Tan-y-bwlch

---

Cynllun chwarel Tan-y-bwlch

Stad fechan annibynnol sy’n gwasgu’n glos ar ysgwydd gogledd pentref Rachub yw Tan-y-bwlch. Ei maint yn 1906 oedd 35 acer a chynhwysai  ffermdy Tan-y-bwlch yn ogystal ag un ar hugain o fythynnod a chwarel lechi. Cyfrannai’r bythynnod rent o £57.5.0 y flwyddyn i goffrau’r stad.  Ond mae hanes y stad yn ymestyn yn ôl i gyfnod cynharach na dechrau’r ugeinfed ganrif.

Ffermdy Tan-y-bwlch

Dyddiad 1718 wedi ei dorri i bren y pentan yn un o ystafelloedd ffermdy Tan-y-bwlch

Canolbwynt y stad yw ffermdy Tan-y-bwlch. Mae’r dyddiad 1718 wedi ei dorri i bren y pentan yn un o ystafelloedd y tŷ, ac mae’r dyddiad yn dynodi fod seiliau llawer cynharach i’r stad yn ymestyn yn ôl mae’n bur debyg i fwrllwch amhenodol y Canol Oesoedd. Enw gwreiddiol Tan-y-bwlch oedd Tyddyn y Lôn ac mae’n eithaf tebygol mai teulu Hugh Williams oedd perchen y stad yn 1718. Bu ef farw yn 1765 ac yn ei ewyllys mae’n rhannu ei eiddo rhwng ei ddau fab Morris a Richard. Yr oedd Richard yn derbyn Kiltreflys a Chae Gwigyn yn ogystal â sawl tyddyn a gardd ar y tiroedd hyn, gwobr Morris oedd derbyn Tyddyn Tan-y-bwlch, Dol Ddafydd a Chae Ronw. Dengys y manylion hyn fod stad Tan-y-bwlch yn llawer mwy na’i chanolbwynt yn Llanllechid gyda thiroedd Ciltrefnus a Chae Ronw yn Gerlan, Dol Ddafydd i’r gogledd o bentref Bethesda a Chae Gwigyn yn Nhalybont. Morris oedd y penteulu yn Nhan-y-bwlch yn 1833 ac ar ei farwolaeth ef y flwyddyn honno etifeddodd Jane ei unig ferch yr holl eiddo. Ymhen dwy flynedd priododd Jane â John Taylor, Sais o Cumberland yn wreiddiol, ond a ymgartrefodd yng Nghae Bold yng Nghaernarfon. Yn 1861 gadawodd Taylor a Jane Dan-y-bwlch i symud i Fangor i gadw tafarn yr Albion ac erbyn cyfrifiad 1871 y preswylwyr newydd oedd Joseph Twigge a Joseph Salt, y ddau yn hanu o Hanley yn Swydd Stafford. Disgrifir Joseph Twigge yng nghyfrifiad 1871 fel ffermwr yn ffermio 50 acer a chanddo wraig a phedwar o blant. Fel slate quarry agent y disgrifir Joseph Salt ac yr oedd yntau yn briod a chanddo saith o blant. Crefft arbenigol y ddau Joseph oedd agor siafftiau a lefelau tanddaearol ac mae’n amlwg fod gofyn mawr am eu medrusrwydd yn chwareli a mwynfeydd eu hardal fabwysiedig.  Canfyddir, er enghraifft, fod Twigge wedi gweithio mewn chwarel yn Nghroesor yn ogystal â chwarel y Penrhyn ond eu cyfraniad mwyaf arbennig oedd datblygu’r gloddfa ar garreg eu drws yn Nhanyblwch.

Tomennydd chwarel Tanybwlch (canol y dde o’r llun)

Agorwyd chwarel Tan-y-bwlch yn gyntaf yn 1805 a cheir cyfeiriad ati gan y teithiwr Hyde Hall ar ei ymweliad â’r sir rhwng 1809 ac 1811. – ‘ a quarry of purple Slate has been opened on the Tanybwlch property above the Church from which a few loads are occasionally caried down to Bangor’. Cymro o Lerpwl o’r enw Roberts oedd cychwynnydd y gloddfa a chynrychiolai ef gwmni o’r dref honno. Yn groes i honiad Hyde Hall yr oedd y chwarel yn dra llewyrchus ar y cychwyn gan ddanfon llechi i’r farchnad o borthladd Aberogwen, ond yna daeth tro ar fyd a bu’r gwaith yn sefyll yn segur tan 1862. Bryd hynny cymerwyd y chwarel gan gwmni o Lundain, The Port Bangor Slate Company,  gyda gŵr o Gernyw, Michael Williams, yn gyfarwyddwr a gŵr lleol o Garneddi, John Griffith, yn rheolwr. Ar ddyfodiad y Twigges a’r Salts ehangwyd y fenter yn sylweddol gan agor siambrau tanddaearol yn dilyn crefft y swyddogion newydd.  Daeth tro pellach ar fyd a bu’r chwarel ym meddiant cwmni o Saeson am ysbaid byr a geisiai, yn niffyg profiad, ddatblygu’r haenau tanddaearol yn hytrach nag agor y chwarel ar yr wyneb. Perchennog y stad erbyn diwedd y ganrif oedd siopwr o Frynsiencyn o’r enw W. J. Jones, ac yn y wasg Gymreig yn 1896 ceid adroddiadau ei fod ef am weithio’r chwarel gan roddi gwaith i’r ardalwyr mewn cyfnod anodd ac ansefydlog yn hanes Dyffryn Ogwen. Aflwyddiannus fu ei ymdrechion ac yr oedd y chwarel ar gau unwaith eto cyn diwedd y ganrif.

Cwt injan Tan-y-bwlch

O holl chwareli plwyf Llanllechid, ac yr oedd pump ohonynt yn y plwyf, Tan-y-bwlch oedd yr unig un heb gyflenwad parhaol o ddŵr i yrru ei pheiriannau. Yn ogystal, hon oedd y chwarel oedd â’r haenau anoddaf i’w gweithio gan fod dau wely o dywodfaen caled yn cywasgu gwely’r lechen las gan effeithio’n groes ar ei natur a’i hollt.  Mae’r chwarel wedi ei gweithio i gynnwys dau dwll agored a nifer o siambrau tanddaearol ac mae ei chynllun yn rhannu’n adrannau cyfleus. Fel y nodwyd eisoes y  canolbwynt yw’r hen ffermdy sy’n dyddio i gyfnod cynharach na datblygiad y chwarel. I’r gogledd-ddwyrain o’r tŷ lleolwyd prif dwll y chwarel ac mae ail dwll llawer llai wedi ei agor i gyfeiriad y  de-orllewin. I’r dwyrain o’r tŷ lleolwyd y siafft sy’n cysylltu gyda’r siambrau tanddaearol, ac ar ben y siafft mae’r adeilad a gynhwysai beirianwaith y Beam Engine a oedd yn gweithio’r offer codi rhwng y siambrau a’r lan. Ar hyd ymyl y gorllewin trefnwyd y tomennydd sbwriel sy’n llenwi’r llethr i gyfeiriad pentref Rachub. Adeiladwyd muriau cadarn ar ffin allanol y tomennydd ac ar ddwy ochr y llwybr sy’n arwain i’r gloddfa o gyfeiriad pentref Llanllechid. Mae’r ffaith fod Beam Engine stem yn gweithio mecanwaith y chwarel yn nodwedd unigryw yn hanes cloddfeydd llechi Dyffryn Ogwen. Bu raid defnyddio peiriant eithriadol ddrudfawr i’w bwrcasu a’i gynnal, cyn bod rheilffordd yn dwyn glo rhad i’r ardal, oherwydd nad oedd cyfaint digonol o ddŵr ar gael i  weithio’r peirianwaith fel yn chwareli eraill y dyffryn. Mae’n bur debyg mai Twigge a Salt, o’u profiad cynharach yng nghanolbarth Lloegr, a fyddai wedi cymeradwyo defnyddio peirianwaith o’r fath, ond erbyn 1872 bu raid defnyddio ail Beam Engine stem i weithio’r pympiau a oedd yn sychu’r twll. Erbyn hynny aeth problemau daearegol y gloddfa, a chostau cynnal y peiriannau, yn drech na’r datblygwyr a chaewyd y chwarel yn ddisymwth yn 1876.

Muriau cadarn ar ddwy ochr y llwybr i fynedfa’r chwarel

Ar ddechrau’r ugeinfed ganrif cafwyd atgyfodiad o fath yn chwarel Tan-y-bwlch dan gynllun cydweithredol beiddgar y North Wales Quarries Limited. Ar derfyn streic fawr chwarel y Penrhyn  ym mis Awst 1903 trefnwyd i ffurfio’r cwmni arloesol i agor a rhedeg tair o chwareli plwyf Llanllechid sef Pantdreiniog, Moel Faban a Than-y-bwlch. Pwrcaswyd y tair chwarel am swm o £18,400. Y bwriad oedd darparu gwaith sefydlog i chwarelwyr mewn ardal ddrylliedig yn dilyn y streic, ac i gynhyrchu llechi  ar gyfer y farchnad agored a fyddai’n cystadlu â chynhyrchion y chwareli mawr. Derbyniwyd cefnogaeth ariannol  parod gan Undebau Llafur a chymwynaswyr dyngarol ledled Prydain i sefydlu’r cwmni a phenodwyd W. J. Parry i redeg y cynllun. Afraid dweud na fu’r cynllun uchelgeisiol yn llwyddiannus a gorfu  ei derfynu yn 1907 ond nid cyn cyflawni rhai newidiadau yn Nhan-y-bwlch. Bwriad y cynllun oedd creu un gloddfa fawr yn Rachub drwy uno chwarel Tan-y-bwlch gyda chwarel Moel Faban. Y cynllun ym Moel Faban oedd i ehangu twll Voel ym mhen y de tra bo ponc a thwll Grey yn y gogledd i’w ddyfnhau a’i agor i gysylltu gyda siambrau tanddaearol Moel Faban. Drwy wneud hyn byddid hefyd yn defnyddio’r agen fel ffos i sychu’r twll. Amcangyfrifwyd y byddai’r cynllun yn costio £60,000 cyn y byddai’n talu ei ffordd. Cododd anghydfod rhwng Parry y rheolwr ac aelodau bwrdd y cyfarwyddwyr. Teimlai Parry y byddid yn afradu arian drwy wario ar y cynllun yn Rachub a chredai y dylid canolbwyntio ar ddatblygu Pantdreiniog; credai eraill o’r cyfarwyddwyr fod gwerth mewn datblygu chwarel newydd ym Moel Faban/Tan-y-bwlch.  Rhoddwyd mwy o sylw i ddatblygu Moel Faban a gwariwyd yn helaeth ar wella’r adnoddau yno ond derbyniodd Tan-y-bwlch lawer llai o gefnogaeth ariannol. Yno buddsoddwyd drwy adeiladu gallt i gysylltu â’r twll, atgyweiriwyd adeilad y ffermdy a dau o’r bythynnod, cafwyd swyddfa newydd ar y safle  a rhoddwyd sylw i wella’r ffordd rhwng y ddwy chwarel. Argymhellodd Parry yn 1906 y dylid gwario £10,000 ar wella’r adnoddau ond erbyn hynny yr oedd brwdfrydedd ariannol y cefnogwyr i gynnal y cynllun wedi pallu. Dengys ystadegau’r cwmni  yn Nhan-y-bwlch iddynt werthu gwerth £450 o lechi rhwng Awst 1903 a Medi 1906 a bod £236 wedi ei gyfrannu mewn cyflogau i’r gweithwyr. Mae’r ystadegau hyn yn llawer llai mewn cymhariaeth â’r ddwy chwarel arall oherwydd yn yr un cyfnod cynhyrchwyd gwerth £20,739 o lechi yn Pantdreiniog a gwerth £1,730 ym Moel Faban a thalwyd £20.980 mewn cyflogau yn Pantdreiniog a £7,150  yn Moel Faban. Pe byddai cynllun y North Wales Quarries Limited wedi bod yn llwyddiant yna byddai amgylchedd pentref Rachub yn bur wahanol i’r hyn a welir yno heddiw.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Trebor Llechid – Chwarel Tanybwlch, Llanllechid – adroddiad yn Baner ac Amserau Cymru, Hydref 31ain , 1896.

Fôn Williams, D. 2015. ‘Dau Deulu Lwcus’. Darlith heb ei chyhoeddi a drafodwyd i Cymdeithas Hanes Rachub, Mis Tachwedd, 2015.

W. J. Parry, 1906 A New Chapter in the History and Co-peration of Labour: North Wales Quarries Limited. Co-operative Printing Society Ltd. Manchester.

J.Ll.W. Williams, D.A.Jenkins.  1996. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda  Rhan 2. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 57. 65-84.

Advertisements

Gallt Tramffordd Dinas

Llwybr yr allt yn Dinas

Yn 1800 adeiladwyd tramffordd i hwyluso danfon holl gynnyrch llechi chwarel Cae Braich y Cafn (chwarel y Penrhyn) i’r porthladd yn Aber Cegin. Ceffylau oedd i weithredu’r dramffordd a golygai’r cynllun y gallasai un ceffyl dynnu o leiaf chwe wagen ar y tro gyda chyfanswm y llwyth hyd at 12 tunnell. Amcangyfrifwyd yn 1801 fod angen 140 o ddynion, 100 o geirt dwy olwyn a 600 o geffylau i gario holl gynnyrch llechi chwarel Cae Braich y Cafn i’r arfordir yn Aber Cegin.

 

Cynllun y dramffordd rhwng Coed y Parc a Porth Penrhyn

Cynlluniwyd y dramffordd i redeg o Goed y Parc drwy Goed y Dinas i Dyddyn Iolyn, ymlaen i Landygái, heibio i Dŷ Newydd, at Allt Marchogion nes cyrraedd Aber Cegin, pellter o chwe milltir o’r chwarel. Rhwng ei deupen gostyngai’r llwybr 558 troedfedd a olygai adeiladu tair allt rhwng y cymalau gwastad, y gyntaf yn Nhanysgrafell, yr ail yn Dinas, a’r drydedd yn Allt Marchogion.

Roedd yr allt yn Dinas yn 264 llath o hyd ac yr oedd yn disgyn 190 troedfedd . Gweithredai’r gelltydd drwy i bwysau’r llwyth ar i lawr dynnu’r wagenni gwag ar i fyny, trosglwyddiad mewn ynni o rhwng un a dau gan tunnell y dydd. Agorwyd y dramffordd ym mis Mehefin 1801 ac mae felly yn un o’r tramffyrdd cynharaf a gynlluniwyd ym Mhrydain. Roedd y gelltydd yn cynnwys 24,902 o drawstiau llechi a 457 tunnell o reiliau haearn bwrw. Cost yr holl gynllun o ffurfio llwybr y dramffordd,  adeiladu’r gelltydd yn ogystal â chost y pontydd a pheiriannau gweithio’r gelltydd oedd £8,328.5.0. Cwblhawyd y gwaith yn rhad drwy ddefnyddio cyfran o weithlu’r chwarel a ddiswyddwyd oherwydd y dirwasgiad a achoswyd gan ryfel Napoleon Bonaparte rhwng Prydain a Ffrainc.

Yr oedd yn rhaid goresgyn rhai problemau cychwynnol cyn bod y system yn gweithio’n llwyddiannus. Yn wreiddiol defnyddiwyd olwyn â dwy fflans ar y wagenni ond, mewn tro yn y rheilffordd, yr oedd yr olwyn yn cloi ar y rheiliau. Disodlwyd yr olwyn hon gan olwyn fflans sengl er mwyn iddi redeg yn rhwyddach. Newidiwyd y cynllun hefyd i ymestyn y gelltydd yn Nhanysgrafell ac yn Dinas yn 1812. Yn y cynllun gwreiddiol drwy groesffordd agored yn Nhanysgrafell y rhedai’r dramffordd drwy Allt Bryn Eglwys, ond adeiladwyd pont yno i gyrraedd pen yr allt gan ei hymestyn i 121 llath o hyd ac adeiladu seiding ar ei gwaelod. O waelod yr allt gwyrai’r dramffordd cyn rhedeg yn syth i gyfeiriad Hendyrpeg. Yn Llandygái ychwanegwyd cyffordd ar gyfer estyniad i’r Felin Isaf lle’r oedd gwaith Samuel Worthinton yn malu callestr ar gyfer y diwydiant gwneud llestri yn Lerpwl.

Tyrrau llechi a oedd yn cynnal y dramffordd uwchlaw y ffordd Dyrpeg yn Dinas

Bwa y bont yn Dinas oedd yn cynnal y ffordd Dyrpeg gyda gallt y dramffordd islaw

Mae’n rhyfeddod fod rhannau o’r dramffordd wreiddiol i’w gweld hyd heddiw er iddi gael ei bylchu mewn sawl rhan gan gynlluniau diweddarach. Rhwng Dinas a’r Felin Fawr yng Nghoed y Parc addaswyd llwybr y dramffordd i gynnal y rheilffordd stem ac mae’r tyrrau uchel a adeiladwyd o bennau llifio i gynnal y llwybr yn aros yn Nhanysgrafell ac uwchlaw ceunant Afon Ogwen yng Nghoed y Dinas. Yn Dinas mae gwely’r allt i’w braidd ganfod yn rhimyn isel yn y cae uwchlaw’r ffordd ac mae rhan o fwa’r bont ai cludai o dan y Ffordd Dyrpeg sydd bellach wedi ei guddio mewn drysni. Erys tŷ gofalwr yr allt er bod hwn hefyd wedi’i guddio gan ddatblygiad safle carthion Tregarth.

Llwybr y dramffordd ar y pafin sy’n gyfochrog â’r A5 ger trofa Tyddyn Iolyn

Llwybr y dramffordd yn dilyn ffordd yr A5 ger Tyddyn Dicwm (Tramffordd ar y dde o’r llun).

Rhwng Tyddyn Dicwm a thro yr hen A5 i Dyddyn Iolyn mae llwybr y dramffordd yn dilyn yn gyfochrog i’r A5 presennol cyn  croesi i’r cae wrth gefn Tollborth Lôn Isa lle erys ei llwybr fel crib isel. Ar Allt Marchogion, ar draws y ffordd i Fynwent Dinas Bangor, saif tŷ gofalwr yr allt a ostyngai i’r porthladd, tŷ a oedd yn wreiddiol mewn dwy ran gyda bwlch yn y canol yn arwain y dramffordd i ben yr allt.  Bellach adeiladwyd ystafell ychwanegol yn y bwlch i gyfuno dwy ran y tŷ gwreiddiol.  Ac i ddychwelyd i ben deheuol y dramffordd yng Nghoed y Parc, yno mae rhes Tai’r Stablau a adeiladwyd yn wreiddiol i ofalu am y ceffylau a weithiau ddatblygiad a ystyrid yn un tra chwyldroadol yn ei ddydd. Mae’r holl nodweddion hyn yn gofadeiliau i ddatblygiad y mae iddo bellach bwysigrwydd ac arwyddocâd rhyngwladol y dylid ei ystyried yn rhagflaenydd i holl ddatblygiad rheilffyrdd y byd. Rhyfeddol!

Tŷ ceidwad yr allt  sy’n arwain i’r porthladd yn Allt Marchogion, Bangor gyda ychwanegiad diweddarach i ymuno dwy ran yr adeilad gwreiddiol

 

 

 

 

Ffynhonnell

J I C Boyd. 1985. Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford.

Gwaith copr Parc Moch

Un o hafnau y gwaith copr ym Mharc Moch

Yn 1768 cloddiwyd copr am y tro cyntaf ar Fynydd Parys, Amlwch, safle a ddatblygodd i fod y mwynglawdd fwyaf y byd yn ei chyfnod. Ar yr un pryd , os nad ychydig yn gynharach, rhwng 1760 a 1770 yr oedd mwynglawdd lawn mor llwyddiannus yn turio ym Mharc Moch yn Nyffryn Ogwen. Yno yr oedd mwyngloddwyr o Gernyw yn agor lefelau a phydewau dyfnion o lan Afon Ogwen i dir stad Coetmor. Cymaint oedd eu llwyddiant hyd nes, yn ôl Hugh Derfel Hughes, ‘na ddiffoddid canhwyllau ddydd a nos am saith mlynedd’ yn y mwynglawdd. Byr dymor oedd y fenter oherwydd datblygodd ffrae rhwng y mwyngloddwyr ac aerion y stad, a therfynwyd y gwaith. Ond er byrred ei thymor o waith erys olion y mwyngloddio ar lan yr afon ym Mharc Moch. Atgyfnerthwyd glan yr afon rhwng Pont Coetmor ac agen gyntaf y gwaith gyda therasau, ac mae muriau cerrig yn gwarchod y fynedfa i’r brif agen sy’n agor o lan yr afon ychydig fetrau i’r gogledd o bont y rheilffordd.

Un o hafnau gwaith copr Parc Moch

Un o hafnau gwaith copr Parc Moch

O ystyried dyddiad cynnar y fenter, ac o gofio nad oedd cynllun ffyrdd yr ardal yn gwasanaethu Parc Moch bryd hynny, rhaid ystyried pa fodd y cludid y mwyn o’r mwynglawdd i lan y Fenai i’w ddanfon oddi yno i’w brosesu yn Abertawe neu ar lannau Afon Merswy. Gan fod Parc Moch ar dir stad Coetmor ni ddangosir yr ardal mewn manylder ar brif fap stad y Penrhyn yn 1768 ac, yn anffodus, nid yw’r map yn nodi bodolaeth llwybr sy’n mynd o gyfeiriad Rachub i ardal Bryn Bella. Ni chafodd Pont Coetmor ei hadeiladu tan 1788, er y gallasai fod pompren gynharach yn croesi’r afon yn y lleoliad pwysig hwn. Ar fapiau cyfredol y ffordd fyrraf o fynd o Barc Moch i Lôn Goed, sef priffordd gynnar y cyfnod, fyddai ar y llwybr troed sy’n arwain drwy’r parc i Goed Isaf ac ymlaen i Goed Uchaf a’r ffordd. I ful dan ei bwn ni fyddai rhwystr, ond mae p’un a oedd y llwybr mewn bodolaeth bryd hynny yn gwestiwn nad oes ateb pendant iddo.

 

Oddeutu’r un pryd, rhwng 1759 a 1760, yr oedd consortiwm yn cynnwys etifeddion stad y Penrhyn -Syr Hugh Warburton a Syr George Young; John Ellis, ficer Bangor; Francis Lloyd, meddyg o Fynachdy, Sir Fôn a Richard Hughes, stiward stad y Penrhyn, hefyd yn edrych am gopr yn Nyffryn Ogwen. Eu mentrau hwy oedd yn Nolawen yn Nant Ffrancon ac ym Mhendinas o lan yr Afon Ogwen gyferbyn â chloddfa Parc Moch. Ond er mor barchus y cyfalafwyr, rhwygwyd y bartneriaeth mewn byr amser gan anghydfod blin yn dilyn penderfyniad Young i ochri gydag arolygwr y gwaith yn Nolawen, sef gŵr o Gernyw o’r enw Climo. Cloddiwyd un llwyth o gopr yn Nolawen a daeth y fenter i ben yn ddisymwth.

 

Oddeutu’r un pryd, rhwng 1759 a 1760, yr oedd consortiwm yn cynnwys etifeddion stad y Penrhyn -Syr Hugh Warburton a Syr George Young; John Ellis, ficer Bangor; Francis Lloyd, meddyg o Fynachdy, Sir Fôn a Richard Hughes, stiward stad y Penrhyn, hefyd yn edrych am gopr yn Nyffryn Ogwen. Eu mentrau hwy oedd yn Nolawen yn Nant Ffrancon ac ym Mhendinas o lan yr Afon Ogwen gyferbyn â chloddfa Parc Moch. Ond er mor barchus y cyfalafwyr, rhwygwyd y bartneriaeth mewn byr amser gan anghydfod blin yn dilyn penderfyniad Young i ochri gydag arolygwr y gwaith yn Nolawen, sef gŵr o Gernyw o’r enw Climo. Cloddiwyd un llwyth o gopr yn Nolawen a daeth y fenter i ben yn ddisymwth.

Mae’n amlwg fod datblygwr craff fel Richard Pennant (1737? – 1808), perchennog stad y Penrhyn yn dilyn ei briodas â merch Warburton yn 1765, wedi sylweddoli nad oedd bonansa ariannol Mynydd Parys i ddigwydd yn Nyffryn Ogwen. Fe fyddai dyn mor graff ag ef yn ymwybodol fod adroddiad Hugh Stephens, arolygwr mwyngloddiau, yn barnu nad oedd rhagolygon arbennig i ddatblygu potensial mwynau’r fro. Dysgodd Pennant a’i olynwyr y byddai’n llawer haws, ac yn fwy proffidiol drefnu cytundebau gyda mentrau annibynnol, gyda breindal uchel ar y cynnyrch, yn hytrach na llosgi bysedd yn datblygu cnau gweigion. Yn 1782, er enghraifft, yr oedd prydles cwmni Roe ym Mynydd Parys yn annhebygol o gael ei hadnewyddu, ac felly daeth y cwmni i archwilio yng Nghwm Graeanog, yn Nant Ffrancon. Menter aflwyddiannus oedd hon eto pan gloddiwyd rhwng pump a chwe thunnell o gopr ar draul o £400. Ond nid oedd pall ar awch y datblygwyr oedd yn gymysgfa o Gymry, o Fôn yn bennaf, ac o Saeson a fynnai ennill ffortiwn o’r cawg copr. Trefnwyd nifer o gytundebau hyd at 1850 cyn i fenter y copr bylu yn Nyffryn Ogwen unwaith ac am byth. Unwaith y temtiwyd Pennant i fagl y twll mwynau pan fentrodd ailagor mwynglawdd Dinas yn 1802, ymdrech a brofodd unwaith yn rhagor i fod yn fethiant.

Cwm Graeanog yn Nant Ffrancon

Nid nad oedd Pennant, er hynny, yn chwilio am gyfleoedd i ddatblygu portffolio diwydiannol ehangach i’w etifeddiaeth. Un llinyn yn unig i’w fwa oedd chwarel lechi Cae Braich y Cafn . Fel aelod seneddol dros ddinas Lerpwl gwyddai fod yno farsiandwyr a oedd yn dra awyddus i ddatblygu golud Gwynedd. Yn 1800 arwyddodd gytundeb 21 mlynedd gyda chwmni Michael Humble, Samuel Holland a Nicholas Hurry i ddatblygu melinau grawn, fflint ac ocar ar dir ei stad. Arwyddwyd pedwar trefniant ychwanegol yn 1803 ar gyfer datblygu mwynau ac amaethyddiaeth yr ardal. Y gŵr canolog yn yr holl drefniant oedd Samuel Worthington, cyfaill agos i Pennant, a pherchennog melin flawd yn Lerpwl. Yr oedd ef drwy drefniant cynharach wedi cael yr hawl i chwilio am fwynau ar stad y Penrhyn ac wedi datblygu’r cysylltiad drwy ddod yn brif asiant gwerthu llechi chwarel y Penrhyn, a than ei warchodaeth ef y gweithiai Humble a Holland. Derbyniodd Worthington brydles ar y chwarel gerrig hogi yn Nant y Benglog a sefydlodd felin i’w trin fel rhan o’r fenter, i falu callestr yn y Felin Isa yn Llandygái i’w ddanfon i wydro llestri porslen yng nghrochendy’r Herculaneum yn Lerpwl. Ychwanegodd at ei bortffolio yn 1800 drwy dderbyn prydles ar y gloddfa ocar yng Nghoed y Parc.  Talodd £40 am y felin, yr odyn, y pwll mwyn a’r siediau i drin y cynnyrch cyn symud y datblygiad i’r Felin Isa a sefydlu yno waith paent fel isgynnyrch i’r ocar. Datblygiad arall o bwys gan Worthington oedd y ffatri llechi ysgrifennu ar y cei ym Mhorth Penrhyn. Anturiaethwr a adawodd ei farc ar ddiwydiant cynnar Dyffryn Ogwen oedd Worthington ond eto erbyn 1829 yr oedd yr holl fentrau hyn wedi rhedeg eu rhawd ac yntau wedi ymddeol i Lanfairfechan ar ôl anghytuno â Dawkins Pennant, perchennog newydd stad y Penrhyn.

Yr oedd dyfodol Dyffryn Ogwen wedi ei glymu i’r diwydiant llechi, ac wedi’r ymchwydd cyntaf i ddarganfod copr llithrodd y diwydiant mwynau crai i ebargofiant gan adael prin greithiau’r mwngloddiau ar y llechweddau, megis menter y gwaith arsenig yn Nolawen yn 1827; arbrofion gwaith copr yn Nhai Newyddion yn1839 a’r fenter i fwyngloddio manganîs yng Nghwm Pen Llafar yn chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn ogystal â’r mentrau y cyfeirir atynt uchod.

Diolch i Einion Thomas am ei gyfraniad at y nodyn hwn.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid . Bethesda.

M. Bassett. 1974. Diwydiant yn Nyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 35. tt. 73-84.

Chwarel William Williams

William Williams o’r Tŷ Mawr yn Llandygái

William Williams o’r Tŷ Mawr yn Llandygái, y gŵr gwybodus ac amryddawn y mae Dafydd Glyn Jones wedi ysgrifennu cofiant mor ardderchog yn clodfori ei gyfraniad a’i fywyd, oedd rheolwr chwarel lechi Cae Braich y Cafn. Hon oedd y chwarel, ar odre Y Fronllwyd ym mhlwyf Llandygái a drawsnewidiodd ardal dawel, wledig Dyffryn Ogwen yn un o fwrlwm gwyllt y Chwyldro Diwydiannol. Hon oedd y chwarel hefyd a roddodd gychwyn hael i  lwyddiant ariannol teulu’r Penrhyn yn ystod oes aur y diwydiant llechi yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn 1782 prynodd Richard Pennant brydlesau wyth deg o gloddwyr ar ffridd Cae Braich y Cafn gan sefydlu yno un chwarel wnaeth uno’r cloddfeydd afreolus a oedd ar safle’r comin cyn hynny. A William Williams, fel is-reolwr ymarferol y stad a dderbyniodd gan Richard Pennant y swydd o ddatblygu’r chwarel.

Cynllun W. Jones, Bangor o Chwarel y Penrhyn yn 1793 – atodiad yn Chwareli a Chwarelwyr, W. J. Parry 1897.

Tybed sut chwarel oedd Cae Braich y Cafn pan fabwysiadwyd hi gan William Williams yn 1782? Ceir cipdrem ar gyflwr y gwaith mewn adroddiad, â chynllun i’w ganlyn, a gyflwynwyd i’r Arglwydd Penrhyn ym mis Mehefin 1793 gan W(illiam?) Jones o Fangor.  Yr oedd y chwarel wedi’i rhannu yn saith adran a’i datblygiad yn dilyn nifer o dyllau yn y brig llechi ar echel o’r dwyrain i’r gorllewin. Rhestrwyd y tyllau yn yr adroddiad ac mae’n amlwg fod rhai ohonynt eisoes yn hen ac eraill megis ar gychwyn.  Twll Hen Nantwich, ar drothwy de-ddwyrain y gwaith, oedd canolbwynt y chwarel gyntaf, tra bo twll Nantwich Newydd yn y broses o’i ail ddatblygu o hen gloddfa gynharach. Yr oedd y ddau dwll, Dwndwr Uchaf a Dwndwr Isaf, yn gloddfeydd newydd yn gweithio hyd at ben eithaf y gorllewin o’r wythïen lechi, ac yn amlwg i’w datblygu gyda gofal. Yr oedd twll Dwndwr Uchaf eisoes wedi torri drwy wal warcheidiol y mynydd ac yn rhybudd y byddai’r chwarel yn sicr yn y dyfodol o ymestyn ymhellach i gyfeiriad y gorllewin. Yn olaf, megis ar gychwyn eu gweithio yr oedd pyllau arbrofol Chwarel y Pwll i’r de a Phwll yr Aur i’r gogledd. Ar derfyn y gogledd o’r gwaith gwelir fod y tomennydd rwbel wedi’u trefnu i agor i’r tir agored fel na fyddent yn tagu datblygiad pellach yn y tyllau.

Mewn chwarel a oedd megis ar ei chychwyn yr oedd gofyn goresgyn nifer o rwystrau. Yn dra phwysig nodwyd ar y cynllun drywydd y graig folcanig a oedd yn brigo drwy’r chwarel ar ffurf croes. Mae’n amlwg fod presenoldeb y graig galed hon eisoes yn creu rhwystr i ddatblygiad y gwaith ac yr oedd, ymhen amser, i amlygu ei hun ym mhinacl talsyth, caled y Talcen Mawr nas chwalwyd hyd at gyfnod diweddarach yn hanes y chwarel. Rhwystr arall oedd fod dŵr yn cronni wrth i’r pyllau gael eu dyfnhau. Nodir, er enghraifft, fod angen rhyddhau dŵr o waelod twll Hen Nantwich, ac yn y cynllun fe welir fod dwy ffos yn arwain allan o’r twll gydag olwyn ddŵr yn gyrru’r peirianwaith i sychu’r safle. Yn gysylltiedig â’r holl byllau yr oedd 69 o fargeinion wedi’u gosod a’u hansawdd yn amlwg yn amrywio o’r gwael, i’r derbyniol a’r penigamp yn ôl y manylion a gyflwynwyd gan William Jones. Wedi’u gwasgaru drwy’r chwarel, ond heb gynllun arbennig i’w dosbarthiad, gwelir y waliau ar gyfer trin y cerrig ond ni roddir sylw pellach i’w nodweddion yn yr adroddiad. Mae’n agos i 30 o’r waliau wedi’u nodi yn y cynllun. Yn 1793 wynebai nifer dda o’r bargeinion broblemau ymarferol anodd cyn y byddent yn gynhyrchiol. Y broblem bennaf oedd torri pen rhydd yn y fargen i gyrraedd at graig dda, ac mewn rhai bargeinion yr oedd rwbel o gyfnod cynharach neu, yn fwy arbennig yn Nhwll Dwndwr Uchaf, gysylltiad â’r trawst folcanig, yn creu rhwystrau ychwanegol. Mewn rhai bargeinion yr oedd yn angenrheidiol dyfnhau’r twll er mwyn dadorchuddio’r lechfaen islaw, ac yn ddiddorol iawn nodir mai deuddeg ceiniog y dydd oedd y tâl am glirio’r brig yn Nantwich Newydd. Nodir enwau deiliaid pob un o’r bargeinion. Er bod rhai enwau yn cyfateb i rai o gloddwyr cyntaf y chwarel, megis John Edmwnd neu Gruffydd Jones, Tŷ Hen, ni ellir bod yn sicr faint o’r cloddwyr gwreiddiol cyn 1782 a oedd yn dal yn gweithio yn chwarel William Williams yn 1793.

Chwarel y Penrhyn yn 1808 – engrafiad S Rawle o lun gan J. Dixon, Casgliad Tirlun Cymru. Trwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth.

Mae darlun Rawle o’r chwarel yn 1808 yn un eithriadol ddiddorol oherwydd nid yn unig mae’n portreadu cyflwr y gwaith ond hefyd mae’n darlunio amrywiol ddyletswyddau’r gweithlu. Felly, math o bortread cyfansawdd o’r chwarel a gyflwynir yn hytrach nag un o olygfa benodol. Fel y byddai disgwyl, lleolir y llun yn y twll ac amlygir ei ddyfnder drwy leoli rhai o’r dynion yn sefyll ar ei ymyl fel pe baent yn hofran yn yr entrychion. Ar ochr dde’r llun ymddengys bod dau lwyfan wedi’u creu, un uwchben y llall. Ym mlaendir y llun dangosir rhan o reilffordd amrwd ei ffurf sy’n ymddangos fel pe bai wedi’i saernïo o bren. Er ei symled, hwn oedd cyfrwng cysylltu’r ddwy bonc, fel y dengys y ddau ddyn, rybelwyr bur debyg, sy’n gofalu am y wagenni ar y rheiliau.  Y rhyfeddod yw mai dynion sy’n tynnu a gwthio’r wagenni ac nid ceffylau. Portreadir y gweithlu wrth eu gwahanol ddyletswyddau. Yn y cefndir mae dau yn pileru yn y fargen; creigwyr yn sefyll ar sgaffold ac eraill yn hongian o raff yn tyllu ar gyfer chwythu’r graig; un dyn yn glanhau am i lawr o ben y clogwyn. Yn y blaendir, ar y chwith, mae dyn yn gofalu am ddau gawg a allasai gynnwys pylor du neu ffrwydron; ychydig i’r dde mae pentwr taclus o lechi toi ond ni welir yr holltwr na’r naddwr a’u cynhyrchodd. Yng nghanol y llun, ond yn y cefndir, mae dyn yn gweithio ym môn y graig a chanddo beiriant ar ddwy droed wrth ei ymyl. Tybed ai hwn oedd y sgriw a ddyfeisiwyd gan James Greenfield i chwalu’r graig yn blygiau mawr yn ôl cyfeiriad Hugh Derfel Hughes? A phwy tybed sy’n sefyll yn y blaendir i’r dde yn fintai bwysig mewn ymgom ddofn? Tybed ai Richard Pennant a Benjamin Wyatt yw’r ddau mewn dillad parchus a hetiau uchel ar bwys eu ffyn, yn trafod gyda William Williams a’i olynydd James Greenfield? Go brin efallai, er mae’n amlwg fod pwnc y drafodaeth yn ddigon pwysig i’w chofnodi ar ddalen enfawr gan y gŵr olaf sy’n sefyll yn barchus ar ymyl y criw. Er tybed, tybed, mai ef yw’r artist Rawle sydd yn y broses o ddarlunio’r holl lun? Boed hynny fel y bo, yr hyn sy’n sicr yw fod y chwarel dan reolaeth William Williams yn fenter lwyddiannus iawn er symled y dulliau o’i gweithredu. Pan brynodd Richard Pennant brydlesau yr wyth deg o gloddwyr ar ffridd Cae Braich y Cafn yn 1782 ei incwm blynyddol oedd £80, sef gwerth y prydlesau. Yn 1808, blwyddyn marwolaeth y perchennog, yr oedd ei incwm blynyddol o’r chwarel yn £7,000. Roedd y gweithlu wedi cynyddu o 80 dyn i 600 o ddynion ac roedd y cynnyrch blynyddol wedi chwyddo o tua 1,000 tunnell i 20,000 tunnell. Ac i William Williams y mae’r clod am y llwyddiant hwn.

Ffynonellau  

XXVII – Cyfeiriadau at y plan o chwarel lechi y Gwir Anrhydeddus Arglwydd Penrhyn, Mehefin 1793.   Atodiad yn W. J. Parry. 1897. Chwareli a Chwarelwyr. Caernarfon, tud. 253-255 yn cynnwys cynllun.

Ffordd y Lord

---

Ffordd y Lord uwchlaw Blaen y Nant yn Nant Ffrancon

Benjamin Wyatt, gŵr o Swydd Stafford yn wreiddiol, oedd prif asiant Stad y Penrhyn o 1786 hyd ei farwolaeth yn 1818. Ef a osododd y sylfeini angenrheidiol ar gyfer datblygiad chwarel Cae Braich y Cafn i’w feistr Richard Pennant, Arglwydd cyntaf Stad y Penrhyn, a thrwy hynny drawsnewid economi holl ardal Dyffryn Ogwen. Cyn cyfnod Wyatt y dull o gario llechi o’r chwarel oedd mewn pynnau ar gefn ceffyl, gan ddilyn llwybr cul heibio i Fryn Meurig a Thanysgrafell, dros Benygroes a Phennau Bronydd, i Benlan a Llandygái ac yna ymlaen drwy Bont Marchogion i Aber Cegin ac yno lwytho’r llechi i longau ar y traeth. Cafodd Pennant brydles ar angorfa yn Aber Cegin gan Esgob Bangor yn 1786 a thasg gyntaf Wyatt oedd troi’r llwybr o’r chwarel i Aber Cegin yn ffordd gymwys.

 

Ffordd y Lord yn Nyffryn Ogwen, drwy ganiatâd David A Jenkins, Allt St Anns, Bethesda.

Cynlluniodd Wyatt ‘Ffordd y Lord’ i ddilyn ymyl orllewinol afon Ogwen i Goed y Parc. Cwblhawyd y rhan o’r Chwarel i Bont Coetmor erbyn 1784, ei hymestyn i Landygái drwy Dinas erbyn 1786 a chyrraedd Aber Cegin yn 1788. Y cam nesaf oedd ymestyn y ffordd o Goed y Parc i Lyn Ogwen i ddilyn ochr orllewinol Nant Ffrancon i osgoi talcen enbyd y Benglog a ddisgrifiwyd gan Thomas Pennant fel un o’r mannau peryclaf i deithwyr yng Nghymru. Meddai y teithiwr Evans yn 1812: ‘Under the auspices of the public-spirited nobleman, the late Lord Penrhyn, a grand road has been cut through the immense range of lofty mountains dominated Snowdonia.   A rhoddwyd clod  arbennig gan Bingley yn 1804 – to the liberality and public spirit of Lord Penrhyn … the public are indebted  ….  the road was made a few years ago at his Lordship’s own expense’.

Ffordd y Lord yn Nant Ffrancon, drwy ganiatâd David A Jenkins, Allt St Anns, Bethesda

Erbyn 1798 yr oedd y ffordd wedi ei hymestyn i Gapel Curig ac yno adeiladodd Pennant westy gwych i dderbyn ymwelwyr i Eryri. Heddiw y gwesty hwn yw Canolfan Plas y Brenin.  Nid masnach y chwarel felly oedd yr unig fwriad gan Pennant o adeiladu’r ffordd ond yr oedd hefyd am ei defnyddio fel atynfa i groesawu ymwelwyr i  Eryri, un o’r cynlluniau twristaidd cyntaf o’i fath  yn yr ardal bid sicr.

Plas y Brenin yng Nghapel Curig yn 1840. Casgliad Tirlun Cymru – Snowdon from Capel Curig, Louis Haghe. Trwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth

Derbyniodd y ffordd a’r gwesty gymeradwyaeth enfawr gan deithwyr y cyfnod fel y datgelir yn y cyfeiriad  hwn gan Bingley unwaith yn rhagor – ‘Lord Penrhyn has erected …a small but very comfortable inn…Those tourists, who, like myself have visited this Vale a few years ago, when the only place of accomodation was a mean pot house… and who shall now visit it with the present accomodations will be able with some justice to appreciate the spirited conduct, and truly patriotic excertions of the noble proprietor, who has not only constructed for them an inn, but who was the first to make this part of the Country passable in carriages’. Ac yna y gymeradwyaeth eithriadol i’r gwesty gan Bingley unwaith eto  ‘Few even in England will surpass in comfort, cleanliness and civility’. Yr oedd cyfnod adeiladu rhan olaf y ffordd yn cydredeg â’r rhyfel rhwng Prydain a Ffrainc a arweiniodd at ddirwasgiad yn y farchnad lechi. Yn gyfrwys iawn defnyddiodd Pennant chwarelwyr di-waith i adeiladu rhannau helaeth o’r ffordd yn Nant Ffrancon.

 

 

Yn y rhan rhwng y Felin Fawr a Thai Newyddion yn Nant Ffrancon claddwyd llwybr y ffordd gan domennydd rwbel chwarel y Penrhyn ond oddi yno i Gapel Curig mae llwybr gwreiddiol Ffordd y Lord wedi’i diogelu fwy neu lai, ac yn Nant Ffrancon mae’n brif fynedfa i ffermydd Maes Caradog, Pentre a  Blaen y Nant.

Ffordd y Lord yn y Benglog

Dywedir yn aml fod Ffordd y Lord yn Nant Ffrancon hefyd yn ‘Ffordd Rufeinig’, ond mae’n bur anhebygol fod hyn yn gywir er bod un awdur ar ffyrdd Rhufeinig gogledd Cymru yn dadlau o blaid ei chynnwys yn y categori hwn. Er hynny, mae’r ymchwil diweddaraf yn barnu nad oes digon o dystiolaeth  i  gadarnhau fod cynseiliau Rhufeinig i Ffordd y Lord .

 

 

Ffynonellau

William Bingley 1804. North Wales: including its Scenery, Antiquities and Customs (1st edition).

William Bingley 1839. North Wales: including its Scenery, Antiquities and Customs (3rd edition)

J.Evans 1812 North Wales – The Beauties of England and Wales, Vol 14, London.

David Hopewell. 2013. Roman Roads in North West Wales. Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd, Bangor.

Edmund Waddelove  1999. The Roman Roads of North Wales; Recent Discoveries. Cyhoeddiad Preifat.

Stryd y Gynffon

Ffordd Tanrhiw – Cerdyn post o ddauddegau’r 19g gyda manylion perthnasol gan fforddolyn caredig.  Delwedd o archif cardiau post Dyffryn Ogwen drwy garedigrwydd a chaniatâd Alaw Jones, Parc Moch, Bethesda.

Mae Rhes Tanrhiw yn deras hardd o dai deulawr a adeiladwyd mewn dwy ran yn 1902. Defnyddiwyd cerrig nadd i adeiladu’r rhannau isaf tra oedd y rhannau uchaf o dan orchudd o lechi yn nhraddodiad gorau pensaernïaeth tai Stad y Penrhyn. Cyfeirir at y teras ar dafod leferydd, fel ‘Stryd y Gynffon’ neu ‘Tell Tale Terrace’, oherwydd adeiladwyd y tai ar gyfer lletya teuluoedd chwarelwyr a fynnodd weithio yn ystod Streic Fawr y Penrhyn rhwng 1900 ac 1903. Adeiladwyd nifer o dai ychwanegol yn Nhregarth a chafwyd datblygiadau tebyg, ond llai eu maint, yn Hendyrpeg a Chilgeraint. Cost yr deiladu yn Nhregarth oedd £5,000.

Gallasai’r Arglwydd Penrhyn osod y tai hyn drwy ddibyniaeth lwyr gweithwyr a oedd yn deyrngar iddo. Yr oedd llawer yn ymgeisio am y tai, yn arbennig y rhai a oedd yn cael eu herlid gan eu cymdogion mewn rhannau eraill o’r ardal. Symudodd nifer o weithwyr o Fethesda i fyw i’r tai newydd. Ymgynghorai’r Arglwydd Penrhyn â R.C. Trench, gweinyddwr y stad, ac  Emilius Young, rheolwr y chwarel, yn y dasg anodd o ddewis tenantiaid a oedd yn deyrngar i’r Arglwydd, a defnyddient adroddiadau manwl am ymddygiad pob ymgeisydd. Er enghraifft, yn Ionawr 1903 yr oedd tri chais am denantiaeth tŷ ym Mraichmelyn. Roedd un gan ŵr a oedd yn byw mewn ystafell ddosbarth yn Ysgol Tyn Tŵr ac a oedd wedi gweithio’n ffyddlon er 1901 fel saer maen; yr ail gan ŵr ieuanc afreolus a chwaraeodd ran flaenllaw mewn gwrthdystiadau ac a ddirwywyd yn dilyn gwrthdystiad yn 1900, a’r trydydd gan ffitar 30 oed a oedd angen tŷ ger y chwarel oherwydd gofynion ei waith, ac er iddo weithio yn chwarel Pantdreiniog yn ystod streic 1896/7 ystyrid ef yn weithiwr da er gwaethaf ei hoffter o’r ddiod. Nid nad oedd cywirdeb bob amser yn y manylion a gesglid, megis mewn achos  a ddigwyddodd ym mis Awst 1901 pan dderbyniodd mab Henry Jones, dirprwy lywydd Pwyllgor y Streic, denantiaeth un o dai y Penrhyn yn Nhregarth. Meddai Young wrth adrodd i Penrhyn – ‘must admit a mistake made with reference to Henry Jones’ son …exceedingly sorry any correction should be necessary’.

Problem fawr y dewiswyr oedd gosod tai yn Nhregarth a Mynydd Llandygái lle’r oedd streicwyr yn byw, ac yn arbennig felly mewn amgylchiadau pan oedd amodau’r prydlesau’n trosglwyddo yn ôl i berchnogaeth y Penrhyn. Yr oedd achosion anodd i’w datrys. Yn Llwybr Main ar farwolaeth gwraig oedrannus gwnaethpwyd cais i adnewyddu’r denantiaeth gan ei mab, sef W. H. Williams, is lywydd pwyllgor y streic. Adeiladwyd y tŷ gan ei dad ac yr oedd yntau wedi gwario hyd at £65 yn gwella’r cartref. Derbyniwyd y denantiaeth yn yr achos hwn ond mae’n debyg fod y trafodaethau’n danbaid ar brydiau yn y drafodaeth ynghylch a ddylid di-gartrefu tenantiaid. Gellir mesur maint y broblem yn Llwybr Main pan mai dim ond tri thŷ yn 1901 oedd ym meddiant chwarelwyr a oedd yn mynnu gweithio a gweddill y 26 tŷ yn nhenantiaeth streicwyr. Hwn oedd un o’r cyfnodau mwyaf cythryblus yn hanes Dyffryn Ogwen pan ddrylliwyd pob egwyddor a oedd yn angor i gymdeithas gymodlon. Mae Rhes Tanrhiw yn cynrychioli hawl pobol i fyw mewn heddwch a chytgord, ond ni ellid cyflawni hynny gan fod seiliau’r gymdeithas yn gaeth i ofynion teyrn a reolai’r gwaith yn ogystal â marchnad dai yr ardal.

Ffynonellau

R Merfyn Jones. 1981.  The North Wales Quarrymen 1874- 1922. Caerdydd

Jean Lindsay   1987. The Great Strike : A History of the Penrhyn Quarry Dispute of 1900-1903. Newton Abbot.

Tai’r Mynydd

Y mae gan Tai’r Mynydd arwyddocâd arbennig yn hanes cymdeithasol Dyffryn Ogwen. Yn dra anffodus er hynny, dinistriwyd adfeilion y tai ar y safle hwn mewn gweithred gwbl ddianghenraid gan berchennog nad oedd yn sylweddoli pwysigrwydd hanesyddol y safle.  Y tai oedd un o’r enghreifftiau cynharaf yn Nyffryn Ogwen o’r hyn y cyfeirir ato fel pensaernïaeth nawddogol gan berchennog gwreiddiol stad y Penrhyn,  Richard Pennant, Arglwydd cyntaf y Penrhyn.

Fel  perchennog chwarel Cae Braich y Cafn, a oedd yn datblygu’n gyflym  nepell i’r de o safle Tai’r Mynydd, mae’n siŵr y byddai Pennant wedi bod yn ymwybodol  o brinder tai i gartrefu ei weithlu mewn ardal a oedd mor wledig â Dyffryn Ogwen. Wrth deithio yn yr ardal yn 1804 meddai  Bingley –‘in different parts around are scattered  the whitwashe cottages of the workmen, built from the designs of Mr Wyatt’, a rhwng 1790 ac 1800 cofnodir fod Pennant wedi  adeiladu deugain o dai a oedd yn cynnwys chwedeg tri o anheddau byw.  Mantais fawr yr arglwydd oedd fod ganddo’r cyfalaf i adeiladu tai a’i fod hefyd yn berchen ar rannau helaeth o dir yr ardal. Yn 1798 adeiladodd res o wyth tŷ ar glwt agored o’r comin ym Mynydd Llandygái. Adnabyddid y safle fel Tai’r Mynydd ac mae’r enw wedi goroesi yn enw’r  ffordd sy’n arwain at y lleoliad sydd wedi ei leoli rhwng Hirdir a’r Gefnan.  Terfynir y ffordd gan domennydd  presennol chwarel y Penrhyn ac o’r bron na thraflyncwyd  yr holl safle gan eu hymlediad bygythiol.  Mae’n bur debyg mai cynllunydd y tai oedd Benjamin Wyatt, prif asiant Stad y Penrhyn yn y cyfnod. Datblygiad gwerinol iawn fyddai hwn mae’n siŵr o’i gymharu â chynlluniau cyfoesol, mwy mawreddog Wyatt yn Ogwen Banc a Phenisa’r Nant ar gyfer  Anna Susannah,  gwraig Richard Pennant.

Cynlluniwyd Tai’r Mynydd ar gyfer chwarelwyr cyffredin ac o’r herwydd yr oedd cynllun rheolaidd a chyson yr holl safle yn unigryw o safbwynt eu gosodiad pensaernïol. Roedd y cysyniad hefyd o dai ar gyfer y gweithwyr  hefyd yn un newydd a phwysig yn hanes yr ardal. Adeiladwyd y tai yn rhes gyflawn o fythynnod un llawr syml, i gynnwys dwy ystafell a chroglofft uwchlaw. Adeiladwyd y rhes gyda cherrig bras ac roedd arnynt doeau o lechi. Roedd safon yr adeiladwaith  felly yn uwch na’r anheddau gwael a geid yn rhannau helaethaf  Cymru yn y cyfnod, gan gynnwys Dyffryn Ogwen.  Nodwedd

Cynllun Tai’r Mynydd yn 1889. Map OS 1889.

arbennig y tai oedd bod stribed hir a chul o dir o flaen bob uned gan gyflawni  undod rheolaidd i’r holl gynllun. Mesurai stribed yr ardd hiraf ychydig dros 55 metr o hyd wrth ddeg metr o led yn fras  (18 x 3 llath).  Mae cynllun rheolaidd yr holl safle yn dra gwahanol i gynlluniau bythynnod cyfredol a oedd gerllaw’r datblygiad. Mae’n wir fod gwahaniaeth sylfaenol  rhwng  gosodiad rheolaidd rhes o dai unffurf a bythynnod unigol , megis y rhai a safai yn gymharol agos at Dai’r Mynydd yn Braich, Talgae a Thregarth.  Roedd clwt o dir afreolaidd ei gynllun ger y bythynnod hyn a fyddai’n llai nag acer ei faint. Cymharer, er enghraifft,  gynllun rhif 62 yn Nhregarth oedd a dau lain perthynol yn mesur ychydig yn fwy nag un acer o faint, gydag un o’r unedau unigol rheolaidd ei gynllun yn Nhai’r Mynydd.

Bythynnod Tregarth yn 1768 – rhan o Arolwg Richard Pennant o stad y Penrhyn – Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor – Archif Penrhyn ychwanegol 2944

Mae’n ddiddorol sylwi mai yn Arolwg stad y Penrhyn yn 1768 cyfeirir at y clytiau bychan sy’n gysylltiedig â’r bythynnod fel ‘gardd’ a dyna yn ogystal  oedd swyddogaeth y lleiniau hir gul yn Nhai’r Mynydd.

Sut felly y cyrhaeddodd yr aderyn brith hwn i ganol y brain ar lethrau Mynydd Llandygái? Mae’n bur debyg y dylid chwilio am gynsail i gynllun Wyatt o gyfeiriad y tu allan i Dyffryn Ogwen.  Ac y mae dau ddewis posibl,  y naill fel y llall heb ffeithiau i’w cadarnhau. Yn gyntaf gallasai Wyatt fod yn gyfarwydd â chynlluniau y ‘burgages’, sef gerddi y dinasyddion ym mwrdesdrefi  concwest Edward y cyntaf yng Nghymru.  Yng Nghaernarfon  ac yng Nghricieth mesurai’r gerddi rheolaidd hyn ychydig llai nag wyth llath mewn hyd wrth bump llath mewn lled tra bo gerddi Biwmares yn wyth llath wrth oddeutu tair llath. Mae’n annhebygol, er nad yn amhosibl, y gwyddai Wyatt am y gerddi hyn, ond mae eu maint a’u lled afreolaidd yn debygol o fynd yn erbyn eu derbyn fel y llinyn mesur cywir.

Stad Coates yn Jamaica 1775. Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor – Mapiau Penrhyn S 2788, drwy garedigrwydd a chaniatâd. Plan of Coate’s Estate in the parish of Clarendon, Jamaica, the property of John Pennant Esq, surveyed by Rome and Burton at thr request of John Shirkle Esq, 1775 – scale 1 inch to 10 chains.

Yr ail ddewis fyddai edrych tuag at stadau siwgr teulu’r Penrhyn yn Jamaica. Yn y stadau hyn yr oedd y caethweision wedi’u lletya mewn tai unigol gyda’r hawl i ddefnyddio gardd ar gyfer plannu llysiau.  Er mae’n debyg nad ymwelodd Pennant yn bersonol â Jamaica yr oedd yn gyfarwydd â gweld cynlluniau map o’i eiddo yno, ac fel perchennog ystyrir ei fod yn ddylanwadol iawn yn cyfarwyddo  gofalaeth ei ystadau. Dywedir ei fod hefyd yn dra ymwybodol  o anghenion sylfaenol ei gaethweision o ran llety, bwyd a iechyd cymharol dda. Wedi’r cyfan, roedd pob caethwas yn fuddsoddiad ariannol i’w warchod. Yn Jamaica, yn ôl y sôn, ar derfyn pob blwyddyn derbyniai pob caethwas  ddogn o rym fel math o ‘dal’ bonws am ei lafur di dal. Gallasai’r caethwas hirben werthu ei ddogn i eraill, a chyda  caniatâd y perchennog, ddefnyddio’r arian i brynu rhandir ychwanegol gan roddi iddo elfen o hunangynhaliaeth yn ei ymdrechion i gynnal ei deulu, ond heb eto ei alluogi i ennill ei ryddid. Mae nifer o fapiau  o blanhigfeydd John Pennant, tad Richard, yn dyddio o gyfnod 1770-75 yn Jamaica. Mae un cynllun penodol  o Stad Coate’s ym mhlwyf Clarendon yn dangos yn eglur raniadau tir y stad, ac mae rhanbarth arbennig wedi’i neilltuo ar gyfer defnydd y caethweision (dynodir â W ar y map). Gwelir fod y rhanbarth hwn  wedi’i rannu yn leiniau hirgul tra bo tai y caethweision mewn rhandir cyfagos (dynodir â X ar y map).

Manylyn o fap Stad Coates uchod yn dangos rhandiroedd y caethweision

Gellir awgrymu mai y math hwn o drefniant gweinyddol o Jamaica oedd y cynsail i gynllun Richard Pennant yn Nhai’r Mynydd yn 1798 ac mai hwn oedd y cynsail o haelioni awdurdodol a ddefnyddiwyd  gan stad y Penrhyn fel  templed ar gyfer adeiladu y Gefnan yn 1843, ac  eto yn 1862 yn natblygiad cynhwysfawr, ond unffurf, cynllun Tan y Bwlch a Llwybr Main. Fel yn Jamaica, felly hefyd ar Fynydd Llandygái, y tenant drwy ei lafur oedd yn gyfrifol am adeiladu’r tŷ a chynnal yr ardd, ac yn Nyffryn Ogwen eu ‘braint’ oedd cael byw yn y tŷ hyd at derfyn y les cyn i’r stad ail berchenogi’r adeilad.  Wrth i Pennant gynllunio Tai’r Mynydd tybed faint o ymwybyddiaeth ddyngarol  Samuel Worthington, ei gyfaill o Grynwr a’i gyd ddiwydiannwr o Lerpwl, a’i dylanwadodd?  Ynteu ai gwell fyddai derbyn mai cymhelliad pennaf y cynllun oedd cyfrannu at hunan-les nawddoglyd Richard Pennant?

Ffynonellau

Gwybodaeth bersonol gan E H Douglas Pennant, Llandygái a thrafodaeth berthnasol gyda Rhian Parry, Porthaethwy.

Judith  Alfrey. 2001.  Rural Building in Nineteenth Century North Wales; the role of the great estates. Archaeologia Cambrensis,,CXLVII (1998), 199-216

A.H. Dodd  1968. A History of Caernarvonshire 1284-1900. Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. Dinbych

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Chwarel y Penrhyn 1

Chwarel y Penrhyn yn 1808. Engrafiad S Rawle o lun gan J. Dixon, Casgliad Tirlun Cymru. Trwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth

 

Ystyrir Chwarel y Penrhyn yn un o’r enghreifftiau gorau o ddiwydiant a ddatblygwyd gan unigolyn a berchnogai’r tir a’r adnodd yn ogystal â’r cyfalaf angenrheidiol i gyflawni’r datblygiad. Y gŵr hwn oedd Richard Pennant (1737? – 1808) a ddaeth yn berchen ar y stad yn 1764 pan briododd ag etifeddes y Penrhyn, Anne Susannah. Fel Aelod Seneddol dros Lerpwl fe wyddai am ofynion y farchnad am lechi ac yr oedd ei gysylltiadau masnachol, a’i gyfoeth, ynghlwm â phlanhigfeydd siwgr yn Jamaica.  Rhwng 1782, pan brynodd brydlesau wyth deg o gloddwyr ar ffridd Cae Braich y Cafn, ac 1808, sef blwyddyn ei farwolaeth, yr oedd yr incwm a dderbyniai o’r chwarel wedi codi o £80 i £7,000. Yn yr un cyfnod cynyddodd y gweithlu o 80 i 600, ac ehangodd y cynnyrch o tua 1,000 tunnell i 20,000 tunnell y flwyddyn.

 

Cynllun W. Jones, Bangor o Chwarel y Penrhyn yn 1793 – atodiad yn Chwareli a Chwarelwyr, W. J. Parry 1897.

Adeiladodd Richard Pennant ffordd newydd yn 1790 i gysylltu’r lanfa yn Abercegin â’r chwarel ac ar ei hyd teithiai 120 o droliau i gludo’r llechi i’w llwytho i longau yr oedd ef yn berchen arnynt yn y cei. Yn 1801 ehangodd y lanfa yn borthladd hwylus i alluogi degau o longau i’w defnyddio ar y tro. Yna, buddsoddodd £5,000 ar ddatblygu tramffordd chwe milltir o hyd i gysylltu gyda’r chwarel, datblygiad nas gwelwyd ei debyg o’r blaen yn chwareli eraill y gymdogaeth. Drwy ddefnyddio’r dramffordd gallai deuddeg dyn ac un ar bymtheg o geffylau gario holl gynnyrch y chwarel i’r cei gan arbed defnyddio’r holl droliau. Sefydlodd holl gyfundrefn y chwarel a hynny er gwaethaf wynebu rhwystrau mawr yn y farchnad a achoswyd gan y rhyfel rhwng Ffrainc a Phrydain a pholisi’r llywodraeth gartref o osod treth ar lechi ar gyfer toi. I gryfhau’r farchnad adeiladodd ffatri i gynhyrchu llechi sgwennu yn y porthladd ac yng Nghoed y Parc sefydlodd felin gerrig i lifio llechfeini mawr yn drawstiau, cistiau a cherrig beddau. Yn 1819 pan fu Anne Susannah farw yr oedd cynnyrch y chwarel yn 24,418 tunnell; gwerth y cynnyrch yn £50,000 ac roedd ganddi weithlu cyflogedig o 800. Chwarel y Penrhyn oedd prif gynhyrchydd llechi Prydain a’r byd.

 

Cynllun Greenfield o Chwarel y Penrhyn yn 1826 – Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor. –Mapiau Penrhyn PFA/6/320. Plan of Penrhyn Slate Quarry plan showing new work in progress, 1826

Gellir priodoli llawer o lwyddiant y cyfnod cynnar i arweiniad dau o reolwyr cyntaf y chwarel. Datblygodd William Williams, o’r Tŷ Mawr yn Llandygái, y chwarel yn gyfres o dyllau dyfnion yn dilyn hollt y gwely llechfaen ar echel o’r dwyrain i’r gorllewin. Ei olynydd yn 1802 oedd James Greenfield, brodor o swydd Sussex, ac ef a gynlluniodd y chwarel yn gyfres o bonciau cymesur yn dringo yn uchel hyd lethr y Fronllwyd, cynllun a efelychwyd yn holl chwareli eraill y fro lle’r oedd yr amodau yn caniatáu. Yr oedd hyblygrwydd y cynllun yn fanteisiol gan fod pob ponc wedi ei chysylltu â chyfres o elltydd, a dengys cynllun cynnar o’r chwarel yn 1822 fod dwy brif allt yn cysylltu’r ponciau ar naill ochr y gwaith.

 

Mantais enfawr chwarel y Penrhyn oedd ei lleoliad rhwng dwy afon – afonydd Ogwen a Chaledffrwd – a’r fantais felly o ddefnyddio eu dyfroedd fel adnodd, cyfleuster nad oedd at ofyn hwylus chwareli plwyf Llanllechid heb gynlluniau costus a thrafferthus. Mor gynnar ag 1793, yn ystod cyfnod William Williams, dengys cynllun y chwarel ddwy olwyn ddŵr yn gweithio offer i sychu tyllau’r Hen Chwarel a Chwarel Nantwich gan arllwys y dŵr i ffosydd pwrpasol. Yn fuan wedyn wrth i’r gloddfa ehangu i gynnwys un twll dwfn daeth yn amlwg fod rhaid datblygu cynllun cynhwysfawr i waredu’r holl ddŵr wyneb a gasglai yn naturiol trwy ddefnyddio peiriannau er mwyn iddo beidio â chrynhoi yng ngwaelod y twll. I gyflawni’r gofyn agorwyd traen tanddaearol yn 1847 o’r chwarel at lan Afon Ogwen yn llyn Tsieini ger Tanysgrafell gryn filltir a hanner i ffwrdd o’i tharddle. Dyma ffos sydd yn un o ryfeddodau cudd Dyffryn Ogwen hyd heddiw. Yn ogystal, defnyddid dŵr o’r ffos i greu ynni yn y chwarel drwy gysylltiad o Afon Ogwen ym Mhont Ogwen. Yn yr un modd defnyddid dŵr o Afon Galedffrwd i weithio peiriannau’r Felin Fawr yng Nghoed y Parc drwy gyfrwng dwy olwyn ddŵr, un yn gyrru peirianwaith y felin gerrig a’r gweithdai, a’r llall yn gwasanaethu megin y ffowndri. I gryfhau’r cyflenwad adeiladwyd cronfa arbennig, Llyn y Mynydd, yng Ngwaun Cefnau uwchlaw Tan y Bwlch ym Mynydd Llandygái, ac ail gronfa lai yng Nghoed y Parc i reoli’r cyflenwad. Yn y Felin Fawr ailgyfeiriwyd gwely’r afon i ddanfon y llif, a dŵr gwastraff y peiriannau, yn gyfleus o dan y safle a heibio’r Felin Isaf i lifo’n ddirwystr i Afon Ogwen. Yn y chwarel, wrth i’r twll agor yn ddyfnach roedd angen dull effeithiol i gyrraedd at y gwahanol bonciau lle byddai gelltydd yn anymarferol, defnyddiwyd dyfais y tanciau dŵr. Yn y ddyfais hon cysylltwyd dwy siafft gyfochrog i bob tanc a chaets di-dalcen yn teithio yn y ddwy a phwysau dŵr yn y caets ar i lawr yn codi’r caets llawn ar i fyny. I weithio’r tanciau, a gyflwynwyd i’r chwarel gyntaf oddeutu 1850, agorwyd ffos bwrpasol i bibellu dŵr o gronfa fechan Llyn Owen y Ddôl a adeiladwyd ar Afon Marchlyn gan gyflenwi hyd at wyth tanc. Ymunai’r dŵr gwastraff ar waelod y siafftiau â’r prif draen y cyfeiriwyd ati yn gynharach.

Chwarel y Penrhyn yn 1850. Lithograff gan Day a’i fab, Casgliad Tirlun Cymru, trwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth.

Erbyn canol y ganrif yr oedd chwarel y Penrhyn wedi datblygu yn un gloddfa ar gynllun integredig: y twll a’r ponciau ar wyneb y Fronllwyd yn cyflenwi’r deunydd bras, a’r gwaith o hollti a naddu’r clytiau yn digwydd ar wastad eang ponc Red Lion. Yno hefyd y lleolwyd prif swyddfeydd gweinyddol y chwarel. Tu draw, yn gyrten symudol tua’r gorllewin, gogledd a’r dwyrain roedd y tomennydd rwbel, gwastraff y broses o ennill un dunnell o lechi defnyddiol i gan tunnell o wastraff. Erbyn chwedegau’r ganrif yr oedd goror y tomennydd wedi gorchuddio Llyn Meurig a chwalu cymuned Glan Meurig. Yn uno’r holl unedau yr oedd rhwydwaith o reiliau haearn i gynnal trafnidiaeth fewnol y chwarel ac o ganolfan y Felin Fawr, prif ganolfan cynnal a chadw’r gwaith, rhedai’r dramffordd geffylau i gysylltu â phorthladd Porth Penrhyn a marchnadoedd Prydain a’r byd. Erbyn canol y ganrif yr oedd llwyddiant masnachol y chwarel yn ei anterth. Gweithiai oddeutu 2,500 o ddynion yno gan greu elw o £100,000 y flwyddyn i’r perchennog bryd hynny, yr Arglwydd Edward Gordon Douglas Pennant.

Ffynonellau 

Pritchard, D. Dylan. 1942. The Financial Structure of the Slate Industry of North Wales, 1780-1830. Quarry Managers’ Journal, December 1942.

Roberts, T. Theo. 1999. Y Felin Fawr (Chwarel y Penrhyn) – ei hanes a’i rhamant. Dinbych.

Jones, Dafydd Glyn . 1999. Un o Wŷr y Medra. Dinbych.

Hughes, J. Elwyn a Hughes, Bryn. 1979. Chwarel y Penrhyn Ddoe a Heddiw. Caernarfon.

Ffos Coetmor

Mae ffos Coetmor yn tarddu ym mhen uchaf Gwaun Cwys Mai gan godi dŵr o Afon Ffrydlas. O’i tharddiad i’r man lle mae’n llifo i afon Ogwen mae’n mesur oddeutu pedwar cilomedr mewn hyd ac mae’n disgyn tua 280 metr mewn graddiant.

Y maen hirfain sy’n nodi rhaniad y dŵr yn Afon Ffrydlas a tharddiad Ffos Coetmor. Daw’r llun drwy ganiatâd o archif lluniau y diweddar Ifor Williams, Coetmor 

Nodir man ei tharddiad yn Afon Ffrydlas gan faen hirfain sy’n sefyll ar raniad y dŵr. Oddi yno mae’r ffos yn crymanu i gyfeiriad Bwlch Molchi cyn gwyro eto i ddilyn godre Moel Faban a disgyn i wastatir ysgwydd ddwyreiniol Dyffryn Ogwen yn Llidiart y Gweunydd. Yna mae’n llifo ar dir gwastad drwy Hen Barc i gyfeiriad Fferm Coetmor. O Goetmor i ymuno ag afon Ogwen mae ei chwrs yn gymharol fyr ond ar lan yr afon estynnwyd y ffos mewn addasiad diweddarach i lifo’n gyfochrog â’r afon hyd nes cyrraedd melin Coetmor gryn hanner milltir i’r gogledd.

Cwrs Ffos Coetmor o Wauncswysmai hyd at Felin Coetmor ar lan Afon Ogwen. Daw’r cynllun drwy gantiatâd David. A Jenkins, Llys Geraint, Bethesda.

Y cynllun cyntaf o Ffos Coetmor – addasiad David A Jenkins o fap William Earl – Plan of mountain and waste land in Llanllechid parish 1786. Mapiau Penrhyn PFA/6/182 drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor

 

 

 

Gwelir y cofnod cyntaf am y ffos yn 1786 ar fap o dir comin plwyf Llanllechid. Er hynny, mae’n  perthyn i gyfnod llawer cynharach yn hanes Dyffryn Ogwen, er nid i gyfnod y Rhufeiniaid fel sydd wedi ei nodi ar rai o fapiau’r Arolwg Ordnans. Er nad oes dogfennau i gadarnhau dyddiad ei ffurfio mae’n weddol bendant ei bod yn gysylltiedig â phlasty Canol Oesol Coetmor, sef cartref hen deulu pendefigaidd y gellir olrhain ei dras yn ôl i’r bymthegfed ganrif ac, yn ôl traddodiad, i gyfnod cynharach yn y drydedd ganrif ar ddeg. Nid oedd gan y plasty gyflenwad parhaol o ddŵr yn llifo i’r safle ac, felly, rhaid oedd goresgyn y diffyg drwy lunio ffos, a Ffos Coetmor oedd datrysiad y broblem. Yng Nghoetmor mae’r ffos yn llifo drwy Gae Llyn ac yno gwelir fod ei llwybr wedi ei gysylltu â dau hen gafn a fyddai yn y gorffennol pell wedi cynnal olwynion dŵr at wasanaeth y plasty hynafol. Pan adeiladwyd y Coetmor presennol oddeutu 1870 lluniwyd llyn arbennig ar gyfer y fferm wedi ei leoli i’r dwyrain ar ymyl Lôn Bach Odro.

Gwely ffos gynnar yng Nghae Llyn, Fferm Coetmor. Daw’r llun drwy ganiatâd o archif lluniau y diweddar Ifor Williams, Coetmor

Llyn corddi Fferm Coetmor ger Lôn Bach Odro

Dŵr o’r ffynhonnell hon oedd yn bwydo un olwyn ddŵr a safai wrth dalcen yr ysgubor, ac ynni o’r olwyn hon a oedd yn gyfrifol am droi holl offer y fferm ar gyfer dyletswyddau megis corddi a malu bwyd yr anifeiliaid. Dibynnai llawer o ffermydd Dyffryn Ogwen ar ynni dŵr i gyflawni eu dyletswyddau. Yn ogystal â bwydo fferm Coetmor yr oedd ffos Coetmor yn danfon dŵr i Dyddyn Sabel a Chae Ifan Gymro ac yr oedd nifer o ffosydd eraill yn yr ardal yn cyflawni’r un gofyn i ffermydd eraill. Dim ond olion nifer o’r ffosydd sydd i’w gweld megis creithiau ar y tir bellach. Er enghraifft derbyniai Tan y Foel ddŵr o Ffos Fawr Pantdreiniog a Bryn Owen ddŵr o ddyfroedd chwarel Bryn Hafod y Wern, a derbyniai hen weithdy Pont y Pandy ddŵr o Afon y Llan. Mae’n amlwg fod llawer mwy o’r ffosydd hyn i’w cofnodi yn y dyffryn.

Addasiad David A. Jenkins o gynllun Johnson, 1855 yn dangos yr argae ddŵr yn chwarel Llety’r Adar sy’n derbyn dŵr o Ffos Coetmor, drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor, Mapiau Penrhyn PFA/6/173, Volume of maps of Penrhyn Lands, Pandy Bridge to Tŷ’n y Maes

 

Chwaraeodd ynni dŵr ran eithriadol bwysig mewn sefydlu diwydiant cynnar yn Nyffryn Ogwen yn ogystal, ac fel y byddai’r disgwyl roedd lleoliad ger Afon Ogwen yn eithriadol ddefnyddiol. Ar lan yr afon yng Nghae Star y sefydlwyd stad ddiwydiannol gynharaf y dyffryn gyda ffatri wlân, melin gerrig, melin bwyd anifeiliaid, lladd-dy a bragdy ymhlith y cyfleusterau a ddibynnai ar ddŵr yr afon. Cyflenwai’r afon yn ogystal ynni i Chwarel y Penrhyn ac i Chwarel Dôl Goch, i felin Coetmor a’r pandy ym Mhont y Pandy a dŵr i droi y ddwy felin rawn a safai un o bob tu’r afon yn Nhal-y-bont. Yr oedd holl chwareli plwyf Llanllechid, ac eithrio Chwarel Tan y bwlch, hefyd yn ddibynnol ar ynni dŵr i’w gweithio, a threfnwyd ffosydd pwrpasol i’w cyflenwi. Tarddai ffos Coetmor o afon Ffrydlas i gyflenwi dŵr i chwarel Llety’r Adar; tarddai ffos fawr Pantdreiniog, eto o afon Ffrydlas, i gyflenwi chwarel Pantdreiniog, a tharddai ffos o afon bellennig yr Afon Wen yng Nghwm Caseg i chwarel Bryn Hafod y Wern.

Yr hyn sy’n wych yn Nyffryn Ogwen heddiw wrth gwrs yw bod cynllun newydd Ynni Ogwen ar droed i greu ffynhonnell ynni o ddyfroedd Afon Ogwen uwchlaw Ogwen Banc i gynhyrchu nid yn unig drydan ond hefyd er budd cymunedol ac amgylcheddol. Byddai cynllunwyr ffos Coetmor wedi bod yn gefnogol iawn i’r fenter ond yn rhyfeddu mae’n siŵr at gynnyrch y dechnoleg. ‘Trydan? … Beth ydy trydan’?

 

Ffynonellau

J.Ll.W.Williams a D.A.Jenkins.  1993. ‘Dŵr a Llechi ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda- agweddau ar ddatblygiad diwydiant yn Nyffryn Ogwen’. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 54. tt. 29-62.

J.Ll.W. Williams a D.A. Jenkins. 2010. ‘Ffos Coetmor: ffos ddŵr gynharaf Dyffryn Ogwen’. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 71, tt. 10-

Tramffordd y Chwarel

Cynllun tramffordd y chwarel o Black’s Guide to Wales, 1853, drwy garedigrwydd a chaniatâd Emyr Roberts, Bryn Derwen Bach

 

Adeiladwyd Ffordd y Lord ddiwedd y ddeunawfed ganrif yn bennaf er hwyluso danfon llechi chwarel Cae Braich y Cafn (chwarel y Penrhyn) i Aber Cegin. Sylweddolwyd yn fuan nad oedd seiliau’r ffordd yn ddigon cadarn i dderbyn traul y cannoedd o geffylau a throliau a’i tramwyai’n flynyddol. Cymhlethwyd y sefyllfa ymhellach yn 1797 pan gododd y Llywodraeth dreth o hyd at £2.5 swllt y chwarter ar geffylau. Nid oedd ryfedd felly fod dyfeisio dulliau rhatach a diogelach o symud nwyddau trwm o le i le yn fater o gryn bwysigrwydd i feistri diwydiant cyfnod cynnar y Chwyldro Diwydiannol. A phwy feddyliai fod Dyffryn Ogwen yn rhan o ‘labordy’ dyfeisgarwch technegau cludiant yn 1800? Y dewis i berchnogion y chwarel oedd adeiladu camlas neu dramffordd i gysylltu deupen y llwybr rhwng y gloddfa a’r porthladd yn Aber Cegin. Y cynllun cwbl chwyldroadol a ddewiswyd oedd adeiladu tramffordd a olygai y gallai un ceffyl dynnu o leiaf chwe wagen yn cludo hyd at dunnell o lechi yr un. O ganlyniad mae’r dramffordd a gynlluniwyd yn un o’r rhai cyntaf o’i bath a ddatblygwyd ym Mhrydain.

Llwybr tramffordd y chwarel yn 1801 drwy garedigrwydd a chaniatâd Owen G. Jones, Erw Las

Mae’n debyg mai Thomas Dadford oedd cyfarwyddwr y prosiect a hynny mewn cydweithrediad â Benjamin Wyatt, prif asiant stad y Penrhyn. Roedd Dadford yn gynllunydd enwog ac yn adeiladydd camlesi cynnar ac yn ddyfeisiwr arbrofol mewn ffyrdd haearn. Adeiladwyd tramffordd gynnar rhwng Aber Cegin a’r Felin Isaf yn Llandygái, ond gorchwyl anos oedd ei hymestyn i gyrraedd chwarel a oedd rai cannoedd o fetrau’n uwch na Llandygái. Mewn ardal o lethrau serth cynlluniwyd y dramffordd i ddilyn llwybr mor wastad â phosibl drwy ddyffryn Afon Ogwen o Goed y Parc i Landygái, ac oddi yno hyd wastadedd Tŷ Newydd at Bont Marchogion i gyrraedd Aber Cegin. Serch hynny yr oedd yn rhaid adeiladu tair gallt i gysylltu’r mannau gwastad, y gyntaf ohonynt yn Tanysgrafell, yr ail gerllaw Dinas a’r drydedd uwchlaw Pont Marchogion. Yr oedd pob gallt yn gweithio drwy ostwng tair wagen lawn i godi tair wagen wag gydag olwyn drwm yn dirwyn y ceblau ac yn rheoli eu gweithrediad. Gallasai hyd at ddeuddeg dyn yn unig reoli gwasanaeth yr holl dramffordd. Roedd safle cychwyn y dramffordd gerllaw Ogwen Banc yn ne-ddwyrain y chwarel ac o’r fan hon yr oedd yn chwe milltir a chwarter o hyd at Aber Cegin.

Rheiliau haearn ar drawstiau llechi a ffurfiai wely’r ffordd ac roedd bwlch o 0.6 metr rhwng y rheiliau. Mewn adroddiad yn 1803 meddai Wyatt wrth ddisgrifio ffurf yr olwyn: ‘The wheel made use of on this rail has a concave rim, so contrived in its form, and the wheels so fixed on their axles, as to move with the greatest facility in the sharpest curves that can be required’ .Yn yr un adroddiad mae’n cyfeirio at addasrwydd rheiliau oedd â wyneb hirgrwn iddynt i gadw’r olwyn yn ei lle yn hytrach na rhai fflat gyda chantel main ar un ochr, ond mae’n ychwanegu y gallasai ymyl finiog y rheilen greu niwed i garnau’r ceffylau. Mae’n bur debyg mai wagenni pren gyda phedair olwyn o haearn bwrw yn eu cynnal a ddefnyddiwyd a phob un ohonynt yn cludo llwyth o hyd at dunnell o lechi. Byddai trafnidiaeth o chwe thrên y dydd yn defnyddio’r dramffordd wedi eu trefnu’n ofalus i oddiweddyd ar y gelltydd rhwng y mannau gwastad. Golygai hyn y gallasai cyfanswm o hyd at 144 tunnell o lechi’r dydd gyrraedd y porthladd. Ceffylau oedd tywyswyr y wagenni, gyda dau neu bedwar yn arwain pob rhediad.

Agorwyd y dramffordd ym mis Mehefin 1801 gyda dau geffyl John Gruffydd Tŷ’n Clwt yn tynnu pedair wagen, ond cymaint oedd llwyddiant y cynllun hyd nes bod un rhediad yn 1866 yn cynnwys 55 wagen a’r llwyth oddeutu can tunnell. Yn 1841 adroddwyd – ‘the saving in power effected was such that…ten horses were found sufficient to conduct a traffic which had, on a common road, required four hundred’. Os llwyddodd y dramffordd yna bu’n gyfrwng i ddifetha bywoliaeth y ffermwyr hynny a ddibynnai ar logi eu ceirt a’u ceffylau i’r chwarel. Bellach gallai deuddeg dyn ac 16 ceffyl gario holl gynnyrch y chwarel i’r cei yn Aber Cegin. Dyma, wrth gwrs, fyddai dymuniad pob diwydiannwr a chyfalafwr gwerth ei halen, sef y gallu i wneud elw ar gorn y gweithiwr cyffredin – yr hyn a elwir yn Saesneg yn ‘progress’!

Ffynonellau

Boyd, J I C. 1985. Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford

Turner, Susan. 1975. The Padarn and Penrhyn Railways. Newton Abbot.

Wyatt, Benjamin. 1803. Repertory of Arts and Manufactures. 3 (2).