Cae Star

Maes parcio digon anniddorol sydd yng Nghae Star heddiw, ond ar un adeg yn y 19g yr oedd yn ferw o fywyd, gweithgaredd a diwydiant.  Yma, mewn llain cymharol fain o dir, wedi ei gywasgu rhwng y Stryd Fawr ac Afon Ogwen, yr oedd stad ddiwydiannol Bethesda yn cyflawni rhai o ofynion pentref hunangynhaliol yn ôl gofynion yr oes. Eto, yr oedd rhyw arwahanrwydd rhyfeddol yn perthyn i Gae Star er ei agosed i fwrlwm y Stryd Fawr. Nid pawb oedd yn dymuno mynychu y rhan ddirgel hon o’r pentref, yn rhannol oherwydd bod dieithrwch y fangre wedi ei ddiogelu o’r Stryd Fawr gan fynedfa drwy dwnnel isel tywyll; yn rhannol, oherwydd nad oedd ei diwydiannau yn arogli’n beraidd a derbyniol bob amser, ac yn rhannol oherwydd y syniad cyfeiliornus mai ardal ddifreintiedig iawn oedd hon na ddylid ymweld â hi.

Mae’n anodd gwybod pryd yn union y sefydlwyd  Cae Star yn gartref i ddiwydiant. Mae enw’r safle yn gysylltiedig â‘r dafarn gyntaf ar y Stryd Fawr, y Star, a oedd mewn cystadleuaeth â’r capel yn 1820 i enwi’r pentref naill ai yn Bethesda neu yn Star.  Ac yng Nghae Star y sefydlwyd capel cyntaf y Bedyddwyr yn y pentref drwy nawdd teulu’r Ellisiaid, perchnogion y tir a stad y Cefnfaes bryd hynny. Byr fu arhosiad y capel yno cyn symud yn 1834 i leoliad mwy bonheddig yn gymar i’r Wesleaid a’r Annibynwyr mewn triongl cyfleus rhwng Allt Penybryn a’r Stryd Fawr.

Manylyn o fap Johnson o Gae Star a‘r Stryd Fawr yn 1855

Ganed y Parch John Owen Jones, gweinidog a ddaeth ymhen amser yn ei yrfa yn brifathro Ysgol Rhagbaratol y Bala, yn Brynduntur, Stryd y Felin, Cae Star yn 1857. Sylwer ar yr enw Brynduntur! Mae awdur y cofiant i’r gweinidog, wrth ragymadroddi ar ei fachgendod, yn darlunio ymwelydd yn cyrraedd Bethesda o gyfeiriad y gogledd.  Byddai’n gyntaf yn cerdded o dan bont oedd yn croesi’r ffordd o’i flaen (pont oedd yn cysylltu’r ddwy ran o chwarel Llety’r Adar), cyn sylwi ar lethr uchel ar y chwith oedd yn disgyn yn serth i wely’r afon islaw, ac ar y llechwedd safai hen dafarn o’r enw Tŷ Persi. Wedi cyrraedd y Stryd Fawr byddai’n nodi fod Twr, Lôn Pâb a Phenygraig ar y chwith, ac ar y dde gyfres o fan heolydd  yn ‘rhedeg y tu cefn… megis Stryt y Rhinws, Stryt y Brewas  a Stryt y Felin’. Mae map Johnson o bentref Bethesda yn 1855 yn ategu lleoliad y cyfeiriadau hyn ac yn dangos datblygiad cywasgedig y rhesi tai yng Nghae Star, er nad yw yn eu henwi,  yn ogystal â lleoliad capel y Bedyddwyr fel yr oedd gynt.  Dengys y map fod dwy fynedfa i’r safle o’r Stryd Fawr, y ddwy led un adeilad oddi wrth ei gilydd, ac mae’n ymddangos fod un rhan o’r llain heb ei ddatblygu ar lan yr afon yn y pen gogleddol. Nid oedd ‘Y Farchnad’ (Neuadd Ogwen y dyfodol) wedi ei hadeiladu yn y pen gogleddol yn 1855.

Dwy res o dai bychan o safon isel eu hadeiladwaith a’u cyfleusterau oedd yng Nghae Star, ac roedd yn amlwg yn ddatblygiad cynnar yn hanes y pentref. Yr oedd Stryd y Felin wedi ei chywasgu yn rhyfeddol o agos at gefnau adeiladau’r Stryd Fawr fyddai’n eu cysgodi hyd at bedwar llawr uwchlaw. Yn cefnu ar y tai o du’r Stryd Fawr yr oedd naw tafarn, o’r 18 oedd yn bresennol ar y stryd (Britannia, Blue Bell, Bull,  Coach and Horses, Crown,  King’s Head, Royal Oak and Welsh Harp, Ship, Wellington); tair siop bwtsiar o’r pump; ac o leiaf bedair o’r 12 siop groser oedd ar y stryd, bob un ohonynt â mynediad preifat i Gae Star drwy eu selerydd, cyfleuster a fyddai’n sicr yn tarfu ar gymeriad a mwyniant  preswylwyr Stryd y Felin. Mae cyfrifiadau cynnar o Gae Star yn rhoddi syniad o brysurdeb diwydiannol yr ardal, er nad yw cyfrifiadau 1841 ac 1851 yn enwi’r  ddwy stryd yn benodol.  Cyfrifiad 1871 sy’n enwi’r ddwy stryd am y tro cyntaf fel Mill Street ac Ogwen Street (Stryd y Briwas wedi newid ei enw, tybed?), y ddwy yn strydoedd parchus gyda 49 tŷ yn Stryd y Felin, ac 16 tŷ yn Stryd Ogwen. Chwarelwyr bron yn ddieithriad oedd preswylwyr y tai, ond yr oedd yno groestoriad o swyddogaethau eraill yn ogystal, megis seiri, gofaint, a gwneuthurwyr esgidiau, gwniadyddesau dillad a hetiau, morwynion,  golchwyr dillad a glanhawyr tai. Yn eu plith yr oedd nifer fechan o dlodion yn wŷr a merched. Ond fel y tystia cofiant y Parchedig John Owen Jones yr oedd yno hefyd bandy a melin, ac efallai friwas (bragdy), cyn ei eni yn 1857, ac fe ddechreuodd yntau weithio yn ddeuddeg oed yn y ffatri wlân oedd gerllaw ei gartref.

Mae manylion cyfrifiadau 1841 ac 1851 yn ychwanegu ychydig mwy o wybodaeth, er nad yw’n enwi’r strydoedd yn ardal y Stryd Fawr. Yn ôl y cyfrifiad, chwarelwyr oedd mwyafrif llethol preswylwyr yr holl ardal, gyda thafarnwyr a siopwyr yn gydradd amlwg yn y cyfrif, ond yr oedd rhai galwedigaethau eraill yn dal sylw: yn 1841 Hugh Owen, fuller; William Hughes, weaver; William Jones, moulder; John Williams, miller; a nifer fawr o wneuthurwyr esgidiau , ac yn 1851 gwelwyd y canlynol: dau Wool Manufacturer, tri Hand Weaver a Weaver, dau Flour Dealer a  dau Brewer  –  er y  mae’n werth ystyried nad yw pob dyn yn byw yn yr un stryd ag y mae’n gweithio ynddi.

Map Cae Star

Dengys mapiau ordnans cynnar o ardal Cae Star fod o leiaf bedwar adeilad sylweddol eu maint yn sefyll ar lan afon Ogwen, a bod o leiaf ddau, os nad tri, wedi eu cysylltu drwy lifddor a ffos gyda’r afon.  Mae’n amlwg felly fod o leiaf ddwy olwyn ddŵr wedi pweru’r adeiladau hyn – y felin ar derfyn Stryd y Felin fyddai’r adeilad cyntaf  i dderbyn y cyflenwad, ac ar waelod Stryd Ogwen derbyniai’r ail adeilad y dŵr o raeadr isel a ddarparwyd yn yr afon i gryfhau’r llif. Prin fod modd gwybod yn union pa ddiwydiannau oedd yng Nghae Star yn ystod cyfnod cyntaf datblygu’r safle. Mae’r Trade Books blynyddol, megis Pigot a Slaters, yn cofnodi Bethesda dan bennawd Bangor gan nodi pob cyfeiriad busnes yn benagored fel y pentref rhagor nag fel manylyn perthnasol.

Mae cyfrifiad 1871 yn arwyddo efallai fod cyfnewidiadau ar droed yng Nghae Star. Tybed a oedd y pandy a’r felin a’r friwas mewn gwaith erbyn hynny? –  er mae’n rhaid cydnabod fod fuller a dau fragwr wedi eu cofnodi yn gyfochrog â’r criw arferol o chwarelwyr a gweithwyr medrus. Yno hefyd yr oedd pedwar gwneuthurwr esgidiau, un platelayer ac un iron moulder. Y diddordeb pennaf, serch hynny, yw yn y nythaid bychan, ond arwyddocaol, o wneuthurwyr brethyn (2), gwehyddion (3) a gwraig oedd yn gwau sanau oedd yn Stryd y Felin. Hanai un o’r gwneuthurwyr o Sir Fynwy, dau o’r gwehyddion a’r wraig o Fôn ac roedd y gweddill yn lleol. Gellir dilyn hanes y nythaid hwn yng nghyfrifiad 1881 pryd y canfyddir bod dwy ffatri wlân yn Stryd y Felin – un yn rhif 11 lle’r oedd lletywr o Langwyllog,  Môn yn gweithio fel gwehydd, a’r pwysicaf yn rhif 33 lle’r oedd Edward Morris o Landrygarn, Môn yn cyflogi un dyn ac un bachgen yn ei ffatri. Erbyn cyfrifiad 1901 yr oedd Edward Morris wedi symud i rif 5 yn Stryd Coetmor pryd y disgrifir ef fel gweuwr gwlân a’i ferch fel gweuwraig sanau. Yn rhif 33 Stryd y Felin yr oedd Shem Morris a’i wraig yn byw, ef yn wreiddiol o Gemaes, Môn, ac yn wneuthurwr brethyn yn cyflogi lletywr ieuanc o Bwllheli fel gweuwr gwlân. Yng nghyfeirlyfr busnes blynyddol Slaters am 1883 sydd yn hysbysu  prif fusnesau pentref Bethesda, dim ond un cyfeiriad sydd i fusnes yng Nghae Star ac yn arwyddocaol iawn y cyfeiriad yw  –  Morris Edwards, Mill Street, woollen manufacturer. Mae’n eithaf tebygol mai’r pandy a’i gae duntur cysylltiedig oedd y diwydiant cyntaf i ddiflannu o Gae Star, er i ddylanwad sylfaenol gwlân a brethyn barhau yn yr ardal hyd at ganol y 19g pan oedd Margaret Roberts, oedd yn byw  yn y Stryd Fawr yn cefnu ar Gae Star, yn dal i redeg busnes bychan, ond llewyrchus, yn gweu sanau i chwarelwyr yn bennaf.

Yn y deng mlynedd rhwng cyfrifiad 1871 ac 1881 yr oedd cyfnewidiadau allweddol yn digwydd yng Nghae Star wrth i brysurdeb egnïol yr ardal ddechrau pallu. Yr allwedd bwysicaf i’r newid yw nifer y tai sydd heb breswylwyr ynddynt. Cofnodir bod saith o’r deg tŷ cyntaf yn Stryd y Felin yn ddibreswyl gyda dau dŷ arall yn y rhes yn wag, tra yn Stryd Ogwen yr oedd tri thŷ allan o’r un ar bymtheg hefyd heb breswylwyr. Mae manylion cyfrifiad 1901 ar ddechrau canrif newydd yn amlygu’n eglur faint pellach y dirywiad yng  Nghae Star. Yr oedd newid sylfaenol wedi digwydd  ym mhoblogaeth a chartrefedd yr ardal yn gymaint felly nes newid ei chymeriad bron yn llwyr. Yn Stryd y Felin adroddir bod o leiaf 22 tŷ yn wag, ac roedd y cyfrifiad yn nodi bod tri o’r tai bellach yn furddynnod. Yn fwy trawiadol fyth dim ond un ar ddeg chwarelwr a’u teuluoedd oedd yn byw yng Nghae Star, ond yr oedd 24 o wragedd gweddwon/dibriod a phlant, wedi eu cofrestru fel penteulu. Roedd y mwyafrif heb waith, rhai mewn swyddi distadl fel golchwragedd neu lanhawyr, a saith wedi eu cofrestru yn dlodion.  Dim ond tair gwniadwraig dillad oedd ar y safle, ac o blith y dynion yr oedd un crydd, un saer, un bwtsiar, tri gyrrwr cerbyd a phedwar labrwr mewn gwaith.

Yn cydredeg â’r cyfnewidiadau cymdeithasol yr oedd patrwm diwydiannol Cae Star hefyd wedi newid. Nid oedd sôn bellach am y bragdy, os bu un o gwbl yng Nghae Star,  ac mae’n bur annhebygol fod y felin, a roddodd ei henw i’r stryd, yn gweithio erbyn diwedd y ganrif. Yng nghyfrifiad 1901 datgelir mai cwmni o’r enw yr Ogwen River Slate Mill oedd yn defnyddio’r adeilad mawr ar waelod Stryd Ogwen,  ac mae’n eithaf tebyg mai hwn oedd y cwmni fel Owen Richard and Son, Bethesda Slate Manufacturers and Cutters, sydd yn ymddangos  yn hysbyslyfr Slaters yn 1883 ond heb nodi ei leoliad yng Nghae Star. Ac ai tybed mai yn y felin hon yr oedd mab rhif 5 Stryd y Felin yn gweithio fel slate slab planer yng nghyfrifiad 1901?

Yr entri dwnelog i Gae Star yn 1900 gyda thafarn y Wellington yn gyfochrog. Llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Richard Hughes, Lôn Sarnau

Rhywbryd yn y ganrif, ar amser amhenodol, sefydlwyd prif ladd-dy pentref Bethesda yng Nghae Star i gyflawni gofynion holl fwtseriaid y Stryd Fawr. Lleolwyd y lladd-dy  yn un o’r adeiladau ar lan yr afon yng nghyffiniau Stryd Coetmor. Nepell oddi wrtho lleolwyd prif le chwech dynion y Stryd Fawr.  O edrych ar restr diwydiannau Cae Star gellir amgyffred nad oedd brin yr un ohonynt yn felys eu harogleuon: y pandy, y bragdy na’r lladd-dy. Adroddir mai afon Ogwen oedd y garthffos gyfleus i garthion y lladd-dy; roedd yn llwyddiannus yn llif y gaeaf ond yn nŵr trai yr haf yr oedd yn gadael y perfeddion yn sypiau drewllyd hyd y lan. Ychwanegwch y ffaith fod lle chwech y dynion hefyd wedi ei leoli yng Nghae Star ac yn defnyddio’r un garthffos gyffredin, a gellir megis ffroeni gweddill y darlun!

Dymchweliad yr entri dwnelog yn 1994. Llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Richard Hughes, Lôn Sarnau

Os cywir y dehongliad uchod o hanes Cae Star yna mae’n adroddiad trist am ddirywiad cyson dros amser ardal oedd unwaith yn falch o gyfraniad ei chymdeithas a’i diwydiannau at dwf pentref Bethesda.  Yn raddol drwy esgeulustod a chyfnewidiadau cymdeithasol llithrodd yr ardal i gyflwr o glawstroffobia a dirwasgiad trist, i’w charcharu’n gyfleus y tu cefn i dwnnel tywyll eu mynediad i’r Stryd Fawr.  Cymerodd bron i gant saith deg o flynyddoedd cyn y rhyddhawyd  Cae Star o’i charchar anniben pan chwalwyd y twnnel tywyll yn 1994.  Ac i ba bwrpas tybed? I greu un maes parcio di-ramant.

Diolchiadau – cyfrannodd Idris a Janice Lewis, Dolwern, a Richard Hughes, O’r Diwedd, Lôn Sarna yn sylweddol i ymchwil y nodyn hwn

Ffynhonnell

John Pritchard (Parch). 1927.  Rhamant Bywyd Athro – sef hanes gyrfa’r Parch John Owen Jones, B.A, Prifathro Ysgol Rhagbaratoawl y Bala. Gwasg y Bala.

Ponciau Chwarel y Penrhyn

Cynllun William John Roberts, Pant, o bonciau chwarel y Penrhyn drwy garedigrwydd a chaniatâd Dafydd Roberts, Cae’r Wern, Tregarth

Pan chwalodd cwmni rhyngwladol McAlpine bensaernïaeth gyson ponciau Chwarel y Penrhyn yn 70au’r ganrif ddiwethaf collodd Dyffryn Ogwen un o’i golygfeydd mwyaf syfrdanol. Yr oedd cafnio wyneb y Fronllwyd yn gyfres o lwyfannau cymesur, fel pe byddai rhyw gawr synhwyrol wedi arolygu’r gwaith, yn orchestwaith na fynnai gael ei ddinistrio. Ond nid cawr mo’r pensaer na’r adeiladwr, ond yn hytrach genedlaethau o chwarelwyr a fu’n datblygu cynllun arloesol a sefydlwyd yn gyntaf yn 1799 gan y rheolwr James Greenfield.

Mae cynllun pwysig William John Roberts, Pant, yn arddangos datblygiad y chwarel hyd at gyfnod dauddegau’r ganrif ddiwethaf fwy neu lai. Mae’n rhoddi darlun o gloddfa frig agored wedi ei gweithio yn gyfres o bonciau cymesur yn dringo llethr y mynydd, a lleoliad twll hirgrwn dwfn islaw a oedd agos at fod yn 130 acer mewn ehangder. Mae prif echel y twll yn dilyn hollt y graig ar ogwydd gogledd ddwyrain i dde orllewin ac mae’r agoriad yn filltir o hyd a’i echel groes yn 580 llath mewn hyd. Yn 1920 yr oedd tua ugain o bonciau yn weithredol, eu huchder rhwng 60 ac 80 troedfedd, a chyfanswm dyfnder y chwarel yn ymestyn i 1200 troedfedd.  Cyfeirir at raniad cyffredinol y chwarel fel yr ochr chwith y dwyrain ac ochr dde yn y gorllewin. Yn gyffredinol gellid ystyried fod pob ponc yn uned annibynnol  ond yn cyfrannu i undod canolog y gwaith drwy gyfrwng gelltydd o’r ponciau uchaf neu danciau codi o wahanol leoliadau isel yn y twll, yn ogystal â rhaffau dur a oedd yn crogi yn uchel ar draws cyfanwaith y chwarel. Mae’r cynllun yn nodi lleoliad ponc Red Lion, megis ar hanner ffordd yn nhrefn y ponciau, sef y prif lawr ar gyfer cynhyrchu llechi a gweinyddu’r gloddfa. O bonc y Ffridd y cenid yr utgorn ar bob awr yn y dydd i rybuddio fod saethu ar ddigwydd ac yno, mewn cyfnod diweddarach, y lleolwyd y gloch a genid ar gyfer yr un gorchwyl.  Ponc George oedd man cychwyn y ffos danddaearol a oedd yn gwaredu dŵr o’r chwarel i’w arllwys i afon Ogwen bron i ddau gilomedr i ffwrdd ger Tanysgrafell, a gwaith mintai o Formoniaid a ddaeth i’r ardal o Ferthyr Tydfil yn 1837 oedd tyrchu’r ffos holl bwysig hon.

Y Talcen Mawr a phonciau chwarel y Penrhyn yn 1840

Perthyn haenau llechi’r chwarel i’r Cyfnod Daearegol Is-Gambriaidd ac yr oeddynt wedi eu trefnu yn welyau cyson islaw craig galed graean y Fronllwyd. Roedd trefn y gwelyau llechfaen fel a ganlyn: ar y brig yr oedd haen y llechen wyrdd, haen a oedd oddeutu 60 troedfedd mewn trwch; islaw caed prif haen y llechen borffor sef gwely o graig union ei hollt ac o wead main yn mesur oddeutu 90 troedfedd mewn trwch. Cyfeirid at yr haen hon fel y llechen sidanaidd a hon a oedd craidd prif olud y chwarel. Yr haen isaf yw’r llechen lwyd fraith, llechen galed ei chyfansoddiad gyda hollt anunion oedd yn gofyn am offer arbenigol i’w thorri a’i thrin ac am y rhesymau hyn nid oedd wedi ei chwarelu yn gyson ers dechrau’r ganrif. Yn gyffredinol gellid casglu fod cynlluniau ar gyfer dyfodol y chwarel yn 1920 yn canolbwyntio ar ddatblygu haenau mwy proffidiol yr ochr chwith er bod hynny yn golygu newid cwrs afon Ogwen a symud miliynau o dunelli rwbel oedd yn gorchuddio’r haenau mwyaf dewisol.

Mae enwau’r ponciau yn ddrych i ddatblygiad y chwarel dros gyfnod ei datblygiad yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae nifer o’r enwau yn cyfeirio at nodweddion daearyddol neu at ansawdd y graig mewn rhannau arbennig o’r gloddfa, tra bo eraill yn enwau penodol teulu’r perchnogion neu yn cofnodi cerrig milltir yn hanes Prydain yn ystod y ganrif. Mae nifer o’r enwau felly yn rhoddi fframwaith topograffig a chronolegol i hanes datblygiad y chwarel. Mae enwau Ceiling  a Garret yn nodi eu safle fel y ponciau uchaf a’r uchaf ond un yn y dref; Ponc Ddwbwl yn dynodi uno dwy bonc yn un; Ponc Roller lle’r oedd yr olwyn oedd yn gweithio’r Allt Ffawr ar yr ochr chwith wedi ei lleoli; tra oedd Sinc Bach a Thwll Dwndwr yn arwyddo dilyniant i waelod y gwaith. A Phonc Wyrcws yn bonc o gerrig gwael. Aelodau teulu’r Penrhyn roddodd eu henwau i bonciau Pennant, George, Douglas a’r Fonesig Alice Douglas Pennant, tra oedd Rushout yn cyfeirio at Syr Charles Rushout, sef tad Blanche Georgina gwraig gyntaf George Sholto, ail Farwn y Penrhyn, a fu farw yn 1869. Mae Fitzroy yn coffáu Blanche Georgina Fitzroy sef merch Charles Fitzroy, Arglwydd Southampton, a briododd ag Edward Sholto (Trydydd Arglwydd y Penrhyn) yn 1887. Roedd Ponc Lord wedi ei henwi i anfarwoli’r Arglwydd Penrhyn pan gafodd ei wneud yn farwn yn 1866 . Ond pwy tybed a oedd y ddau William Owen a Parry, i ennill y fath anfarwoldeb ymhlith y crachach o gael ponciau yn dwyn eu henwau? A beth am Jolly Fawr a Jolly Bach? Dywedir mai tafarn y Jolly Herring ym Mhenmaenmawr oedd tarddiad yr enw gan fod y perchennog yn gweithio ar y bonc, ac meddir mai tafarnwr y Red Lion ym Mangor anrhydeddodd  y chwarel gydag enw ei dafarn ef. A brodor o Holywell oedd yn gweithio yn y chwarel anfarwolodd enw ei bentref genedigol ar y bonc oedd yn dwyn yr un enw, ac meddir mai ar ôl dyn o Fliwmares y rhoddwyd enw Blw ar bonc arall. Ac a ddarganfuwyd twrch daear pan agorwyd Ponc Twrch am y tro cyntaf? Pwy a ŵyr!

Y cyfeiriadau mwyaf diddorol yw’r rhai sy’n cofnodi digwyddiadau yn hanes Prydain neu gofnod arbennig yn hanes y chwarel. Mae Twll Dwndwr yn gyfeiriad uniongyrchol at un o dyllau sylfaenol y gwaith yng nghyfnod William Williams ar derfyn y ddeunawged ganrif, tra perthyn Agor Boni i gyfnod rhyfel Napoleon Boneaparte rhwng Ffrainc a Phrydain yn 1793 i 1815. Gadawodd rhyfel y Crimea, a frwydrwyd rhwng lluoedd Prydain/Ffrainc yn erbyn byddin y Tsar o Rwsia yn y cyfnod o 1853 i 1856, ei hoel wrth enwi tair o’r ponciau – Crimea, Sebastapol a Malakoff – a Malakoff oedd y frwydr dyngedfennol ym mis Medi 1855 a derfynodd y gwarchae ar borthladd Sebastabol lle’r oedd llynges Môr Du y Tsar yn cael ei gwarchod rhag hwylio allan i ymosod ar Fôr y Canoldir. Aelodau o deulu brenhinol Lloegr ar eu hymweliad â’r chwarel oedd ffynhonnell rhai o enwau’r ponciau eraill. Yn 1864 ymwelodd y Brenin Edward VII â’r chwarel ac enwyd ponc Edward yn ar ei ôl, a dilynwyd ef gan ymweliad Princess Mary, a ddaeth yn Frenhines Mary yn ddiweddarach, yn dilyn ei hymweliad hi yn 1894.

Cwymp yn Chwarel y Penrhyn yn 1890 ar ochr chwith y llun a noder y Talcen Mawr yn y canol – Llun drwy ganiatâd Cwmni Francis Frith

Un o ragoriaethau cynllun Greenfield oedd iddo wneud y chwarel yn lle llawer mwy diogel i weithio ynddo – rhagor nag un clogwyn serth yr oedd yno bellach nifer o glogwyni llai eu maint wedi eu cafnio dan reolaeth i wyneb y graig. Serch hynny, yn hwyr neu’n hwyrach, yr oedd y saethu di-baid gyda ffrwydron, yn sicr o wanio a datod cymalau a ffawtiau’r graig, a bu hynny ddigwydd ar fwy nag un achlysur yn hanes y chwarel. Gellir rhesymu i ffawd fod yn garedig na chafwyd trychinebau erchyll yn y chwarel ar ddau achlysur. Digwyddodd y cyntaf ym mis Gorffennaf 1872 pan ddatgysylltodd hyd at bedair ponc ar ddeg ar ochr chwith y chwarel a dymchwel dau gan troedfedd i’r twll islaw wedi i’r graig gael ei thanseilio. Cyd-ddigwyddiad graslon oedd i’r cwymp ddigwydd pan oedd y gwaith ar gau a thrwy hynny arbed trychineb a fyddai wedi bod yn angheuol i fyddin o weithwyr. Yn 1890 bu cwymp llai ei faint, eto ar yr ochr chwith, ac yn ystod cyfnod modern y gwaith digwyddodd cwymp dros nos ym mis Ebrill 2012 a beryglodd ddatblygiad pellach y chwarel bryd hynny. Un o nodweddion peryclaf y chwarel yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd y Talcen Mawr, neu Malakoff fel yr adweinid ef gan rai, sef piler anferth o gyfansoddiad olifin dolerit folcanig a dra-arglwyddiaethai dros y gloddfa, gyda’r rheidrwydd fod yn rhaid ei ddinistrio er diogelwch i’r gweithlu a dyfodol y gwaith. Digwyddodd hynny ar Sadwrn 20 Ebrill 1895 mewn ffrwydrad dan reolaeth pan ddefnyddiwyd  saith tunnell a hanner o bowdwr du i’w chwalu dan amodau diogel. Un o’r gwŷr a chwaraeodd ran flaenllaw yn y ‘big blast’ oedd Thomas Roberts o Ben y Bont, Llandygái, ac yn dra eironig lladdwyd y gŵr hwn naw diwrnod yn ddiweddarach mewn damwain â wagan llawn rwbel ar ben yr allt ar Bonc Ffridd.

Ponciau Chwarel y Penrhyn mewn llun a dynnwyd yn chwarter cyntaf y 19g. Llun o archif y diweddar Alaw Jones, Parc Moch, Bethesda, drwy ganiatâd a charedigrwydd

Canolbwynt pob ponc oedd y caban,  neu’r cwt tân fel y gelwid ef yn Chwarel y Penrhyn, ac mae llawer wedi ei ysgrifennu am ddylanwad arloesol y sefydliad hwn yn llywio pob agwedd o fywyd gweithwyr y chwarel. Fel y nodwyd eisoes gweithredai pob ponc fel uned annibynnol a’r cwt tân oedd man cyfarfod y gweithlu i fwyta eu lluniaeth ac i drafod ac ymgomio ynghylch materion pwysig y dydd. Yr oedd Llywydd i bob cwt tân ac ef a fyddai yn sefydlu tôn a chyweirnod y drafodaeth a ddigwyddai ymhlith dynion, a feddai ar safon ddeallusol a oedd ben ac ysgwydd uwchlaw rhai o berchnogion y gwaith. Y gwahaniaeth mawr rhyngddynt oedd mai Cymraeg oedd iaith y gweithlu a Saesneg oedd iaith y meistri, ac ni fynnai’r lleiafrif wrando ar iaith y mwyafrif.  Gweithredai pob ponc nid yn unig fel uned ddiwydiannol ond hefyd fel canolfan ddiwylliannol yn cynnal amryfal weithgareddau ac ar brydiau yn cystadlu yn erbyn y goreuon o bonciau eraill megis yn yr eisteddfod a drefnwyd ar bonc y Wyrcws yn 1876 neu’r cyngerdd mawreddog a gynhaliwyd ar bonciau’r chwarel ym mis Medi 1860 i ganu oratorio’r Meseia gan Handel.

Pan chwalwyd cynllun cyfansawdd y ponciau gan gwmni McAlpine yn 1965 cyfrif y ponciau oedd 23 ar yr ochr chwith ac 15  ar yr ochr dde er bod nifer o’r ponciau yn dilyn o gylch y twll yn ddifwlch a dyfnder yr holl waith yn mesur o waelod y twll i’r brig yn 500 metr (1500 troedfedd). Megis atgof yw’r ponciau bellach ers i foderniaeth mewn dympar a dreigiau dur ysgubo ymaith pob arwydd o grefftwaith y gorffennol a phallodd y gân a’r dadlau megis dafnau o wlith ar godiad yr haul.  Ond nid yw’r sylw uchod yn berffaith gywir. Pan gyflwynwyd cais i ehangu’r chwarel fodern gan ei pherchnogion rai blynyddoedd yn ôl trefnwyd i ail ddefnyddio enwau traddodiadol y ponciau ar gyfer y rhai newydd ac felly erys peth o ogoniant y gorffennol i’r dyfodol. Islaw rhoddir rhestr o bonciau’r chwarel cyn i gwmni McAlpine ei pherchnogi yn 1965.

Ffynhonnell yr wybodaeth – Gwnaethpwyd cywiriadau sylfaenol i’r nodyn hwn gan Dafydd Roberts, Cae’r Wern, Tregarth a thrwy ei garedigrwydd ef y cyhoeddir cynllun ei dad o bonciau’r chwarel.  Cyfrannwyd ymhellach gan Idris Lewis, Dolwern drwy ei luniau o’r chwarel ac ef a dynnodd ein sylw at erthygl bwysig Elias Owen isod. Cydnabyddir hefyd luniau o archif y diweddar Alaw Jones, Parc Moch.

Ffynonellau

Edmund Douglas Pennant, 1982. The Pennants of Penrhyn. Gwasg Ffrancon, Bethesda.

Elias  Owen, 1885, The Penrhyn Slate Quarry, The Red Dragon; the National Magazine of Wales. Cyfrol VII, Ionawr-Gorffennaf 1885, Caerdydd.

Rhestr ponciau’r chwarel yn 1965, rhestr drwy garedigrwydd Idris Lewis, Dolwern, Bethesda

Ochr chwith	Top gwaith
Crimea
Penrhyn	Harding
Gefnan	Gefnan
Ceiling	William Parry
Garret	Holywell
Tan garet	Smith
Dwbwl	Ffridd
Rowler	William Owen
Twrch	Blue
Twlldwndwr	Twlldwndwr
Ponc lefal	Ponc lefal
Jolly Fawr	Agorboni
Jolly Fach	Twll Du
Sling	Red Lion
Sinc bach	Sinc bach
Fitzroy	Douglas
Sebastopol	George
Lord	Rushout
Lady	Edward
Princess Mary	Alice
Pennant
Lower Pennant
	Malakoff

Lady                                                       Edward

Princess May                                      Alice

Pennant

Lower Pennant

Gofaint Dyffryn Ogwen

Yn Arolwg y Penrhyn yn 1768 cofnodir fod tair gefail yn Nyffryn Ogwen – gefail William Pierce yn Llanllechid, gefail Joseff Pritchard yn Llandygai a gefail Robert Owen yn y Talgae, ac mae’n debyg y byddai’r tri gof yn cydweithio â Josiah Mills yn Nhyddyn Isaf ger Llandygái a oedd yn saer troliau. Rhyngddynt, bryd hynny, gallasai’r tri gof gwrdd â holl ofynion cymdeithas wledig Dyffryn Ogwen am grefft y gofaint haearn.

Ymhen llai na deng mlynedd ar hugain cyfnewidiwyd holl strwythur y gymdeithas wledig i un ddiwydiannol gan greu gofynion tra gwahanol ar arbenigedd y gofaint. Er nad oes gofnod am y gefeiliau diwydiannol cynharaf yn Chwarel y Penrhyn mae’n amlwg y byddai‘n rhaid wrth grefft y gofaint o’r dechrau cyntaf, ac erbyn 1832 aethpwyd un cam ymhellach a sefydlu ffowndri yn y Felin Fawr i ateb holl ddibenion trwm y gloddfa. Yno atgynhyrchid copïau manwl o’r holl offer a ddeuai i’r chwarel fel y gellid adnewyddu pob darn pe byddai raid o’r stoc a oedd yn bresennol. Yn 1877 adeiladwyd gweithdy peirianyddol newydd yn y Felin Fawr i gynnwys un efail fawr gyda naw pentan, a’u cynnyrch yn amrywio o greu ac adnewyddu celfi, i adeiladu wagenni a rheiliau ac i drwsio peiriannau fel bo’r gofyn mewn diwydiant arbenigol ac iddo draul trwm a garw. Trasiedi’r Felin Fawr oedd i’r siop seiri gael ei llosgi’n ddamweiniol yn 1952 ac i holl geinder patrymau pren y ffowndri, sail i fwrw pob manylyn, gael eu dinistrio’n llwyr gan roddi terfyn anurddasol i grefftwaith cenedlaethau o grefftwyr.

Giât mynydd Cwm Caseg

Giât mynydd Tanybwlch, Llanllechid

Erbyn canol a diwedd yr 19g yr oedd o leiaf pum gefail draddodiadol yn gweithio yn Nyffryn Ogwen. Roedd dwy ohonynt ym Methesda, un ger y Douglas, a’r llall, gefail Richard Owen, ger Teras Coetmor ym mhen arall y pentref. Roedd tair gefail ar y cyrion sef gefail Ifan Roberts yn Llanllechid, gefail William Edwards ym Mryn Bella, a gefail Tan Lôn yn Llandygái. Yn dra gwahanol i ofynion arbenigol gefeiliau’r chwarel, gwasanaeth mwy traddodiadol a geid yn y gefeiliau hyn. Roedd rhai’r cyrion yn ateb gofynion megis pedoli a thrwsio offer amaethyddol gan rannu’r gwaith gydag is efeiliau yn Nhyddyn Sarn ger eglwys y Gelli yn Nhre-garth, a gefail yn y Getws ger Talybont. Gorchwylion nid annhebyg a fyddai i efeiliau’r pentref yn trin a thrwsio cerbydau, ac yn achos gefail Richard Owen arweiniodd hyn at sefydlu garej trin ceir yn Nôl Ddafydd ar gwr gogleddol y pentref. Yn gyffredin i waith yr holl efeiliau roedd y gwaith o lunio giatiau a rheilings ar gyfer cymuned a oedd yn ehangu mewn maint a phoblogaeth. Rhai o’r giatiau hyn yw’r cofebau mwyaf niferus sy’n aros i gyfraniad cenhedlaeth o ofaint a adawodd eu stamp ar gymeriad yr ardal.

Giât a bondo Gordon Teras

Nid oes ateb pendant i’r cwestiwn sut mae adnabod gwaith y gwahanol ofaint a oedd yn gweithio ym Methesda? Cymerer, er enghraifft, yr holl ddatblygiad tai a adeiladwyd ar gwr gogleddol y pentref o fewn cyfnod byr ar ddiwedd y 19g. Mae gatiau a reilings Rhes Gordon, Rhes Coetmor a Rhes Elfed yn rhyfeddol unffurf eu cynllun gyda rhai amrywiadau bychan. Eu prif nodwedd yw bod tri bar ar ffurf U wedi eu trosi yn ffurfio canolbwynt y giât, ac mae’r holl gyfansoddiad yn y tair stryd yn awgrymu gwaith a brynwyd yn ei grynswth gan un cwmni mawr. Yn ogystal, perthyn un nodwedd arbennig i’r holl gynllun yn Rhes Gordon, sef y trelis modrwyog sydd yn addurn ychwanegol dan fondo’r datblygiad.  Tybed a oedd hyn yn rhan o un cytundeb dwsinau i roddi golwg addurnedig ychwanegol i’r holl safle? Mae’n amlwg nad Richard Owen y gof yng ngefail Dol Ddafydd gerllaw a gyflawnodd yr holl waith hwn er bod y datblygiad ar drothwy ei ddrws megis.

Cyflenwid giatiau’r fro yn ôl y gofyn, y mwyafrif llethol ar gyfer tai unigol, eraill yn glwydi i gaeau fferm, rhai yn giatiau mochyn ar gyfer llwybrau’r fro, a rhai mwy ffurfiol yn gomisiynau unigol. Gellir rhannu giatiau’r tai i ddau brif ddosbarth – y rhai plaen eu crefft a’r rhai addurnedig. Giatiau wedi eu rhybedu yw’r mwyafrif llethol, gyda phedwar bar gan amlaf yn creu’r ffrâm ond mewn rhai enghreifftiau prin defnyddir un bar ar ffurf U a’i ben i lawr a’i waelod wedi ei gau gan un bar trawst. Mae’r dulliau o gau’r clwydi yn amrywio, rhai gyda chlicied, eraill gyda bollt i dwll, rhai gyda choes sbring, a nifer bychan ar y giatiau trymaf gyda bach i’w godi oddi ar y derbynnydd.

Gefail Ifan Roberts yn Llanllechid

Ifan Roberts (1885-1973) oedd gofaint Llanllechid am 60 mlynedd, ac yn olynydd i Hugh Thomas mewn gefail â’i thras yn ymestyn i’r efail yn Arolwg 1768. Gellir adnabod ei waith oherwydd ef a gyflawnodd holl giatiau fferm a chwarel Tan y Bwlch yn ogystal â nifer o giatiau i dai unigol ym mhentref Rachub. Nodweddir ei waith gan gatiau plaen a syml eu cynllun gyda fflaped o haearn yn gryfder ychwanegol ar onglau uchaf rhai o’r giatiau trwm. Mae ei grefft i’w gweld ar ei gorau yn y ddwy giât i fynedfa chwarel Tan y Bwlch, ac yn y giât mynydd sydd ar waelod yr allt fawr yn Chwarel y Foel. Tybed ai ef oedd yn gyfrifol am lunio rhai o gatiau mochyn ardal Llanllechid yn ogystal? Ar y llwybr o Bont Dolau Hirion ar y Lôn Goed i Eglwys Llanllechid mae’r un math o fflaped yn addurno’r rhan fwyaf o’r clwydi sydd yn y gatiau mochyn gyda bar ar hytrawst i atgyfnerthu’r cynllun. Mae’n annhebygol mai ef oedd gwneuthurwr y giât mynydd haearn nodedig sydd yn agor i Gwm Caseg ar y ffordd i chwarel Dr Hughes, giât eithriadol drwm a chydnerth ei gosodiad gydag addurn troellog ar ffurf palmette yn goron ar ei brig.

Gatiau Ifan Roberts y gof yn Rachub a Llanllechid

Gatiau Ifan Roberts y gof yn Rachub a Llanllechid

Gatiau Ifan Roberts y gof yn Rachub a Llanllechid

Y mae rhai gatiau haearn ffurfiol a grëwyd i gomisiwn yn aros yn yr ardal. Dioddefodd gatiau a rheilings o’r math hyn adeg yr Ail Ryfel Byd pan awdurdodwyd eu toddi ar gyfer dibenion milwrol. Dyma mae’n amlwg oedd tynged y giatiau i Eglwys Glanogwen, ond erys un enghraifft nodedig yn y giât osgeiddig sy’n arwain i eglwys y Gelli yn Nhregarth. Ond os am weld gwir grefftwaith y gofaint rhaid ond edrych ar y rheilings sy’n amgylchynu bedd mam W. J. Parry yn y fynedfa i Eglwys Glanogwen, gwaith a nodweddir gan ei braffter a’i gadernid.

Gât cwafars Brae Side, Tregarth

Rheiliau addurnol ar fedd mam W.J. Parry ym mynwent Eglwys Glanogwen dyddiedig i 1864

Bu farw Elisabeth Parry yn 1864 a’r dyddiad hwn yw un o’r cynharaf y gellir ei gysylltu â chrefftwaith y gofaint yn Nyffryn Ogwen. Pe byddid am werthfawrogi crefftwaith y gofaint modrwyog yna rhaid edrych ar fireinder cyfansoddiad giat Brae Side yn Nhregarth sydd, ysywaeth, ond wedi ei diogelu ar gerdyn post o’r dauddegau.

Mae cyflwr llich-di-dafl cynifer o gatiau haearn y fro yn peri gofid, yn arbennig y rhai mwyaf distadl megis y gatiau mochyn. Yr oedd i’r rhain eu crefftwaith arbennig fel y bo’r pen crwm yn cyfateb yn union gyda’r bar gwaelod a’r rheliau yn mesur eu lle yn gyfatebol drefnus yn y cyfanwaith. Mae’r enghreifftiau sy’n gyfan bellach yn brin a fersiynau metal di gymeriad yn cymryd eu lle, a thrwy hynny mae darn o hanes Dyffryn Ogwen hefyd yn llithro i ddifancoll.

Gwybodaeth gan  Wyn Roberts, Bryn Difyr, Tregarth; Andre Lomozik, Bethesda

Ffynonellau

Theo Roberts 1999. Y Felin Fawr (Chwarel y Penrhyn); ei hanes a’i rhamant. Dinbych

Andre Lomozik. Gatiau. Llais Ogwan, Mis Ebrill 2016..

Caethwasanaeth

Mae’n deg dweud mai pentref yn byw, nid mewn cywilydd, ond mewn anwybodaeth o’i gysylltiad ag un o anghyfiawnderau mwyaf dynoliaeth oedd Bethesda hyd at yn ddiweddar.  Perthyn yr afal drwg i amser teyrnasiad Richard Pennant (1737?-1808) a’i olynydd barus George Hay (1763-1840), perchenogion bonedd stad y Penrhyn. Yr oedd y ddau yn berchenogion ar nifer o blanhigfeydd siwgr ar ynys Jamaica, India’r Gorllewin. Etifeddodd y ddau fonheddwr eu stadau siwgr drwy gysylltiadau teuluol, gwobrau oedd yn dyddio’n ôl i’r 17g, er mae’n bur annhebyg fod yr un o’r ddau wedi troedio ar dir eu trysorfeydd pellennig yn Jamaica.  Er i Richard ddadlau’n rymus awdurdodol drwy gydol ei oes o blaid cadw’r drefn farbaraidd, yn eironig yn 1808, blwyddyn ei farwolaeth, y llwyddwyd i derfynu’r fasnach greulon yn nhrefedigaethau Prydain. Yn y flwyddyn honno, pryd y gellid prynu caethwas am ychydig bunnoedd, yr oedd ef yn berchen ar yn agos i fil o gaethweision ar ei saith stad siwgr ar yr ynys. Yn ymarferol fodd bynnag, parhaodd y fasnach mewn grym yn India’r Gorllewin hyd at 1838, sef y flwyddyn y gorffennodd George Hay adeiladu ei gastell gorwych yn Llandygái am swm a fyddai’n cyfateb i grocbris o tua £49 miliwn yn ein harian ni heddiw. Yn fwy gwrthun, derbyniodd George Hay fel perchennog y stad iawndal o £14,683.17.2 gan Lywodraeth Prydain yn 1838 am ryddhau 764 caethwas.

Richard Pennant, Arglwydd cyntaf y Penrhyn

George Hay Dawkins Pennant, ail Arglwydd y Penrhyn

Mae tirwedd hanesyddol Dyffryn Ogwen wedi ei fowldio gan gynlluniau ac arian y ddau bendefig a elwodd ar fasnach eu caeth lafurwyr yn India’r Gorllewin.  Arian o’r planhigfeydd hyn ddefnyddiwyd gan Richard i sefydlu cynsail ddiwydiannol ardal Dyffryn Ogwen yn ystod degawdau olaf y 18g a degawd cychwynnol y 19g. Y chwarel oedd canolbwynt yr holl ddatblygiadau o’r foment yn 1782 y prynodd Richard hawliau’r 80 rhydd-ddeiliaid oedd yn llafurio ar gomin Cae Braich y Cafn, a’i drawsnewid yn gloddfa arloesol ac uchelgeisiol ei chynllun. Ar flwyddyn ei farwolaeth yn 1808 amcangyfrif fod 600 yn gweithio yno. Problem fawr cyfnod sefydlu’r gloddfa  oedd darparu llety ar gyfer y lluoedd gweithwyr oedd yn tyrru i’r ardal, ac i geisio ateb y gofyn neilltuwyd rhannau dethol o Ddyffryn Ogwen ar gyfer cartrefu’r mewnfudwyr. Mae sylw Evans, awdur a ymwelodd â’r ardal yn 1812, yn cyfleu’r cyfnewidiadau rhyfeddol oedd yn digwydd i’r tirlun – ‘the late Lord Penrhyn, with a noble and patriotic spirit … by planting on his estates ,building numerous neat farmhouses with suitable offices, and others of a smaller description for husbandmen and artisans, has converted a wild waste into a comparative well-peopled paradise’. Fel canlyniad yn y cyfnod rhwng 1800 ac 1840 ymddangosodd rhesi o fythynnod, megis yn Nhanysgrafell, Grisiau Cochion, Glan Meurig a Chaerberllan, oll yn emblemau o haelfrydedd y Penrhyn. Y datblygiad pwysicaf oedd adeiladu stad gyfan ym Mraichmelyn yn arbennig ar gyfer cartrefu chwarelwyr a’u teuluoedd, ac amrywiadau ar y patrwm hwn o dai syml yn gysylltiedig â gardd ond heb gyfleusterau cymdeithasol atodol megis siop, capel neu dafarn, a ddefnyddiwyd yn ddiweddarach yn y ganrif gan stad y Penrhyn i boblogi gweundir agored Mynydd Llandygái yn y Gefnan, Llwybr Main a Thanybwlch. Mae’n bwnc dadleuol a ellir olrhain y cysyniad o greu rhanbarth gymdeithasol gyfyngedig megis yr uchod yn ôl i stadau siwgr y teulu yn Jamaica.

Stad Siwgr Stewart Town, Jamaica (nid oedd ym mherchnogaeth y Penrhyn)

Yn yr un modd mae’n ofynnol gofyn a ddylanwadwyd, os o gwbl, ar ddyluniad tai chwarelwyr stad y Penrhyn gan gynlluniau tai oedd ar y planhigfeydd yn Jamaica?  Yn 1796 adeiladodd Richard wyth o dai yn Nhai’r Mynydd ar weundir Mynydd Llandygái – i gynllun, bur debyg, ei asiant medrus Benjamin Wyatt – y tŷ delfrydol i’r chwarelwr cyffredin gyda dwy ystafell o boptu’r drws a chroglofft uwchben, a gardd sylweddol ei maint yn gysylltiedig. Yn ei hanfod, tai ar batrwm tebyg i’r rhai a adeiladwyd i gartrefu caethweision oedd rhai Tai’r Mynydd, ac ar y cynsail hwn yr adeiladwyd yr holl dai ar stad y Penrhyn i gartrefu gweithlu’r chwarel hyd weddill y 19g fwy neu lai.

Un agwedd ar fowldio’r amgylchedd yw stadau’r chwarelwyr ond mae yn Nyffryn Ogwen agwedd arall ar greu arwahanrwydd,  sef yn y castell gorwych gyda’i waliau amgylchynol a adeiladwyd gan George Hay yn Llandygái. Mae’n ddadleuol faint o ddylanwad India’r Gorllewin sydd ar y fenter hon canys yr oedd adeiladu castell, ei amgylchynu gan ragfuriau cadarn ac addasu’r tirlun i ddewis y perchennog, yn rhan annatod o ddyheadau boneddigion Prydain yn ystod y 19g. Ond yn achos castell y Penrhyn arian o blanhigfeydd Jamaica ganiataodd adeiladu’r fath afradlonedd mewn cyfnod pan oedd y gofyn am dai i weithwyr y chwarel ar ei fwyaf argyfyngus, tasg nad ymroddodd y bonheddwr i’w ddatrys hyd nes diwedd cyfnod ei deyrnasiad.  Mewn teyrnged iddo yn y Gentelman’s Magazine ar ei farwolaeth yn 1840 fe’i disgrifiwyd – “Dawkins Pennant possessed inviolable rectitude, scrupulous adherence to what he believed to be his duty…He was placed upon a commanding eminence, and entrusted … with the means of doing good, and it was his delight to be the almoner of heaven, to furnish employment to the poor, to encourage the industrious … and under the impulse of Christian generosity, to relieve the distresses of the sick, the aged, and the destitute, and to diffuse contentment and happiness everywhere around him”. 

Go brin y gallasai caethweision stadau siwgr Jamaica fwy na gweithlu chwarel y Penrhyn oddef derbyn fod hwn yn adlewyrchiad cywir o ‘hapusrwydd’ eu bywyd beunyddiol dan law eu meistr gwaith. Dynion busnes digyfaddawd oedd Richard a’i olynydd, y ddau gyda chanonau moesoldeb yr un mor ddigyfaddawd, ac nid oedd anrhaith caethwasanaeth i aflonyddu dim ar eu bywyd breintiedig. Iddynt hwy, llafur oedd craidd eu bywoliaeth, a hwylustod oedd cynnal cyfundrefn fasnach drwy orfodaeth heb boeni fod y drefn yn diddymu holl hawliau sylfaenol cymdeithas waraidd. Ond er hynny, yr oedd llesiant a gofal eu caethweision yn achos o bryder mawr iddynt, canys fel yr eglurwyd eisoes yr oedd bywyd pob caethwas gyfystyr â buddsoddiad ariannol i’r perchennog. Mewn dyfyniad iasol eglurodd Richard ei gonsyrn yn syml –  “ I do not wish the cattle nor the negroes to be overworked”. A llafur oedd yn gynsail i gynlluniau Richard wrth ddatblygu ei chwarel yn Nyffryn Ogwen, ond yn yr achos hwn nid gorfodaeth anfoesol oedd yn gyrru dynion i weithio yn ei gloddfa, ond yn hytrach grym tlodi a’r ymdrech foesol i wella amgylchiadau eu bywyd. O ganlyniad yr oeddent hwythau yn agored i’w plygu i ofynion ymelwa diegwyddor Arglwyddi’r Penrhyn. Beth tybed fyddai arwyddocâd dyfyniad iasol Richard i Ddyffryn Ogwen y cyfnod, a tybed a oedd yn crisialu ei agwedd ef a’i olynydd at ei weithlu yn Chwarel Cae Braich y Cafn yn ogystal?  A thrwy gyd-ddibyniaeth ar fywoliaeth yn y chwarel a thenantiaeth ar stad y Penrhyn, a ellir honni fod gan gymunedau Dyffryn Ogwen hefyd gyswllt cyfrannog yn yr anfri hwn?

Mae’n gwestiwn deifiol pam nad oedd gwerin Dyffryn Ogwen yn gwybod am erchyllterau trefn oedd hefyd yn gysgod ar eu bywydau hwythau. Yn nhreigl y ganrif, ac ym merw eu brwydrau diwydiannol, nid oedd hanes trist Jamaica i fod yn rhan o ymwybyddiaeth pobl gyffredin yr ardal. Mewn anwybodaeth nid oedd erchyllterau caethwasanaeth i brocio cydwybod cymdeithas foesgar Dyffryn Ogwen y cyfnod. Gwyddent er hynny fod y mur uchel a amgylchynai’r castell crand yn Llandygái yn wahanfur rhwng dau fyd nad oedd fyth brin yn cyfarfod – oddi fewn roedd byd cysurus a chyfoethog y bonheddig – oddi allan roedd byd ansicr a chiaidd y werin – dwy gymdeithas a oedd mor anwybodus o’i gilydd, a dau ddiwylliant oedd yn dewis cyfathrebu mewn ieithoedd nad oedd prin yn ddealladwy i’r naill ochr. Mae’n annhebygol y gwyddai gweithlu’r chwarel am gyfalafiaeth hanesyddol ffiaidd teulu Pennant, ond yr oeddynt oll yn ymwybodol o lafurio dan drefn haearnaidd, ddigyfaddawd a oedd, yn ddiarwybod iddynt, wedi ei saernïo ar ddioddefaint cenedlaethau o gaethweision ar stadau siwgr y teulu yn Jamaica.

A fyddai’n deg barnu cymdeithas rinweddol ardal Dyffryn Ogwen am eu hanwybodaeth o’u cysylltiad  anuniongyrchol â chamweddau gormesol stad y Penrhyn?  Mae cwestiynau sylfaenol i’w hateb yma yn Nyffryn Ogwen sydd eto i hawlio sylw. A ddylanwadodd caethwasanaeth ar ddatblygiad cymdeithas foesol Gymreig y dyffryn, ac a oes pwys cywilydd yn yr isymwybod sydd eto i’w dalu am gysylltiad anuniongyrchol ein cymdeithas? Chwi ddarllenwyr y llith hon gaiff benderfynu.  Eto, nid yw byw mewn anwybodaeth yn golygu y gellir anghofio’r dolur gwreiddiol, a dyna yw cyfrifoldeb cymdeithas waraidd Dyffryn Ogwen wrth iddi wynebu ei dyfodol nid mewn gwarth, cywilydd a difaterwch ond yn eofn yng ngrym ewyllys da a chydraddoldeb a chan ymdrechu i ddeall ei gorffennol yn well.

Rheilffordd y chwarel 3

Yr oedd mis Mehefin 1801 yn fis cofiadwy yn hanes Chwarel y Penrhyn. Hwn oedd y mis pryd yr agorwyd am y tro cyntaf y dramffordd geffylau i ddanfon prif gynnyrch llechi’r chwarel i Borth Penrhyn i’w gwerthu i’r byd. Yr oedd adeiladu system mor uchelgeisiol o newydd a hyblyg ei defnydd yn gam allweddol yn natblygiad y chwarel. Yn 1819 yr oedd Michael Faraday, y gwyddonydd byd-enwog ym maes electromagneteg a dyfeisydd y dynamo trydan cyntaf, ar daith gerdded drwy Gymru yn fachgen ieuanc 28 oed. Ysgrifennodd yn fanwl a gwybodus am ei daith, ac yn arbennig am y rhan o Fangor i Gapel Curig olygodd iddo ymweld, yn llawn cyffro a rhyfeddod, â Chwarel y Penrhyn.  Wrth gerdded mae’n cofnodi’r canlynol – ‘We soon met lines of wagons on the railway proceeding down to the sea laden with slate slabs. One of these lines consisted of 25 wagons each heavily laden, hooked together and they were drawn apparently with the greatest ease by three horses. It was extremely curious to see this broad and heavy line moving along the way and bending round its slight contortions like an immense snake and the half dozen of men and boys that were sitting here and there on the wagons looked as if they were thinly scattered over the moving mass’.

Ond fel pob cynllun chwyldroadol yr oedd iddo hefyd ei ganlyniad negyddol i un garfan o weithlu’r ardal. Y garfan dan sylw, yn ôl adroddiadau’r cyfnod, oedd y certwyr niferus a‘u ceffylau heini a oedd bellach wedi colli eu cyflogaeth drwy ddyfodiad y dramffordd. Gallasai un rhediad o chwech wagan ar y cledrau a dau geffyl i’w tywys gyflawni, fwy neu lai, orchwyl deuddeg trol a chymaint ag ugain ceffyl.  Ond tybed a oedd yna argyfwng cyflogaeth mewn gwirionedd? Cyn trafod y mater ymhellach mae’n berthnasol ystyried bod cynhyrchu un dunnell o lechi yn golygu creu hyd at ugain tunnell o wastraff rwbel, a chyn i bob chwarel allu gweithredu yn drefnus yr oedd cyn bwysiced gwaredu’r rwbel mewn modd nad oedd yn tagu’r haenau llechi yn y graig. Ac i wneud hynny yn llwyddiannus yr oedd yn rhaid wrth gynllun i ddosbarthu’r ddau gynnyrch yn effeithiol drefnus a bod grym symudol effeithiol wrth law i yrru’r broses.

Cynllun W Jones o Fangor yn dangos maint y chwarel yn 1793

Cafwyd cynllun cyntaf o chwarel y Penrhyn, dyddiedig i fis Mehefin 1793, gan W. Jones o Fangor, sef union wyth mlynedd cyn agor y dramffordd. Fel y byddai’r disgwyl, ffyrdd llydan sydd yn tramwyo’r gwaith, i’w defnyddio, bur debyg,  gan droliau a cheffylau i wasanaethu gofynion ymarferol cloddfa oedd yn mynnu lledaenu ei gorwelion ar y safle. Ond a fyddai’r patrwm hwn i’w fabwysiadu o dan gynlluniau mwy uchelgeisiol y ganrif a oedd i ddilyn? Mae paentiadau gan artistiaid o’r chwarel ar dro’r ganrif, megis lluniau gan John Warwick Smith a Thomas Hawkins  yn portreadu rhyferthwy’r chwarel yn hytrach na manylder ei gweithrediad. Ond mewn ysgythriad o’r chwarel yn 1808, gan artist o’r enw Rowle, amlygir yn flaenllaw ar flaen y llun drac rheilffordd eithriadol lydan, gyda rheliau pren, does bosib, gan mor anghyfarwydd fyddai cyfarpar o’r fath i olwg yr arlunydd.

Llun gan Rowle dyddiedig i 1808

Yng nghefndir y llun i’r dde portreadir dyn yn gwthio wagen sy’n amlwg yn symud ar drac, a dyn arall ar lwyfan uwch yn cyflawni’r un gorchwyl. Y rhyfeddod yw mai dynion sy’n tynnu a gwthio’r wagenni ac nid ceffylau.  Ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach o graffu ar gynllun uchelgeisiol Greenfield yn 1824 i ddatblygu’r chwarel yn gyfres o bonciau cymesur, mae’n amlwg fod y gelltydd a ddangosir yn dringo’r  llethrau serth i wahanol rannau o’r gwaith yn anorfod yn ddibynnol ar reliau cyn eu bod yn weithredol.  Mae’n amlwg, felly, o fewn ychydig flynyddoedd o agor y dramffordd, fod holl gyfundrefn isadeiledd y chwarel  hefyd yn ddibynnol ar gynllun gwe o reliau i gyfarfod â gofynion symudol y gwaith.

Llun o’r chwarel oddeutu 1850 yn dangos ehangder y chwarel a cheffylau yn tywys y wagenni ar y ponciau, gyda diolch i Idris Lewis, Dolwern

Llun o’r chwarel tua 1850 yn dangos criw o weithwyr yn trwsio’r rheilffordd, gyda diolch i Idris Lewis, Dolwern

Ond beth, tybed, oedd y grym a fyddai yn gyrru’r holl gyfundrefn?  Rhaid disgwyl tan ganol y ganrif cyn canfod fod gan geffylau ran allweddol yn rhedeg cyfundrefn ddosbarthu Chwarel y Penrhyn. Cofnodir, er enghraifft, fod 37 ceffyl yn gweithio yno yn 1850 tra bod gweithlu’r chwarel yn rhifo hyd at 2150 o ddynion.  Mae dau ysgythriad o’r chwarel o gyfnod canol y ganrif,  yn ategu’r sylw uchod. Mae godidowgrwydd trefn reolaidd y ponciau a safiad mawreddog y Talcen Mawr yn tra arglwyddiaethu yn y ddau engrafiad, ond os edrychir yn fanwl gwelir, yn y cyntaf, gasgliad o ymwelwyr trwsiadus yn edmygu’r olygfa tra bod eu gwastrodion yn gofalu am eu meirch. Ond o graffu i’r cefndir, yno gwelir fod dwy res o dryciau, pum tryc mewn un a phedair yn y llall, yn cael eu tywys gan gwpwl o geffylau yr un, yn y ddwy res.   Canolbwynt  yr ail engrafiad yw’r twr bychan o weithwyr ar dde’r llun sy’n amlwg yn trwsio neu osod o’r newydd lwybr y rheliau, tasg fythol hanfodol y ‘platelayer’ ar bob rheilffordd boed mewn chwarel neu ar lawr gwlad, i’w chynnal a’i rhedeg yn ddiogel.

Yn 1860 yr oedd ymwelydd o Rwsia,  Mr Zarunyi, ar daith o Iwerddon i Lundain ac wedi torri ar ei siwrnai drwy aros ym Mangor am noson neu ddwy. Wedi dychwelyd adref cyhoeddodd ei argraffiadau, am y ddinas, ei sylwadau ar y pontydd dros y Fenai, ac ar ei ymweliad brys â chwarel lechi, ac er nad yw yn ei henwi, mae’n amlwg mai chwarel y Penrhyn oedd hi. Cofnododd ei ryfeddod at brysurdeb ac ymdrechion egnïol y gweithlu cyn ychwanegu ei ryfeddod pellach – ‘Here I must say a few words  about the working horses. These horses are distinguished by their stature and especially by their legs, which in size and strength resemble hundred-year-old oak trees. Having seen such a horse for the first time in London I could not believe my own eyes, that this domesticated animal should have such massive legs, like an elephant or hippopotamus’. Mae’n amlwg nad oedd ceffylau gwedd i’w gweld yn Rwsia yn amser Mr Zarunyi, ond mae ei sylw yn adrodd cyfrolau am bwysigrwydd y ceffyl yng nghyfundrefn chwarel y Penrhyn yn ystod cyfnod canol y 19g.

Ac mae’n amlwg fod pwysigrwydd y ceffyl wedi ymestyn o gyfnod sefydlu’r chwarel oddeutu 1800 hyd at y mis tyngedfennol yn 1876 pan benderfynwyd fod stêm i redeg holl rwydwaith rheilffyrdd y gwaith – yn y chwarel, yn y porthladd ac yn y trên rhwng y ddeupen. Er hynny, yn sgil y canfyddiad cyfyd llu o gwestiynau diddorol ynghylch lle’r ceffyl yng nghyfundrefn y chwarel. Pam na chafodd hanfod mor bwysig yn hanes y gwaith sylw llawer mwy dyladwy? Pwy oedd yn gyfrifol am redeg y gwasanaeth – ffermwyr lleol ar log ynteu gwastrodion cyflogedig  yn y chwarel?  Faint o geffylau oedd yn angenrheidiol i redeg cloddfa a fyddai yn ei hanterth yn cyflogi hyd at 3,000 o weithwyr yng  nghyfnod canol y ganrif?;  Lle’r oedd y buarthau i gynnal mintai mor fawr o feirch yng nghynteddau’r chwarel?  Yn ddi-os, byddai  cribinio drwy adroddiadau’r  wasg a phapurau’r Penrhyn o’r cyfnod yn sicr o roddi atebion i rai o’r cwestiynau hyn, ond am y tro rhaid bodloni na cheir atebion i’r rhelyw ohonynt. Mae un ffaith yn sicr, o ystyried y dystiolaeth, y byddai newid y cyfrwng  o nerth anifail byw i ‘anifail’ stêm yn 1876 wedi creu llawer mwy o anghydfod cyflogaeth nag a ddigwyddodd yn 1801 pan sefydlwyd y dramffordd gyntaf.

Llun injan betrol o gynllun Chwarel y Penrhyn

Yr oedd sefydlu system rheilffordd stêm yn golygu buddsoddiad enfawr gan y perchennog  a olygai brynu cyfarpar newydd i’w rhedeg yn effeithiol. Rhwng 1876-7 prynwyd deg injan stêm gan gwmni lleol deWintons yng Nghaernarfon, saith i weithio yn uniongyrchol yn y chwarel a thair i weithio’r brif linell i Borth Penrhyn. Yn ystod bodolaeth y rheilffordd stêm prynwyd hyd at 43 o injans i redeg y rhwydwaith – rhai yn newydd gan gwmni lleol deWintons, nifer (16) gan gwmni enwog Hunslet o Leeds. Prynwyd eraill yn ail law o wahanol gwmnïau, y mwyafrif o Brydain ond un o’r Almaen a thair gan gwmni  Baldwin o Philadelphia yn dilyn eu gwasanaeth i fyddin Unol Daleithiau America yn Ffrainc yn ystod y Rhyfel Byd cyntaf.  Datblygiad diddorol yn ystod cyfnod tridegau’r 19g oedd creu gyfres o 18 injan a addaswyd o geir modur Morris,  ac yn ddiweddarach ychwanegu fflyd  o 22 injan wedi eu peiriannu gan ddisel, creaduriaid eithriadol ddefnyddiol, ond rhyfeddol ddi-ramant, na lwyddodd i ddisodli tra arglwyddiaeth yr injans stêm yn chwarel y Penrhyn.  O ystyried y chwarel yn ei gyfanrwydd, yna yr oedd rhwydwaith y rheilffordd a gynlluniwyd nid yn unig  yn anferthol gymhleth ei faint, ond eto yn ddigon hyblyg ei gynllun i ymestyn i bob rhan o’r gwaith o’r brif bonc ganolog yn Red Lion i’r ponciau ymylol yn y twll a hyd at y llethrau uchaf. Nid bod pob injan stêm o fewn cyrraedd yr holl bonciau  ac yn y mannau mwyaf anhygyrch cryfder y cefn a bôn y fraich oedd y grymoedd perthnasol i yrru’r wagenni fel yn y darlun gan Earle yn 1808. Yn y chwarel darparwyd nifer o wagenni i ateb gwahanol ofynion y gwaith – y mwyaf niferus oedd y wagenni cydnerth o haearn i gario gwastraff bras y rybelwr gydag un pen yn agored er mwyn arllwys y cynnwys yn ddidrafferth dros erchwyn y domen. Amcangyfrifwyd bod oddeutu 2,000 o’r wagenni hyn at ddefnydd yn y chwarel, yn ychwanegol at nifer y wagenni sled agored ar gyfer cludo cerrig melin mawr eu maint.

Map 1914 yn dangos cynllun y rheilffyrdd ar Bonc Red Lion yn 1914

Ac yna megis gwlith y bore ar fore heulog o Fai diflannodd yr holl gyfundrefn yr un mor swta yn 1962 – y rheliau, y wageni a’r holl injans – oll yn atgof pell i’w diorseddu gan nifer bychan o lorïau anferth yn tramwyo lonydd breision fel y certiau gynt yn 1793 pan gynlluniwyd y chwarel gyntaf gan yr enwog William Williams o Landygái.  O na fyddai hisian hiraethus yr injan stêm yn dychwelyd unwaith eto! Nostalgia llwyr!

Noder fod ceffylau wedi gweithio yn chwareli Dyffryn Nantlle hyd at gyfnod eu cau yng nghanol y 19g.

Rheilffordd Dyffryn Nantlle

Diolch i Idris Lewis, Dolwern am gyfrannu o’i wybodaeth eang am y chwarel a lluniau o’i archif. Hefyd i Hywel Madog Jones, Golan, am dynnu ein sylw at gyfrol  Michael Faraday in Wales.

Ffynonellau

Susan Turner.  1975. The Padarn and Penrhyn Railways; and their associated systems. Newton Abbot.

William Linnard.  1987. A Russian visitor to Bangor in 1860. Trafodion Hanes Sir Gaernarfon, Rhif 48, 41-45.

Dafydd Thomas (Gol).  1960.  Michael Faraday in Wales. Gwasg Gee.

Pandai Dyffryn Ogwen

Pandy Tregarth oddeutu 1950, adeilad y pandy yw’r uchaf ar y chwith; llun drwy garedigrwydd Thelma Morris

Un cam yn y broses o greu brethyn oedd pannu, sef y broses hollbwysig a ddigwyddai mewn pandy. Ac yn Nyffryn Ogwen yr oedd dau bandy bid sicr, ac efallai un, os nad dau arall, yn ogystal. Ond gwell dechrau drwy egluro cymhlethdod y broses o greu brethyn cyn trafod faint, ac ym mha le, yr oedd y pandai yn ein hardal.

Mae’r broses yn dechrau drwy gneifio gwlân y ddafad sy’n arwain at gribo a glanhau’r cnu cyn nyddu’r gwlân yn edafedd drwy ddefnyddio’r droell. Yng nghofnodion ewyllysiau Dyffryn Ogwen, sy’n dyddio o’r ail ganrif ar bymtheg a’r ddeunawfed, yr oedd y droell yn rhan anhepgor o feddiannau mwyafrif y trigolion.  Mae’r pwyslais ar wlân yn rhan o’r newid a ddigwyddodd yn yr economi leol pryd y daeth bugeilio defaid lawn cyn bwysiced, os nad yn bwysicach, na magu gwartheg. Ac fe honnir mai o’r gair gwlanen y tarddodd y gair Saesneg flannel, cyfeiriad sy’n nodi pwysigrwydd y diwydiant gwlân yng Nghymru yn y gorffennol.

Y cam nesaf yn y broses oedd gwehyddu’r edafedd yn frethyn llac, gorchwyl a fyddai’n digwydd gan amlaf ar yr aelwyd gartref drwy ddefnyddio gwŷdd pren (loom) syml. Yn y cyflwr hwn byddai ffibrau’r edafedd angen eu plethu’n dynn a’u cryfhau tra oedd y brethyn yn dal yn fudur ac yn llawn o olew a saim y ddafad. A hwn oedd yn gofyn am gyfraniad y pannwr, a hen broses ddigon aflan a drewllyd oedd pannu’r gwlân i gryfhau’r brethyn. Cyn i’r broses gael ei mecaneiddio, mewn pandy, y dull oedd gosod y brethyn llac mewn cafn llydan gyda digon o hen ddŵr piso drewllyd yn ei orchuddio er mwyn golchi’r saim a’r baw allan o’r defnydd. Yna byddai nifer o ferched fel arfer yn ymuno yn y cafn i’w sathru’n galed, ei bwyo a’i guro gyda’u traed hyd nes y byddai ffibrau’r gwlân yn cryfhau ac yn uno. Perthyn nifer o ganeuon gwerin Cymru i’r traddodiad hwn, a cheir sawl cân werin o’r Alban sydd yn cyfeirio at yr un gorchwyl. Dywedir bod y cyfenw cyffredin Walker yn Saesneg hefyd yn deillio o’r un traddodiad o bwyo’r brethyn yn y cafn.

Ymhen amser adeiladwyd pandai sefydlog i drin y gwlân yn fecanyddol o dan amgylchiadau llawer iawn iachach na gorfod ei droedio fel cynt.  Cofnodir bod y pandai cyntaf ym Mhrydain yn dyddio i’r ddeuddegfed ganrif yn Ne Lloegr, ac erbyn y bedwaredd ganrif ar ddeg, o dan nawdd y mynachlogydd Sistersaidd, yr oeddynt yn sefydliadau pwysig yng nghefn gwlad Cymru yn ogystal. Gorchwyl y pandy oedd glanhau a chryfhau ffibrau’r brethyn ac felly yr oedd yn hanfod fod yr adeilad yn derbyn cyflenwad digonol o ddŵr i weithio’r peirianwaith, sef yr olwyn ddŵr, yn ogystal ag i olchi’r defnydd. Peirianwaith mewnol yr adeilad oedd dwy ordd bren enfawr a oedd yn taro’n gyson a chaled ar y defnydd llac a oedd wedi ei daenu islaw mewn padell arbennig gydag ymylon crwm. Yr oedd blaenau’r ddwy ordd ar ffurf crib ac felly drwy daro’r brethyn yn erbyn ymylon crwm y badell islaw yr oeddynt hefyd yn ei droi a’i symud  ymlaen fel na fyddai’r brethyn yn cael ei niweidio. Gallasai’r pannu ddigwydd am oddeutu dwy awr – y pannu cyntaf mewn dŵr piso aflan, yr ail gyda chlai’r pannwr yn golchi’r defnydd, a’r trydydd mewn dŵr sebon cynnes. Yn dilyn proses y pannu byddai’r brethyn yn cael ei daenu ar fframiau pren gyda bachau haearn arbennig (tenters) i’w sychu a’i ymestyn yn yr haul. Y bachau hyn roddodd yr ymadrodd yn Saesneg ‘on tenterhooks’, megis ar biga’r drain,  ond a roddodd hefyd yr enw deintur yn Gymraeg sydd wedi ei ddiogelu i’r presennol  mewn enwau caeau. Byddai’r pannu yn crebachu’r deunydd i hanner ei faint ond gellid adfer peth o’r maint gwreiddiol, ond nid yn gyfan, wrth ei sychu yn yr haul.  Wedi gorffen y broses byddai angen codi blewyn y brethyn, gorchwyl a gyflawnid drwy ei gribo gyda llysiau’r cribau (teasle), planhigyn sydd â blew garw yn rhan ohono. Ar derfyn yr holl brosesau hyn byddai’r brethyn yn lân, a gwyn ei liw, ac yn barod i’w lifo  cyn ei ddanfon at y teiliwr neu’r gwehydd i’w drosi’n ddillad neu yn garthenni yn ôl y gofyn.

Yn Nyffryn Ogwen mae’r enw pandy wedi goroesi mewn dau leoliad arbennig, sef tyddyn y Pandy yn Nhregarth, ac ar Bont y Pandy ar yr A5 gerllaw Tyddyn Dicwm.  Er hynny, yr oedd dau bandy arall yn Nyffryn Ogwen, er nad adnabyddir hwy wrth yr enw pandy. Saif y cyntaf ym Melin Cochwillan, a’r ail ym Mhen Isa’r Nant yn Nant Ffrancon. Gwell trafod y pedwar yn unigol oherwydd eu hynodrwydd.

Pandy Craig y Pandy yn Nhregarth

Pandy Tregarth – cynllun anheddiad y Pandy a chofrestr y caeau yn 1768 gyda Chae’r Dentur bach rhif 54G; Archif Penrhyn Ychwanegol 2944, drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor

Cofnodir y Pandy hwn yn rhan o dyddyn o ychydig dros ugain acer yn Arolwg y Penrhyn yn 1768.  Lleolwyd y pandy islaw Craig y Pandy a chynhwysai’r tyddyn saith cae. Ymddengys bod adeiladau perthynol y pandy, y tŷ, a gardd y tŷ wedi eu lleoli ar safle pur eang o fwy na thair acer. Y cae arall holl bwysig a nodir oedd Cae’r Dentur Bach, llain at faintioli dwy acer, ac mae’r enw hwn wedi goroesi hyd y presennol ar y safle yn Nhregarth.  Mae lleoliad y pandy yn ddiddorol oherwydd na chafodd ei adeiladu ar lan afon, ond yn hytrach derbyniai’r dŵr o afonig fechan oedd yn tarddu ger Fronheulog cyn llifo i Waun y Pandy i’r gogledd o’r safle. Yno yr oedd llyn bychan yn derbyn y dŵr a fflodiart yn ei arwain i’r pandy pan fyddai’r gofyn. Ar y ffin â’r Pandy yr oedd fferm Moelyci ac mae yno hefyd gae o’r enw Cae’r Pandy, er mae’n bur annhebyg fod hwn yn dynodi safle pandy annibynnol i’r un a saif ar y terfyn yn Nhregarth. Serch hynny mae’n rhaid ystyried fod y Pandy islaw Craig y Pandy yn rhan o rwydwaith llawer ehangach o felinau a berthynai i ddalgylch Afon Cegin. Y llyn bychan yn Waun y Pandy oedd tarddle’r dŵr a redai i weithio’r felin flawd yn y Felin Hen a oedd i lawr y ffordd o Foelyci, tra ar afon Gegin yr oedd melin rawn arall yng Nghoed Howel gyda dŵr yr afon i droi’r felin wedi ei gronni y tro hwn mewn argae llawer mwy a oedd wedi ei lleoli i’r de yng Nglasinfryn.  Yr argae hwn oedd hefyd yn cyflewni dŵr i’r felin wlân a sefydlwyd yn y pentref yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, a’r datblygiad hwn, bid sicr, oedd uchafbwynt y crynswth melinau a adeiladwyd yn yr ardal hon.

Pandy Melin Cochwillan

Pandy Cochwillan – Rhan o Fap Arolwg y Penrhyn 1768 gan George Leigh. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor. Noder fod Pont y Pandy ar y chwith eithaf ; adeiladau Cochwillan i’r dde (Rhifau 35/36); pandy Cochwillan ar ganol uchaf y map ar lan yr afon Ogwen (Rhif 44); enw cae 44D = Cae Dentur.

Yr oedd y pandy hwn yn rhannu’r un safle ym Melin Cochwillan â’r felin flawd a’r odyn galch, ac o ganlyniad nid yr enw pandy oedd flaenaf  wrth gyfeirio at ei leoliad. Rhannai’r pandy yr un ffos ac a gyrchai ddŵr o Afon Ogwen i weithio’r felin, cyfleustra a oedd yn nodwedd gyffredin mewn sawl safle arall debyg yng Nghymru. Mae’r pandy, fel y felin, wedi eu cofnodi yn Arolwg y Penrhyn yn 1768, a chan bod eu lleoliad mor agos at blasty Cochwillan ar y dorlan uwchlaw, gellid ystyried efallai y byddai dyddiad eu sefydlu yr un mor gynnar â’r plasty yn y Canol Oesoedd. Mae’r Arolwg yn cofnodi’r Pandy fel tyddyn o 13 acer ac mae Cae’r Dentur yn llain amlwg yn yr uned sy’n mesur ychydig yn fwy na dwy acer mewn maint. Mae yno hefyd Cae Haidd, sy’n dair acer mewn maint, a pherthynas y cae hwn â’r felin y drws nesaf yn fater o gryn ddiddordeb o nodi nad oedd caeau yn rhan o uned y felin. Ar ddyddiad yr Arolwg nid oedd tenant yn y Felin nac yn Nhŷ’r Felin, tra enwir Robert Thomas yn y Pandy. Mae’r Arolwg yn cofnodi un ffaith arall ddiddorol sef bod rhan o’r Allt Wyllt ar lan yr afon wedi ei difrodi mewn gorlifiad ac mae hwn bid sicr yn cyfeirio at orlifiadau difrifol a ddigwyddodd yn yr ardal ychydig flynyddoedd cyn dyddiad yr Arolwg.

Pandy Pont y Pandy

Pont y Pandy – cynllun anheddiad y Pandy yn 1786; noder adeiladau’r pandy (1) ar lan afon Ogwen cyn i ffordd fawr Telford chwalu’r safle yn 1819; mae afon Llan yn ymuno â’r Ogwen yn 1h; mae ffos y pandy yn cychwyn yn 2/4 ac yn ail ymuno â’r Ogwen yn (1). Archifau’r Penrhyn, PFA/6/186 drwy ganiatâd Archifau a Casgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor

Mae Pont y Pandy yn cofnodi enw’r pandy a chwalwyd pan adeiladwyd y bont a’r ffordd bost gan Telford yn y lleoliad hwn yn 1819.  Mae Telford hefyd yn cofnodi yn un o’i gynlluniau rhag baratoawl i’r ffordd, enw’r pandy fel Pandy Coetmor, a dyna sefydlu’r ffaith paham nad oes cyfeiriad ato yn Arolwg y Penrhyn yn 1768. Mae Pont y Pandy ac Afon y Llan yn dynodi’r ffin rhwng stadau’r Penrhyn a Choetmor ac felly James Coytmor Pugh ac nid Richard Pennant oedd perchennog y pandy yn y ddeunawfed ganrif. Yn 1786 gwnaeth William Earl, y tir fesurydd o Norwich a gynlluniodd fapiau Arolwg Penrhyn yn 1768, gynllun o safle’r pandy ar gyfer y perchennog uchod. Ynddo mae lleoliadau’r adeiladau wedi eu dangos yn glir cyn bod y ffordd bost wedi eu gwahanu. Ar lan yr afon mae dau adeilad gyda’u gerddi perthynol wedi eu dynodi, a lled un cae i’r dwyrain ddau adeilad gefn wrth gefn.

Pont y Pandy – llwybr y ffos yn codi o’r Ogwen – llun drwy garedigrwydd Einion Thomas

Dengys y cynllun y perthynai deunaw cae i’r pandy, cyfanswm o ddau ddeg pum acer i’r uned, ond yn dra anffodus ni enwir y caeau yn y gofrestr.  Erbyn 1839 dengys cofnod y Degwm fod yr eiddo wedi ei rannu yn ddau, un yn uned o 10 acer yn perthyn i John Thomas, a’r llall o 11 acer ym meddiant Edward Parry.  Serch hynny, yr oedd adeiladau’r pandy wedi eu gwarchod yn naliad John Thomas er eu bod bellach wedi eu rhannu ar y naill ochr gan ffordd Telford.  Mae’n rhesymol gofyn a oedd y pandy yn dal mewn gwaith erbyn hynny? Ychydig iawn o olion y pandy a erys hyd heddiw ar ochr yr afon. Ar y lan i’r de gellir canfod gwely’r ffos a oedd yn bwydo’r pandy, ac mae mur allanol yr adeilad i’w weld yn sbecian o dan domen enfawr o bridd sy’n gorchuddio’r safle ers yn ddiweddar. Ar ochr y dwyrain o’r ffordd mae’r adeiladau yno, y tŷ a dwy siambr ar un llawr, yn coleddu’r enw  Pandy, ond ymchwil pellach yn unig a all sefydlu pa mor wreiddiol yw eu hadeiladwaith.

Pont y Pandy yn 1840 – manylyn o fap y degwm yn dangos ffordd Telford yn rhannu’r safle; noder fod y ddau fwthyn y tu uchaf i’r ffordd yn sefyll hyd heddiw

Penisa’r Nant

Nid oes tystiolaeth ysgrifenedig i brofi mai pandy oedd yr adeilad sy’n rhannu’r un safle â’r llaethdy enwog a adeiladwyd gan Richard Pennant i’w wraig Anna Susannah ym Mhenisa’r Nant. Ond mae un ffaith arbennig sy’n awgrymu hynny. Yn Afon Ogwen rhwng Llyn Dolawen a Llyn Pont Ogwen mae Llyn Dentur a’i leoliad fwy neu lai yn union gyferbyn a Phenisa’r Nant, ac ar y llethr  uwchlaw mae yno hefyd Fryn Dentur. Gan nad oedd Richard Pennant wedi sefydlu llaethdy ei wraig tan ddiwedd y ddeunawfed ganrif nid yw’r enwau hyn yn ymddangos yn yr Arolwg a awdurdododd ef o stad y Penrhyn yn 1768. Rhaid dyfalu felly fod y llaethdy a’r felin yn cydoesi, ac o ddyfalu ymhellach ofyn beth oedd pwrpas adeiladu’r felin onid oedd pandy fel mae’r enwau dentur yn eu hawgrymu yn y gymdogaeth agos? O dderbyn yr ymresymiad hwn gellir synhwyro fod y pandy yn rhan o gynlluniau arloesol Richard Pennant i gyfoethogi economi ei stad. Golygai sefydlu’r pandy gost ariannol cychwynnol mewn agor ffos o Afon y Berthen yn Nhynymaes gryn hanner milltir i ffwrdd i bweru’r adeiladau ar y safle, ac o wneud hynny gellir ystyried pa mor fanteisiol oedd sefydlu’r pandy a’r llaethdy yn ogystal â’r fferm fodel yn Nolawen i sbarduno’r economi leol. O durio ymhellach yn archifau stad y Penrhyn mae’n sicr y canfyddir tystiolaeth ddogfennol a fyddai’n profi, neu’n gwrthbrofi, y dehongliad uchod o’r pandy ym Mhenisa’r Nant.

Penisa’r Nant yn 1855; noder llwybr y ffos o afon Berthen oedd yn gweithio’r pandy; manylyn o Fap Johnson, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor.

Wedi pwyso a mesur y dystiolaeth am bandai Dyffryn Ogwen ystyrir bod tri ohonynt wedi eu sefydlu o leiaf cyn cyfnod canol y ddeunawfed ganrif, ac y gallasai un ohonynt o leiaf olrhain ei hynafiaeth yn ôl i gyfnod llawer cynharach yn y Canol Oesoedd. Enghraifft ddiweddarach fyddai’r pandy ym Mhenisa’r Nant, os cywir y dadansoddiad, ond fel y tri arall yr oedd hwn hefyd yn adlewyrchu pwysigrwydd y diwydiant gwlân yn economi amaethyddol Dyffryn Ogwen mewn oes a fu.

Diolch i Einion Thomas, Fron Ogwen, Hendyrpeg ac i Thelma Morris, Llandegfan am eu cymorth wrth ‘sgwennu’r pill hwn.

Ffynhonnell

Iorwerth C Peate, 1933. Y Crefftwr yng Nghymru – rhagymadrodd i hanes crefft. Pennod 4 – nyddu a gweu. Aberystwyth

Dôl Ddafydd

Nid oes yr un afon yn bod o dan y cread heb fod dyn neu natur, rhywbryd neu rhywdro, wedi cynllwynio i newid rhan, neu fwy, o’i llwybr i’r môr. Nid yw afon Ogwen yn eithriad i’r rheol hon, ac mae sawl ymyrraeth i’w ganfod yn ei chwrs rhwng ei tharddiad yn Llyn Ogwen a’i haber yn Aberogwen. Ym Mhont Ogwen, er enghraifft, newidiwyd ei chwrs rhag i’w dyfroedd lifo’n beryglus a boddi prif dwll cynhyrchu chwarel y Penrhyn, tra islaw yn Aberogwen sythwyd ei gwely drwy dorri gwddf y ddolen fawr oedd yn atal ei llif i’r môr.  Mewn mannau eraill dargyfeiriwyd ei dyfroedd i bweru mân ddiwydiannau – melinau blawd  yng Nghoetmor a Chochwillan, pandai ym Mhont y Pandy a Melin Cochwillan a pheiriannau  cynnal a chadw Stad y Penrhyn yn y Felin Isaf yn Llandygái. Ym Mhont Ogwen mae pwerdy Ynni Ogwen yn defnyddio ei dyfroedd i gynhyrchu trydan mewn cynllun cymunedol uchel iawn ei glod a’i lwyddiant. Mae rhai o bapurau’r Penrhyn o gyfnod y 18g yn tystio fod yr afon yn creu problemau dyrys yn ardal Llandygái yn dilyn llifogydd enfawr. Ym mis Mawrth 1770 ysgubodd llif yr afon y bont yn Llandygái a pheryglu’r felin, ei hargae a’i fflodiart olygodd adeiladu ‘hedge’, cob coed pur debyg, i waredu’r afon rhag creu dinistr pellach. Mae’r dystiolaeth hon yn cadarnhau fod mesurau cynnar wedi eu cymryd i warchod dolydd ei glannau rhag eu niweidio’n barhaol. Tybed a oes tystiolaeth fod camau tebyg wedi eu cymryd i ddiogelu a newid gwely’r afon mewn rhannau eraill o’i chwrs yn Nyffryn Ogwen? Credir bod camau eraill wedi’u cymryd, ond heb dystiolaeth ddogfennol i gadarnhau’r gosodiad a gyflwynir isod.

Un o nodweddion amlycaf yr afon ar ei thaith o gwta ddeng milltir i’r môr yw nifer y dolydd agored sy’n agor cydrhwng plygiadau o greigiau caled lle gorfodwyd yr afon i erydu ei gwely mewn cyfres o raeadrau prysur megis ym Mhont Ogwen, neu drwy gafnio ei llwybr mewn ceunant dwfn megis rhwng Pont Coetmor a Phont y Pandy. Ar derfyn Oes yr Iâ, ddeng mil a mwy o flynyddoedd yn ôl, cyfres o lynnoedd bychan oedd yn llenwi’r dolydd hyn gyda phlygiau’r creigiau megis gwrthgloddiau yn atal y dŵr yn ôl hyd oni, ymhen amser, i erydiad a llif yr afon eu bylchu.  Mae’r ddôl sy’n ymestyn yn eang rhwng pentref Bethesda a Phont Coetmor yn y gogledd yn gynnyrch yr amodau ffisegol hyn, ac mae’n amlwg fod yr afon wedi chwarae rhan bwysig yn hanes datblygiad y rhan hon o Ddyffryn Ogwen.

Rhan yn unig o fap Llanllechid gan George Leigh, Arolwg y Penrhyn 1768. Noder y newidiadau yng ngwely afon Ogwen rhwng Dôl Ddafydd a Phont Coetmor. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor.

Wrth lifo’n egnïol drwy bentref Bethesda yr oedd talcen enfawr y graig yn Ffordd y Stesion yn gorfodi’r afon i wyro i’r gorllewin cyn ymollwng i lifo’n rhydd a dilyffethair hyd gweirglodd agored Dôl Ddafydd, cartref presennol clwb rygbi pentref Bethesda, ac i’r ddôl gyferbyn yn Nhy’n Clwt. Heddiw gellir gweld cysgodion ei llwybr dolennog mewn lluniau o’r awyr, ac yn nhir Ty’n Clwt mae’n bosibl dilyn craith fylchog ei gwely hyd oni ei bod yn cysylltu, fwy neu lai, gyda ffrwd fechan sy’n llifo islaw rhes tai Fron Ogwen, gyda chob cerrig i’w gwarchod, cyn ymuno ag afon Ogwen uwchlaw Pont Coetmor.  Mae map Arolwg y Penrhyn 1768 o blwyf Llanllechid yn dangos yn eglur lwybr troellog ac ansefydlog yr hen wely ochr yn ochr â llwybr gwely newydd yr afon.

Map Ordnans 1900 rhwng Dôl Ddafydd a Phont Coetmor yn nodi’r ffin weinyddol rhwng plwyf Llanllechid a Llandygái yn dilyn gwely ‘ffosil’ yr hen afon. Dengys y map gysylltiad Ffos Coetmor ag Afon Ogwen a’r ffos yn arwain i Felin Coetmor.

Ar fapiau Ordnans y cyfnod 1888/1900 mae llwybr troellog ‘ffosil’ yr hen afon yn ffurfio’r ffin statudol rhwng  plwyfi Llanllechid a Llandygái, ac yn dechnegol fe berthyn dôl fawr Ty’n Clwt i blwyf Llanllechid ac nid i blwyf Llandygái, sefyllfa i gnoi cil arno gan mai i stad Coetmor y perthynai’r tir hwn yn wreiddiol cyn 1855, ac nid i stad y Penrhyn.  Ers cyn cof afonydd oedd yn ffurfio’r ffiniau mwy arhosol rhwng tiriogaethau cymunedau bychan a gwledydd mawrion fel ei gilydd, a dyna oedd swyddogaeth afon Ogwen yn ogystal. Yr oedd dau blwyf Dyffryn Ogwen mewn bodolaeth ers y Canol Oesoedd fel unedau eglwysig a’r afon, fel heddiw, oedd y ffin rhyngddynt. O dan drefn weinyddol Tywysogion Gwynedd yn y 13g afon Ogwen oedd yn gwarchod y ffin rhwng trefgor Creuwyrion a threfgor Bodfeio yng nghwmwd Arllechwedd Uchaf. Yn hanesyddol, felly, perthyn hen gwrs afon Ogwen i gyfnod cynnar iawn yn y Canol Oesoedd, ond nid yw’r casgliad hwn yn cyfrannu dim at ddatrys pam, sut a phryd y daeth y gwely newydd i fodolaeth rhwng Dôl Ddafydd yn y de a Phont Coetmor yn y gogledd.

Cyfeiriwyd eisoes at bwysigrwydd map Arolwg y Penrhyn yn cadarnhau fod llwybr newydd yr afon wedi ei sefydlu, fwy neu lai, cyn ac yn sicr erbyn 1768. Dengys y map fod y ddolen rhwng  y talcen llechi islaw Ffordd y Stesion ac aber afon Galedffrwd (Pont Sarnau) mewn bodolaeth ac mae’n rhesymol ystyried yr adeiladwyd y cob cerrig bryd hynny i ddargyfeirio’r afon rhag llifo i Ddôl Ddafydd, gan ymestyn y cob ymlaen cyn belled â Llyn Tsieni. Adnewyddwyd y rhag-glawdd yn y 19g gyda llechi o domen rwbel chwarel gyfagos Llety’r Adar. Golygodd hyn droi’r afon i lifo am gryn chwarter milltir mewn dolen sylweddol ei maint, ond o gyrraedd at ddôl fawr Ty’n Clwt gorfodwyd hi unwaith yn rhagor i wyro, cyn mabwysiadu ar wely cymharol unionsyth sy’n arwain i Ddôl Goch yn y gogledd orllewin. Oddi yno i Bont Coetmor mae’r afon yn crymu unwaith yn rhagor i lifo eto rhwng cobiau cerrig sy’n atgyfnerthu ei thorlannau. Yn y tro yn Nhy’n Clwt mae banc o gerrig sylweddol ei faint ar lan y ddôl sy’n gyrru’r dŵr i redeg yn gyflym i gyfeiriad y dorlan gyferbyn – nid banc naturiol mo hwn ond yn hytrach un a adeiladwyd mewn cymysgedd o gerrig cymedrol eu maint sydd wedi eu hangori gan drefniant o lechi ar eu cylith – a’r banc hwn sy’n gwthio’r afon i newid ei chwrs.

Map Johnson 1855 yn dangos safle Dôl Ddafydd a rhan yn unig o’r rhaglawdd i gadw’r afon rhag llifo i’r ddôl. Map Johnson drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol

Ond i ba bwrpas y gwnaethpwyd yr holl gyfnewidiadau hyn i’r afon rhwng Dôl Ddafydd a Phont Coetmor?  Yr esboniad rhesymol, ond nid efallai’r cywiraf, fyddai fod newid ei chwrs wedi ei gynllunio i atal llifogydd ar y dolydd, ond mae profiadau’r cyfnod presennol yn tanseilio’r fath ganlyniad. Gellir cynnig dwy ddamcaniaeth arall, y ddwy yn seiliedig ar leoliad a phwysigrwydd Ffos Coetmor yn yr estyniad islaw’r tro ger dôl fawr Ty’n Clwt, er mae’n rhaid cyfaddef nad oes tystiolaeth ddogfennol i gynnal yr un o’r ddau ddyfaliad a ganlyn. Ffos Coetmor yw un o ffosydd cynharaf Dyffryn Ogwen a luniwyd yn arbennig  i wasanaethu hen blasty bonheddig Coetmor y gellir olrhain ei hanes yn ôl i’r 15g os nad cynt, ac yn wreiddiol yr oedd y ddyfrffos hwn yn ymuno ag afon Ogwen ychydig fetrau i’r gogledd o’r tro yn yr afon. Addaswyd y  ffos mewn cyfnod diweddarach i ddanfon ei dŵr i bweru’r felin rawn ger Pont Coetmor gryn hanner milltir i’r gogledd, ac ychwanegwyd at ei chyfaint drwy adeiladu fflodiart yn nhro’r Ogwen i gyflenwi dŵr ychwanegol i weithio chwarel lechi Coetmor ym Mryn Bella.  Addasiadau diweddarach na map 1768 oedd y rhain – y felin yn ddyddiedig nid cynt na 1788, sef dyddiad pont Coetmor, a’r chwarel i 1826 – a dyna grynhoi tystiolaeth y cyntaf o’r ddau ddyfaliad, sef mai addasiadau ar ddechrau’r 19g  oedd yn gyfrifol am newid cwrs yr afon. Mae’r ail dybiaeth yn ystyried dyddiad cynharach i Ffos Coetmor, ac o’i chyflawni yn y Canol Oesoedd, sut y byddai ei dyfroedd yn ymuno ag afon Ogwen, o gofio y byddai cwrs yr afon yn llifo gryn bellter i ffwrdd ar eithaf dôl fawr Ty’n Clwt?  Mae canlyniad y dybiaeth yn eglur, sef bod cyd-berthnasedd yr afon a’r ddyfrffos yn perthyn i gyfnod amhenodol cyn 1768. O’i ystyried mae’r casgliad hwn efallai yn rhy ryfeddol i’w dderbyn, sef y troswyd afon Ogwen yn benodol ar gyfer derbyn dyfroedd ffos hynafol Coetmor, a hynny, bur debyg, mor gynnar â’r Canol Oesoedd. Yn dra anffodus ni all Map 1768 gadarnhau’r dybiaeth gan mai map tiriogaeth y Penrhyn ydyw, ac fel yr eglurwyd yn gynharach, ar dir annibynnol stad Coetmor y byddai’r ddau ddyfrffos wedi ymuno.

Y banc cerrig ar lan dôl fawr Ty’n Clwt sy’n gorfodi afon Ogwen i wyro i’r dorlan gyferbyn

Mae un casgliad pendant i’r holl ddyfalu, nid drwy brosesau naturiol o erydiad a thraws lifo mae’r Ogwen wedi meddiannu ei chwrs presennol rhwng Dôl Ddafydd a Phont Coetmor, ond yn hytrach drwy ymyrraeth dyn.  Fel y trafodwyd, pryd y bu hyn ddigwydd yng nghyfnodau hanes sydd yn gwestiwn na ellir ei ateb yn bendant, ond efallai, rhyw ddydd yn y dyfodol, daw dogfennau i’r fei wnaiff gadarnhau’r naill neu’r llall o’r cynigion a drafodwyd uchod.

Diolch – ffrwyth trafodaethau lu gydag Einion Thomas, cyn archifydd Prifysgol Bangor, yw’r nodyn hwn ac Einion sy’n gyfrifol am ddwyn sylw at y llawysgrif isod. Diolch hefyd i Idris Lewis, Dolwern, am ei gyfraniad gyda’r delweddau.

Ffynhonnell

Archifdy Prifysgol Bangor,  Llawysgrif PFA/14/313 – Richard Hughes i (John Pennant?), Mawrth 22, 1770.

Porth Penrhyn

Abercegin – llun gan artist anhysbys o’r hafan cyn dyddiad ei throi yn borthladd swyddogol

Datblygwyd y porthladd yn Aber Cegin i allforio llechi Chwarel y Penrhyn i bedwar ban byd. Yn 1786 sicrhaodd Richard Pennant angorfa yn Aber Cegin drwy brydles gan Esgob Bangor a’i dasg yn awr oedd datblygu porthladd masnachol i dderbyn llongau i’w llwytho oddi ar y cei yn hytrach nag o’r traeth. Y ‘pwll’ yn Aber Cegin oedd pen llanw’r môr i’r afon ac yno yn 1790 adeiladwyd y cei cyntaf i dderbyn llongau o 300 i 400 tunnell. Adeiladwr o Bentir, Thomas Knowles, oedd yn gyfrifol am gyflawni’r gwaith ac ymestynnai’r cei hyd at 600 troedfedd i gyfeiriad y môr. Yn 1803 ychwanegwyd at y cei cyntaf i gyrraedd allan ymhellach i ddŵr pen llanw, datblygiad a fyddai’n caniatáu i longau gyrraedd at ddwy ochr y cei. Datblygiad pwysig arall oedd adeiladu tramffordd y chwarel yn 1801 i drosglwyddo cynnyrch y gloddfa yn effeithiol i’r cei. Cost y ddwy fenter i Pennant, y cei a’r dramffordd, oedd £170,000. I gyflawni’r gofyn mewn marchnad oedd yn ehangu’n gyflym ychwanegwyd at y cei gwreiddiol drachefn yn 1820 i dderbyn 100 o longau ac yn 1855 adeiladwyd ail gei gan greu doc mewnol rhwng yr hen a’r newydd. Bryd hynny cysylltwyd Porth Penrhyn gyda dolen i brif reilffordd yr LNWR, ond rhaid oedd aros tan 1879 cyn y troswyd  tramffordd y chwarel yn rheilffordd i drafnidiaeth stem. Fel terminws y rheilffordd adeiladwyd sied arbennig i gynnal a chadw injans stem y brif lein, ac ynddi hefyd byddai injans llai, ond prysur, y porthladd yn cael eu tanio a’u gweinyddu.

Cynllun Robert Williams, mab William Williams o Borth Penrhyn yn 1803 – drwy garedigrwydd a chaniatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor

O’r cychwyn cyntaf datblygwyd y porthladd i fod yn ganolfan ddiwydiannol yn ogystal â safle masnachol. Fel un o aelodau seneddol dinas Lerpwl yr oedd gan Pennant gysylltiad agos gyda diwydianwyr y dref a masnach caethwasiaeth ryngwladol ei eiddo yn Jamaica. Ei gyfaill mawr oedd  Samuel Worthington, masnachwr blawd o Lerpwl a sefydlydd crochendy’r Herculaneum yn y ddinas. Drwy drefniant rhwng y ddau penderfynwyd mewnforio callestr o Sussex ac Iwerddon drwy Aber Cegin i’w falu yn y Felin Isaf yn Llandygái cyn ei ddanfon yn ôl i’r crochendy i wydro wyneb y llestri. Symudodd Worthington i fyw i Landygái a phenodwyd ef yn gyfrifol am werthiant cynnyrch y chwarel, swydd o fawr bwys oherwydd y dirwasgiad yn y farchnad o ganlyniad i drethiant uchel y llywodraeth ar lechi ac effeithiau’r rhyfel gyda Ffrainc. Drwy ei gysylltiadau gallai ef drefnu masnach ehangach i’r llechi a’u hallforio  i borthladdoedd pellach na Lerpwl ac Iwerddon. Yn 1801 sefydlwyd ffatri i gynhyrchu llechi ysgrifennu yn y porthladd, diwydiant nad oedd yn drethadwy, ac erbyn 1804 cynhyrchai’r gwaith 136,000 o dabledi gan ddefnyddio 3000 troedfedd o goed fframio a chyflogi rhwng 25 a 30 o fechgyn. Cymaint oedd llwyddiant y fenter hyd nes ennill marchnad eu prif gystadleuwyr yn y Swistir a difrodi’r diwydiant yno. Cymerodd y Penrhyn ofalaeth lawn o’r ffatri yn 1829 ac fe’i hehangwyd ymhellach yn 1847. Cyn hynny yr oedd diwydiannau eraill wedi eu sefydlu yno i gynnwys yn 1828 tair odyn galch ac erbyn 1874 gweithdy peirianyddol i drin yr injans stem a gyflwynwyd gyntaf i’r porthladd yn 1874. Ychwanegwyd atynt injans prif linell y chwarel yn 1878 pan adeiladwyd sied arbennig i’w cadw. Yr oedd prysurdeb y porthladd yn ei anterth yn ystod chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac allforion llechi yn cyrraedd marchnadoedd Cyfandir Ewrop a’r Unol Daleithiau, a hyd at 20 llong y mis yn gadael y cei a chyfanswm o 35,000 tunnell o lechi’r flwyddyn yn cael eu hallforio. Adeiladwyd dwy lifddor gadarn i gronni dyfroedd Afon Cegin yn llyn eang i’r de o’r bont sy’n arwain i’r porthladd, ac yr oedd gan y llyn hwn bwrpas arbennig i hwyluso trafnidiaeth forol y porthladd. Pan fyddai llongau trymlwythog ar gychwyn eu mordaith, a’r llanw yn rhy isel i’w hwylio’n rhwydd,  yna agorid y llifddorau gan adael i ddŵr y llyn lifo  i’r cei gan chwyddo’r llanw isel yn ddigon uchel i hwylio’r llongau trymaf yn ddidramgwydd ar eu taith.

Porthladd Penrhyn cyn 1900, llun drwy garedigrwydd a chaniatâd y diweddar Alaw Jones, Parc Moch

Law yn llaw â gweithgaredd prysur y porthladd yr oedd hefyd i ddatblygu fel canolbwynt gweinyddol y chwarel a stad y Penrhyn. Yn ei gyffiniau agos yr oedd Lime Grove cartref Benjamin Wyatt, asiant cyntaf stad y Penrhyn a benodwyd i’r swydd gan Richard Pennant yn 1786. Y gŵr hirben a dylanwadol hwn a benderfynodd ddatblygu aber Afon Cegin i fod yn borthladd, ac yn ystod cyfnod o 33 mlynedd o wasanaeth hyd at ei farwolaeth yn 1818 cynlluniodd nifer o ddatblygiadau pellach yn y porthladd. Mae yno gasgliad o adeiladau gweinyddol pwysig ar y cei sy’n cynnwys tŷ mawreddog Swyddfa’r Porthladd, a adeiladwyd yn 1832 i gynllun gan Benjamin Wyatt mewn arddull bensaernïol regency. Yno hefyd mae prif swyddfa weinyddol stad y Penrhyn a adeiladwyd mewn arddull italianate yn 1860. Mae pensaernïaeth yr adeiladau hyn, amrediad diwydiannol y safle, a’i brif swyddogaeth fel canolbwynt allforio llechi chwarel y Penrhyn i’r byd, yn destament i lwyddiant a hyder stad y Penrhyn yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Cynllun y porthladd yn 1917

Ffynhonnell

David Thomas. 1952. Hen Longau Sir Gaernarfon. Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, Caernarfon.

J I C Boyd. 1985.      Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford.

Elis-Williams. 1988. Bangor port of Beaumaris; the nineteenth centuary shipbuilders and shipowners of Bangor, Gwasanaeth Archifau Cyngor Gwynedd, Caernarfon.

Ffos Fawr Pantdreiniog a Stryd y Dŵr

Ym mhlwyf Llanllechid yr oedd yn gwbl angenrheidiol fod gan holl fân chwareli’r plwyf gysylltiad uniongyrchol gyda ffynonellau dibynadwy o  ddŵr i’w pweru i weithio’n llwyddiannus. Ac nid oedd chwarel Pantdreiniog, y fwyaf a’r bwysicaf yn y plwyf, yn eithriad i’r gofyn hwn. Bu chwarel Pantdreiniog mewn gwaith am dros gyfnod o ganrif, ond yn ysbeidiol – plwc o weithio cyn dirwasgiad ac yna ail gychwyn – hyd nes cyrraedd ddyddiad ei chau yn derfynol yn 1907. Ond drwy gydol ei blynyddoedd ar agor yr oedd dŵr yn hanfodol i’w gweithrediad a’i llwyddiant. Afon Ffrydlas sydd gryn hanner milltir i’r de-ddwyrain o leoliad y chwarel  oedd prif, ac unig, ffynhonnell ei dŵr. Mae ceg Ffos Fawr Pantdreiniog, fel y gelwid hi ganrif a mwy yn ôl yn yr ardal, i’w chanfod yng ngheunant Cerrig y Rhyd islaw adfail bwthyn Nant y Tŷ sydd ar y lan gyferbyn a rhes tai Tan y Foel.

Ceunant Cerrig y Rhyd ger Nant y Tŷ

Allt Cafnau yn 2021

Yno yr oedd cafnau pren i ddechrau, ac yn ddiweddarach pibellau pridd, yn dringo’r llethr o wely’r afon i ffos agored islaw Tan y Foel i ganlyn ymlaen i Gilfodan, cyn newid yn llwybr tanddaearol i gyrraedd Allt Cafnau oedd, fel mae’r enw yn ei nodi, yn arwain y dŵr oddi yno i gyfeiriad y chwarel.  Dengys map yn 1855 fod llyn bychan yn dal y dŵr ar ymyl dwyreiniol y chwarel, a’r cyflenwad hwn a ddefnyddiwyd ymhen amser i weithio rhai o brif beiriannau’r chwarel yn ystod cyfnod cynnar ei datblygiad. Y peiriannau pwysicaf oedd y brif allt i gysylltu â gwaelod y twll ar ochr y de a’r pwmp heidrolig  ar ymyl y gogledd oedd yn gwarchod gwaelod y twll rhag cael ei foddi. Ar un cyfnod diweddarach yn hanes y chwarel yr oedd dŵr o’r Ffos Fawr yn llifo drwy gafn agored o lechi ar un ochr o Stryd y Dŵr ac yn arwain yn uniongyrchol i safle olwyn ddŵr a safai ar erchwyn gogledd y twll, a’r olwyn hon oedd yn gweithio’r pwmp islaw. Yr oedd y pwmp yn codi’r dŵr gwastraff i lefel oedd yn arwain yn uniongyrchol i Afon Ogwen islaw Stryd y Graig yn y pentref. Yn ystod cyfnod olaf gweithio’r chwarel rhwng 1903 a 1907 trosglwyddwyd  prif beiriannau’r chwarel i weithio â stem, egni o losgi glo a oedd yn llawer drytach i’w gynhyrchu na dŵr, ond yr oedd cyfraniad y dŵr lawn cyn bwysiced yn gweithio offer y pwmp. Aildrefnwyd y cyflenwad  i redeg mewn pibell ddur ar y terfyn eithriadol gul rhwng ymyl y twll a ffin eiddo’r Penrhyn i’r gogledd. O’i safle uwchlaw yr oedd y bibell yn disgyn hyd wyneb y clogwyn i weithio offer y pwmp yn y dyfnder islaw, a buan y daeth clonc riddfannol, gyson y falfiau i’w gyffelybu i anadl rhyw fod arallfydol, ac o ganlyniad cyfeirid yn barchus at y pwmp fel ‘Jac Pirs’.

Map Johnson o bentref Bethesda yn 1855; noder lleoliad chwarel Pantdreiniog a’r llyn oedd yn cyflawni dŵr i’r chwarel o’r Ffos Fawr. Noder hefyd y ffin gyda stad Coetmor ar ymyl gogledd y chwarel. Casgliad Mapiau Johnson – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol

Map Johnson o ardal Chwarel Llety’r Adar yn 1855; noder llwybr y ffos o’r llyn yn Llidiart y Gwenyn yn llifo heibio’r cafn mawr ac i’r chwarel ar ffordd bost Telford. Casgliad Mapiau Johnson – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn

Chwaraeodd y ffin rhwng y ddau eiddo ar ochr y gogledd ran allweddol yn hanes chwarel Pantdreiniog, ac yn fwyaf arbennig yn nyddiau cynnar y gloddfa. Yn wreiddiol Stad Coetmor oedd yn gymydog i stad Cefnfaes cyn iddi gael ei phrynu gan stad y Penrhyn yn 1855.  Yr oedd chwarel fechan Llety’r Adar wedi agor ar stad Coetmor mor gynnar â dechrau’r 19g ac yn cydoesi ar y terfyn gyda thwf cynharaf Pantdreiniog. Derbyniai Llety’r Adar ei dŵr o lyn bychan yn Llidiart y Gwenyn, lleoliad  i’r dwyrain o’r chwarel, a’i gronni mewn cronfa fawr ar dir uwchlaw’r gloddfa sydd heddiw yn rhan o gwrtil Ysgol Dyffryn Ogwen. Oddi yno llifai’r dŵr i weithio peiriannau’r gwaith i’w safle islaw ar ffordd bost Telford ym mynedfa’r gogledd i bentref Bethesda. Terfynwyd gweithio chwarel Llety’r Adar yn fuan yn y 19g a bryd hynny byddai perchnogion Pantdreiniog wedi bod yn hynod awyddus i dderbyn ei chyflenwad ychwanegol at ddefnydd y gwaith, ond nid oedd bosib i drefniant cymdogol o’r fath fyth ddigwydd rhwng dwy stad a oedd yn cydfyw yn anfoddog ar y terfyn â’i gilydd, ac yn arbennig felly pan hawliodd stad y Penrhyn ei statws fel y cymydog mwyaf nerthol wedi’r pryniant yn 1855.

Cynllun chwarel Pantdreiniog cyn ac wedi 1903; noder mai dŵr oedd yn gweithio’r chwarel cyn 1903 a pheiriannau stem ar ôl 1903; sylwer ar leoliad pwysig y pwmp heidrolig ar ochr gogledd y twll yn nau gyfnod gweithio’r chwarel

Nid yw’r un o’r ddwy chwarel, Llety’r Adar na Phantdreiniog, bellach yn bodoli yn nhirwedd yr ardal, ond erys eu henwau fel atgof prin o’u gorffennol fel sefydliadau gwaith o bwys.  Ar y llaw arall mae rhannau o Ffos Fawr Pantdreiniog  yn aros hyd heddiw yn gofadail distadl i hanes y gloddfa, ac mae enwau Stryd y Dŵr ac Allt Cafnau yn ategu cyfraniad allweddol yr hen chwarel i economi a datblygiad cymdeithasol pentref Bethesda yn ystod y 19g

Ffynhonnell

J. Ll. W. Williams., D.A. Jenkins. 1996. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda Rhan 2. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 57. 65-84.

Lôn Las Ogwen

Derbynfa rheilffordd y chwarel yn y fynedfa i’r Felin Fawr fel yr oedd oddeutu 1920

Mae llwybr Lôn Las Ogwen rhwng y Felin Fawr a safle hen ysbyty’r chwarel ym Mryn Llwyd yn cofnodi dau begwn yn hanes cyflogaeth yn chwarel y Penrhyn. Wrth rodio’r llwybr heddiw mae’n anodd dychmygu’r prysurdeb a fu yn y rhan hon o’r chwarel. I’r de o bont Coed y Parc lleolwyd y brif dderbynfa i holl wagenni’r chwarel a oedd yn cario’r llechi gorffenedig i’r porthladd yn aber Cegin. Y ddolen gyswllt hollbwysig rhwng y chwarel a’r dderbynfa oedd yr Allt Fawr y mae ei lleoliad yn tra arglwyddiaethu uwchlaw safle’r llwybr troed heddiw.

Llwybr y rheilffordd fel yr oedd cyn 1890 yn dolennu hyd ymyl tomennydd rwbel y chwarel ond sydd heddiw yn droedffordd y Lôn Las

Ond cyn adeiladu’r allt, y ddolen gyswllt oedd y rheilffordd a redai hyd lwybr y Lôn Las heibio i’r ysbyty yn fwa wrth droed y tomennydd rwbel hyd nes cyrraedd y Felin Fawr.  Cyn dyddiau’r rheilffordd mae’n bur debyg mai hwn oedd llwybr y dramffordd geffylau o’r chwarel i’r Felin Fawr yn ogystal, ac felly mae troedffordd y Lôn Las yn cyfeirio’n ôl i gyfnod cynnar iawn yn hanes cloddfa Cae Braich y Cafn. Rhwng 1890 ac 1900 yr ataliwyd ar lwybr y rheilffordd ac y dargyfeiriwyd holl drafnidiaeth y chwarel i redeg o bonc Red Lion, prif ganolfan cynhyrchu’r gwaith, drwy’r Allt Fawr ac ymlaen i’r dderbynfa ger y Felin Fawr.

Yr Alltfawr yn cysylltu rhwng prif bonc weithredol y chwarel, Red Lion, a’r Felin Fawr

Wrth droed murddun hen ysbyty’r chwarel, ar y ffordd fawr ger pont Ty’n Tŵr, saif adeiladau a oedd gynt yn perthyn i ysgol Pont Tŵr. Adeiladwyd yr ysgol yn 1830 ar lain o dir a roddwyd gan deulu’r Penrhyn a chyda cyfraniadau gan y chwarelwyr. Ar y cychwyn gweithredai fel ysgol rydd yn addysgu plant o ardal gyfagos Llyn Meurig a phentrefan Braichmelyn a oedd yn ehangu ei maint yn ystod y cyfnod hwn. Yn ddiweddarach perthynai’r ysgol i’r Gymdeithas Genedlaethol, mudiad a sefydlwyd i addysgu plant a oedd yn mynychu’r eglwys Anglicanaidd.

Ysgol Tŷ’n Tŵr

Yn 1864 yr oedd 148 o fechgyn a 144 o enethod ar y llyfrau o dan ofal dau athro. Terfynwyd ar ei defnydd fel ysgol ddyddiol yn 1915, ac wedi hynny fe’i defnyddiwyd i amryfal ddibenion hyd nes ei throsi yn nifer o anheddau. Dywedir bod bechgyn o’r ysgol hon yn cael mynediad rhwydd i weithio yn y chwarel, ac yn ddiweddarach am gyfnod yn y 1950au ymlaen defnyddiwyd yr adeilad fel canolfan i hyfforddi prentisiaid ar gyfer y chwarel. Mae’n berthnasol cofio hefyd fod prentisiaid a ddymunai ddilyn crefftau arbenigol yn derbyn hyfforddiant ymarferol yng ngwahanol adrannau’r Felin Fawr, ac yn y chwarel ei hun yr oedd sied yr ‘hogia bach’ lle dysgid y prentisiaid sut i hollti a naddu llechi. Dyma oedd pegwn dechrau’r daith i weithio yn y chwarel, ac, yn gyffredinol, yr oedd gan y Penrhyn enw da am hyfforddi ei gweithlu ar gychwyn gyrfa.

Pegwn arall cyflogaeth y chwarel oedd y waliau tin domen sydd â’u gweddillion maluriedig i’w gweld ar fin llwybr y Lôn Las uwchlaw Grisiau Cochion. Lleolwyd y waliau answyddogol hyn, ac mae o leiaf dair os nad pedair wal i’w gweld, yn llythrennol yn nhin y domen fawr sydd yn gysgod uwchlaw llwybr y Lôn Las.

Waliau maluriedig ar fin y Lôn Las uwchlaw Grisiau Cochion – Cwt tin doman

Yma yr oedd dynion a oedd wedi colli eu gwaith yn y chwarel am amryfal resymau yn rwbela ar y tomennydd ac yn naddu llechi o’r clytiau gwastraff yn y waliau sydd bellach yn furddynnod. Dywedir bod cerrig da yn cael eu taflu’n fwriadol dros y domen er mwyn hwyluso’r mentrau answyddogol hyn. Gallasai awdurdodau’r chwarel gau llygad i weithgaredd answyddogol o’r math hwn cyn belled â bod y cynnyrch yn cael ei werthu drwy sianelau swyddogol y gwaith fel bod y gyfundrefn yn ennill mwy na cheiniog o lafur y di-waith. Nid oedd awdurdodau chwarel y Penrhyn yn enwog am eu haelioni i’r rhai nad oedd mwyach yn gyflogedig ganddynt, ond i fod yn deg nid elusen oedd y chwarel wedi’r cyfan.

Wrth gerdded y llwybr heddiw nodweddir llechwedd serth y domen uwchlaw Grisiau Cochion gan glytiau llechfaen enfawr, rhai ohonynt, efallai, wedi eu bwrw yn gymwynasgar fwriadol ar gyfer gofynion naddwyr y waliau tin doman. Ond perthyn i gyfnod diweddarach cwmni rhyngwladol yn hanes y chwarel y mae mwyafrif llethol y clytiau hyn. Adroddir bod dymchwel y cerrig dros ymyl y domen yn bolisi bwriadol gan y cwmni, mesur pur ynfyd a oedd yn sicr yn peryglu’r tai islaw. A dyna yn union a ddigwyddodd pan rowliodd un clwt enfawr i libart cefn un o dai Grisiau Cochion gan greu braw a phryder i’r perchennog tanllyd ei dymer! Ond gwelodd y preswylydd ei gyfle hefyd, ac fel hen chwarelwr medrus ei grefft, fe naddodd y clwt yn flociau taclus a’u defnyddio, yn rhad ac am ddim, i adeiladu cwt swmpus yn lloches i’w gerbyd. Ac felly mae dau begwn cyflogaeth i’w gweld hyd heddiw ar droedffordd y Lôn Las.

Gwybodaeth

Tecwyn Hughes, Ffordd Gerlan, Gerlan; Idris Lewis, Dôlwern, Bethesda

Ffynhonnell

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda