Lôn Las Ogwen

Derbynfa rheilffordd y chwarel yn y fynedfa i’r Felin Fawr fel yr oedd oddeutu 1920

Mae llwybr Lôn Las Ogwen rhwng y Felin Fawr a safle hen ysbyty’r chwarel ym Mryn Llwyd yn cofnodi dau begwn yn hanes cyflogaeth yn chwarel y Penrhyn. Wrth rodio’r llwybr heddiw mae’n anodd dychmygu’r prysurdeb a fu yn y rhan hon o’r chwarel. I’r de o bont Coed y Parc lleolwyd y brif dderbynfa i holl wagenni’r chwarel a oedd yn cario’r llechi gorffenedig i’r porthladd yn aber Cegin. Y ddolen gyswllt hollbwysig rhwng y chwarel a’r dderbynfa oedd yr Allt Fawr y mae ei lleoliad yn tra arglwyddiaethu uwchlaw safle’r llwybr troed heddiw.

Llwybr y rheilffordd fel yr oedd cyn 1890 yn dolennu hyd ymyl tomennydd rwbel y chwarel ond sydd heddiw yn droedffordd y Lôn Las

Ond cyn adeiladu’r allt, y ddolen gyswllt oedd y rheilffordd a redai hyd lwybr y Lôn Las heibio i’r ysbyty yn fwa wrth droed y tomennydd rwbel hyd nes cyrraedd y Felin Fawr.  Cyn dyddiau’r rheilffordd mae’n bur debyg mai hwn oedd llwybr y dramffordd geffylau o’r chwarel i’r Felin Fawr yn ogystal, ac felly mae troedffordd y Lôn Las yn cyfeirio’n ôl i gyfnod cynnar iawn yn hanes cloddfa Cae Braich y Cafn. Rhwng 1890 ac 1900 yr ataliwyd ar lwybr y rheilffordd ac y dargyfeiriwyd holl drafnidiaeth y chwarel i redeg o bonc Red Lion, prif ganolfan cynhyrchu’r gwaith, drwy’r Allt Fawr ac ymlaen i’r dderbynfa ger y Felin Fawr.

Yr Alltfawr yn cysylltu rhwng prif bonc weithredol y chwarel, Red Lion, a’r Felin Fawr

Wrth droed murddun hen ysbyty’r chwarel, ar y ffordd fawr ger pont Ty’n Tŵr, saif adeiladau a oedd gynt yn perthyn i ysgol Pont Tŵr. Adeiladwyd yr ysgol yn 1830 ar lain o dir a roddwyd gan deulu’r Penrhyn a chyda cyfraniadau gan y chwarelwyr. Ar y cychwyn gweithredai fel ysgol rydd yn addysgu plant o ardal gyfagos Llyn Meurig a phentrefan Braichmelyn a oedd yn ehangu ei maint yn ystod y cyfnod hwn. Yn ddiweddarach perthynai’r ysgol i’r Gymdeithas Genedlaethol, mudiad a sefydlwyd i addysgu plant a oedd yn mynychu’r eglwys Anglicanaidd.

Ysgol Tŷ’n Tŵr

Yn 1864 yr oedd 148 o fechgyn a 144 o enethod ar y llyfrau o dan ofal dau athro. Terfynwyd ar ei defnydd fel ysgol ddyddiol yn 1915, ac wedi hynny fe’i defnyddiwyd i amryfal ddibenion hyd nes ei throsi yn nifer o anheddau. Dywedir bod bechgyn o’r ysgol hon yn cael mynediad rhwydd i weithio yn y chwarel, ac yn ddiweddarach am gyfnod yn y 1950au ymlaen defnyddiwyd yr adeilad fel canolfan i hyfforddi prentisiaid ar gyfer y chwarel. Mae’n berthnasol cofio hefyd fod prentisiaid a ddymunai ddilyn crefftau arbenigol yn derbyn hyfforddiant ymarferol yng ngwahanol adrannau’r Felin Fawr, ac yn y chwarel ei hun yr oedd sied yr ‘hogia bach’ lle dysgid y prentisiaid sut i hollti a naddu llechi. Dyma oedd pegwn dechrau’r daith i weithio yn y chwarel, ac, yn gyffredinol, yr oedd gan y Penrhyn enw da am hyfforddi ei gweithlu ar gychwyn gyrfa.

Pegwn arall cyflogaeth y chwarel oedd y waliau tin domen sydd â’u gweddillion maluriedig i’w gweld ar fin llwybr y Lôn Las uwchlaw Grisiau Cochion. Lleolwyd y waliau answyddogol hyn, ac mae o leiaf dair os nad pedair wal i’w gweld, yn llythrennol yn nhin y domen fawr sydd yn gysgod uwchlaw llwybr y Lôn Las.

Waliau maluriedig ar fin y Lôn Las uwchlaw Grisiau Cochion – Cwt tin doman

Yma yr oedd dynion a oedd wedi colli eu gwaith yn y chwarel am amryfal resymau yn rwbela ar y tomennydd ac yn naddu llechi o’r clytiau gwastraff yn y waliau sydd bellach yn furddynnod. Dywedir bod cerrig da yn cael eu taflu’n fwriadol dros y domen er mwyn hwyluso’r mentrau answyddogol hyn. Gallasai awdurdodau’r chwarel gau llygad i weithgaredd answyddogol o’r math hwn cyn belled â bod y cynnyrch yn cael ei werthu drwy sianelau swyddogol y gwaith fel bod y gyfundrefn yn ennill mwy na cheiniog o lafur y di-waith. Nid oedd awdurdodau chwarel y Penrhyn yn enwog am eu haelioni i’r rhai nad oedd mwyach yn gyflogedig ganddynt, ond i fod yn deg nid elusen oedd y chwarel wedi’r cyfan.

Wrth gerdded y llwybr heddiw nodweddir llechwedd serth y domen uwchlaw Grisiau Cochion gan glytiau llechfaen enfawr, rhai ohonynt, efallai, wedi eu bwrw yn gymwynasgar fwriadol ar gyfer gofynion naddwyr y waliau tin doman. Ond perthyn i gyfnod diweddarach cwmni rhyngwladol yn hanes y chwarel y mae mwyafrif llethol y clytiau hyn. Adroddir bod dymchwel y cerrig dros ymyl y domen yn bolisi bwriadol gan y cwmni, mesur pur ynfyd a oedd yn sicr yn peryglu’r tai islaw. A dyna yn union a ddigwyddodd pan rowliodd un clwt enfawr i libart cefn un o dai Grisiau Cochion gan greu braw a phryder i’r perchennog tanllyd ei dymer! Ond gwelodd y preswylydd ei gyfle hefyd, ac fel hen chwarelwr medrus ei grefft, fe naddodd y clwt yn flociau taclus a’u defnyddio, yn rhad ac am ddim, i adeiladu cwt swmpus yn lloches i’w gerbyd. Ac felly mae dau begwn cyflogaeth i’w gweld hyd heddiw ar droedffordd y Lôn Las.

Gwybodaeth

Tecwyn Hughes, Ffordd Gerlan, Gerlan; Idris Lewis, Dôlwern, Bethesda

Ffynhonnell

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

UNESCO a Thirlun Hanesyddol Dyffryn Ogwen

Ac mae Bethesda bellach yn rhan o gynllun Safle Treftadaeth y Byd yn hobnobio gyda Phyramidiau’r Aifft, Machu Picchu ym Mheriw, y Taj Mahal yn India a Chôr y Cewri yn Lloegr, i enwi ond dyrnaid o safleoedd byd-eang sydd ar restr dreftadaeth UNESCO! Ond gyda’r dynodiad daw cyfrifoldeb, a chyfrifoldeb sydd efallai heb ei egluro’n llawn gan y rhai sydd wedi hyrwyddo, ac a fydd o hyn allan, yn gwarchod y cynllun. Does dim dwywaith fod hwn yn gam pwysig yn hanes chwarelyddiaeth gogledd-orllewin Cymru, yn un i’w longyfarch a’i dderbyn yn wresog gan ei fod yn cynnig cyfleoedd arbennig i ddatblygiadau economaidd, amgylcheddol a diwylliannol os cânt eu datblygu yn gynaliadwy a chymeradwy er budd ein cymdeithas yn lleol ac yn genedlaethol yng Nghymru.

Ond beth fydd ein cyfrifoldeb ni ym Methesda o fod yn rhan o’r cynllun hwn, a beth yn union sydd gan Fethesda i’w gynnig yn weladwy mewn dynodiad sydd mor uchelgeisiol ei bwyslais ar gadwraeth y safleoedd chwarelyddol a gwarchodaeth y tirlun hanesyddol? Ar un amser, yr oedd tirwedd Dyffryn Ogwen yn ddrych digymar i lafur ac ymroddiad y gorffennol. Nid hynny mo’r gwirionedd mwyach. Mae’r chwarel mewn gwaith, y pentref yn bod, a’r gymdeithas ar ei newydd wedd yn ffyniannus. Ond o edrych yn ofalus diflannodd sglein y tirlun hanesyddol drwy esgeulustod a dibristod hanner canrif a mwy o ddryllio ein treftadaeth.

Pan sefydlwyd Parc Cenedlaethol Eryri ym mhumdegau’r ganrif ddiwethaf, gadawyd pob un o’r pentrefi chwarelyddol yn ynysoedd a oedd yn rhy frwnt i’w cynnwys o fewn tiriogaeth y Parc. A dyna eironi’r sefyllfa heddiw, sef mai’r ynysoedd ‘brwnt’ yw’r ‘perlau’ sydd i’w gwarchod fel rhan o’r cynllun treftadaeth. Canlyniad yr esgymuno bwriadol oedd iddo greu agwedd gwbl ddibris at gadwraeth ein treftadaeth hanesyddol. Dechreuodd yr alanastra yn Nyffryn Ogwen pan aeth Chwarel y Penrhyn i ddwylo barus cwmni rhyngwladol, a dilynwyd hyn gan gynllun y Swyddfa Gymreig, fel yr oedd bryd hynny, i chwalu hen chwarel Pantdreiniog yng nghanol y pentref oherwydd peryglon y safle. Yn dra anffodus, bu i’r ddau drefniant greu agwedd o ddiffyg parch yn y gymuned at ein treftadaeth hanesyddol, ac yn fwy anffodus fyth, cafwyd yr awdurdodau cadwraethol sydd heddiw yn heidio, blithdrafflith, i warchod ein treftadaeth hanesyddol – Stad y Penrhyn, Cyngor Sir Gwynedd, Yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, CADW, Y Comisiwn Brenhinol, Y Parc Cenedlaethol, a’r sefydliadau eraill sy’n perthyn i’r consortiwm cadwraethol – yn hepian cysgu megis wrth ddrws agored y stabal.

Mawredd ponciau chwarel y Penrhyn cyn y distryw

Chwarel y Penrhyn oedd gem bensaernïol holl chwareli gogledd Cymru, yn gyfanwaith cymesur, urddasol a naddwyd ris wrth ris i glogwyni’r Fronllwyd drwy lafur cenedlaethau o chwarelwyr diwyd. Ac yr oedd harddwch i’w ganfod yn nhrefnusrwydd y distryw. Diflannodd yr hen ogoniant pan bwrcaswyd y chwarel gan gwmni barus rhyng-genedlaethol gan gychwyn cyfnod o ysbeilio’r gloddfa i ennill y geiniog olaf drwy ddistryw ffrwydrol direol. Yr oedd y chwarel yn hen ffasiwn ac angen ei moderneiddio, ond nid drwy fandaleiddio ei gorffennol. Chwalwyd y ponciau ar ochr chwith y gwaith, arllwyswyd miloedd ar filoedd o dunelli o rwbel i lenwi’r twll, a rhwygwyd peirianwaith y systemau heidrolig oedd wedi ei weithio drwy gydol cyfnod ei datblygiad – peiriannau a oedd yn eu dydd ymhlith y mwyaf blaengar ym myd chwarelyddiaeth. Gyda chynllunio mwy hyderus gallesid fod wedi arbed rhannau mwyaf hanesyddol y gwaith i’w gwarchod yn gofadeiliau byw ar gyfer addysgu’r dyfodol. Ac er ein gwarth, cofadail mwyaf gwarthus y chwarel yw’r ysbyty yn ei chyflwr cyfeiliornus, sefydliad a gyfrannodd yn arloesol yn ei ddydd at feddygaeth gymunedol a chenedlaethol. A gwell peidio â sôn am reilffordd y chwarel a werthwyd yn ddigywilydd yn sgrap, a’r injans stêm yn drysorau i’w gweld mewn sefydliadau mwy goleuedig ledled Prydain a’r tu hwnt, ond yr un bellach yn pwffian yn hudolus yn Nyffryn Ogwen.

Y Stryd Fawr cyn bod ceir

Y Stryd Fawr cyn bod ceir

A hanes tebyg sydd i gadwraeth pentref Bethesda – nid yr harddaf o bentrefi Cymru ond un sydd ag iddo gymeriad unigryw. Amgylchiadau gwahanol sydd wedi amddifadu’r pentref o’i dreftadaeth ddiwylliannol. Aethpwyd ati’n ddi-feind i chwalu y rhan fwyaf o gapeli’r fro – Carmel, Carneddi, Giatws, Hermon, Salem, Siloam, Tabernacl, Treflys,  Saron, Peniel, Penygroes, Amana, Gerlan – oll yn sefydliadau ysbrydol a diwylliannol ac yn gofgolofnau pwysig yn y tirlun hanesyddol. Paham y distryw heb ystyried dulliau mwy cynhwysol o gadwraeth gynaliadwy? A dyna hanes trist stryd fawr y pentref. Yr oedd i’r stryd fawr ei statws fel prif wythïen fasnach y gymuned, tra ei bod hi hefyd yn enghraifft gyflawn, ddiddorol o bensaernïaeth o Oes Edward a Fictoria.  Penllwydni rhyfeddol oedd penderfyniad y gymuned yn y 1970au i wrthod cael ffordd osgoi i’r pentref, gyda’r canlyniad fod yn agos i gant a mwy o lorïau’r dydd yn tagu rhwydd ddefnydd ohoni heddiw gan danseilio ei masnach a’i phriodoldeb cymdeithasol. Ac yn yr un cywair di-feind aethpwyd ati i fylchu ei hundod pensaernïol. Os mai’r bwriad oedd adnewyddu ei defnyddioldeb cymdeithasol drwy greu encil cymunedol yn Llys Dafydd drwy chwalu’r tai gwreiddiol a’u cyfnewid am grocbren erchyll ei luniad, yna aflwyddiant fu’r cynllun tra bo trafnidiaeth ddi-baid y dydd yn taranu heibio. Pa ddiben felly oedd creu adnodd prin ei ddefnydd ar draul bylchu cydbwysedd cymhlethiad unigryw yn y tirlun hanesyddol?

Yn bresennol mae 34 o safleoedd cofrestredig a phedair ardal gadwriaethol yn Nyffryn Ogwen, oll ar gofnod eu gwarchod, ac mae’n amlwg y dewisir mwy o safleoedd yn y dyfodol i atgyfnerthu’r dynodiad.  Nodir y rhestr isod gan mai ychydig a ŵyr leoliad y safleoedd na’r rhesymau o blaid eu dynodi. Yn eu plith mae rhesdai Caerberllan sy’n enghraifft arbennig o dai gwaith o gyfnod cynnar yn y 19g. Yno, mae’r pwyslais cadwraethol ar ddiogelu lluniad y tai – dim ffenestri a drysau plastig i’w anharddu a’r canopi uwch y drws ffrynt wedi eu cadw yn ddiwahân. Ond os diogelu’r tai, paham nad y gerddi a oedd yn rhan annatod o’r datblygiad gan Stad y Penrhyn? Yno yr oedd y cwt glo, y cwt golchi dillad, ac ym mhen draw’r ardd, y lle chwech. Prin fod yr un o’r adeiladau hyn yn aros – un neu ddau o gytiau glo ac un lle chwech drylliedig, yr holl gynllun yn ei gyfanrwydd wedi ei chwalu drwy esgeulustod gan y gwasanaethau cadwraethol, ac megis un enghraifft yw hon o nifer lle mae cynllunio direol wedi anharddu bythynnod a thai traddodiadol ein bro. Nid yw cadwraeth ein treftadaeth hanesyddol yn golygu cadw pob twll, tomen a thwlc yn y tirlun ond mae’n golygu ceisio gwarchod rhai enghreifftiau arbennig yn eu cyfanrwydd fel eu bod yn ddrych o’r gorffennol i’w cyflwyno i gymdeithas newydd ddeallus y presennol. A dyna fydd amcan cynllun Treftadaeth y Byd i ni yn yr ardal hon.

Nid ar chwarae bach y dewiswyd Dyffryn Ogwen i fod yn rhan o’r dynodiad, ond mae cymalau niferus yn clymu’r anrhydedd i ofynion UNESCO drwy ofalaeth corff World Heritage Watch.  Ac os bydd y warchodaeth yn anaddas yng ngolwg y corff hwn gall hynny arwain at golli statws y dynodiad fel y digwyddodd yn ddiweddar yn hanes dinas Lerpwl. Mae gan hyn ei oblygiadau hirdymor bid sicr, er na ellir yn hawdd eu deall yn ieithwedd jargonistig-gymylog cyflwyniad y cynllun. Yn Nyffryn Ogwen, mae’r cynllun yn ddewisol iawn ei ffiniau a’i gynnwys- yn ganolog ynddo mae pentrefi Bethesda, Gerlan, Mynydd Llandygái a Llandygái, ac mae rhannau ochr chwith y chwarel o’i fewn, fel mae tentaclau llwybrau rheilffordd y chwarel, Lôn Las Ogwen a Ffordd Telford i gysylltu â’r cei yn Abercegin. Nid yw Rachub, Llanllechid na Thregarth yn rhan o’r cynllun, ac yn y dynodiad ehangach nid yw Llanberis, Pen-y-groes, Llanllyfni na’r Felinheli o fewn cwmpas y tirlun dewisedig.

Yn y cyflwyniad jargonistig, cyfeirir at effeithiolrwydd y system gynllunio i warchod y ‘living urban areas’ sydd, o ddarllen rhwng y llinellau, i gynnwys traddodiadau diwylliannol cryf yr ardal, gyda chyfeiriad ymyl y ddalen megis at arfer y bröydd o ddefnyddio’r iaith Gymraeg yn y diwylliant. Yn ei hanfod nid cynllun diwylliannol mo’r hyn a gyflwynir yn nynodiad Treftadaeth y Byd oherwydd ei brif amcan yw cadwraeth yr elfennau ffisegol sydd yn y tirlun – cofrestrir y safleoedd o bwys, gosodir mesurau i’w gwarchod o fewn Cynllun Rheoli Lleol, a sefydlir strategaeth fonitro i werthuso effeithiolrwydd y cynllun rheoli. Ychwanegir at nifer y safleoedd yn yr ofalaeth a disgwylir bod holl werthoedd y cynllun treftadaeth yn cael eu gwarchod gan y prosesau cynllunio. Sefydlir strategaethau i hybu twristiaid i fynychu ‘eiddo’ y dynodiad ond nid oes gair am greu cynlluniau i warchod yr iaith Gymraeg o fewn y tirlun hanesyddol. Gellir barnu, o ddarllen rhwng llinellau’r argymhellion uchod, fod ton ychwanegol o fiwrocratiaeth i gael ei ychwanegu ar gefn ein cymdeithas.

Prif wers Dyffryn Ogwen i’w dysgu i Gynllun Treftadaeth y Byd UNESCO yw’r modd y tanseiliwyd gwarchodaeth ar y dreftadaeth hanesyddol drwy fynnu budrelw, drwy gamweinyddu, drwy ddiffyg cynllunio strategol, drwy arweiniad diffygiol a bwnglera ymhlith y cyrff a oedd i fod i wybod, ac a ddylai fod wedi gweithredu’n well yn y gorffennol. Gyda chymaint o drwynau’r amryfal asiantaethau a sefydliadau statudol cadwraethol yn y cafn, a ellir disgwyl llawer gwell yn y dyfodol dan gynllun mawreddog UNESCO i warchod treftadaeth frau ein hiaith a’n diwylliant hanesyddol yma yn Nyffryn Ogwen? Amser a ddengys pa frwdfrydedd fydd gan y gwas newydd o gofio ei bod yn haws sefydlu na gweithredu gwarchodaeth.

*Daw’r tri llun yn yr erthygl hon o gasgliad y diweddar Alaw Jones, Parc Moch drwy garedigrwydd a chaniatâd

Rhestr Adeiladau Rhestredig Bethesda

Capel Bethania – Gradd 2

Gwesty’r Victoria – Gradd 2

King’s Head – Gradd 2

11 Stryd John – Gradd 2

10 Stryd John – Gradd 2

18 Ffordd Penybryn – Gradd 2

16 Ffordd Penybryn – Gradd 2

Capel Jerusalem – Gradd 1

Eglwys Glanogwen  – Gradd 2

1 Rhes Ogwen – Gradd 2

2 Rhes Ogwen – Gradd 2

8 Rhes Ogwen – Gradd 2

10 Rhes Ogwen – Gradd 2

17 Rhes Ogwen – Gradd 2

22 Rhes Ogwen – Gradd 2

Cofeb y Rhyfel – Gradd 2

Carreg Filltir Telford  Rhos y Nant – Gradd 2

Pont y Gaseg – Gradd 2

Ffermdy Abercaseg – Gradd 2

Pont Abercaseg – Gradd 2

Caerberllan 1 – 12 – Gradd 2

Ardaloedd Cadwraeth

Rhes Gordon

Rhes Elfed

Lôn y Graig

Braichmelyn

Gwaith Gwenwyn Ceunant

Map o leoliad y gwaith arsenic yn y Ceunant

Fel ardal a ddatblygodd un o chwareli llechi mwyaf y byd yr adnabyddir Dyffryn Ogwen heddiw, ond a’r ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg gallasai fod wedi datblygu’n bur wahanol pan roddwyd cychwyn ar ddiwydiant cemegol pur afiach yn Nant Ffrancon.  Gyda pharagraff byr o bedwar deg un o eiriau y cyfeiria Hugh Derfel at y gwaith gwenwyn, neu ‘y solfŵa’ fel mae’n ei alw, a ddatblygodd am gyfnod byr oddeutu 1837 ar lan Afon Ogwen yn y Ceunant.  Ond gwell enwi’r elfen wrth ei enw Saesneg mwy syfrdanol, sef y gwenwyn arsenic.

Mae arsenic pur yn elfen digon anghyffredin yn y ddaear ond fe’i canfyddir yn bennaf ynghlwm gc elfennau eraill megis sylffwr, neu yn amlach fyth yn rhan o fwynau megis copr a phlwm. Ei ffurf fwyaf cyffredin yw fel arsenopyrite, cyfuniad sy’n perthyn yn agos i aur ffyliaid sef iron pyrites, ac yn y cyflwr hwn mae’n amlwg ei fod yn elfen atodol wastraffus iawn yn y mwynglawdd copr a ddechreuodd weithio yn y  Ceunant mor gynnar â 1760. Felly, yn 1837 pan ddaeth criw o Saeson i ail agor y safle fel menter i ennill yr arsenic mae’n amlwg fod yno ddigon o wastraff arsenopyrites i gyfiawnhau datblygu’r safle’n fasnachol. Ond lawn cyn bwysiced oedd bod  yr anturiaethwyr yn deall y prosesau cemegol cymhleth a oedd yn angenrheidiol i ennill y gwenwyn, ac wrth gwrs, fod yno hefyd farchnad ddigonol yn gofyn am y cynnyrch yn 1837.

Yr agoriad i’r fwynglawdd o lan yr afon

Mae’r broses gemegol o’i ennill yn un gymhleth. Golyga rostio yr arsenopyrite er mwyn caniatáu i’r elfen arsenic sych-darddu (sublimate) mewn awyr cyn ei drosi yn llwch ocsid arsenic gan adael ocsid haearn ar ei ôl fel gwastraff. Yn ystod y ganrif flaenorol arbrofodd nifer o alcemyddion ar y cyfandir â’r broes o sych-darddu, ond un peth oedd llwyddo i wneud hynny mewn arbrawf ond gofyn tra gwahanol oedd trosi’r wybodaeth i’w defnyddio’n ymarferol ar safle diwydiannol.  A dyma’r hyn a ddigwyddodd yn y Ceunant mewn mwynglawdd unigryw o’i bath yng Nghymru. Yn y Ceunant gellir rhannu’r dystiolaeth rhwng y mwynglawdd gopr ac adran prosesu’r gwenwyn. Mae’r mwynglawdd yn dilyn gwythïen o gwarts sy’n arwain i gyfeiriad y de o lan yr afon am oddeutu chwarter milltir.  Mae ceg y twnnel yn agor o dro annisgwyl yn yr afon ac ar ei lwybr tanddaearol cloddiwyd nifer o bantiau dwfn i’w droedffordd fel petai i archwilio ei gynnwys. Awgrymir fod y twnnel yn rhan o’r mwynglawdd gwreiddiol a agorwyd yn 1760 i gloddio am gopr, tra bo’r tyllau dwfn yn agoriadau diweddarach i adennill grisialau gwastraff yr arseno-pyrites, ac felly yn perthyn i  fenter y gwenwyn. Ar ochr y llethr i’r dwyrain adeiladwyd cyfres o ffliwiau sydd wedi eu cydgysylltu yn un cynllun integredig ac yn arwain o leoliad cychwynnol y ffwrnais. Credir mai mawn fyddai’r tanwydd a losgid yn y ffwrnais. Mae’r ddwy ffliw bwysicaf oddeutu 50 troedfedd mewn hyd ac yn sianelau dwy droedfedd sgwâr a adeiladwyd mewn carreg gyda gorchudd o lechi i’w cau.

Un o’r pydewau ar linell y fwynglawdd danddaearol yn edrych i gyfeiriad y gogledd

Rhed un gyfres ar wastad y tir a’r ail ar y bryn uwchlaw, ac mae’n bur debyg fod agoriad iddynt yn cyrraedd hyd at lan yr afon ac yno, o ganlyniad, yn gwenwyno’r dŵr. Cesglid y gwenwyn ar ffurf yr ocsid yn llwch gwyn wedi iddo sych-darddu drwy awyr y ffliw, ac mae’n debyg y byddai modd ei adfer drwy godi’r gorchudd llechen a’i grafu allan fel bo’r gofyn. Adweinir y system hon fel un ‘cut and cover’ ac fel mae’r enw yn ei gyfleu nid oedd yn addas i warchod y nwyon gwenwynig rhag ffoi i’r awyr agored, canlyniad a fyddai yn creu awyrgylch eithriadol beryglus. Ac wrth gwrs mewn byr amser dyma’r hyn a ddigwyddodd yn y Ceunant. Rhedai carthion y gwenwyn i’r afon gan wenwyno’r dŵr a lladd y pysgod a buan iawn y terfynwyd ar y gwaith wrth i’r gweithwyr ddioddef anhwylderau meddygol pur ddifrifol yn arbennig fel crach ar y croen.

Byrhoedlog felly oedd hanes y fenter i sefydlu’r diwydiant ysgeler hwn yn y Ceunant ar gychwyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ond cyfyd y cwestiwn beth oedd gofyn y farchnad am gynnyrch mor niweidiol yn ystod y cyfnod dan sylw. Mae’n wybyddus fod arsenic wedi ei  ddefnyddio yn yr Oes Efydd bedair mil o flynyddoedd yn ôl i wella ansawdd bwyeill pres y cyfnod, ac mae digon o gyfeiriadau at y gwenwyn yn ieithoedd clasurol ymerodraethau Groeg a Rhufain. A buan iawn y daeth arsenic yn gyfarwydd fel y gwenwyn a ddefnyddid gan uwch aelodau’r gymdeithas i ladd  eu gelynion – ‘the poison of kings’ neu ‘the king of poisons’ fel y cyfeirid ato – cyn i wyddonwyr ddatblygu dulliau o’i adnabod  mewn achosion o lofruddiaeth. Ond yn ystod  oes Victoria defnyddid arsenic mewn dull llawer mwy sidêt, ond yr un mor beryglus, fel y cynhwysydd mewn eli ar gyfer cannu croen yr wyneb yn wynnach. Defnyddid ef gan elfen fenywaidd o’r gymdeithas a fynnai ddangos nad oedd lliw eu croen yn bradychu’r ffaith eu bod yn gwasanaethu mewn galwedigaethau is gymdeithasol megis a hynny yn llygad yr haul. Sut y newidiodd y ffasiwn, a phobl heddiw yn defnyddio hylifau i dywyllu eu croen fel pe bai ganddynt liw haul, ffasiwn sydd â chanlyniad llawer llai niweidiol na charthion y diwydiant a sefydlwyd agos i ddwy ganrif yn ôl ar gyrion Nant Ffrancon.

Agoriad yn wyneb llechi y ffliw yn y Ceunant

Rhan o ffliw yn edrych i gyfeiriad y de

Diolch – i Gwyn Thomas, Ceunant am fod mor garedig yn dangos lleoliad y gwaith gwenwyn ac yn adrodd beth o hanes y diwydiant.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandygai a Llanllechid. Bethesda.

1974. M. Bassett. 1974. Diwydiant yn Nyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 35. 73-84.

David Bick. 2003. The Old Copper Mines of Snowdonia, Landmark Publishing, 3ydd argraffiad.

Pantdreiniog – y chwarel gydweithredol

Ym mis Awst 1903 wynebai Dyffryn Ogwen ei thrydedd flwyddyn o anobaith wrth i streic fawr chwarel y Penrhyn barlysu gobeithion cymdeithas ddrylliedig a oedd yn disgwyl gweld terfyn cymodlon i’r anghydfod brwnt a rannai’r ardal.

Cynlluniau o chwarel Pantdreiniog cyn 1900 ac wedi 1900. Cynlluniau drwy garedigrwydd David Jenkins, Allt Bryn Eglwys

Gyda chynni’r streic yn gwasgu a chyflwr enbydus y gymuned yn dwyn sylw cenedlaethol dechreuwyd trafod yn 1902 y posibilrwydd o drosi Chwarel Pantdreiniog yn uned gydweithredol flaengar a sefydlog pe onid gellid sicrhau nodd ariannol cynhwysfawr i gadarnhau’r fenter.  Yng nghynhadledd yr  Undeb Gydweithredol a gynhaliwyd yn Doncaster yn ystod Llungwyn 1903 derbyniwyd y cynnig yn unfrydol i sefydlu cwmni y North Wales Quarries Limited a threfnwyd i brynu chwareli Pantdreiniog, Moel Faban a Thanybwlch am £18,400.  Trefnwyd cynhadledd bwysfawr ym Methesda ym mis Awst i lansio’r ymgyrch ac nid oedd ball ar y brwdfrydedd na’r anogaeth ariannol a ddilynodd. Derbyniodd her sefydlu’r cwmni gefnogaeth barod gan Undebau gweithiol a chymwynaswyr dyngarol ledled Prydain, a derbyniwyd buddsoddiadau unigol gan unigolion a oedd â chydymdeimlad ag achos y chwarelwyr ac a fynnai drechu craidd yr anghydfod sef yr hyn a elwid yn ‘Penrhynism’.  Ac fel hunan hysbysebwr heb ei ail cyfrannodd W. J. Parry yn helaeth i gyflwyno trasiedi Bethesda i sylw cenedlaethol y wasg Seisnig ac yn ysgrifau byrlymus, y llygad-dyst C. Sheridan Jones. Penodwyd cyfarwyddwyr i arolygu’r fenter ac mae’n werth manylu pwy oedd y parchusion a etholwyd – Cadeirydd, Richard Bell, AS Derby, ac Arweinydd Undeb Gweithwyr y  Rheilffyrdd; William Abraham (Mabon), Llywydd cyntaf Ffederasiwn Glowyr De Cymru ac AS y Rhondda; J. C. Gray, o’r Undeb Gydweithredol; Henry Vivian, o Gymdeithas Cydbartneriaeth Llafur yn Llundain; a Griffith Edwards, Ysgrifennydd Pwyllgor y Streic, a’r unig gynrychiolydd lleol ar y panel. Etholwyd W. J. Parry yn rheolwr i redeg y tair chwarel gyda Sheridan Jones yn Llundain yn ysgrifennydd y cwmni. Pencadlys y cwmni oedd Manceinion.

Y Cyfarwyddwyr yn ymweld â Chwarel Pantdreiniog yn 1904 – noder sgaffaldiau’r blondins a’r injan stêm

Yr oedd blynyddoedd cyntaf y cynllun yn lled llwyddiannus. Gwariwyd yn helaeth ar foderneiddio chwarel Pantdreiniog. Agorwyd dwy bonc newydd, Bryntirion a Coetmor, gan adnewyddu’r ystolion a oedd yn cyrraedd i waelod y twll. Sefydlwyd cynllun o wifrau dur, y ‘blondins’, i godi cerrig a rwbel o ddyfnder y twll a defnyddiwyd peiriannau stem drudfawr i weithio’r offer. Ychwanegwyd pwmp heidrolig newydd at yr hen un i sychu dŵr y twll a threfnwyd fod pibellau dur yn eu cyflenwi er sicrhau gwell defnydd ohonynt. Cyflwynwyd injans stêm i hwyluso trefn fewnol y chwarel ac adeiladwyd trydydd gris ar y tomennydd. Amgylchynwyd ymyl ddeheuol y chwarel gyda llwybr a gynlluniwyd drwy drefniant i nodi’r ffin gyda stad y Penrhyn. Rhwng Ebrill 1903 a Medi 1906 cynhyrchwyd gwerth £22,920 o lechi gwerthadwy a thalwyd £28,000 mewn cyflogau i’r gweithlu. Mynnai Parry ganolbwyntio ar ddatblygu Pantdreiniog ond yr oedd y cyfarwyddwyr yn dymuno gwario ar ddatblygu’r ddwy chwarel arall yn ogystal. Yn y broses, ac yn groes i gyngor Parry, afradwyd £10,000 ar ddatblygu’r ddwy gloddfa pan, yn ei farn ef, y gofyn oedd gwario o leiaf £60,000 cyn disgwyl i’r unedau dalu eu ffordd. Erbyn 1907 dim ond pedwar dyn oedd yn gweithio ym Moel Faban, dim un yn Nhanybwlch ac oddeutu 100 ym Mhantdreiniog. Mae’n amlwg felly fod dwy farn yn hollti’r cynlluniau o’r cychwyn cyntaf, y farn bragmataidd leol yn arwain drwy bwyll a phrofiad a’r farn estron esoterig yn mynnu drwy ddelfryd ac anwybodaeth. Ceisiodd Parry ar fwy nag un achlysur ymddiswyddo ond yr oedd Bell yn ei annog i aros drwy bledio – ‘you are the soul of the concern, and to think of giving it up now would completely cripple us’.

Ond nid hollt ymysg y cyfarwyddwyr oedd yr unig rwystr a wynebai’r cynllun, ac mae’n rhaid cydnabod bellach mai megis tân siafins oedd brwdfrydedd cychwynnol y fenter. Un o’r problemau sylfaenol oedd bod cynllun y North Wales Quarries Limited wedi ei lansio gwta dri mis yn unig cyn i’r streic lusgo i’w therfyn anfoddhaol ym mis Tachwedd 1903. Yn araf ciliodd y sylw a’r cydymdeimlad cenedlaethol â dioddefaint Dyffryn Ogwen ac yn raddol prinhaodd y ffynonellau ariannol i gynnal y fenter wrth i ddiffygion y cynllun cydweithredol ddod i’r amlwg. Un o obeithion y cynllun oedd y byddai cynnyrch y tair chwarel yn cystadlu ar y farchnad agored gan dorri monopoli cynhyrchu a gwerthu’r llechi. Ond derbyniodd y cynllun wrthwynebiad ystyfnig gan y cwmnïau mawr a oedd am ddiogelu eu marchnad, ac ar derfyn y streic buan iawn yr ail sefydlodd Chwarel y Penrhyn eu masnach mewn cystadleuaeth. Disgwylid yn ogystal y byddai undebau a chwmnïau o fewn y mudiad cydweithredol yn blaenoriaethu prynu cynnyrch y cynllun ond ar y farchnad agored mae’n amlwg na ellid disgwyl am eu cymorth yn barhaol i gadarnhau dyfodol y cwmni yn y tymor hir. Ac fel yr oedd yr arian yn prinhau felly hefyd yr oedd cymhlethdodau rhedeg y cynllun yn dod i’r amlwg. Parry fel y rheolwr oedd i ymgodymu â’r problemau hyn ac fel ffigwr amlwg mewn cymdeithas ddrylliedig ef oedd yn wynebu llach ei gyd blwyfolion o orfod diswyddo gweithwyr wrth i’r cynllun fethu. Ac i ychwanegu at yr amarch, cafodd ei feirniadu’n sarhaus yn y wasg leol am fod yn feistr llawn mor anhrugarog at ei weithwyr ym Mhantdreiniog â’r Arglwydd Penrhyn yn chwarel y Penrhyn. Rhaid cofio nad dyngarwr trugarog oedd  Parry er cymaint oedd ei ymdrech i bortreadu ei hun fel gwarchodwr annibyniaeth a chynheilydd y di-waith yn ei gymuned.

Yr oedd nifer o resymau cymhleth yn gyfrifol am fethiant cynllun cydweithredol y North Wales Quarries Limited ac nid Parry yn unig ddylai dderbyn beirniadaeth am aflwyddiant y prosiect. Ond fel chwarel W. J. Parry yr adnabyddid Chwarel Pantdreiniog, a’r chwarel hon gyfrannodd at y myth mai dyngarwr caredig a chymodlon oedd efe. Mae cofiannydd Parry, Roose Williams, wedi honni fod Chwarel Pantdreiniog wedi chwarae ei rhan fel math o labordy cymdeithasol ar gyfer profi damcaniaethau cydbartneriaeth a chydweithrediad diwydiannol, ac yn hyn o beth gellir cytuno â’r gosodiad.  Ond mae hefyd wedi honni fod Parry yn gredwr brwdfrydig ac argyhoeddedig mewn gweithredu’r damcaniaethau hyn ac yma, yn nhreigl amser, rhaid cwestiynu cywirdeb y canlyniad hwn. Gŵr busnes llygadog, di-ildio a hunanol oedd Parry yn ei hanfod a dyfodol ei gynlluniau ef a sicrwydd ariannol ei fusnesau oedd yn hawlio ei sylw fel mae ei ymrwymiad i chwarel Pantdreiniog yn ei egluro. Ond ni ellir diystyru dylanwad y chwarel hon ar dwf pentref Bethesda ac yn isymwybod ei phreswylwyr. Wrth i’r pentref ddatblygu yng nghysgod anghynnes y gloddfa tyfodd y chwarel yn symbol o’r gwrthryfel rhwng y cyflogwr a’r cyflogedig, a’i bodolaeth yn crynhoi holl ddyheadau’r gymuned i sefydlu cymdeithas a oedd yn ymwybodol o’i thras a’i gwerthoedd, a fyddai’n coleddu meddylfryd rhyddfrydig, yn gwrthod ymostwng i awdurdod anghyfiawn ac yn gwarchod egwyddorion annibyniaeth a rhyddid. Dyma oedd y prif egwyddorion a luniodd gymdeithas y pentref gam wrth gam â datblygiad ymwthiol y chwarel. Ni allai trefn unbenaethol chwarel fawr y Penrhyn fyth gystadlu â’r arbrawf goleuedig yn y chwarel fach hon ar dir annibynnol stad Cefnfaes.

Tomen Chwarel Pantdreiniog uwchlaw Lon Pâb, ysgol y Cefnfaes ar ganol y llun,y stryd fawr ar chwith y llun. Noder hefyd leoliad Tŷ Mawr (tŷ deulawr sengl wrth droed y domen ar y dde o’r llun) cartref rheolwr y chwarel yn y cyfnod cyn 1900

Mae’n syndod fod chwarel Pantdreiniog fel safle diwydiannol weledol wedi diflannu o’r pentref yn 1974 o dan gynllun gwella’r amgylchfyd a ariannwyd gan y Swyddfa  Gymreig. Dim ond y Tŷ Mawr, cartref y rheolwr ym Mryntirion, ac un o glogwyni’r twll a erys i’n hatgoffa o fodolaeth y chwarel eiconig  hon ym Methesda. Ond dair mil a mwy o filltiroedd i ffwrdd ym mhentref South Poultny yn Nhalaith Vermont yn yr Unol Daleithiau mae chwarel Pantdreiniog arall yn aros. Yno, ar ddechrau’r ganrif ddiwethaf fe’i hagorwyd yn chwarel lechi, ond yn nhreigl amser camsillafwyd ei henw a Pantrhiniog ydyw bellach. Collwyd safle gweledol Pantdreiniog yn ei phentref gwreiddiol yng Nghymru ond yn ei phentref mabwysiedig yn Vermont yr enw a gollwyd. Rhyfedd o fyd!

Ffynonellau

W. J. Parry, 1906  A New Chapter in the History and Co-peration of Labour: North Wales Quarries Limited. Co-operative Printing Society Ltd. Manchester.

J Roose Williams. 1978. Quarrymen’s Champion. Dinbych.

J.Ll.W.Williams a D.A.Jenkins.  1996. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda  Rhan 2. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 57. 65-84.

J.Ll.W.Williams. 2000, W. J. Parry: Quarrymen’s Champion?  Llafur – Cylchgrawn Hanes Llafur Cymru,  8 (1), 97- 110.

J. Ll. W. Williams ‘Lle mae camp mae rhemp’ – degawd trychinebus W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda – erthygl heb ei chyhoeddi.

Kalgoorlie

Llun o dîm pêl-droed o Gymry yn Kalgoorlie

Nodyn ar y cyd ag Edgar Roberts, Llanfairpwll sy’n dogfennu hanes ei dad yn Kalgoorlie.

Chwaraeodd ymfudo ran bwysig ym mywyd cenedlaethau o Gymru, ond yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg datblygodd yn anghenraid i ganran uchel o’r boblogaeth a oedd yn chwilio am ragolygon bywyd gwell mewn rhannau pellennig o’r byd. Gellid dadleu fod ymfudo yn fath o faromedr hanfodol a fyddai’n rheoli twf poblogaeth mewn rhannau gorboblog, datblygedig o’r byd,  fel y byddai’r parthau hynny a oedd yn dlotach eu poblogaeth, er yn gyfoethocach eu hadnoddau, yn elwa. Wrth gwrs gwladychiad y dyn gwyn yn ymerodraeth Prydain Fawr oedd hyn yn bennaf, a hynny ar draul y boblogaeth frodorol, er nad oedd moesoldeb  ymyrraeth o’r fath yn mennu dim ar gynlluniau hirdymor llywodraethau’r cyfnod. O ganlyniad daeth rhanbarthau, trefi a phentrefi yng nghyfandiroedd Gogledd America, Awstralia a De Affrica yn enwau cyfarwydd ar sawl aelwyd yn ardaloedd chwareli gogledd orllewin Cymru. Yn ystod ail hanner y ganrif amcangyfrifir y byddai mwyafrif teuluoedd Dyffryn Ogwen gydag o leiaf un plentyn a oedd wedi dewis ymfudo. Cymerer teulu Owen Williams o Ty’n Tŵr fel un enghraifft o lawer. Ganed saith bachgen i’r teulu rhwng 1831 a 1858. Dewisodd pedwar aros gartref, ymfudodd un i Awstralia, bu i un foddi yn Ne Affrica, a llongwr oedd efe, ac ni chofnodir hanes y brawd hynaf a ddiflannodd gan dorri ei gysylltiad â’r teulu.

Cyfraniad pennaf ymfudwyr o Gymru oedd eu profiad fel mwyngloddwyr a chwarelwyr. Ymfudo dan gynllun oedd yn cefnogi ymsefydlu mewn rhan arbennig o’r byd oedd un o’r dulliau mwyaf cyfarwydd o newid aelwyd, yn arbennig felly i deuluoedd, gyda’r trefniant yn aml wedi ei hwyluso drwy gysylltiad personol gyda chyd Gymry a oedd yno yn aros i’w croesawu. Mabwysiadodd Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru ymfudo yn rhan o’u polisi swyddogol yn ystod degawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg.  W. J. Parry, Llywydd yr Undeb, bwysleisiodd bwysigrwydd y cynllun a hynny yn dilyn ei ymweliadau ar dri achlysur â Gogledd America.  Taith breifat heb ymrwymiad i unrhyw gorff swyddogol oedd ei ymweliad cyntaf yn 1871, pan deithiodd drwy ardaloedd diwydiannol a chwarelyddol taleithiau Efrog Newydd a Vermont, dwy ardal a oedd i dderbyn mewnlifiad sylweddol o Wynedd yn ystod hanner olaf y ganrif. Ar y daith hon y dysgodd beth oedd manteision economaidd ymfudo i’r America. Taith wedi ei threfnu gan yr Undeb oedd yr ail yn 1879, gyda Parry fel y Llywydd, yn adrodd yn ôl yn swyddogol  i’r Cyngor, yn gyntaf, ar gyflwr a datblygiad y diwydiant chwarelyddol, ac yn ail, ar briodoldeb ymfudo i Ganada. Yn sgil ei ymweliad penodwyd ef yn ymgynghorydd anrhydeddus i Lywodraeth Talaith Manitoba gyda’r dasg o drefnu i ymfudwyr ymsefydlu yn y rhanbarth hwnnw o’r wlad. Ymwelodd am y trydydd tro yn 1888 i gadarnhau ei gysylltiadau, a bryd hynny y daeth yn berchen ar fferm yn nhalaith Manitoba. Fel gŵr busnes mentrus a llygadog buan y sylweddolodd Parry y gallai elwa yn bersonol o bolisi ymfudo’r Undeb ac wrth i anghydfod yn y diwydiant gynyddu yn negawdau olaf y ganrif sefydlodd ei hun fel hwylusydd ymfudo ac asiant i o leiaf 30 o gwmnïau llongau ym Methesda.  Amcangyfrifir i oddeutu 250 o chwarelwyr a’u teuluoedd ymfudo o Wynedd i America rhwng 1879 a 1881 dan gynllun yr Undeb  gyda’r mwyafrif yn mentro i sefydlu a gweithio yn chwareli llechi taleithiau Vermont a gogledd Efrog Newydd.

Ar y 14eg o Fawrth 1885 ymddangosodd hysbyseb ym mhapur  y North Wales Chronicle yn gofyn am 100 o chwarelwyr i weithio yn chwarel lechi Bangor ger Lauceston yn Tasmania. Hon oedd y flwyddyn, megis mewn cyd-ddigwyddiad, y derbyniodd George Sholto ei olyniaeth i stad y Penrhyn a’i benderfyniad cyntaf oedd diswyddo 100 o’i weithlu o’r chwarel. Bedair blynedd yn gynharach gorfu i’r Undeb ddirwyn i ben y cynllun ymfudo oherwydd gofynion cynyddol taliadau streic i’r aelodaeth ac, felly, yr oedd amodau arbennig yr hysbyseb yn Tasmania –  cyflog o 7/6 y dydd am wyth awr o waith, blaenoriaeth i ddynion priod â theulu, tai yn eu haros, costau’r ymfudo wedi eu talu, a‘r hawl i dderbyn clwt o dir am ddim – yn abwyd nad oedd yn hawdd ei wrthod. Drwy gydweithrediad parod W. J. Parry a’i asiantaethau llongau ymadawodd oddeutu 80 chwarelwr a 40 gwraig a phlant o fewn tri mis o weld yr hysbyseb gyda threfniant i 50 ychwanegol ddilyn pe byddai’r gofyn. Sefydlwyd chwarel Bangor mor gynnar ag 1872 a’i henw wedi ei ddewis am resymau masnachol yn hytrach na bod iddi sylfaenwyr Cymreig.  Carreg ddu frau oedd y deunydd crai i’w chwarelu mewn twll dwfn afiach a byrhoedlog oedd y rhagolygon i’w dyfodol. Erbyn 1887 yr oedd y chwarel ar gau a’r gymuned ar chwâl. Ychydig iawn a arhosodd yng nghyffiniau Lanceston – nid oedd abwyd y llecyn tir am ddim ond megis rhith – a gorfu i’r mwyafrif edrych i rannau eraill o Dasmania ac Awstralia am eu cynhaliaeth. Hyd y gwyddys ni ddychwelodd yr un teulu yn ôl i Fethesda.

Kalgoorlie, tref 370 o filltiroedd i’r gogledd ddwyrain o Perth yn nhalaith Gorllewin Awstralia, oedd yn atynfa arall i ymfudwyr o Gymru. Yno ar derfyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg  bu rhuthr gwyllt nid anenwog am ei fryntni a’i oferedd i’r mwyngloddiau aur. Drwy ddamwain y darganfuwyd y wythïen aur yn 1893 gan dri fforiwr ac mae’r mwynglawdd yn dal i’w chloddio gerllaw’r dref hyd y dydd heddiw.  Pentref bychan o 2,000 o bobl oedd Kalgoorlie yn 1898  ond erbyn 1903 chwyddodd ei faint i 6,800 tra yn yr ardal gyfagos heidiodd agos i 200,000 o fforwyr a mwyngloddwyr i chwilio am yr aur i’w bendithio â ffortiwn.  Entrepreneur o Abertawe oedd un o’r rhai a sefydlodd gloddfa The Sons of Gwalia yn yr ardal oddeutu 1897 ac yn sgil y datblygiad daeth Kalgoorlie yn nythfa i lawer o Gymry a oedd wedi ymfudo i Awstralia. Yn 1912 yr aeth Albert Roberts o Fethesda i Awstralia, yn gyntaf i geisio ei lwc yn Ballarat ger Melbourne yn y dwyrain, gan aros yno am ddwy flynedd, cyn troi ei olygon i Kalgoorlie lle treuliodd yr wyth mlynedd nesaf yn y cloddfeydd aur cyn dychwelyd yn ôl i Fethesda.  Yn wahanol i Dasmania yr oedd yno groeso i Gymry gyda nifer o sefydliadau Cymreig yn ei aros, cymdeithas gorawl i ddynion, tîm pêl-droed o Geltiaid, a gwasanaethau Cymraeg yn yr eglwys Saesneg o dan arweiniad gweinidog o Gymro.  Gadawodd Fethesda yng nghwmni tri llanc arall i ymuno â chwech a oedd wedi ymsefydlu yno ynghynt. Mae ei ddisgrifiad o’i ymadawiad â’r pentref yn syfrdanol. Meddai – ‘Y peth cyntaf a welwn wrth ddŵad o’r tŷ oedd y band yn mynd i fyny’r stryd yn chwarae, a phan gyrhaeddais y stryd fawr ni welais gymaint o bobl erioed, a phawb yn edrych o’r top i’r gwaelod arnom. Ond yr orchwyl anodd oedd ysgwyd llaw efo cyn llawer ohonynt. Pan gyrhaeddais yr orsaf roedd honno yn ‘full up’ ac ni fuaswn yn cael lle i droi yno. Roedd y merched yn gweiddi y ‘pethe bach’ ….. Mi ddaeth llawer iawn efo ni ar y trên i Fangor, ac yr oedd y rhan fwyaf o’r hogia yn fwy digalon na ni yn gweld eu hunain yn gorfod aros yma’.

Mae geiriau Albert Roberts, ‘yr hogia…yn gorfod aros yma’,  yn adrodd cyfrolau am ardal y llwyddodd streiciau mawr chwarel y Penrhyn i dorri ei chrib yn deilchion. Nid rihyrsal  i ffarwelio â’r mentrus oedd hwn ond yn hytrach ailadroddiad blinderus cyfresi o ymadawiadau â threflan a gollodd ei henaid mewn gwrthdrawiadau ciaidd. Ymadawiad a fyddai, yn y man, yn arwain at gyfresi mwy ingol fyth o ymadawiadau lle byddai’r  unigolion o adael, yn dychwelyd i’w cofio mewn enw yn unig ar gofgolofnau o garreg.

Gwybodaeth ychwanegol gan – Alwyn Evans , Caerdydd am hanes Cymry yn Kalgoorlie.

Ffynonellau

John Pilling. 2009.  From Bethesda to the Bangor Slate Quarry, Tasmania. Trafodion Hanes Sir Gaernarfon, 70, tud 38-54.

John Ll. W. Williams.  2005. W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda: Portread o gyfrifydd,  masnachwr a hapfasnachwr Cymreig yn negawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Trafodion Hanes Sir Gaernarfon,  66, tud 137-167.

Aberogwen

Llun awyr o Aberogwen

Yr oedd hafan Aberogwen yn lleoliad prysur iawn yn y ddeunawfed ganrif. Yno y byddai llechi yn cael eu llwytho i longau bychan ar ôl cael eu cludo i’r traeth mewn cewyll ar gefn ceffylau o fân chwareli cynnar y fro. Mae un o’r adroddiadau cynharaf  am y fasnach yn cydnabod danfon 21 mil o lechi o Aberogwen (‘Oggweyn’) i doi stabl mawr Castell Caer yn 1357/58 am gost o un swllt a deg ceiniog y fil. Erbyn 1682 yr oedd cost mil o lechi wedi codi i ddeg swllt ac wyth geiniog, fel y dengys cofnodion Eglwys Gadeiriol Llanelwy pan ddanfonwyd 20 mil o lechi ‘dwbl’ o Aberogwen i’r Foryd ar afon Clwyd i’w cludo i Lanelwy. Pris y cludiant i’r Foryd oedd pedwar swllt y fil. Cyfeirir at y fasnach yng nghywyddau gofyn beirdd y bymthegfed ganrif am lechi o Aberogwen i doi tai bonedd Dyffryn Clwyd, fel yng nghywydd Guto’r Glyn at Ddeon Bangor yn gofyn ar ran y bonheddwr Syr Gruffydd ap Einion o Henllan:

Annedd hardd yw’r neuadd hon
O chaid teils a choed hoelion.

Toi sy i’m bryd tŷ a siambr wen,
To brig tai Aberogwen,
Cyfrio llys, caf ar ei lled
Cerrig Gwynedd, craig gaened.

Annedd hardd yw’r neuadd hon
os ceid teils a phrennau â hoelion ynddynt.
Mae’n fwriad gennyf doi tŷ a siambr deg,
to mwyaf rhagorol tai Aberogwen,
gorchuddio llys, caf ar ei led
gerrig o Wynedd, brethyn llwyd craig.

F’ungwaith iddaw i Fangor
Fu erchi main ar fraich môr,
Carnedd o Wynedd ynys,
Coflaid llong cyfled â llys.
Rhoi’n bumil ddengmil ydd wyf,
Rhyw ddyblig nis rhôi ddeublwyf;

Fy un dasg ar ei gyfer fu gofyn meini
i Fangor ar fraich o fôr,
carnedd o wlad Gwynedd,
llond llwyth llong mor llydan â llys.
Rwy’n gosod deng mil fesul pum mil,
plyg gweddus na allai dau blwyf ynghyd ei roi;

Nid llechi yn unig oedd masnach llongau’r cyfnod cynnar fel y dengys cyfeiriadau at allforion o fân borthladdoedd yr arfordir o wlân, crwyn a menyn, a mewnforion o frag, gwenith, glo, halen, hopys a sebon, ac yn ogystal eitemau mwy egsotig yn cynnwys gwinoedd, gwirodydd, reis, siwgr ac olew olewydd. Cyfrifid Aberogwen yn rhan o borthladd Biwmares, fel hefyd Abercegin ym Mangor, ac o ganlyniad nid yw’r dystiolaeth ddogfennol yn nodi yn union gyrchfan y fasnach a ddisgrifir. Ond i Aberogwen, bid sicr, yr hwyliodd yr Elisabeth o Gaer yn 1596 i ddanfon llwyth o gwrw, bara caled, halen, haearn a nwyddau haearn i Peires Gryffith of Pethrin, Esquire, sef yr enwog ysbeiliwr Pyrs Gruffydd, sgweiar y Penrhyn. Yn ôl traddodiad, ond heb gofnod swyddogol i’w gadarnhau, adeiladodd ef long ‘in the port of Beaumaris’ (Aberogwen bur debyg), a’i hwylio i gynorthwyo llynges Prydain i orchfygu Armada Sbaen yn 1588. Serch hynny y mae tystysgrif gan Brif Lyngesydd y Deyrnas yn cofnodi i Pyrs hwylio i Abercegin yn 1600 yn gapten ar long ryfel y Grace yn tywys llong ryfel o Sbaen, y Speranza, ac yn meddiannu ei chargo o olew, olewydd, llestri pridd, sidan a nwyddau cain eraill. A dyma gofnodi un rhan o’i yrfa fel môr leidr eofn hyd nes y daliwyd ef yn harbwr Corc yn 1603 a’i ddirwyo yn drwm. Ond cenid ei glodydd ar strydoedd Bangor byth wedyn –

Llwm ac oer y gwela’ i’r Penrhyn,
Glan y Môr, ac Abercegin,
Er pan aeth y Capten Gruffydd
Dros y môr i speilio gwledydd.

Morfa Aberogwen yn 1768 – manylyn o Fap Arolwg y Penrhyn 1768 gan George Leigh. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor

Aberogwen yn 1768 – manylyn o Fap Arolwg y Penrhyn 1768 gan George Leigh. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor

Peidiodd pwysigrwydd Aberogwen fel glanfa yn y ddeunawfed ganrif wrth i berchnogion stad y Penrhyn ddatblygu porthladd Abercegin i allforio holl gynnyrch Chwarel Cae Braich y Cafn. Serch hynny, dengys cofnodion y tollau ym Miwmares fod Aberogwen yn dal i allforio llechi o’r forfa megis y tri llwyth a ddanfonwyd i Gaer yn 1730, a bod llongau o Lerpwl a Dumfries hefyd yn galw yno i’w llwytho. Pa un o chwareli plwyf Llanllechid tybed, oedd yn cyflawni’r gofyn yn Aberogwen mor gynnar yn y ddeunawfed ganrif? Chwarel Bryn Hafod y Wern fyddai’r dewis tebygol yn ôl traddodiad, ond eto heb y dystiolaeth angenrheidiol i gadarnhau’r ddamcaniaeth. Ar yr arfordir yr oedd goredau pysgod y Penrhyn yn parhau mewn bri ac yn gynnyrch incwm sylweddol i’r stad, ac yn ôl William Williams, swyddog dylanwadol i’r arglwydd cyntaf Richard Pennant ac awdur y llyfr Observations on the Snowdon Mountains a gyhoeddwyd yn 1802, fod yno hefyd yn Aberogwen welâu wystrys o gryn bwysigrwydd.

Aberogwen yn 1910 wedi i wely Afon Ogwen gael ei unioni i lifo i’r môr gan adael Llyn y Celanedd yn wlybtir corslyd

Ciliodd y gogoniant a fu o Aberogwen gan adael traeth agored o dywod, gwymon, broc môr a heidiau o adar y glannau i bigo’u lluniaeth yn y llaid. Ond yn ôl tystiolaeth Hugh Derfel, yn ei gyfrol Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid a gyhoeddwyd yn 1866, yr oedd yno ar yr arfordir gaer gron ei chynllun gyda rhagfuriau cerrig yn ei hamddiffyn, ond yn nhreigl y blynyddoedd llithrodd hon i afael y môr a defnyddiwyd ei meini i adeiladu waliau caeau’r gymdogaeth. Yr un mor chwilfrydig yw cyfeiriad diddorol William Williams fod yno wedi ei chuddio yn nhywod y traeth weddillion carnedd o feini enfawr a gafodd ei graddol ddinistrio gan y môr dros genedlaethau dirifedi. Tybed ai beddfaen megalithig o gyfnod y Neolithig, o oed tri mileniwm cyn Crist, a gofnodir gan William  Williams? Hynny o gofio fod Aberogwen bryd hynny yn rhan o wlypdir Traeth Lafan lle mae o leiaf un fwyell garreg o’r cyfnod wedi ei chanfod i gadarnhau gwladychiad y draethell ar amser cynnar o gynhanes. Pwy a ŵyr, efallai fod Aberogwen eto i ddatgelu ei thrysorau?

Glan y Fenai yn Aberogwen heddiw

Ffynonellau

David Thomas. 1952. Hen Longau Sir Gaernarfon.  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. Caernarfon.

Eurig Salisbury, Barry J. Lewis . 2015.  Guto’r Glyn : a life. (Gwefan) – httpc://www.gutorglyn.net

Williams, J. Ll. W., 1996. A Neolithic axe from Traeth Lafan in the Menai Strait, Gwynedd.  Studia Celtica, 30, (1996) 277-282

Rheilffordd y Chwarel

‘Roedd hi’n dipyn o siom i Edward Gordon Douglas, Barwn cyntaf y Penrhyn, pan sylweddolodd yn 1873 fod trenau stêm yn gweithio chwareli ei gystadleuwyr yng Ngwynedd – Dinorwig gyntaf yn 1848 gan droi yn gynllun cyflawn yn 1870; Ffestiniog yn 1863, a Thalyllyn yn 1864. Ar ei ddesg yr oedd cynlluniau manwl gan Charles Spooner, rheolwr a phrif beiriannydd Rheilffordd Ffestiniog, i gyflwyno cynllun cynhwysfawr tebyg i’r un a fodolai yn Ffestiniog ar gyfer y chwarel yn ogystal ag i wasanaethu teithwyr y fro.  Onid oedd hon yn sefyllfa bryderus i berchennog chwarel y Penrhyn wrth iddo sylweddoli fod ei gystadleuwyr wedi cael y blaen arno, tra yn 1801 ei ragflaenwyr ef oedd ymysg y cyntaf ym Mhrydain i gyflwyno tramffordd ar reiliau mewn chwarel. Mewn cyflwyniad i gynllun cynharach yn 1868 awgrymodd Spooner-  ‘I have …considered that a small railway to be of the same gauge as present tramway worked by Locomotive Steam Engines between Penrhyn Quarries and Bangor Slate Wharves would greatly facilitate transit’. Yr oedd y cynllun i gynnwys llinell newydd o’r porthladd drwy ddyffryn Afon Cegin i Felin Hen ac ymlaen i Dregarth ac yno i ymuno â thramffordd y chwarel yn Dinas i ganlyn gweddill y ffordd hyd at y chwarel.  Fel yn ei gynllun yn Ffestiniog ystyriai Spooner weithio’r rheilffordd drwy ddisgyrchiant naturiol yr allt i ddanfon y llwyth o’r chwarel i’r porthladd, gan ddefnyddio trenau stêm i ddwyn y cerbydau gwag yn ôl i’r chwarel. Pris cyflawni’r cynllun fesul milltir oedd £3,250 a’r pris cyflawn dros chwe milltir a hanner fyddai £37,737 a’r pris i gynnwys cost tair injan stêm yn ogystal.

Y gangen gymunedol i wasanaethu pentref Bethedsa yng nghynllun Charles Spooner – dyddiedig 1873. Cynllun drwy ganiatâd a charedigrwydd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor

Cynllun rheilffordd y chwarel gan Charles Spooner dyddiedig 1873 yn dangos dwy gangen y rheilffordd wedi eu rhannu yn Tanysgrafell, un gangen yn arwain i’r chwarel a’r ail i bentref Bethesda. Cynllun drwy ganiatâd a charedigrwydd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor

Ond Barwn ystyfnig oedd y Barwn o Landygái, ac yn 1873 derbyniodd gynllun diwygiedig gan Spooner. Yn y cynllun hwn yr oedd y Felin Fawr i’w throsi yn ganolfan cynnal a chadw i’r rheilffordd ac yr oedd gorsaf i deithwyr a nwyddau i’w hagor ger Ffordd y Garth ym Mangor a changen i gyrraedd i’r porthladd. Ar ei llwybr i’r chwarel yr oedd cyfres o orsafoedd i’w sefydlu yn Nhyddyn y Felin (Felin Hen), Tregarth a Hendyrpeg ac yn nherminws Coed y Parc byddai’n cysylltu â rhwydwaith fewnol y gloddfa. Yr oedd un ychwanegiad diddorol wedi ei gynnwys sef bod cangen i  redeg o Tŷ’n y Clwt i bentref Bethesda gydag un orsaf i’w sefydlu ger Cae Gas a’r llall ym mhen arall y pentref. Ychwanegodd Spooner gynlluniau manwl o’r injans, y wagenni nwyddau a’r cerbydau teithwyr y byddai’n argymell eu defnyddio a rhwydwaith stêm gyflawn oedd hon pe byddid yn ei derbyn. Cost yr holl brosiect, i’w gwblhau mewn blwyddyn o waith, fyddai £51,551.

Linda, un o injans cwmni Hunslet, yn croesi’r draphont ger y fynedfa i’r cei ym Mhorth Penrhyn

Ond Barwn yr un mor ystyfnig oedd yn trigo yn Llandygái, ac nid oedd am dderbyn y cynllun er i Spooner gyflwyno cynllun diwygiedig arall i’w sylw. Gwraidd y broblem oedd fod y Barwn yn mynnu mai cynllun i’r chwarel yn unig ddylai gael ei gyflawni, heb roi ystyriaeth i anghenion y pentref. Yn y cyfamser yr oedd y Barwn o dan bwysau eithriadol o ddau gyfeiriad. Yn y pentref yr oedd ymgyrch ar droed gan rai o’i dinasyddion amlycaf i ddod â rheilffordd genedlaethol yr LNWR i Fethesda er mwyn gwella’r cysylltiad rhwng y chwarel a’r porthladd. Yn y chwarel, ar y llaw arall, yr oedd anesmwythyd diwydiannol pur ddifrifol yn cyniwair. Yn dilyn cwymp mawr yn y chwarel yn 1872 cyflwynwyd adroddiad pur ddamniol ynghylch diffygion trefniadaeth y gloddfa a’r angen i foderneiddio a gwella diogelwch y gweithlu. Arweiniodd yr anghydfod at streic yn 1874. Yn yr awyrgylch anffafriol hwn y penderfynwyd yn 1874 i archebu dwy injan stêm gan gwmni deWinton o Gaernarfon – Lord Penrhyn a Lady Penrhyn-  ar gost o £300 yr un. Rhoddwyd y ddwy i weithio’n fewnol rhwng ponc Red Lion a phen yr allt i‘r Felin Fawr. Yn Rhagfyr y flwyddyn ganlynol archebwyd dwy injan stêm ychwanegol gan gwmni John Beaston o Derby ar gost o £828 yr un, y ddwy eto i weithio o fewn y chwarel. Mae achlysur eu derbyn i’r gwaith wedi ei gofnodi mewn nodyn gan Francis, rheolwr y chwarel, i Arthur Wyatt, prif asiant stad y Penrhyn, ac meddai – ‘we had a trial just now on the engine in the presence of hundreds of men, women and boys from the mill; to Cilgeraint empty, and from Cilgeraint with 24 waggons …. and this is the most hard step of the line’. Y diwrnod canlynol adroddodd eto – ‘ we had the engines to work this afternoon and it is alright. But unfortunately the guard had an accident; He broke his arm. What a job. I would not for £10’.

Map rheilffordd y chwarel, drwy garedigrwydd a chaniatâd O.G Jones, Erw Las, Bethesda

Gobaith mawr y Barwn oedd y byddai cyflwyno trafnidiaeth stêm i’r chwarel yn lleddfu ychydig ar yr anesmwythyd oedd yn y gwaith, ac felly yn ochelgar iawn y derbyniodd gytundeb gan Robert Algeo yn 1877 i addasu’r rheilffordd o ben allt Dinas i’r Felin Fawr, cynllun a oedd yn ei hanfod yn seiliedig ar waith cynharach Spooner. Ym mis Mawrth 1878 derbyniodd ail gynllun i adeiladu llwybr newydd i’r rheilffordd o Dinas i’r porthladd ac agorwyd yr holl rwydwaith yn derfynol ar Hydref 6ed 1879. Yn unol â dymuniad y Barwn cynllun preifat i’w weithredu er budd y chwarel yn unig oedd hwn ac ni ddymunai gyhoeddusrwydd tebyg i’r hyn a estynnwyd wrth agor rheilffordd gymunedol Spooner yn Ffestiniog.

Gweithiodd y rheilffordd yn eithriadol effeithiol o gyfnod ei hagor yn 1879 hyd at ddyddiad ei chau’n derfynol yn 1965. Mae’n hawdd i ni feirniadu penderfyniadau’r gorffennol heb sylweddoli pa mor aneffeithlon oedd y gwasanaeth erbyn chwedegau’r ugeinfed ganrif, ond yr oedd yn bur amlwg erbyn hynny na ellid rhedeg y gwasanaeth ar gost economaidd hyd y diwedd. Ac mae’n hawdd eto i ni feirniadu’r penderfyniad i chwalu’r holl gyfundrefn, ond does dim dwywaith pe byddai’r rheilffordd hon mewn bodolaeth heddiw y byddai wedi cyfrannu’n helaeth at economi Dyffryn Ogwen. A meddyliwch, beth pe byddai’r Barwn wedi awdurdodi adeiladu’r gangen i bentref Bethesda? Ond mae hanes yn gyforiog o’r ‘pe byddai!

Gwybodaeth ychwanegol gan Idris Lewis, Dolwern, Ffordd Bangor.

Ffynhonnell

J I C Boyd. 1985.  Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford

Susan Turner.  1975. The Padarn and Penrhyn Railways; and their associated systems. Newton Abbot.

Y Cob Mawr

Nodyn ar y cyd ag Idris Lewis, Dolwern, Ffordd Bangor. Ei eiddo ef yw’r holl ddelweddau.

^{Mynedfa i’r chwarel a’r bont drwy’r cob ym Mryn Llwyd}

Mae’r nodyn hwn yn trafod adeiladu  rhagfur hir ac uchel yn Chwarel y Penrhyn nad oedd iddo, hyd sy’n wybyddus, enw swyddogol yn hanes y gloddfa.  Adeiladwyd y cob i redeg rhwng Pont Ogwen a Bryn Llwyd,  gan ffurfio mwgwd gwarcheidiol ar y fynedfa i’r chwarel.  Yr oedd hwn yn anferth o ragfur solet ei adeiladwaith  (oddeutu 300 metr o hyd a 7 metr o uchder) ac i gyrraedd y chwarel lluniwyd agoriad bychan, yn bont gul, i gael mynediad drwyddo.  Mae’n debyg nad oedd arbenigedd mawr yn ei adeiladwaith, mur o glytiau llechi cymesur tebyg i ragfuriau’r Felin Fawr oedd yn ei gyfansoddiad. Nid oedd prinder yn y chwarel o’r deunydd crai i’w adeiladu, er nad oedd ei adeiladwaith syml i’w gymharu ag ysblander peirianyddol pont Rhiwbryfdir ym Mlaenau Ffestiniog er enghraifft. Serch hynny yr oedd yn adeilad a fyddai’n tynnu sylw unrhyw ymwelydd a fyddai’n gorfod ymwthio drwy ei agoriad cyfyng i fynychu’r chwarel.

^{Rhan o fap ordnans 1888. Noder safle’r ffordd haearn rhwng Tros y Ffordd a Ty’n y Coed (canol isaf y map) ac yn dilyn yn fwa o amgylch y tomennydd rwbel ar y ffordd i Fryn Llys a’r Felin Fawr (llwybr presennol Ffordd Las Ogwen)}

Gellir pennu cyfnod adeiladu’r rhagfur i’r degawd rhwng 1888 ac 1899 o ganfod  y newidiadau a welir ym mapiau ordnans manwl y deng mlynedd sydd  rhwng y ddau ddyddiad. Yr ardal benodol sydd dan sylw oedd estyniad o dir gwyrdd, megis, rhwng tomennydd amgylchynol a oedd yn arwain at brif fynedfa’r chwarel yn ardal Bryn Llwyd. Cynhwysai’r rhimyn hwn o dir nifer o dai megis Bryn Llwyd a Ty’n y Coed ac yno hefyd yr oedd capel cyntaf enwad yr Annibynwyr yn Nyffryn Ogwen yn Tros y Ffordd. Yn 1888 dengys y map fod rheilffordd yn croesi’r ardal hon o ochr chwith y gwaith, ochr y gogledd ddwyrain, i ymuno, ar yr un llaw, â rhwydwaith prif bonc cynhyrchu’r chwarel yn Red Lion, ac ar y llaw arall i arwain yn ddolen estynedig hyd ymyl ddwyreiniol y twll nes cyrraedd y Felin Fawr yng Nghoed y Parc. Cynlluniwyd y rheilffordd i redeg rhwng Tros y Ffordd ac yn rhyfeddol o agos at gongl adeilad Ty’n y Coed. Erbyn 1899 mae’n amlwg fod nifer o newidiadau wedi  digwydd yn ystod y ddegawd a aeth heibio. Yn gyntaf  cynlluniwyd dyfrffos o afon Ogwen uwchlaw Pont Ogwen  i fwydo dŵr i weithio pympiau hydrolig y chwarel a hynny mor gynnar â chanol y ganrif.  Yn ail adeiladwyd y cob mawr i gynnal y rheilffordd ar lwybr sydd bellach yn rhedeg i’r dwyrain o Dyn y Coed gan fanteisio yn ogystal ar gopa tomen fechan i godi uchder y lein uwchlaw dau begwn y pant islaw yn Tros y Ffordd.

Rhan o fap ordnans 1899. Noder safle’r cob mawr i’r dde o Ty’n y Coed ac yn arwain y rheilffordd i Bonc Red Lion ac ymlaen ar ei thraws i’r Allt Fawr a Bryn Llys i gyrraedd y Felin Fawr.

Golygodd adeiladu’r cob newid holl gynllun trafnidiaeth fewnol y chwarel.  Hwylusodd uchder y cob i gysylltu’n uniongyrchol gyda Phonc Red Lion gan hepgor y ddolen fawr ar ochr y dwyrain a arweiniai i’r Felin Fawr. Drwy wneud hyn gallai’r chwarel ymestyn y twll a’r tomennydd i gyfeiriad y dwyrain ac yn raddol gladdu hen wely’r rheilffordd,  sydd, o ryfeddod yn ein cyfnod ni, wedi ei hail adfer ar ffurf Lôn Las Ogwen.  Ond i gynnal y cysylltiad hollbwysig â’r Felin Fawr cynlluniwyd  gallt o ben gogledd Ponc Red Lion i arwain yn uniongyrchol i’r Felin. Dyma efallai un o’r gelltydd pwysicaf yn yr holl gyfundrefn a’r unig un i’w gweithredu drwy gysylltiad cadwyn ar ddrwm yn hytrach nag ar wifren fel gweddill gelltydd y chwarel. Felly, erbyn 1899 yr oedd y gyfundrefn newydd mewn bodolaeth ac adeilad y cob yn ddolen hollbwysig yn ei chynnal.

^{Rhan o fap ordnans 1914. Noder y cob mawr yn ei lawn faint ac yn cyfeirio’r rheilffordd i Bonc Red Lion ac ymlaen i Fryn Llys a’r Felin Fawr}

Yn ystod cyfnod hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif ehangodd pwysigrwydd y cob fwyfwy wrth i gyfnewidiadau yng nghynlluniau’r chwarel ddatblygu o’r newydd. Erbyn dauddegau’r ganrif yr oedd cynlluniau ar droed i weddnewid ochr chwith y gwaith oherwydd mai yno y tybiai’r perchnogion weld ei dyfodol mwyaf llwyddiannus.  Un o’r cynlluniau  mwyaf uchelgeisiol oedd i newid sianel Afon Ogwen rhwng Pont Ogwen a Phont y Tŵr, yn benodol rhag bod ei dyfroedd yn peryglu twll y chwarel ar ymyl gorllewin ei glan.   Ail gynllun oedd datblygu system o aer dan bwysedd i weithio driliau tyllu’r graig drwy’r chwarel i ddisodli’r hen drefn lafurus o dyllu drwy law. Yn ganolog i’r cynllun roedd cynhyrchu egni drwy harneisio dŵr o afon Ogwen fel y grym i weithio tyrbin a leolwyd mewn cwt nepell o Fryn Llwyd.

^{Map y bibell ddŵr}

Cysylltwyd y cwt drwy ddyfrffos o gronfa fechan a gynlluniwyd ar yr afon uwchlaw Pont Ogwen, ac unwaith yn rhagor defnyddiwyd y cob fel y ddolen gyswllt hollbwysig i drosglwyddo’r bibell aer i’r chwarel. 1929 oedd y flwyddyn y  datblygwyd y cynllun aer dan bwysedd yn y chwarel a chymal Pont Ogwen oedd yr unig un i’w bweru ag egni heidro. Trydan a ddefnyddiwyd i weithio’r cynllun yn rhannau eraill y gwaith. Pwysigrwydd y cynllun heidro oedd ei fod yn cynnig, ar amcangyfrif, arbedion o £1610 y flwyddyn, swm a oedd ben ac ysgwydd yn rhatach i’w gynnal na’r cymal cyfatebol a bwerwyd ag ynni trydan.

^{Y cob mawr yn edrych i gyfeiriad y de yn dangos y bibell aer dan wasgedd ar yr wyneb}

Daeth newid byd i’r chwarel yn ystod chwedegau’r ganrif pan ddaeth trefn hen ffasiwn o dan berchnogaeth y Penrhyn i’w therfyn a chyflwynwyd cyfundrefn newydd o redeg y gwaith gan gwmni mawr rhyngwladol McAlpine. Ysgubwyd ymaith y gofyn am dyrbin hen ffasiwn i gynhyrchu aer dan bwysedd ac yn sgil y newid daeth un o brif swyddogaethau’r cob i’w derfyn. Lawn cyn bwysiced oedd  dull sylfaenol y perchnogion newydd o redeg y gwaith. Cynt rhwydwaith o reilffyrdd cul oedd sylfaen y drefn fewnol, a’r trên bach oedd y cyfrwng allanol sidet, hen ffasiwn ac anghymwys, bellach trefnwyd i hepgor yr holl gyfundrefn yn llwyr drwy ddefnyddio cyfresi o lorïau trymion i wasanaethu’n fewnol a thrafnidiaeth cludiant cyhoeddus i ddosbarthu’n allanol. O ganlyniad yr oedd y cob mawr yn rhwystr enfawr i hwylustod y gyfundrefn yn ogystal ag i ddelwedd allanol y gwaith. Ac felly nid drwy bont gul mewn rhagfur gwarcheidiol enfawr yr oedd y chwarel i’w phortreadu i’r byd mawr modern allanol. Yn 1964 chwalwyd y cob ac yn y weithred hon daeth symbol o’r hen gyfundrefn i’w derfyn. 

^{Yr Allt Fawr o ben Gogledd Red Lion yn arwain i’r Felin Fawr}

Gweler erthygl gan Dee Edwards  The Llyn Meurig triangle . Gwreiddiau Gwynedd,  2020, Cyfrol 2, Rhif 79, 16-18.

Cyflog Chwarelwr

Dalen yn cofnodi enillion Hugh Hughes ym mis Gorffennaf 1876 – llun drwy garedigrwydd Heulwen Roberts, Ffordd Bangor

Nodyn anorffenedig sy’n dilyn oherwydd mae’n trafod pwnc dadleuol, sef beth oedd cyflog chwarelwr yn Chwarel y Penrhyn yn ystod cyfnod Oes Victoria. Mae’r nodyn yn seiliedig ar gyfrol sy’n cofnodi enillion manwl un gweithiwr yn y chwarel dros gyfnod o flwyddyn yn ymestyn o fis Hydref 1875 hyd fis Awst 1876. Ac er mor eglur yw manylder y dystiolaeth mae’n anodd iawn ei ddehongli fel adlewyrchiad cywir o gyflog y gŵr sydd dan sylw.

Mae clawr allanol y gyfrol yn nodi’r manylion canlynol – rhif, 0300; lleoliad, Ponc Sebastapol; marciwr,  J. Griffith. Llafur gŵr o’r enw Hugh Hughes (Rhif 310) a gofnodir ar 24 tudalen gyntaf y gyfrol ac yna yn ddisymwth, heb unrhyw eglurhad, mae’r manylion yn terfynu ym mis Awst 1876. Llenwir gweddill tudalennau’r llyfr gyda chyfrifon oddeutu 36 chwarelwr o bonc Sebastapol sy’n ymestyn dros gyfnod estynedig o fis Gorffennaf 1906 hyd fis Awst 1909, ac er mor fanwl y dystiolaeth ni chofnodir y cyfansymiau ariannol a dalwyd am waith y dynion hyn. Felly, dogfen Hugh Hughes yn unig sy’n berthnasol i’r nodyn hwn.

Oddieithr i’w enw a’i rif yn y chwarel, ni cheir manylion ychwanegol am y gŵr hwn, am ei deulu na chyfeiriad ei gartref. Mae’n amlwg mai holltwr a naddwr ydoedd wrth ei waith ac yn ôl tystiolaeth yr ystadegau roedd yn ŵr arbennig o gyson yn ei grefft. Oddi fewn i’r gyfrol mae’r tudalennau wedi eu hargraffu i gofnodi llafur Hugh Hughes dan dri phennawd – y blociau a gyflawnwyd; y lechi gradd gyntaf  a orffennwyd; y llechi ail a thrydydd gradd a gwblhawyd. Nodir o dan y penawdau fesur pob llechen a naddwyd, a’r pris am y nifer a gyflawnwyd, ac mae cyfanswm y prisiau am yr eitemau hyn wedi eu cyfrif. Ychwanegir y cyfansymiau unigol i gyrraedd at un cyfanrif terfynol am yr holl waith a gwblhawyd. Yn y cyfnod o dan sylw derbyniodd ddeuddeg taliad misol, yr arian i’w dalu am bob pedair wythnos o waith.

Mae’r symiau a nodwyd yn enw’r derbynnydd yn weddol gyson yn amrywio rhwng £6/17/1¼  (taliad Ionawr 26, 1876), a £14/13/4 (taliad Rhagfyr 29, 1875, sef y mis blaenorol). Mae’r taliad olaf o £3/5/0¾ ym mis Awst 1876 yn eithriadol isel, ond deg diwrnod yn unig o waith a gyflawnwyd gan Hugh Hughes i ennill yn swm hwn. Cyfanswm yr arian a enillwyd ganddo am ei lafur dros gyfnod o 42 wythnos oedd £123/10/2¾ ond yr oedd wedi gweithio yn eithriadol galed i ennill y swm hwn.

Ar ddiwedd pob mis, ac ar waelod pob tudalen, cofnodir cymal newydd o dan bennawd cyfansawdd  – poundage, yards, tonnage, assistance – sy’n cynnwys, hyd y gwelir, gyfanrifau’r holl eitemau unigol a gynhyrchwyd. Ar sail hyn cyflwynir pris ychwanegol sy’n llawer mwy na’r pris a nodir am y llafur gwreiddiol gan Hugh Hughes. Amrywia’r symiau o £12/4/9 ar ei isaf i £23/9/2 ar ei uchaf. Ni dderbyniodd arian ychwanegol y poundage ym misoedd Mehefin a Gorffennaf ond ym mis olaf ei lafur nodir swm ychwanegol o £8/17/6½ i’w enw. Cyfanswm arian y poundage dros 42 wythnos oedd £181/15/3½. Mae’n anodd dehongli sut yr oedd yr arian atodol hwn yn cael ei gyfrifo’n gywir, a’r rhesymeg am ei adnabod fel swm ar wahân cyn cael ei gyfuno gyda’r taliad sylfaenol, onid ei fod yn cynrychioli bonws y ‘cyfri mawr’ ar ddiwedd cyfnod penodol o waith.

Yn y cyfrifiad terfynol ar ddiwedd pob mis cyfunir pris llafur Hugh Hughes gyda phris ychwanegol y poundage, ac o ganlyniad, mae’r symiau a gofnodir am y deuddeg mis yn amrywio rhwng £36/11/3¼ ar ei uchaf a £24/9/8 ar ei isaf ond yn disgyn yn sylweddol is yn wythnosau olaf ei lafur. Dros gyfnod o 42 wythnos derbyniodd Hugh Hughes gyflog yn agos at £305/5/6¼ a olygai fod ei gyflog misol oddeutu £26/8/0 sef ychydig dros £7 yr wythnos. Mae’n berthnasol ystyried beth fyddai’r prif ofynion ar gyflog, megis un Hugh Hughes, i gyrraedd at safon cymharol gyffredin o fyw yn y degawd o 1870 ymlaen? Gyda dros fil a hanner o weithlu chwarel y Penrhyn yn byw mewn eiddo a oedd ym mherchnogaeth y stad yn 1873 disgwylid i’r prydleswr dalu rhent blwyddyn o rhwng £1 a £6 ar yr eiddo, y swm yn ddibynnol ar faint a chymwysterau’r annedd.  Taliadau rhywbeth yn debyg a ddisgwylid ei dalu ar dai ym meddiant stad y Cefnfaes ym Methesda. Roedd y tai hyn yn rhesi unffurf heb gymhwyster gardd neu nifer bychan o aceri fel yn nhyddynnod Mynydd Llandygái er enghraifft. Mewn erthygl yn y Caernarvon and Denbigh Herald, dyddiedig Rhagfyr 13eg,1873, cyhoeddwyd amcangyfrif o gostau byw mis i deulu yn cynnwys gŵr, gwraig a phum plentyn.

	£	s	p
Rhent @2/6		10	0
Bara	2	0	0
Glo		12	0
Cig		8	0
Sach tatws                                            7		7	0
Dillad		12	0
Menyn 3phwys &20c yr wythnos	1	0	0
Llefrith		2	0
Siwgr 3ps @4c yr wythnos		4	0
Te 1½ps		4	6
Canhwyllau 1½ps @4c yr wythnos		2	0
Cyfanswm	6	1	6

O ystyried y manylion hyn mae cyflog misol Hugh Hughes, ar yr olwg gyntaf, yn caniatáu y byddai chwarelwr tebyg iddo gyda’r gallu i gadw ei deulu yn weddol gyfforddus dan yr amodau a gyflwynwyd yn y papur newydd. Awgrymir y byddai ganddo beth arian mewn llaw i brynu efallai anghenion hanfodol, neu hyd yn oed i gelcio ychydig os oedd yn byw yn fforddiol. Mae’n wybyddus fod chwarelwyr darbodus yn buddsoddi arian mewn llongau masnach, llechi’n arbennig, a bod hyd yn oed gwmni llongau arbenigol yng Nghaerdydd wedi ei sefydlu i dderbyn buddsoddiadau o’r fath.  Eithr un olwg ar enillion y chwarelwr a fyddai hyn, yr enillion pan fyddai llewyrch yn ei ganiatáu, ond nid dyna fyddai canlyniad cyson pob mis gwaith fel y dengys enillion Hugh Hughes yn ei dri mis olaf mewn cyflogaeth. Ni wyddom beth oedd amgylchiadau’r gŵr hwn, na beth oedd y rhwystrau i atal ei gyflog  –  salwch, anaf, bargen wael, tywydd anffafriol, anghytundeb gyda’r meistri – yr amodau cyfnewidiol personol a gwaith a fyddai’n arwain at gyfnod llai llwyddiannus, yr union ansicrwydd mewn telerau a chyflogaeth a oedd yn feini tramgwydd i sefydlu cymod diwydiannol yn y chwarel.

Os cywir y dadansoddiad uchod yna mae’n werth ystyried y canlyniad yng nghyd-destun hanes trofaus y cyfnod dan sylw. 1874 oedd y flwyddyn y torrodd streic allan, a barhaodd am naw wythnos, lle’r oedd pwnc cyflogaeth a chyflogaeth deg yn gymal canolog yn y gofyniad – yr hawl i dderbyn cyflog safonol o 30s yr wythnos, 27s ar fargen sâl pe na byddid yn cyrraedd y cytundeb ar y fargen; mewn geiriau eraill math o gytundeb i dalu isafswm cyflog. Arweiniodd y streic at arwyddo cytundeb hollbwysig Pennant-Lloyd, siarter a oedd yn gwarantu talu pris uwch am gynhyrchu llechi, ond yn bwysicach fyth, efallai, gytundeb a oedd i gychwyn cyfnod o gymod mewn cysylltiadau diwydiannol yn y chwarel. Digwyddai’r cyfnod rhwng 1875 ac 1879 fod yn flynyddoedd o chwyddiant yn y farchnad lechi, ond erbyn 1879 lledodd dirwasgiad yn y diwydiant at gwtogi 20% o gyflogau’r gweithlu yn chwarel y Penrhyn ac i wythnos waith o bedwar a hyd at dri diwrnod. Hwn oedd hefyd y cyfnod pryd y trefnwyd mai contractwyr fyddai’n rhedeg y chwarel, dull newydd tra atgas a ystyrid gan y gweithlu i danseilio eu hunaniaeth a’u proffesiynoldeb. Yn 1885, gwta ddeg mlynedd o’i sefydlu, diddymwyd cytundeb Pennant-Lloyd, mesur a oedd i arwain at y cyfnod mwyaf helbulus yn hanes y chwarel ac i gyfres o streiciau eithriadol  niweidiol i’r diwydiant. Yn ganolog yn y streiciau hyn yr oedd bustl anorffenedig cyflogaeth deg yn ymwthio i’r brig, ac yn streic 1896/97 y cais oedd am ychwanegiad cyflog wedi ei bennu ar  bris o 5s/6c y diwrnod gyda gostyngiad i 4s/6c pe methid a chyrraedd y targed ar y fargen. Ac ystyfnigrwydd di-syfl y perchenogion i ystyried talu cyflog teg i’r gweithlu a arweiniodd yn y diwedd at streic niweidiol 1900/03.  Ac felly, un enghraifft o’r ataliad ansymudol hwn oedd mater cyflogaeth Hugh Hughes yn 1874.

Noder: I Idris Lewis, Dolwern, mae’r diolch am achub y gyfrol hon rhag cael ei dinistrio. Bydd Idris yn cyflwyno’r gyfrol i feddiant Archifdy Gwynedd yng Nghaernarfon yn y dyfodol agos.  Diolch hefyd i Dafydd Roberts, Cae’r Wern am fwrw golwg ar y nodyn.

 

 

 

 

Chwarel Bryn Hafod y Wern

Cynllun y domen uchaf yn edrych i gyfeiriad y gorllewin yn dangos rhesi ei gwneuthuriad a’r pentanau llechi ar ei brig.

Chwarelwyr lleol profiadol a ddarganfu nifer o chwareli llechi ym mhlwyf Llanllechid, ond nid hwy a’u datblygodd. Diffyg cyfalaf oedd gwraidd y broblem, a darganfod ffynhonnell gyson a fyddai’n gwarantu llwyddiant. Mae hanes datblygiad chwarel Bryn Hafod y Wern yn cyfrannu at y dystiolaeth. Agorwyd y chwarel yn 1817 gan George Hay Dawkins Pennant wrth aros i dderbyn olyniaeth y Penrhyn wedi marw ei ewythr Richard Pennant yn 1808. Meddiannodd barsel o dir y Goron ar brydles a gwariodd yn helaeth ar y datblygiad, ond heb lwyddiant. Daeth y fenter i ben yn 1824. Ym mhen ysbaid cymerwyd y chwarel gan gwmni Trimmer o Lundain, cwmni cynhyrchu teils pridd ar gyfer toi yn ne Lloegr gyda’r bwriad o ehangu ei marchnad drwy fod yn berchen ar chwarel lechi.. Byrhoedlog oedd eu harhosiad ac yn 1845 sefydlwyd cwmni y Royal Bangor Slate Company gan griw o ‘adventurers’ o Lundain ond, er gwario yn helaeth ar ddatblygu’r gloddfa, methiant fu’r ymdrech.

Erbyn 1873 yr oedd y chwarel dan ofal rhyw Mr Caliver ar brydles gan y cwmni uchod. Yn 1873 sefydlwyd cwmni ‘The Bangor Slate Company’ dan oruchwyliaeth rhyw Mr Cooke ac yr oedd ef yn dal yn ei swydd pan newidiwyd enw’r cwmni i’r ‘New Bangor Slate Company’ yn 1876. Caewyd y chwarel yn derfynol yn 1885 gyda Cooke yn rheolwr ond bellach, oherwydd colledion ariannol enfawr, banc o Gaer oedd yn rheoli’r fenter. Rhwng 1817 ac 1885 yr oedd yr holl gwmnïau wedi gweithio’r chwarel ar brydles gan y Goron, ond yn y flwyddyn ganlynol llwyddodd y banc i brynu hawliau’r Goron. Y bwriad oedd gwerthu’r chwarel i’r Arglwydd Penrhyn gan ei fod wedi dangos diddordeb ynddi, ond er dod i gytundeb gwrthododd George Sholto Douglas Pennant anrhydeddu ei ran ef o’r fargen. Arweiniodd hyn a achos cyfreithiol yn 1889 a gollwyd gan y Penrhyn gan eu gorfodi i brynu’r chwarel. Doedd dim bwriad gan y Penrhyn i’w gweithio a dywedir mai’r prif reswm dros y pryniant oedd er mwyn ei chau yn derfynol fel na fyddai gwesteion yn holi ai hon oedd chwarel y Penrhyn a oedd i’w gweld o’r castell yn Llandygái. Sut mae plethu’r wybodaeth amherffaith a chyfnewidiol uchod â chynllun y chwarel fel nodwedd amlwg yn nhirlun ardal Llanllechid heddiw?

Prif dwll y chwarel gyda hafn gallt y gogledd ar ganol cefn y llun

O holl fân chwareli Dyffryn Ogwen chwarel y Bryn yw’r fwyaf diddorol gan fod ei chynllun yn weddol gyflawn ac y gellir defnyddio nifer bychan o ddogfennau i geisio olrhain ei datblygiad. Agorwyd y chwarel ar drwyn cyfyng o dir y Goron yn ymestyn i’r gorllewin a amgylchynwyd ar bob ochr ac eithrio’r gogledd gan dir stad y Penrhyn. Yr oedd y cyfyngiad hwn yn effeithio ar ddatblygiad y chwarel mewn dwy ffordd. Yn gyntaf, ni ellid ymestyn y gloddfa i ddatblygu’r haenau llechi yn y gorllewin na’r de orllewin a olygai fod yn rhaid agor twll eithriadol ddwfn i weithio’r chwarel yn llwyddiannus. Yn ail, gorfodid codi cyfran helaethaf rwbel y twll yn groes i ddisgyniad naturiol y tir i gyfeiriad y de, gan greu problemau gweithredol anodd a chostus i’r perchnogion. Y drydedd broblem, ac un a drafodwyd mewn ysgrif flaenorol, oedd bod safle’r chwarel ymhell o darddiad digonol o ddŵr i weithio ei pheiriannau, gwendid a orfododd greu ffos o Gwm Caseg gryn bedair milltir i ffwrdd i gyrchu dŵr i ddau argae a leolwyd ar y llethr i’r dwyrain o’r chwarel.

Perthyn trefnusrwydd arbennig i gynllun y chwarel. Lleolwyd y twll yn y gogledd orllewin, a threfnwyd y tomennydd rwbel yn ddwy uned i ymestyn i’r de a’r dwyrain. Gellir rhannu’r tomennydd yn ddwy adran – tomen y de sydd â dau lawr yn perthyn iddi (llawr 1, 2), a thomen y dwyrain gyda thri gris i’w chyfansoddiad (gris (a), (b), (c)). Saif prif wastad gweithio’r chwarel ar ymyl de ddwyrain y twll.  Erys nifer o nodweddion amlwg sy’n gysylltiedig â pheirianwaith ei gweithio a chadarnheir y rhain mewn gwahanol gynlluniau o’r chwarel. Gellir eu rhestru fel a ganlyn – dwy allt yn agor i’r twll (North Quarry Incline, Engine Incline), safle i bedair olwyn ddŵr (olwynion A, B, C a D), cwt  peiriant ager, y Water Balance incline, dwy bont (pont gorbel a phont (o)), a sylfaen i ddau beiriant codi (pentan mawr a phentan lifft). Yn ychwanegol lleolwyd dwy gronfa ddŵr ar y llethr i’r dwyrain o’r chwarel Nodir y nodweddion ar y cynllun isod.

Gellir crynhoi datblygiad y chwarel i dri chyfnod, ond nodir fod amheuaeth ynghylch cydberthynas rhai o’r nodweddion yn ogystal â’u safle yn y fframwaith hanesyddol.

1. Cyfnod y sefydlu hyd at 1856.

Twll y chwarel gyda hafn gallt y de ar ymyl de y llun. Llun o archif Ifor Williams

Ar ddechrau’r cyfnod cyfres o dyllau o wahanol feintiau a oedd ar y safle cyn eu crynhoi yn ddau, sef y Prif Dwll a thwll y Green Vein yn y gogledd.  Awgrymir fod lefel wedi ei dorri ym mhen deheuol y prif dwll i’w gadw’n sych, er mae’n amlwg na  thorrwyd hwn yn ddigon isel i weithio’n effeithiol. Erbyn 1850 awgrymir fod pwmp yn codi dŵr o’r twll  gydag olwyn ddŵr B  (A) yn ei wasanaethu. Yr oedd dwy allt yn cysylltu â’r ddau dwll – gallt y de (Engine incline) yn gweithio gyda pheiriant ager ac yn gwasanaethu’r prif dwll; gallt y gogledd (North Quarry incline) yn gweithio gydag olwyn ddŵr D ac yn agor i dwll y Green Vein.  Agorwyd yr Engine incline yn  1847, a gallt y gogledd yn 1848; erbyn 1851 troswyd yr Engine Incline i weithio gyda dŵr o yriant olwyn C. Bwydai rwbel o’r Engine incline i ffurfio llawr 1 yn uned tomen y de; cyfrannai’r  North Quarry incline at ffurfio gris (a) o domen y dwyrain, a phur debyg at ffurfiant ail ris a orchuddiwyd yn ei gyfanrwydd gan ddau ris uchaf a diweddaraf yr uned.

Adeiladwyd mur uchel i gadw tomen y de rhag llithro i dir stad y Penrhyn. Erbyn 1851 yr oedd holl beirianwaith y chwarel yn gweithio gydag ynni dŵr.  Yr oedd y ddwy gronfa yn weithredol o 1846 ymlaen, y  gronfa isaf yn cyflenwi dŵr i weithio olwyn D a’r North Quarry Incline a’r gronfa uchaf (Llyn Coch) yn bwydo olwyn C i weithio’r Engine Incline. Nodwedd fwyaf diddorol y cynllun yw bod y ffordd o’r fynedfa yn y gorllewin i gysylltu â Bryn Hall yn y gogledd yn cylchu tomen y de cyn troi i arwain drwy ganol gris tomen (a) i gyrraedd y tŷ. Y llwybr hwn oedd yn gyfrifol am adeiladu pont (o) a’r bont gorbel yn y cyfnod dilynol. Perthyn yr holl ddatblygiadau hyn i fuddsoddiadau’r Royal Bangor Slate Company a oedd mewn trafferthion ariannol erbyn diwedd y  cyfnod.

2. Cyfnod Adrefnu rhwng 1850 ac 1870

Nodweddir y cyfnod hwn gan gynlluniau i ail drefnu’r dull o weithio’r chwarel a orfodwyd yn bennaf oherwydd ei lleoliad cyfyngedig. Roedd cysylltu â’r twll drwy gyfrwng gelltydd bellach yn anymarferol oherwydd ei ddyfnder cynyddol, a chyflwynwyd system fwy hyblyg o godwyr neu lifftiau pwrpasol i gyrchu hyd at y gwaelod. Mae’n hawdd deall y broblem ond nid mor hawdd ei gweithrediad. I gychwyn amlygir fod gallt y North Quarry Inclein wedi ei chau yn derfynol cyn, neu ar gychwyn, y cyfnod a olygai fod olwyn ddŵr D bellach yn segur. Golygai hyn ddargyfeirio dŵr y chwarel i weithio’r codwyr newydd. Sefydlwyd dwy angorfa i’r lifftiau, un ar y prif wastad gweithio gerllaw’r Engine Incline a fyddai dan reolaeth olwyn ddŵr C. Lleolwyd yr ail uwchlaw congl fwyaf deheuol y twll gerllaw’r brif fynedfa a chyfarpar y pympiau dŵr, sydd yn ymddangos yn lleoliad tra anhygyrch hyd nes deall rhagor am ffurfiant y twll.  Mewn adroddiad yn 1886 sy’n ymwneud â chyflwr y chwarel nodir fod dwy bonc yn y twll, tystiolaeth a gadarnhawyd yn ddiweddar gan nofwyr tanddwr, a bod un lifft yn codi o’r bonc ganol a’r llall o’r bonc isaf. Tybir felly fod codwr y gwastad gweithio yn cysylltu â’r bonc ganol a chodwr y de gyda’r gwaelod isaf. Ategir hyn mewn adroddiad papur newydd yn 1873 sy’n nodi fod un olwyn ddŵr yn gyfrifol am weithio codwr a phympiau sychu’r chwarel, ac mae’n amlwg mai at olwyn B y  byddai’r cyfeiriad hwn. A fyddai hyn yn dechnegol bosibl sy’n gwestiwn na ellir ei ateb, o gofio fod nifer o gafnau maluriedig yn cysylltu olwyn B gydag olwyn A gyda’r olaf yn sefyll ar erchwyn allanol eithaf y fynedfa. Fe gofir mai prif swyddogaeth olwyn A oedd gweithio pwmp sychu’r chwarel ac yn ôl pob tystiolaeth hon oedd  olwyn fwyaf a chryfaf y chwarel. Mae’n amlwg felly fod holl ddŵr arwynebol y chwarel o’i gweithio yn gorfod llifo i’r lleoliad hwn cyn cael ei arllwys i dir corsiog y Penrhyn islaw a chreu anhawster a fu’n rhannol gyfrifol am gau’r chwarel yn derfynol cyn diwedd y ganrif.

Tomennydd y chwarel yn edrych i gyfeiriad y dwyrain o Ffridd Bryn Hafod y Wern. Llun o archif Rowland Flook drwy ganiatâd.

Sut felly yr oedd trefniant y codwyr yn effeithio ar gynllun y tomennydd? Bellach yr oedd yn angenrheidiol codi’r rwbel o’r gwastad gweithio i fyny’r llethr i greu gris (b) ac (c) o domen y dwyrain. Dyfais fawr y chwarel, a dyfais bur anymarferol, oedd adeiladu’r Water Balance Incline i gario rwbel i’r copa, ond mae’n rhaid bod yno allt gynharach a gyfrannodd at adeiladu gris (b) y domen. Awgrymir fod cob anferthol y Water Balance Incline, sy’n tra arglwyddiaethu ar gynllun y chwarel heddiw, wedi cymryd lle’r allt wreiddiol. Adeiladwyd rhes o dyrrau uchel ar grib y domen i gynnal y cafnau oedd yn cyrchu dŵr o argae llyn Coch ar gyfer gweithio’r allt fawr, a phwysau’r dŵr hwn ar y ffordd i lawr oedd yn gwrthbwyso’r llwyth rwbel ar y ffordd i fyny. Awgrymir mai cyfraniad gweddol fychan a wnaethpwyd gan yr allt fawr i adeiladwaith gris uchaf y domen sy’n cynnwys ond nifer bychan o benrhynnau culion yn unig. Wrth droed yr allt fawr ar y prif lawr gweithio lleolwyd adeilad sydd bellach wedi diflannu’n llwyr o gynllun y chwarel. Nodir fod cysylltiad uniongyrchol rhwng yr adeilad hwn a safle’r codwr ar ymyl y twll ac mae’n amlwg fod y ddau sefydliad yn derbyn ynni o olwyn C sydd â’i leoliad nepell i ffwrdd ar y gwastad.  Awgrymir y derbynnid cerrig o’r twll i’w trin a’u llifio yn yr adeilad cyn eu dosbarthu i nifer o waliau hollti a naddu a ddosbarthwyd ar naill ochr y gwastad, ac o’r adeilad hwn y danfonid rwbel i ffurfio ail lawr tomen y de yn benrhynnau culion o un canolbwynt gerllaw iddo.  Mae’n debyg y gellir priodoli’r cyfnewidiadau uchod i dymor ansicr a byrhoedlog y Bangor Slate Company a derfynwyd fwy neu lai erbyn diwedd saith degau’r ganrif.

Cynllun y chwarel yn 1891 ar achlysur ceisio gwerthu’r gloddfa

3. Cyfnod cau’r chwarel rhwng 1870 ac 1890

Yn ystod y cyfnod helbulus hwn wynebodd perchnogion y chwarel ddau achos cyfreithiol niweidiol iawn ac o ganlyniad ni ellir disgwyl fod unrhyw fuddsoddiad o bwys wedi digwydd i adfywio ei ffawd fel uned weithredol. Pan gaewyd  y chwarel yn derfynol yn 1889 dan law’r Penrhyn, cychwynnodd cyfnod o ddatgymalu araf ond sicr sy’n parhau hyd y presennol, ac yn sgil y malurio difethwyd nifer o nodweddion diddorol a fyddai wedi ateb rhai o’r cwestiynau  anodd sy’n aros heb eu datrys yn hanes y chwarel nodedig hon ger pentref Llanllechid. Un dehongliad amherffaith a gyflwynwyd yn yr ysgrif hon ond mae’n fodd o gywiro rhai o’r cam argraffiadau sy’n britho’r ddwy erthygl y cyfeirir atynt yn y llyfryddiaeth isod.

Pentannau llechi ar frig y domen uchaf. Llun o archif Ifor Williams.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

J. Ll. W. Williams., D. A.Jenkins.  1994. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda. Rhan 1. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 55. 47-70.

J. Ll .W. Williams., D. A.Jenkins.  1995. Rhai nodiadau ychwanegol ar  Chwarel Bryn Hafod y Wern. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 56. 87-107