogid gan stad y Penrhyn. Yr oedd llawer mwy yn bresennol yn ôl adroddiad y North Wales Chronicle  ond cynhwyswyd hwy yn unig o dan bennawd yr etc’s.

Nid camsyniad yw dychmygu fod cynnwys y ‘grand entertainment’ ychydig yn llai uchelgeisiol ei nod na delfrydau gwreiddiol cwmni dirwestol y Cafe. Yn y cyngerdd cafwyd cymysgedd o eitemau gan unawdwyr, rhai yn canu caneuon Cymreig megis, ’Yr eneth dlawd amddifad’, ‘Merch y melinydd’ ac ‘Ar y don’, ac eraill yn perfformio amrywiaeth o ganeuon, Saesneg, rhai yn ddifri a rhai yn ddigri, gan gynnwys ‘Clara Nolan’s ball’, ‘The Young man who lived on a common’ a ‘Rootity Toot, she plays the flute’ a’r cantorion hyn wedi eu gwisgo’n addas i gyfleu rhialtwch y caneuon. Cafwyd hefyd ddatganiadau mwy syber ar y piano gan un ac ar y ffidil gan un arall, ac yn yr egwyl o ugain munud rhwng rhan gyntaf y cyngerdd a’r ail gwrandawyd ar Mr Thomas Parry, gŵr o Ddolwyddelan ac arweinydd y noson, yn traddodi ‘ a stirring political speech’.  Ysywaeth, ni chofnodwyd ei chynnwys gan golofnydd y North Wales Chronicle. Eitem gychwynnol y cyngerdd oedd, yng ngeiriau’r colofnydd unwaith eto – ‘song and chorus ‘ Land of my fathers’’, ac i goroni’r noson ‘The National Anthem’ terminated a most successful entertainment’.

Ond ymhlith tincial y llestri gweigion yr oedd cyfnod bradwrus y streic fawr ar gychwyn a buan y trodd y Conservative Club yn gyrchfan i hybu’r rhai a fynnai weithio drwy gydol yr anghydfod. Yno yr arhosai’r niferoedd ychwanegol o heddweision a ddanfonid i’r pentref o dro i dro i gadw’r heddwch, ac yno hefyd y preswyliai Percival Jones, un o’r dychweledigion cyntaf i dorri’r streic, llofnodwr cyson i gyhoeddiadau pleidiol yr awdurdodau, a gŵr y cyfeirid ato’n ddirmygus yn y Wasg Gymraeg fel ‘biliard marker yn y cafe’. Rhoddodd terfyn y streic yn 1903 derfyn hefyd i hanes sinigaidd y Bethesda Conservative Club a’i ail greu yn y flwyddyn honno yn sefydliad llai cynhennus o dan arweiniad mwy cymodlon y Bethesda United Club.

Ffynhonnell

The Conservative Club – erthygl yn The North Wales Chronicle, 23 Tachwedd, 1889.

Eglwys Llanllechid

Yn ôl traddodiad danfonodd uchelwr o Lydaw, Ifor Hael, ei fab Tegai a’i ferch Llechid, yn genhadon i Gymru yn ystod y seithfed ganrif Oed Crist gan sefydlu’r eglwysi sy’n dwyn eu henwau yn Nyffryn Ogwen.  Cyfeiriwyd at yr eglwys ganoloesol gyntaf yn Llanllechid mewn rhestr gwerth o Norwich yn dyddio i 1284, ond ni chanfyddir enw rheithor cyntaf yr eglwys, Robert Evans, Deon Bangor, hyd 1534. Disgrifiwyd yr eglwys fel adeilad hir ac isel yn cynnwys corff yn mesur 14.9 medr (49 troedfedd) wrth 14.6 medr (48 troedfedd) ei hyd a 6 medr (20 troedfedd) wrth 14.6 medr (48 troedfedd) yn y gangell. Yr oedd iddi lawr carreg a lle i 214 o gymunwyr addoli. Yn y pen deheuol adeiladwyd capel gweddi bychan, ond dengys bras gynllun o’r eglwys yn 1768 fod adeilad bychan yn cydio yn y pen dwyreiniol yn ogystal, gan roddi i’r adeilad siâp llythyren C y tu wyneb allan.

Manylyn o fap Arolwg y Penrhyn 1768 yn dangos braslun o ffurf eglwys ganoloesol Llanllechig. O Archif Penrhyn Ychwanegol 2944, drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor

Nodir fod seiliau’r eglwys gynnar wedi’u lleoli i’r dwyrain o’r eglwys bresennol. Amgylchynwyd yr eglwys gan y fynwent hirsgwar ei ffurf gyda mur uchel yn ei chau ar ymyl y ffordd, ond yr oedd gweddill y fynwent yn agored i’r caeau a’i hamgylchynai. Yr oedd y fynedfa yn arwain o’r ffordd ar ymyl y dwyrain.

Porth eglwys wreiddiol Llanllechid o’r canol oesoedd a gynhwyswyd o fewn adeiladwaith yr eglwys bresennol

Mae adeiladwaith y porth gwreiddiol bellach yn arwain i is ystafell ar ymyl orllewinol yr eglwys tra bo porth presennol yr eglwys yn dyddio o gyfnod ail adeiladu’r eglwys.

Cynhaliwyd ymchwiliad gan esgob Bangor yn 1623 i’r holl gwynion yn erbyn offeiriaid ei esgobaeth. Yn Llanllechid cydnabyddid mai dim ond tri gwasanaeth y flwyddyn a gynhelid, er bod traddodiad yn mynnu mai yn y Pasg yn unig y cynhelid y gwasanaeth blynyddol. Achwynwyd hefyd fod ceffylau’r rheithor y Dr Gruffydd William (1587?- 1673) yn halogi’r fynwent. Y Dr Gruffydd hwn oedd rheithor Llanllechid ac am gyfnod byr ei arhosiad cyflwynodd eglwys Llanllechid i wleidyddiaeth wenwynig yr eglwys, y frenhiniaeth a’r senedd yn ystod cyfnod y Rhyfel Cartref yn yr ail ganrif ar bymtheg.

Brodor o gylch Llanrug oedd Gruffydd Williams. Addysgwyd ef yn lleol cyn mynd yn fachgen 16 oed i ysgol Eglwys Grist, Rhydychen. Oddi yno aeth i Goleg Iesu, Caergrawnt gan raddio yn 1606. Cymhwysodd ei hun ymhellach drwy ennill nifer o raddau uwch gan gynnwys gradd Doethor mewn Diwinyddiaeth yn 1621. Ordeiniwyd ef yn offeiriad yn 1607 a dechreuodd ddringo yn gyflym iawn drwy rengoedd yr eglwys. Bu’n ddarlithydd yng ngholeg eglwys gadeiriol Sant Paul a derbyniodd reithoriaeth un o blwyfi’r ddinas drwy ddylanwad ei gyfaill a’i noddwr John Williams (gweler Tŷ John Iorc a Y Dalar Hir). Yn anffodus iddo ataliwyd ei yrfa eglwysig yn 1616 pan bregethodd, fel cefnogwr brwd i’r brenin, yn erbyn y Piwritaniaid a chyhoeddi llyfr The Resolutions of Pilate nad oedd yn dderbyniol gan esgob Llundain. Gwaharddwyd ef rhag pregethu ond drwy ymyrraeth ffafriol ar ei ran gan Archesgob Caergaint penodwyd ef yn rheithor Llanllechid. Mae blynyddoedd ei arhosiad yn Llanllechid yn cyfateb i gyfnod rhwng 1617 ac 1621, ond nid i 1634 fel y nodir gan Hugh Derfel. Nid oedd yn gyfnod hawdd oherwydd croesodd gleddyfau diwinyddol a gwleidyddol â Lewis Bayly, esgob Bangor, a oedd yn Biwritan rhonc. Unwaith yn rhagor achubwyd ei gam gan archesgob Caergaint, ond erbyn 1624 ymadawodd am Gaergrawnt ac yn 1625 penodwyd ef yn gaplan teuluol Iarll cyntaf Penfro.

Dychwelodd yn ôl i’r gogledd yn 1626 a derbyniodd reithoriaeth Trefdraeth ym Môn. Penodwyd ef yn gaplan brenhinol yn 1636 a’r un flwyddyn gwnaed ef yn ddeon eglwys  gadeiriol Bangor, swydd a gadwodd mewn enw o leiaf hyd ddiwedd ei oes. Bu’n agos at gael ei wneud yn diwtor i’r Tywysog Charles a Dug Caerloyw yn 1636 ond ni enillodd gefnogaeth yr archesgob William Laud ac aeth y swydd i ffefryn arall. Yn 1641 cysegrwyd Griffith yn esgob Ossory (Swydd Kildare) yn Iwerddon yn yr un flwyddyn ag y derbyniodd ei gydwladwr a’i gyfaill John Williams ffafriaeth y brenin a’i wneud yn esgob Caerefrog. Fis yn unig wedi ei ddyrchafu yn Ossory gorfu i Griffith ffoi o Iwerddon pan dorrodd gwrthryfel allan yn y wlad a dihangodd i’w gartref yn swydd Northampton. Yr oedd y blynyddoedd a ddilynodd rhwng 1645 a’r Adferiad yn 1660 yn rhai eithriadol gythryblus ac ansefydlog yn ei fywyd wrth iddo deithio o un man i’r llall yn ddi-angor, weithiau yn Northampton neu Rydychen, yn Llundain neu Iwerddon, ac am gyfnod estynedig yn Llanllechid. Difrodwyd ei gartref yn Northampton gan filwyr y Weriniaeth gan adael ei wraig a’i blant yn dlodion, ac ar daith o Ddulyn i Gymru yn 1647 ymosodwyd arno gan ddwyn ei arian a’i adael ar ofyn ei gyfeillion. Drwy’r cyfnod hwn yr oedd ei fywyd mewn perygl ac mae’n rhyfeddol na chafodd ei garcharu a’i ddienyddio o ystyried mai ef oedd un o awduron mwyaf cyson , toreithiog a tanbaid ei gyfnod yn ei gondemniad o’r Senedd a chulni ei chrefydd Biwritanaidd. Llosgwyd ei gyfrol The Grand Rebellion yn gyhoeddus yn 1647 ac yn ei gyfrol fawr The Great Antichrist Reveled yn 1660 mae’n disgrifio’r llywodraeth yn San Steffan fel ‘a collected pack or multitude of hypocritical, heretical, blasphemous and most scandalous wicked men that have fulfilled all the prophecies of the Scripture’. Pa ryfedd felly nad oedd ei feirniadaeth yn dderbyniol gan ei elynion!

Ond pam y dychwelodd i Lanllechid tua 1647? Yno yr oedd ganddo eiddo a brynodd, mae’n debyg, yng nghyfnod ei arhosiad cyntaf fel offeiriad yr eglwys yn 1617. Ef oedd perchennog Plas Hwfa, yn ogystal ag un tyddyn, pedwar tŷ a naw cae, eiddo tipyn llai rhodresgar na’r hyn yr oedd yn gyfarwydd ag o mewn rhannau eraill o’r wlad, ond eiddo a’i cynhaliodd yn llafurio fel tyddynwr cyffredin drwy gyfnod estynedig ei arhosiad. Tybed a fyddai wedi cyfarfod â’i noddwr mewn dyddiau gwell, John Williams, a ffodd hefyd, yn ôl traddodiad, i Ddyffryn Ogwen? Go brin, efallai, gan fod John yn chwarae ffon ddwybig yn ystod y cyfnod hwn yn cyfryngu gyda’r Seneddwyr ar ôl cael ei amddifadu o’i loches yng nghastell Conwy. Serch hynny yr oedd Griffith yn bresennol yng nghynhebrwng John yn eglwys Llandygai yn 1650.

Sut dylid gwerthfawrogi bywyd Griffith Williams yr offeiriad gyda’i gysylltiadau brenhinol a’r offeiriad gwrthodedig a alltudiwyd i Lanllechid? Mewn oes eithriadol dymhestlog a gwenwynig ei chysylltiadau gwleidyddol gellir awgrymu mai offeiriad bydol yn hytrach nag un ysbrydol ydoedd, gyda’i uchelgais ar ddringo ysgol hierarchaidd yr eglwys a chadw ffafrau’r frenhiniaeth. Ni ellir amau ei allu ysgolheigaidd, ei ddewrder mewn print na’i deyrngarwch i’r brenin a’i harweiniodd at dlodi personol. Nid oedd cyfaddawdu yn rhan o’i gymeriad ac yn ystod cynni eithaf ei gyfnod yn Llanllechid gwrthododd fywoliaeth fras eglwys yn swydd Gaerhirfryn yn ogystal â chynnig o dâl o £100 y flwyddyn gan y Senedd ar yr amod y byddai’n ymostwng i’r drefn. Ar y llaw arall yr oedd ei deyrngarwch i’r brenin yn fwy felly nag i’w deulu. Cafodd ei wysio gerbron yr uchel gomisiwn yn 1636 am esgeuluso ei wraig a gorfu iddo arwyddo ymrwymiad gwerth £500 y byddai o hynny ymlaen yn ei pharchu fel y dylai bonheddwr barchu ei wraig. Ac yn Llanllechid mae’n bur debyg y byddai ei geffylau wedi derbyn mwy o’i sylw na’i blwyfolion. Ond ar ei farwolaeth nid anghofiodd ei ddyled i Lanllechid. Yn ei ewyllys yn 1671 barnodd fod gwerth trethadwy ei eiddo yn y plwyf i’w ddefnyddio er sefydlu elusen i gynnal y tlodion, ymrwymiad o ddyngarwch gan ŵr eithriadol fydol ei fuchedd.

Ffynonellau

Hughes, Hugh Derfel. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Dodd, A.H.. 1968. A History of Caernarvonshire, 1284-1900. Caernarvonshire Historical Society. Caernarfon.

Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion. 1953. Bywgraffiadur Cymreig hyd 1940. Llundain

Y Dalar Hir

Adroddir bod offeiriad eglwys Llanllechid yn fuan ar ôl adeiladu’r eglwys newydd yn 1846 wedi penderfynu dadorchuddio rhai o’r beddrodau cynnar yn y fynwent. Darganfu nifer o feddrodau, ac un o’r rhai mwyaf diddorol oedd y feddrod fwrdd sydd yn y fynwent heddiw ond a leolwyd yn wreiddiol i’r gogledd o safle’r hen eglwys.  Mae’r bedd, sy’n dyddio o 1682, yn coffáu William Buckley o Goyden a fu farw’n wyth deg oed ar ymweliad â’i deulu a oedd yn byw ym mhlasty Coetmor. Dywedir ei fod yn briod â merch y plasty. Achos ei farwolaeth oedd iddo gael ei daro gan fellten, ond edrydd traddodiad iddo gael ei ladd ym mrwydr y Dalar Hir.

Ymladdwyd y frwydr hon ar 5 Mehefin 1648 yng nghyffiniau fferm y Wig ar ddolydd gwastad plwyf Llanllechid sy’n ffinio Afon Menai. Brwydr ydoedd rhwng dilynwyr y Brenin a chefnogwyr y Seneddwyr yn y Rhyfel Cartref a rwygodd gymdeithas Prydain yn yr ail ganrif ar bymtheg. Yn 1643 ar ddechrau’r anghydfod yr oedd cefnogaeth uchelwyr Gwynedd yn gadarn a diwyro i’r brenin ond wedi hynny erydodd y gefnogaeth wrth i luoedd y Seneddwyr roi pwysau ar eu teyrngarwch ac ymosod o’r dwyrain ar eu tiriogaeth. Syr John Owen, Clenennau (1600-1666) oedd y ffigur mwyaf blaenllaw ymysg y brenhinwyr. Roedd yn ymladdwr dewr a di-ildio ac yn ŵr cyson ei deyrngarwch i’r brenin. Ar ddechrau’r rhyfel ef oedd cadfridog catrawd troedfilwyr Gwynedd a frwydrodd ar ran y brenin mewn nifer o ymladdfeydd yn Lloegr.  Anafwyd Syr John ym mrwydr Bryste ganol 1643 ac yn ddiweddarach yn yr un flwyddyn fe’i penodwyd yn raglaw Reading. Y flwyddyn ganlynol derbyniodd swydd fel rhaglaw Castell Conwy, penodiad nad oedd wrth fodd John Williams, Archesgob Caer Efrog, a oedd wedi ymgartrefu yn y castell wedi iddo gael ei ddarostwng o’i uchel benodiad yn yr eglwys gan y Seneddwyr. Erbyn 1646 roedd byddin Thomas Mytton, cadfridog lluoedd y Seneddwyr yn y gogledd wedi meddiannu Castell Conwy a gorfu i Syr John ildio i’w fyddin. Fe’i dirwywyd yn drwm a’i alltudio i dawelwch ei stad yn Clenennau.

Syr John Owen Clenennau, llun drwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru

Ym mis Mawrth 1648 dechreuodd Syr John Owen gynllunio gwrthymosodiad yn erbyn y Seneddwyr yng Ngwynedd. Erbyn hynny roedd Thomas Mytton wedi meddiannu castell Caernarfon ac fe gychwynnodd Syr John nifer o gyrchoedd bychan yn erbyn ei gadarnle. Fis yn ddiweddarach ehangodd Syr John ei fyddin i gynnwys 150 o farchfilwyr a 120 o droedfilwyr gan ymosod ar Mytton  a oedd a byddin fechan o 20 marchfilwr a 60 troedfilwr o dan warchae yn y castell. Danfonodd Mytton am gymorth a chasglwyd garsiwn o tua 100 o droedfilwyr a 69 marchfilwr o Gaer a Chonwy i ddod i’w gynorthwyo, a hynny o dan arweinyddiaeth Twisleton, rhaglaw Dinbych, a Carter rhaglaw Conwy. Cyfarfu byddin Syr John â byddin y Seneddwyr mewn brwydr symudol ar y Dalar Hir ar 5 Mehefin. Bu’r frwydr ar y cychwyn yn llwyddiannus i’r Brenhinwyr ond bwriwyd Syr John oddi ar ei geffyl ac fe’i hanafwyd a’i gymryd yn garcharor gan roi terfyn buan i’r holl ymrafael. Yn y sgarmes adroddir bod 30 o filwyr cyffredin Syr John wedi’u lladd a 100 wedi’u cymryd yn garcharorion tra bo gweddill gwŷr y pladuriau a’r picffyrch wedi ffoi. Yn ôl tystiolaeth Hugh Derfel yr oedd y ‘Cadben Bukley’ hefyd yn un o’r rhai a laddwyd.

Ar derfyn y frwydr aed â Syr John i Lundain a’i garcharu yng nghastell Windsor. Dedfrydwyd ef i’w ddienyddio, ond drwy ymbil ei gyfeillion cafodd bardwn ac fe’i hanfonwyd yn ôl i’w stad yn Clenennau. Bu raid iddo eto dalu dirwyon drud am ei gamweddau. Derbyniodd y Cadben Taylor, a fu’n gyfrifol am fwrw Syr John oddi ar ei geffyl, wobr o £200 am ei orchest ac roedd yr arian i’w gymryd o etifeddiaeth Syr John. Derbyniodd y ddau raglaw Twisleton a Carte  wobr o £1,000 yr un am eu gwasanaeth gorchestol yn y frwydr â’r arian hwnnw i’w gymryd o ystadau y rhai a orchfygwyd yn y rhyfel. Yn dilyn y frwydr cynhaliwyd cyrch o ddychryn ac ysbeilio yn ardal Llanllechid gan fintai o filwyr buddugoliaethus, gan ychwanegu at boen a diflastod cymdeithas gyffredin a oedd eisoes mewn cynni mawr. Adroddir bod ffosydd y frwydr i’w canfod yn y caeau gerllaw y Wig a bod  pelennau magnel wedi’u canfod mor bell i ffwrdd â Bronydd, ac eraill yn dra annisgwyl mor bell â Phlas Hwfa yn Llanllechid.

Mae’n bur debyg fod helynt y frwydr, hanes y cyrchoedd a ddilynodd ac enwau’r rhai a gymerodd ran wedi tyfu i fod yn rhan o chwedloniaeth lafar Dyffryn Ogwen a gofnodwyd gan Hugh Derfel Hughes. Rhaid dychwelyd felly at hanes y Cadben Bukley a gladdwyd ym mynwent Eglwys Llanllechid. Tybed ai chwedloniaeth sy’n ei anfarwoli fel un a laddwyd ym mrwydr y Dalar Hir tra, mewn gwirionedd, iddo gael ei gladdu fel y bonheddwr William Buckley ddeugain mlynedd yn ddiweddarach ar ôl cael ei daro gan fellten yng Nghoetmor.

Ffynonellau

Hughes, Hugh Derfel. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda.

Dodd, A.H.  1968. A History of Caernarvonshire 1284-1900.  Caernarvonshire Historical Society,  Dinbych.

Cae’r Mynydd

Y mae i Gae’r Mynydd ym Mynydd Llandygái hanes cymhleth a diddorol iawn. Sôn yr ydym am gyfnod cymharol fyr rhwng 1790 ac 1805, ond cyfnod eithriadol bwysig yn hanes Dyffryn Ogwen pan oedd Richard Pennant, arglwydd cyntaf stad y Penrhyn, yn sefydlu ei chwarel lechi ar lethrau’r Fronllwyd yng Nghae Braich y Cafn. Yr oedd y fenter yn llwyddiannus ac yn cynnig potensial eithriadol o’i datblygu. Yr oedd cymhlethdodau cenedlaethol a rhyngwladol yn rhwystro gwireddu’r potensial hwnnw er hynny. Y bygythiad rhyngwladol oedd y rhyfel rhwng Ffrainc a Phrydain, rhyfel Napoleon Boneparte, a ddechreuodd yn 1793, a’i effeithiau’n rhwystro datblygu marchnadoedd ar y cyfandir. Ymhellach, yr oedd llongau rhyfel Ffrainc yn gysgod parhaol ar arfordir Prydain gan atal  mynediad i’r farchnad dramor hyd oni ddaeth y rhyfel i’w therfyn gyda buddugoliaeth Trafalgar yn 1815. Yn nes adref yr oedd penderfyniad llywodraeth Prydain i godi treth o 20% ar lechi, ac yn ddiweddarach 40%, er mwyn diogelu cynhyrchwyr teils de Lloegr yn rhwystr eithriadol anhaeddiannol i ddatblygiad y diwydiant.

Canlyniad y rhwystrau hyn oedd colledion yn y farchnad lechi a chyfnod o ansicrwydd yn y chwarel a arweiniodd at ddiswyddo hyd at 300 o chwarelwyr yng Nghae Braich y Cafn. Yr oedd sgil effeithiau’r dirwasgiad yn bur ddifrifol ac roedd yn bosibl y gallasai’r cyni arwain at anghydfod cymdeithasol, bygythiad na allai Richard Pennant a’i brif swyddogion, William Williams a Benjamin Wyatt, ei anwybyddu. Ymateb Pennant oedd cyfeirio’r di-waith i lafurio ar gynlluniau ymarferol ac uchelgeisiol i wella isadeiledd plwyf Llandygái. Un o’r cynlluniau oedd adeiladu estyniad i Ffordd y Lord yn 1798 i gyrraedd at Gapel Curig a gwasanaethu yno westy’r Royal. Cynllun arall o’r un cyfnod oedd adeiladu porthladd yn Aber Cegin a’i gysylltu yn 1801 â’r chwarel gyda thramffordd ar reiliau. Yn 1796 ymgymerodd ag un cynllun arall, llawer mwy di-nod, ond un oedd â goblygiadau cymdeithasol tra arwyddocao, sef awdurdodi plannu can acer o datws ar ffridd agored i’r gogledd o’r chwarel. Defnyddiwyd y dull Gwyddelig o blannu – dull rhwydd o greu gwely lle mae tatws yn y rhes gyntaf yn cael eu gorchuddio gan dywarchen y rhes nesaf gan ailadrodd y broses hyd at ddiwedd y llain. Mewn cyfnod o gyni mawr, a thrwy ei raslonrwydd, golygodd y cynllun nad oedd plwyfolion ei ystâd ym Mynydd Llandygái yn wynebu newyn. Ychwanegodd  Pennant at y fwydlen drwy yrru penwaig o un o oradau’r Penrhyn i leddfu’r cyni. Cyfeiriwyd at y gwely tatws fel Cae’r Mynydd.

Ar yr un pryd ag yr oedd Pennant yn cyflawni ei wasanaeth dyngarol i’w blwyfolion yr oedd hefyd yng nghanol brwydr etholiadol i gynrychioli Sir Gaernarfon yn y Senedd. Ei wrthwynebydd oedd Syr Robert Williams o’r Friars ym Miwmares a oedd yn Chwig yn ôl ei ddaliadau gwleidyddol. Ef a orfu mewn etholiad eithriadol gynhennus a phersonol annymunol pan ymosodwyd yn gyhoeddus ar Pennant fel Tori mewn cyfres o bamffledi ffiaidd a  dialgar. Yn yr ornest ymosodwyd ar Pennant ar sgwâr Conwy gan ŵr yn chwifio ‘dwy gigwain dridaint’ a thatws a phenwaig ynghlwm wrthynt ac yn ei gyfarch yn ddirmygus fel ‘Arglwydd y pytatws a’r penwaig’. O ganlyniad i’r ymrafael honnir fod Pennant wedi tyngu y byddai’n gofalu bod gwellt yn tyfu ym marchnad ac ar heolydd Conwy. Os gwir yr honiad,  yna daeth ei gyfle yn 1802 pan gynlluniwyd y Ffordd Dyrpeg o Bentrefoelas i Landygái i gyfeirio drwy Gapel Curig a Nant Ffrancon gan osgoi Llanrwst a Chonwy.

Ond i ddychwelyd yn ôl i Gae’r Mynydd. Cynllun a weithredodd am un flwyddyn yn unig fu planhigfa datws Cae’r Mynydd ac mae’n eithaf tebygol  na fyddai wedi bod yn  llwyddiannus yn y blynyddoedd canlynol oherwydd amodau hinsoddol tra anghyffredin.  Adwaenir  y tair blynedd 1798, 1799 a 1800 fel blynyddoedd o brinder ym Mhrydain pan fethodd cnydau bwyd dyfu drwy’r  holl deyrnas. Cofnodir 1798 fel blwyddyn o sychder mawr a ddilynwyd yn 1799 gan eira a rhew caled a barhaodd hyd at fis Mehefin ac a ddilynwyd gan lifogydd enfawr ym mis Gorffennaf. Patrwm tebyg oedd i’r flwyddyn ganlynol gydag eira a rhew a barhaodd hyd at yr haf gan atal plannu cnydau hyd weddill y flwyddyn. Yn yr argyfwng canmolwyd graslonrwydd Richard Pennant yn lleol ond drwy ymyrraeth y Llywodraeth yn ganolog yr arbedwyd dinasyddion y wlad rhag newynu.

Rhesi tatws Cae’r Mynydd heddiw

Ond ddau gan mlynedd yn ddiweddarach a fyddai’n deg holi ynghylch cymhellion Richard Pennant yng Nghae’r Mynydd?  Ef wedi’r cyfan oedd y diwydiannwr uchelgeisiol yr oedd ei olud yn deillio o blanhigfeydd siwgr Jamaica.  Ai ymgais i ddiwyllio rhan o weundir agored a diffrwyth Moelyci drwy lafur rhad ac am ddim ei blwyfolion oedd y gwely tatws? Ac ai tacteg i ennill sylw cyhoeddus i’w ymgyrch etholiadol oedd rhannu bwyd â’i weithlu difreintiedig?  Chwi ddarllenwyr diduedd a gaiff benderfynu p’un ai dyngarwr hael ei gymwynas oedd Pennant ynteu arch gyfalafwr cyfrwys a breintiedig.

Dodd, A.H.  1968. A History of Caernarvonshire 1284-1900. Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. Dinbych.

Hughes, Hugh Derfel. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda