Dôl Ddafydd

Nid oes yr un afon yn bod o dan y cread heb fod dyn neu natur, rhywbryd neu rhywdro, wedi cynllwynio i newid rhan, neu fwy, o’i llwybr i’r môr. Nid yw afon Ogwen yn eithriad i’r rheol hon, ac mae sawl ymyrraeth i’w ganfod yn ei chwrs rhwng ei tharddiad yn Llyn Ogwen a’i haber yn Aberogwen. Ym Mhont Ogwen, er enghraifft, newidiwyd ei chwrs rhag i’w dyfroedd lifo’n beryglus a boddi prif dwll cynhyrchu chwarel y Penrhyn, tra islaw yn Aberogwen sythwyd ei gwely drwy dorri gwddf y ddolen fawr oedd yn atal ei llif i’r môr.  Mewn mannau eraill dargyfeiriwyd ei dyfroedd i bweru mân ddiwydiannau – melinau blawd  yng Nghoetmor a Chochwillan, pandai ym Mhont y Pandy a Melin Cochwillan a pheiriannau  cynnal a chadw Stad y Penrhyn yn y Felin Isaf yn Llandygái. Ym Mhont Ogwen mae pwerdy Ynni Ogwen yn defnyddio ei dyfroedd i gynhyrchu trydan mewn cynllun cymunedol uchel iawn ei glod a’i lwyddiant. Mae rhai o bapurau’r Penrhyn o gyfnod y 18g yn tystio fod yr afon yn creu problemau dyrys yn ardal Llandygái yn dilyn llifogydd enfawr. Ym mis Mawrth 1770 ysgubodd llif yr afon y bont yn Llandygái a pheryglu’r felin, ei hargae a’i fflodiart olygodd adeiladu ‘hedge’, cob coed pur debyg, i waredu’r afon rhag creu dinistr pellach. Mae’r dystiolaeth hon yn cadarnhau fod mesurau cynnar wedi eu cymryd i warchod dolydd ei glannau rhag eu niweidio’n barhaol. Tybed a oes tystiolaeth fod camau tebyg wedi eu cymryd i ddiogelu a newid gwely’r afon mewn rhannau eraill o’i chwrs yn Nyffryn Ogwen? Credir bod camau eraill wedi’u cymryd, ond heb dystiolaeth ddogfennol i gadarnhau’r gosodiad a gyflwynir isod.

Un o nodweddion amlycaf yr afon ar ei thaith o gwta ddeng milltir i’r môr yw nifer y dolydd agored sy’n agor cydrhwng plygiadau o greigiau caled lle gorfodwyd yr afon i erydu ei gwely mewn cyfres o raeadrau prysur megis ym Mhont Ogwen, neu drwy gafnio ei llwybr mewn ceunant dwfn megis rhwng Pont Coetmor a Phont y Pandy. Ar derfyn Oes yr Iâ, ddeng mil a mwy o flynyddoedd yn ôl, cyfres o lynnoedd bychan oedd yn llenwi’r dolydd hyn gyda phlygiau’r creigiau megis gwrthgloddiau yn atal y dŵr yn ôl hyd oni, ymhen amser, i erydiad a llif yr afon eu bylchu.  Mae’r ddôl sy’n ymestyn yn eang rhwng pentref Bethesda a Phont Coetmor yn y gogledd yn gynnyrch yr amodau ffisegol hyn, ac mae’n amlwg fod yr afon wedi chwarae rhan bwysig yn hanes datblygiad y rhan hon o Ddyffryn Ogwen.

Rhan yn unig o fap Llanllechid gan George Leigh, Arolwg y Penrhyn 1768. Noder y newidiadau yng ngwely afon Ogwen rhwng Dôl Ddafydd a Phont Coetmor. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor.

Wrth lifo’n egnïol drwy bentref Bethesda yr oedd talcen enfawr y graig yn Ffordd y Stesion yn gorfodi’r afon i wyro i’r gorllewin cyn ymollwng i lifo’n rhydd a dilyffethair hyd gweirglodd agored Dôl Ddafydd, cartref presennol clwb rygbi pentref Bethesda, ac i’r ddôl gyferbyn yn Nhy’n Clwt. Heddiw gellir gweld cysgodion ei llwybr dolennog mewn lluniau o’r awyr, ac yn nhir Ty’n Clwt mae’n bosibl dilyn craith fylchog ei gwely hyd oni ei bod yn cysylltu, fwy neu lai, gyda ffrwd fechan sy’n llifo islaw rhes tai Fron Ogwen, gyda chob cerrig i’w gwarchod, cyn ymuno ag afon Ogwen uwchlaw Pont Coetmor.  Mae map Arolwg y Penrhyn 1768 o blwyf Llanllechid yn dangos yn eglur lwybr troellog ac ansefydlog yr hen wely ochr yn ochr â llwybr gwely newydd yr afon.

Map Ordnans 1900 rhwng Dôl Ddafydd a Phont Coetmor yn nodi’r ffin weinyddol rhwng plwyf Llanllechid a Llandygái yn dilyn gwely ‘ffosil’ yr hen afon. Dengys y map gysylltiad Ffos Coetmor ag Afon Ogwen a’r ffos yn arwain i Felin Coetmor.

Ar fapiau Ordnans y cyfnod 1888/1900 mae llwybr troellog ‘ffosil’ yr hen afon yn ffurfio’r ffin statudol rhwng  plwyfi Llanllechid a Llandygái, ac yn dechnegol fe berthyn dôl fawr Ty’n Clwt i blwyf Llanllechid ac nid i blwyf Llandygái, sefyllfa i gnoi cil arno gan mai i stad Coetmor y perthynai’r tir hwn yn wreiddiol cyn 1855, ac nid i stad y Penrhyn.  Ers cyn cof afonydd oedd yn ffurfio’r ffiniau mwy arhosol rhwng tiriogaethau cymunedau bychan a gwledydd mawrion fel ei gilydd, a dyna oedd swyddogaeth afon Ogwen yn ogystal. Yr oedd dau blwyf Dyffryn Ogwen mewn bodolaeth ers y Canol Oesoedd fel unedau eglwysig a’r afon, fel heddiw, oedd y ffin rhyngddynt. O dan drefn weinyddol Tywysogion Gwynedd yn y 13g afon Ogwen oedd yn gwarchod y ffin rhwng trefgor Creuwyrion a threfgor Bodfeio yng nghwmwd Arllechwedd Uchaf. Yn hanesyddol, felly, perthyn hen gwrs afon Ogwen i gyfnod cynnar iawn yn y Canol Oesoedd, ond nid yw’r casgliad hwn yn cyfrannu dim at ddatrys pam, sut a phryd y daeth y gwely newydd i fodolaeth rhwng Dôl Ddafydd yn y de a Phont Coetmor yn y gogledd.

Cyfeiriwyd eisoes at bwysigrwydd map Arolwg y Penrhyn yn cadarnhau fod llwybr newydd yr afon wedi ei sefydlu, fwy neu lai, cyn ac yn sicr erbyn 1768. Dengys y map fod y ddolen rhwng  y talcen llechi islaw Ffordd y Stesion ac aber afon Galedffrwd (Pont Sarnau) mewn bodolaeth ac mae’n rhesymol ystyried yr adeiladwyd y cob cerrig bryd hynny i ddargyfeirio’r afon rhag llifo i Ddôl Ddafydd, gan ymestyn y cob ymlaen cyn belled â Llyn Tsieni. Adnewyddwyd y rhag-glawdd yn y 19g gyda llechi o domen rwbel chwarel gyfagos Llety’r Adar. Golygodd hyn droi’r afon i lifo am gryn chwarter milltir mewn dolen sylweddol ei maint, ond o gyrraedd at ddôl fawr Ty’n Clwt gorfodwyd hi unwaith yn rhagor i wyro, cyn mabwysiadu ar wely cymharol unionsyth sy’n arwain i Ddôl Goch yn y gogledd orllewin. Oddi yno i Bont Coetmor mae’r afon yn crymu unwaith yn rhagor i lifo eto rhwng cobiau cerrig sy’n atgyfnerthu ei thorlannau. Yn y tro yn Nhy’n Clwt mae banc o gerrig sylweddol ei faint ar lan y ddôl sy’n gyrru’r dŵr i redeg yn gyflym i gyfeiriad y dorlan gyferbyn – nid banc naturiol mo hwn ond yn hytrach un a adeiladwyd mewn cymysgedd o gerrig cymedrol eu maint sydd wedi eu hangori gan drefniant o lechi ar eu cylith – a’r banc hwn sy’n gwthio’r afon i newid ei chwrs.

Map Johnson 1855 yn dangos safle Dôl Ddafydd a rhan yn unig o’r rhaglawdd i gadw’r afon rhag llifo i’r ddôl. Map Johnson drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol

Ond i ba bwrpas y gwnaethpwyd yr holl gyfnewidiadau hyn i’r afon rhwng Dôl Ddafydd a Phont Coetmor?  Yr esboniad rhesymol, ond nid efallai’r cywiraf, fyddai fod newid ei chwrs wedi ei gynllunio i atal llifogydd ar y dolydd, ond mae profiadau’r cyfnod presennol yn tanseilio’r fath ganlyniad. Gellir cynnig dwy ddamcaniaeth arall, y ddwy yn seiliedig ar leoliad a phwysigrwydd Ffos Coetmor yn yr estyniad islaw’r tro ger dôl fawr Ty’n Clwt, er mae’n rhaid cyfaddef nad oes tystiolaeth ddogfennol i gynnal yr un o’r ddau ddyfaliad a ganlyn. Ffos Coetmor yw un o ffosydd cynharaf Dyffryn Ogwen a luniwyd yn arbennig  i wasanaethu hen blasty bonheddig Coetmor y gellir olrhain ei hanes yn ôl i’r 15g os nad cynt, ac yn wreiddiol yr oedd y ddyfrffos hwn yn ymuno ag afon Ogwen ychydig fetrau i’r gogledd o’r tro yn yr afon. Addaswyd y  ffos mewn cyfnod diweddarach i ddanfon ei dŵr i bweru’r felin rawn ger Pont Coetmor gryn hanner milltir i’r gogledd, ac ychwanegwyd at ei chyfaint drwy adeiladu fflodiart yn nhro’r Ogwen i gyflenwi dŵr ychwanegol i weithio chwarel lechi Coetmor ym Mryn Bella.  Addasiadau diweddarach na map 1768 oedd y rhain – y felin yn ddyddiedig nid cynt na 1788, sef dyddiad pont Coetmor, a’r chwarel i 1826 – a dyna grynhoi tystiolaeth y cyntaf o’r ddau ddyfaliad, sef mai addasiadau ar ddechrau’r 19g  oedd yn gyfrifol am newid cwrs yr afon. Mae’r ail dybiaeth yn ystyried dyddiad cynharach i Ffos Coetmor, ac o’i chyflawni yn y Canol Oesoedd, sut y byddai ei dyfroedd yn ymuno ag afon Ogwen, o gofio y byddai cwrs yr afon yn llifo gryn bellter i ffwrdd ar eithaf dôl fawr Ty’n Clwt?  Mae canlyniad y dybiaeth yn eglur, sef bod cyd-berthnasedd yr afon a’r ddyfrffos yn perthyn i gyfnod amhenodol cyn 1768. O’i ystyried mae’r casgliad hwn efallai yn rhy ryfeddol i’w dderbyn, sef y troswyd afon Ogwen yn benodol ar gyfer derbyn dyfroedd ffos hynafol Coetmor, a hynny, bur debyg, mor gynnar â’r Canol Oesoedd. Yn dra anffodus ni all Map 1768 gadarnhau’r dybiaeth gan mai map tiriogaeth y Penrhyn ydyw, ac fel yr eglurwyd yn gynharach, ar dir annibynnol stad Coetmor y byddai’r ddau ddyfrffos wedi ymuno.

Y banc cerrig ar lan dôl fawr Ty’n Clwt sy’n gorfodi afon Ogwen i wyro i’r dorlan gyferbyn

Mae un casgliad pendant i’r holl ddyfalu, nid drwy brosesau naturiol o erydiad a thraws lifo mae’r Ogwen wedi meddiannu ei chwrs presennol rhwng Dôl Ddafydd a Phont Coetmor, ond yn hytrach drwy ymyrraeth dyn.  Fel y trafodwyd, pryd y bu hyn ddigwydd yng nghyfnodau hanes sydd yn gwestiwn na ellir ei ateb yn bendant, ond efallai, rhyw ddydd yn y dyfodol, daw dogfennau i’r fei wnaiff gadarnhau’r naill neu’r llall o’r cynigion a drafodwyd uchod.

Diolch – ffrwyth trafodaethau lu gydag Einion Thomas, cyn archifydd Prifysgol Bangor, yw’r nodyn hwn ac Einion sy’n gyfrifol am ddwyn sylw at y llawysgrif isod. Diolch hefyd i Idris Lewis, Dolwern, am ei gyfraniad gyda’r delweddau.

Ffynhonnell

Archifdy Prifysgol Bangor,  Llawysgrif PFA/14/313 – Richard Hughes i (John Pennant?), Mawrth 22, 1770.

Porth Penrhyn

Abercegin – llun gan artist anhysbys o’r hafan cyn dyddiad ei throi yn borthladd swyddogol

Datblygwyd y porthladd yn Aber Cegin i allforio llechi Chwarel y Penrhyn i bedwar ban byd. Yn 1786 sicrhaodd Richard Pennant angorfa yn Aber Cegin drwy brydles gan Esgob Bangor a’i dasg yn awr oedd datblygu porthladd masnachol i dderbyn llongau i’w llwytho oddi ar y cei yn hytrach nag o’r traeth. Y ‘pwll’ yn Aber Cegin oedd pen llanw’r môr i’r afon ac yno yn 1790 adeiladwyd y cei cyntaf i dderbyn llongau o 300 i 400 tunnell. Adeiladwr o Bentir, Thomas Knowles, oedd yn gyfrifol am gyflawni’r gwaith ac ymestynnai’r cei hyd at 600 troedfedd i gyfeiriad y môr. Yn 1803 ychwanegwyd at y cei cyntaf i gyrraedd allan ymhellach i ddŵr pen llanw, datblygiad a fyddai’n caniatáu i longau gyrraedd at ddwy ochr y cei. Datblygiad pwysig arall oedd adeiladu tramffordd y chwarel yn 1801 i drosglwyddo cynnyrch y gloddfa yn effeithiol i’r cei. Cost y ddwy fenter i Pennant, y cei a’r dramffordd, oedd £170,000. I gyflawni’r gofyn mewn marchnad oedd yn ehangu’n gyflym ychwanegwyd at y cei gwreiddiol drachefn yn 1820 i dderbyn 100 o longau ac yn 1855 adeiladwyd ail gei gan greu doc mewnol rhwng yr hen a’r newydd. Bryd hynny cysylltwyd Porth Penrhyn gyda dolen i brif reilffordd yr LNWR, ond rhaid oedd aros tan 1879 cyn y troswyd  tramffordd y chwarel yn rheilffordd i drafnidiaeth stem. Fel terminws y rheilffordd adeiladwyd sied arbennig i gynnal a chadw injans stem y brif lein, ac ynddi hefyd byddai injans llai, ond prysur, y porthladd yn cael eu tanio a’u gweinyddu.

Cynllun Robert Williams, mab William Williams o Borth Penrhyn yn 1803 – drwy garedigrwydd a chaniatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor

O’r cychwyn cyntaf datblygwyd y porthladd i fod yn ganolfan ddiwydiannol yn ogystal â safle masnachol. Fel un o aelodau seneddol dinas Lerpwl yr oedd gan Pennant gysylltiad agos gyda diwydianwyr y dref a masnach caethwasiaeth ryngwladol ei eiddo yn Jamaica. Ei gyfaill mawr oedd  Samuel Worthington, masnachwr blawd o Lerpwl a sefydlydd crochendy’r Herculaneum yn y ddinas. Drwy drefniant rhwng y ddau penderfynwyd mewnforio callestr o Sussex ac Iwerddon drwy Aber Cegin i’w falu yn y Felin Isaf yn Llandygái cyn ei ddanfon yn ôl i’r crochendy i wydro wyneb y llestri. Symudodd Worthington i fyw i Landygái a phenodwyd ef yn gyfrifol am werthiant cynnyrch y chwarel, swydd o fawr bwys oherwydd y dirwasgiad yn y farchnad o ganlyniad i drethiant uchel y llywodraeth ar lechi ac effeithiau’r rhyfel gyda Ffrainc. Drwy ei gysylltiadau gallai ef drefnu masnach ehangach i’r llechi a’u hallforio  i borthladdoedd pellach na Lerpwl ac Iwerddon. Yn 1801 sefydlwyd ffatri i gynhyrchu llechi ysgrifennu yn y porthladd, diwydiant nad oedd yn drethadwy, ac erbyn 1804 cynhyrchai’r gwaith 136,000 o dabledi gan ddefnyddio 3000 troedfedd o goed fframio a chyflogi rhwng 25 a 30 o fechgyn. Cymaint oedd llwyddiant y fenter hyd nes ennill marchnad eu prif gystadleuwyr yn y Swistir a difrodi’r diwydiant yno. Cymerodd y Penrhyn ofalaeth lawn o’r ffatri yn 1829 ac fe’i hehangwyd ymhellach yn 1847. Cyn hynny yr oedd diwydiannau eraill wedi eu sefydlu yno i gynnwys yn 1828 tair odyn galch ac erbyn 1874 gweithdy peirianyddol i drin yr injans stem a gyflwynwyd gyntaf i’r porthladd yn 1874. Ychwanegwyd atynt injans prif linell y chwarel yn 1878 pan adeiladwyd sied arbennig i’w cadw. Yr oedd prysurdeb y porthladd yn ei anterth yn ystod chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac allforion llechi yn cyrraedd marchnadoedd Cyfandir Ewrop a’r Unol Daleithiau, a hyd at 20 llong y mis yn gadael y cei a chyfanswm o 35,000 tunnell o lechi’r flwyddyn yn cael eu hallforio. Adeiladwyd dwy lifddor gadarn i gronni dyfroedd Afon Cegin yn llyn eang i’r de o’r bont sy’n arwain i’r porthladd, ac yr oedd gan y llyn hwn bwrpas arbennig i hwyluso trafnidiaeth forol y porthladd. Pan fyddai llongau trymlwythog ar gychwyn eu mordaith, a’r llanw yn rhy isel i’w hwylio’n rhwydd,  yna agorid y llifddorau gan adael i ddŵr y llyn lifo  i’r cei gan chwyddo’r llanw isel yn ddigon uchel i hwylio’r llongau trymaf yn ddidramgwydd ar eu taith.

Porthladd Penrhyn cyn 1900, llun drwy garedigrwydd a chaniatâd y diweddar Alaw Jones, Parc Moch

Law yn llaw â gweithgaredd prysur y porthladd yr oedd hefyd i ddatblygu fel canolbwynt gweinyddol y chwarel a stad y Penrhyn. Yn ei gyffiniau agos yr oedd Lime Grove cartref Benjamin Wyatt, asiant cyntaf stad y Penrhyn a benodwyd i’r swydd gan Richard Pennant yn 1786. Y gŵr hirben a dylanwadol hwn a benderfynodd ddatblygu aber Afon Cegin i fod yn borthladd, ac yn ystod cyfnod o 33 mlynedd o wasanaeth hyd at ei farwolaeth yn 1818 cynlluniodd nifer o ddatblygiadau pellach yn y porthladd. Mae yno gasgliad o adeiladau gweinyddol pwysig ar y cei sy’n cynnwys tŷ mawreddog Swyddfa’r Porthladd, a adeiladwyd yn 1832 i gynllun gan Benjamin Wyatt mewn arddull bensaernïol regency. Yno hefyd mae prif swyddfa weinyddol stad y Penrhyn a adeiladwyd mewn arddull italianate yn 1860. Mae pensaernïaeth yr adeiladau hyn, amrediad diwydiannol y safle, a’i brif swyddogaeth fel canolbwynt allforio llechi chwarel y Penrhyn i’r byd, yn destament i lwyddiant a hyder stad y Penrhyn yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Cynllun y porthladd yn 1917

Ffynhonnell

David Thomas. 1952. Hen Longau Sir Gaernarfon. Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, Caernarfon.

J I C Boyd. 1985.      Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford.

Elis-Williams. 1988. Bangor port of Beaumaris; the nineteenth centuary shipbuilders and shipowners of Bangor, Gwasanaeth Archifau Cyngor Gwynedd, Caernarfon.

Ffos Fawr Pantdreiniog a Stryd y Dŵr

Ym mhlwyf Llanllechid yr oedd yn gwbl angenrheidiol fod gan holl fân chwareli’r plwyf gysylltiad uniongyrchol gyda ffynonellau dibynadwy o  ddŵr i’w pweru i weithio’n llwyddiannus. Ac nid oedd chwarel Pantdreiniog, y fwyaf a’r bwysicaf yn y plwyf, yn eithriad i’r gofyn hwn. Bu chwarel Pantdreiniog mewn gwaith am dros gyfnod o ganrif, ond yn ysbeidiol – plwc o weithio cyn dirwasgiad ac yna ail gychwyn – hyd nes cyrraedd ddyddiad ei chau yn derfynol yn 1907. Ond drwy gydol ei blynyddoedd ar agor yr oedd dŵr yn hanfodol i’w gweithrediad a’i llwyddiant. Afon Ffrydlas sydd gryn hanner milltir i’r de-ddwyrain o leoliad y chwarel  oedd prif, ac unig, ffynhonnell ei dŵr. Mae ceg Ffos Fawr Pantdreiniog, fel y gelwid hi ganrif a mwy yn ôl yn yr ardal, i’w chanfod yng ngheunant Cerrig y Rhyd islaw adfail bwthyn Nant y Tŷ sydd ar y lan gyferbyn a rhes tai Tan y Foel.

Ceunant Cerrig y Rhyd ger Nant y Tŷ

Allt Cafnau yn 2021

Yno yr oedd cafnau pren i ddechrau, ac yn ddiweddarach pibellau pridd, yn dringo’r llethr o wely’r afon i ffos agored islaw Tan y Foel i ganlyn ymlaen i Gilfodan, cyn newid yn llwybr tanddaearol i gyrraedd Allt Cafnau oedd, fel mae’r enw yn ei nodi, yn arwain y dŵr oddi yno i gyfeiriad y chwarel.  Dengys map yn 1855 fod llyn bychan yn dal y dŵr ar ymyl dwyreiniol y chwarel, a’r cyflenwad hwn a ddefnyddiwyd ymhen amser i weithio rhai o brif beiriannau’r chwarel yn ystod cyfnod cynnar ei datblygiad. Y peiriannau pwysicaf oedd y brif allt i gysylltu â gwaelod y twll ar ochr y de a’r pwmp heidrolig  ar ymyl y gogledd oedd yn gwarchod gwaelod y twll rhag cael ei foddi. Ar un cyfnod diweddarach yn hanes y chwarel yr oedd dŵr o’r Ffos Fawr yn llifo drwy gafn agored o lechi ar un ochr o Stryd y Dŵr ac yn arwain yn uniongyrchol i safle olwyn ddŵr a safai ar erchwyn gogledd y twll, a’r olwyn hon oedd yn gweithio’r pwmp islaw. Yr oedd y pwmp yn codi’r dŵr gwastraff i lefel oedd yn arwain yn uniongyrchol i Afon Ogwen islaw Stryd y Graig yn y pentref. Yn ystod cyfnod olaf gweithio’r chwarel rhwng 1903 a 1907 trosglwyddwyd  prif beiriannau’r chwarel i weithio â stem, egni o losgi glo a oedd yn llawer drytach i’w gynhyrchu na dŵr, ond yr oedd cyfraniad y dŵr lawn cyn bwysiced yn gweithio offer y pwmp. Aildrefnwyd y cyflenwad  i redeg mewn pibell ddur ar y terfyn eithriadol gul rhwng ymyl y twll a ffin eiddo’r Penrhyn i’r gogledd. O’i safle uwchlaw yr oedd y bibell yn disgyn hyd wyneb y clogwyn i weithio offer y pwmp yn y dyfnder islaw, a buan y daeth clonc riddfannol, gyson y falfiau i’w gyffelybu i anadl rhyw fod arallfydol, ac o ganlyniad cyfeirid yn barchus at y pwmp fel ‘Jac Pirs’.

Map Johnson o bentref Bethesda yn 1855; noder lleoliad chwarel Pantdreiniog a’r llyn oedd yn cyflawni dŵr i’r chwarel o’r Ffos Fawr. Noder hefyd y ffin gyda stad Coetmor ar ymyl gogledd y chwarel. Casgliad Mapiau Johnson – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol

Map Johnson o ardal Chwarel Llety’r Adar yn 1855; noder llwybr y ffos o’r llyn yn Llidiart y Gwenyn yn llifo heibio’r cafn mawr ac i’r chwarel ar ffordd bost Telford. Casgliad Mapiau Johnson – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn

Chwaraeodd y ffin rhwng y ddau eiddo ar ochr y gogledd ran allweddol yn hanes chwarel Pantdreiniog, ac yn fwyaf arbennig yn nyddiau cynnar y gloddfa. Yn wreiddiol Stad Coetmor oedd yn gymydog i stad Cefnfaes cyn iddi gael ei phrynu gan stad y Penrhyn yn 1855.  Yr oedd chwarel fechan Llety’r Adar wedi agor ar stad Coetmor mor gynnar â dechrau’r 19g ac yn cydoesi ar y terfyn gyda thwf cynharaf Pantdreiniog. Derbyniai Llety’r Adar ei dŵr o lyn bychan yn Llidiart y Gwenyn, lleoliad  i’r dwyrain o’r chwarel, a’i gronni mewn cronfa fawr ar dir uwchlaw’r gloddfa sydd heddiw yn rhan o gwrtil Ysgol Dyffryn Ogwen. Oddi yno llifai’r dŵr i weithio peiriannau’r gwaith i’w safle islaw ar ffordd bost Telford ym mynedfa’r gogledd i bentref Bethesda. Terfynwyd gweithio chwarel Llety’r Adar yn fuan yn y 19g a bryd hynny byddai perchnogion Pantdreiniog wedi bod yn hynod awyddus i dderbyn ei chyflenwad ychwanegol at ddefnydd y gwaith, ond nid oedd bosib i drefniant cymdogol o’r fath fyth ddigwydd rhwng dwy stad a oedd yn cydfyw yn anfoddog ar y terfyn â’i gilydd, ac yn arbennig felly pan hawliodd stad y Penrhyn ei statws fel y cymydog mwyaf nerthol wedi’r pryniant yn 1855.

Cynllun chwarel Pantdreiniog cyn ac wedi 1903; noder mai dŵr oedd yn gweithio’r chwarel cyn 1903 a pheiriannau stem ar ôl 1903; sylwer ar leoliad pwysig y pwmp heidrolig ar ochr gogledd y twll yn nau gyfnod gweithio’r chwarel

Nid yw’r un o’r ddwy chwarel, Llety’r Adar na Phantdreiniog, bellach yn bodoli yn nhirwedd yr ardal, ond erys eu henwau fel atgof prin o’u gorffennol fel sefydliadau gwaith o bwys.  Ar y llaw arall mae rhannau o Ffos Fawr Pantdreiniog  yn aros hyd heddiw yn gofadail distadl i hanes y gloddfa, ac mae enwau Stryd y Dŵr ac Allt Cafnau yn ategu cyfraniad allweddol yr hen chwarel i economi a datblygiad cymdeithasol pentref Bethesda yn ystod y 19g

Ffynhonnell

J. Ll. W. Williams., D.A. Jenkins. 1996. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda Rhan 2. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 57. 65-84.

Lôn Las Ogwen

Derbynfa rheilffordd y chwarel yn y fynedfa i’r Felin Fawr fel yr oedd oddeutu 1920

Mae llwybr Lôn Las Ogwen rhwng y Felin Fawr a safle hen ysbyty’r chwarel ym Mryn Llwyd yn cofnodi dau begwn yn hanes cyflogaeth yn chwarel y Penrhyn. Wrth rodio’r llwybr heddiw mae’n anodd dychmygu’r prysurdeb a fu yn y rhan hon o’r chwarel. I’r de o bont Coed y Parc lleolwyd y brif dderbynfa i holl wagenni’r chwarel a oedd yn cario’r llechi gorffenedig i’r porthladd yn aber Cegin. Y ddolen gyswllt hollbwysig rhwng y chwarel a’r dderbynfa oedd yr Allt Fawr y mae ei lleoliad yn tra arglwyddiaethu uwchlaw safle’r llwybr troed heddiw.

Llwybr y rheilffordd fel yr oedd cyn 1890 yn dolennu hyd ymyl tomennydd rwbel y chwarel ond sydd heddiw yn droedffordd y Lôn Las

Ond cyn adeiladu’r allt, y ddolen gyswllt oedd y rheilffordd a redai hyd lwybr y Lôn Las heibio i’r ysbyty yn fwa wrth droed y tomennydd rwbel hyd nes cyrraedd y Felin Fawr.  Cyn dyddiau’r rheilffordd mae’n bur debyg mai hwn oedd llwybr y dramffordd geffylau o’r chwarel i’r Felin Fawr yn ogystal, ac felly mae troedffordd y Lôn Las yn cyfeirio’n ôl i gyfnod cynnar iawn yn hanes cloddfa Cae Braich y Cafn. Rhwng 1890 ac 1900 yr ataliwyd ar lwybr y rheilffordd ac y dargyfeiriwyd holl drafnidiaeth y chwarel i redeg o bonc Red Lion, prif ganolfan cynhyrchu’r gwaith, drwy’r Allt Fawr ac ymlaen i’r dderbynfa ger y Felin Fawr.

Yr Alltfawr yn cysylltu rhwng prif bonc weithredol y chwarel, Red Lion, a’r Felin Fawr

Wrth droed murddun hen ysbyty’r chwarel, ar y ffordd fawr ger pont Ty’n Tŵr, saif adeiladau a oedd gynt yn perthyn i ysgol Pont Tŵr. Adeiladwyd yr ysgol yn 1830 ar lain o dir a roddwyd gan deulu’r Penrhyn a chyda cyfraniadau gan y chwarelwyr. Ar y cychwyn gweithredai fel ysgol rydd yn addysgu plant o ardal gyfagos Llyn Meurig a phentrefan Braichmelyn a oedd yn ehangu ei maint yn ystod y cyfnod hwn. Yn ddiweddarach perthynai’r ysgol i’r Gymdeithas Genedlaethol, mudiad a sefydlwyd i addysgu plant a oedd yn mynychu’r eglwys Anglicanaidd.

Ysgol Tŷ’n Tŵr

Yn 1864 yr oedd 148 o fechgyn a 144 o enethod ar y llyfrau o dan ofal dau athro. Terfynwyd ar ei defnydd fel ysgol ddyddiol yn 1915, ac wedi hynny fe’i defnyddiwyd i amryfal ddibenion hyd nes ei throsi yn nifer o anheddau. Dywedir bod bechgyn o’r ysgol hon yn cael mynediad rhwydd i weithio yn y chwarel, ac yn ddiweddarach am gyfnod yn y 1950au ymlaen defnyddiwyd yr adeilad fel canolfan i hyfforddi prentisiaid ar gyfer y chwarel. Mae’n berthnasol cofio hefyd fod prentisiaid a ddymunai ddilyn crefftau arbenigol yn derbyn hyfforddiant ymarferol yng ngwahanol adrannau’r Felin Fawr, ac yn y chwarel ei hun yr oedd sied yr ‘hogia bach’ lle dysgid y prentisiaid sut i hollti a naddu llechi. Dyma oedd pegwn dechrau’r daith i weithio yn y chwarel, ac, yn gyffredinol, yr oedd gan y Penrhyn enw da am hyfforddi ei gweithlu ar gychwyn gyrfa.

Pegwn arall cyflogaeth y chwarel oedd y waliau tin domen sydd â’u gweddillion maluriedig i’w gweld ar fin llwybr y Lôn Las uwchlaw Grisiau Cochion. Lleolwyd y waliau answyddogol hyn, ac mae o leiaf dair os nad pedair wal i’w gweld, yn llythrennol yn nhin y domen fawr sydd yn gysgod uwchlaw llwybr y Lôn Las.

Waliau maluriedig ar fin y Lôn Las uwchlaw Grisiau Cochion – Cwt tin doman

Yma yr oedd dynion a oedd wedi colli eu gwaith yn y chwarel am amryfal resymau yn rwbela ar y tomennydd ac yn naddu llechi o’r clytiau gwastraff yn y waliau sydd bellach yn furddynnod. Dywedir bod cerrig da yn cael eu taflu’n fwriadol dros y domen er mwyn hwyluso’r mentrau answyddogol hyn. Gallasai awdurdodau’r chwarel gau llygad i weithgaredd answyddogol o’r math hwn cyn belled â bod y cynnyrch yn cael ei werthu drwy sianelau swyddogol y gwaith fel bod y gyfundrefn yn ennill mwy na cheiniog o lafur y di-waith. Nid oedd awdurdodau chwarel y Penrhyn yn enwog am eu haelioni i’r rhai nad oedd mwyach yn gyflogedig ganddynt, ond i fod yn deg nid elusen oedd y chwarel wedi’r cyfan.

Wrth gerdded y llwybr heddiw nodweddir llechwedd serth y domen uwchlaw Grisiau Cochion gan glytiau llechfaen enfawr, rhai ohonynt, efallai, wedi eu bwrw yn gymwynasgar fwriadol ar gyfer gofynion naddwyr y waliau tin doman. Ond perthyn i gyfnod diweddarach cwmni rhyngwladol yn hanes y chwarel y mae mwyafrif llethol y clytiau hyn. Adroddir bod dymchwel y cerrig dros ymyl y domen yn bolisi bwriadol gan y cwmni, mesur pur ynfyd a oedd yn sicr yn peryglu’r tai islaw. A dyna yn union a ddigwyddodd pan rowliodd un clwt enfawr i libart cefn un o dai Grisiau Cochion gan greu braw a phryder i’r perchennog tanllyd ei dymer! Ond gwelodd y preswylydd ei gyfle hefyd, ac fel hen chwarelwr medrus ei grefft, fe naddodd y clwt yn flociau taclus a’u defnyddio, yn rhad ac am ddim, i adeiladu cwt swmpus yn lloches i’w gerbyd. Ac felly mae dau begwn cyflogaeth i’w gweld hyd heddiw ar droedffordd y Lôn Las.

Gwybodaeth

Tecwyn Hughes, Ffordd Gerlan, Gerlan; Idris Lewis, Dôlwern, Bethesda

Ffynhonnell

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

UNESCO a Thirlun Hanesyddol Dyffryn Ogwen

Ac mae Bethesda bellach yn rhan o gynllun Safle Treftadaeth y Byd yn hobnobio gyda Phyramidiau’r Aifft, Machu Picchu ym Mheriw, y Taj Mahal yn India a Chôr y Cewri yn Lloegr, i enwi ond dyrnaid o safleoedd byd-eang sydd ar restr dreftadaeth UNESCO! Ond gyda’r dynodiad daw cyfrifoldeb, a chyfrifoldeb sydd efallai heb ei egluro’n llawn gan y rhai sydd wedi hyrwyddo, ac a fydd o hyn allan, yn gwarchod y cynllun. Does dim dwywaith fod hwn yn gam pwysig yn hanes chwarelyddiaeth gogledd-orllewin Cymru, yn un i’w longyfarch a’i dderbyn yn wresog gan ei fod yn cynnig cyfleoedd arbennig i ddatblygiadau economaidd, amgylcheddol a diwylliannol os cânt eu datblygu yn gynaliadwy a chymeradwy er budd ein cymdeithas yn lleol ac yn genedlaethol yng Nghymru.

Ond beth fydd ein cyfrifoldeb ni ym Methesda o fod yn rhan o’r cynllun hwn, a beth yn union sydd gan Fethesda i’w gynnig yn weladwy mewn dynodiad sydd mor uchelgeisiol ei bwyslais ar gadwraeth y safleoedd chwarelyddol a gwarchodaeth y tirlun hanesyddol? Ar un amser, yr oedd tirwedd Dyffryn Ogwen yn ddrych digymar i lafur ac ymroddiad y gorffennol. Nid hynny mo’r gwirionedd mwyach. Mae’r chwarel mewn gwaith, y pentref yn bod, a’r gymdeithas ar ei newydd wedd yn ffyniannus. Ond o edrych yn ofalus diflannodd sglein y tirlun hanesyddol drwy esgeulustod a dibristod hanner canrif a mwy o ddryllio ein treftadaeth.

Pan sefydlwyd Parc Cenedlaethol Eryri ym mhumdegau’r ganrif ddiwethaf, gadawyd pob un o’r pentrefi chwarelyddol yn ynysoedd a oedd yn rhy frwnt i’w cynnwys o fewn tiriogaeth y Parc. A dyna eironi’r sefyllfa heddiw, sef mai’r ynysoedd ‘brwnt’ yw’r ‘perlau’ sydd i’w gwarchod fel rhan o’r cynllun treftadaeth. Canlyniad yr esgymuno bwriadol oedd iddo greu agwedd gwbl ddibris at gadwraeth ein treftadaeth hanesyddol. Dechreuodd yr alanastra yn Nyffryn Ogwen pan aeth Chwarel y Penrhyn i ddwylo barus cwmni rhyngwladol, a dilynwyd hyn gan gynllun y Swyddfa Gymreig, fel yr oedd bryd hynny, i chwalu hen chwarel Pantdreiniog yng nghanol y pentref oherwydd peryglon y safle. Yn dra anffodus, bu i’r ddau drefniant greu agwedd o ddiffyg parch yn y gymuned at ein treftadaeth hanesyddol, ac yn fwy anffodus fyth, cafwyd yr awdurdodau cadwraethol sydd heddiw yn heidio, blithdrafflith, i warchod ein treftadaeth hanesyddol – Stad y Penrhyn, Cyngor Sir Gwynedd, Yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, CADW, Y Comisiwn Brenhinol, Y Parc Cenedlaethol, a’r sefydliadau eraill sy’n perthyn i’r consortiwm cadwraethol – yn hepian cysgu megis wrth ddrws agored y stabal.

Mawredd ponciau chwarel y Penrhyn cyn y distryw

Chwarel y Penrhyn oedd gem bensaernïol holl chwareli gogledd Cymru, yn gyfanwaith cymesur, urddasol a naddwyd ris wrth ris i glogwyni’r Fronllwyd drwy lafur cenedlaethau o chwarelwyr diwyd. Ac yr oedd harddwch i’w ganfod yn nhrefnusrwydd y distryw. Diflannodd yr hen ogoniant pan bwrcaswyd y chwarel gan gwmni barus rhyng-genedlaethol gan gychwyn cyfnod o ysbeilio’r gloddfa i ennill y geiniog olaf drwy ddistryw ffrwydrol direol. Yr oedd y chwarel yn hen ffasiwn ac angen ei moderneiddio, ond nid drwy fandaleiddio ei gorffennol. Chwalwyd y ponciau ar ochr chwith y gwaith, arllwyswyd miloedd ar filoedd o dunelli o rwbel i lenwi’r twll, a rhwygwyd peirianwaith y systemau heidrolig oedd wedi ei weithio drwy gydol cyfnod ei datblygiad – peiriannau a oedd yn eu dydd ymhlith y mwyaf blaengar ym myd chwarelyddiaeth. Gyda chynllunio mwy hyderus gallesid fod wedi arbed rhannau mwyaf hanesyddol y gwaith i’w gwarchod yn gofadeiliau byw ar gyfer addysgu’r dyfodol. Ac er ein gwarth, cofadail mwyaf gwarthus y chwarel yw’r ysbyty yn ei chyflwr cyfeiliornus, sefydliad a gyfrannodd yn arloesol yn ei ddydd at feddygaeth gymunedol a chenedlaethol. A gwell peidio â sôn am reilffordd y chwarel a werthwyd yn ddigywilydd yn sgrap, a’r injans stêm yn drysorau i’w gweld mewn sefydliadau mwy goleuedig ledled Prydain a’r tu hwnt, ond yr un bellach yn pwffian yn hudolus yn Nyffryn Ogwen.

Y Stryd Fawr cyn bod ceir

Y Stryd Fawr cyn bod ceir

A hanes tebyg sydd i gadwraeth pentref Bethesda – nid yr harddaf o bentrefi Cymru ond un sydd ag iddo gymeriad unigryw. Amgylchiadau gwahanol sydd wedi amddifadu’r pentref o’i dreftadaeth ddiwylliannol. Aethpwyd ati’n ddi-feind i chwalu y rhan fwyaf o gapeli’r fro – Carmel, Carneddi, Giatws, Hermon, Salem, Siloam, Tabernacl, Treflys,  Saron, Peniel, Penygroes, Amana, Gerlan – oll yn sefydliadau ysbrydol a diwylliannol ac yn gofgolofnau pwysig yn y tirlun hanesyddol. Paham y distryw heb ystyried dulliau mwy cynhwysol o gadwraeth gynaliadwy? A dyna hanes trist stryd fawr y pentref. Yr oedd i’r stryd fawr ei statws fel prif wythïen fasnach y gymuned, tra ei bod hi hefyd yn enghraifft gyflawn, ddiddorol o bensaernïaeth o Oes Edward a Fictoria.  Penllwydni rhyfeddol oedd penderfyniad y gymuned yn y 1970au i wrthod cael ffordd osgoi i’r pentref, gyda’r canlyniad fod yn agos i gant a mwy o lorïau’r dydd yn tagu rhwydd ddefnydd ohoni heddiw gan danseilio ei masnach a’i phriodoldeb cymdeithasol. Ac yn yr un cywair di-feind aethpwyd ati i fylchu ei hundod pensaernïol. Os mai’r bwriad oedd adnewyddu ei defnyddioldeb cymdeithasol drwy greu encil cymunedol yn Llys Dafydd drwy chwalu’r tai gwreiddiol a’u cyfnewid am grocbren erchyll ei luniad, yna aflwyddiant fu’r cynllun tra bo trafnidiaeth ddi-baid y dydd yn taranu heibio. Pa ddiben felly oedd creu adnodd prin ei ddefnydd ar draul bylchu cydbwysedd cymhlethiad unigryw yn y tirlun hanesyddol?

Yn bresennol mae 34 o safleoedd cofrestredig a phedair ardal gadwriaethol yn Nyffryn Ogwen, oll ar gofnod eu gwarchod, ac mae’n amlwg y dewisir mwy o safleoedd yn y dyfodol i atgyfnerthu’r dynodiad.  Nodir y rhestr isod gan mai ychydig a ŵyr leoliad y safleoedd na’r rhesymau o blaid eu dynodi. Yn eu plith mae rhesdai Caerberllan sy’n enghraifft arbennig o dai gwaith o gyfnod cynnar yn y 19g. Yno, mae’r pwyslais cadwraethol ar ddiogelu lluniad y tai – dim ffenestri a drysau plastig i’w anharddu a’r canopi uwch y drws ffrynt wedi eu cadw yn ddiwahân. Ond os diogelu’r tai, paham nad y gerddi a oedd yn rhan annatod o’r datblygiad gan Stad y Penrhyn? Yno yr oedd y cwt glo, y cwt golchi dillad, ac ym mhen draw’r ardd, y lle chwech. Prin fod yr un o’r adeiladau hyn yn aros – un neu ddau o gytiau glo ac un lle chwech drylliedig, yr holl gynllun yn ei gyfanrwydd wedi ei chwalu drwy esgeulustod gan y gwasanaethau cadwraethol, ac megis un enghraifft yw hon o nifer lle mae cynllunio direol wedi anharddu bythynnod a thai traddodiadol ein bro. Nid yw cadwraeth ein treftadaeth hanesyddol yn golygu cadw pob twll, tomen a thwlc yn y tirlun ond mae’n golygu ceisio gwarchod rhai enghreifftiau arbennig yn eu cyfanrwydd fel eu bod yn ddrych o’r gorffennol i’w cyflwyno i gymdeithas newydd ddeallus y presennol. A dyna fydd amcan cynllun Treftadaeth y Byd i ni yn yr ardal hon.

Nid ar chwarae bach y dewiswyd Dyffryn Ogwen i fod yn rhan o’r dynodiad, ond mae cymalau niferus yn clymu’r anrhydedd i ofynion UNESCO drwy ofalaeth corff World Heritage Watch.  Ac os bydd y warchodaeth yn anaddas yng ngolwg y corff hwn gall hynny arwain at golli statws y dynodiad fel y digwyddodd yn ddiweddar yn hanes dinas Lerpwl. Mae gan hyn ei oblygiadau hirdymor bid sicr, er na ellir yn hawdd eu deall yn ieithwedd jargonistig-gymylog cyflwyniad y cynllun. Yn Nyffryn Ogwen, mae’r cynllun yn ddewisol iawn ei ffiniau a’i gynnwys- yn ganolog ynddo mae pentrefi Bethesda, Gerlan, Mynydd Llandygái a Llandygái, ac mae rhannau ochr chwith y chwarel o’i fewn, fel mae tentaclau llwybrau rheilffordd y chwarel, Lôn Las Ogwen a Ffordd Telford i gysylltu â’r cei yn Abercegin. Nid yw Rachub, Llanllechid na Thregarth yn rhan o’r cynllun, ac yn y dynodiad ehangach nid yw Llanberis, Pen-y-groes, Llanllyfni na’r Felinheli o fewn cwmpas y tirlun dewisedig.

Yn y cyflwyniad jargonistig, cyfeirir at effeithiolrwydd y system gynllunio i warchod y ‘living urban areas’ sydd, o ddarllen rhwng y llinellau, i gynnwys traddodiadau diwylliannol cryf yr ardal, gyda chyfeiriad ymyl y ddalen megis at arfer y bröydd o ddefnyddio’r iaith Gymraeg yn y diwylliant. Yn ei hanfod nid cynllun diwylliannol mo’r hyn a gyflwynir yn nynodiad Treftadaeth y Byd oherwydd ei brif amcan yw cadwraeth yr elfennau ffisegol sydd yn y tirlun – cofrestrir y safleoedd o bwys, gosodir mesurau i’w gwarchod o fewn Cynllun Rheoli Lleol, a sefydlir strategaeth fonitro i werthuso effeithiolrwydd y cynllun rheoli. Ychwanegir at nifer y safleoedd yn yr ofalaeth a disgwylir bod holl werthoedd y cynllun treftadaeth yn cael eu gwarchod gan y prosesau cynllunio. Sefydlir strategaethau i hybu twristiaid i fynychu ‘eiddo’ y dynodiad ond nid oes gair am greu cynlluniau i warchod yr iaith Gymraeg o fewn y tirlun hanesyddol. Gellir barnu, o ddarllen rhwng llinellau’r argymhellion uchod, fod ton ychwanegol o fiwrocratiaeth i gael ei ychwanegu ar gefn ein cymdeithas.

Prif wers Dyffryn Ogwen i’w dysgu i Gynllun Treftadaeth y Byd UNESCO yw’r modd y tanseiliwyd gwarchodaeth ar y dreftadaeth hanesyddol drwy fynnu budrelw, drwy gamweinyddu, drwy ddiffyg cynllunio strategol, drwy arweiniad diffygiol a bwnglera ymhlith y cyrff a oedd i fod i wybod, ac a ddylai fod wedi gweithredu’n well yn y gorffennol. Gyda chymaint o drwynau’r amryfal asiantaethau a sefydliadau statudol cadwraethol yn y cafn, a ellir disgwyl llawer gwell yn y dyfodol dan gynllun mawreddog UNESCO i warchod treftadaeth frau ein hiaith a’n diwylliant hanesyddol yma yn Nyffryn Ogwen? Amser a ddengys pa frwdfrydedd fydd gan y gwas newydd o gofio ei bod yn haws sefydlu na gweithredu gwarchodaeth.

*Daw’r tri llun yn yr erthygl hon o gasgliad y diweddar Alaw Jones, Parc Moch drwy garedigrwydd a chaniatâd

Rhestr Adeiladau Rhestredig Bethesda

Capel Bethania – Gradd 2

Gwesty’r Victoria – Gradd 2

King’s Head – Gradd 2

11 Stryd John – Gradd 2

10 Stryd John – Gradd 2

18 Ffordd Penybryn – Gradd 2

16 Ffordd Penybryn – Gradd 2

Capel Jerusalem – Gradd 1

Eglwys Glanogwen  – Gradd 2

1 Rhes Ogwen – Gradd 2

2 Rhes Ogwen – Gradd 2

8 Rhes Ogwen – Gradd 2

10 Rhes Ogwen – Gradd 2

17 Rhes Ogwen – Gradd 2

22 Rhes Ogwen – Gradd 2

Cofeb y Rhyfel – Gradd 2

Carreg Filltir Telford  Rhos y Nant – Gradd 2

Pont y Gaseg – Gradd 2

Ffermdy Abercaseg – Gradd 2

Pont Abercaseg – Gradd 2

Caerberllan 1 – 12 – Gradd 2

Ardaloedd Cadwraeth

Rhes Gordon

Rhes Elfed

Lôn y Graig

Braichmelyn

Gwaith Gwenwyn Ceunant

Map o leoliad y gwaith arsenic yn y Ceunant

Fel ardal a ddatblygodd un o chwareli llechi mwyaf y byd yr adnabyddir Dyffryn Ogwen heddiw, ond a’r ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg gallasai fod wedi datblygu’n bur wahanol pan roddwyd cychwyn ar ddiwydiant cemegol pur afiach yn Nant Ffrancon.  Gyda pharagraff byr o bedwar deg un o eiriau y cyfeiria Hugh Derfel at y gwaith gwenwyn, neu ‘y solfŵa’ fel mae’n ei alw, a ddatblygodd am gyfnod byr oddeutu 1837 ar lan Afon Ogwen yn y Ceunant.  Ond gwell enwi’r elfen wrth ei enw Saesneg mwy syfrdanol, sef y gwenwyn arsenic.

Mae arsenic pur yn elfen digon anghyffredin yn y ddaear ond fe’i canfyddir yn bennaf ynghlwm gc elfennau eraill megis sylffwr, neu yn amlach fyth yn rhan o fwynau megis copr a phlwm. Ei ffurf fwyaf cyffredin yw fel arsenopyrite, cyfuniad sy’n perthyn yn agos i aur ffyliaid sef iron pyrites, ac yn y cyflwr hwn mae’n amlwg ei fod yn elfen atodol wastraffus iawn yn y mwynglawdd copr a ddechreuodd weithio yn y  Ceunant mor gynnar â 1760. Felly, yn 1837 pan ddaeth criw o Saeson i ail agor y safle fel menter i ennill yr arsenic mae’n amlwg fod yno ddigon o wastraff arsenopyrites i gyfiawnhau datblygu’r safle’n fasnachol. Ond lawn cyn bwysiced oedd bod  yr anturiaethwyr yn deall y prosesau cemegol cymhleth a oedd yn angenrheidiol i ennill y gwenwyn, ac wrth gwrs, fod yno hefyd farchnad ddigonol yn gofyn am y cynnyrch yn 1837.

Yr agoriad i’r fwynglawdd o lan yr afon

Mae’r broses gemegol o’i ennill yn un gymhleth. Golyga rostio yr arsenopyrite er mwyn caniatáu i’r elfen arsenic sych-darddu (sublimate) mewn awyr cyn ei drosi yn llwch ocsid arsenic gan adael ocsid haearn ar ei ôl fel gwastraff. Yn ystod y ganrif flaenorol arbrofodd nifer o alcemyddion ar y cyfandir â’r broes o sych-darddu, ond un peth oedd llwyddo i wneud hynny mewn arbrawf ond gofyn tra gwahanol oedd trosi’r wybodaeth i’w defnyddio’n ymarferol ar safle diwydiannol.  A dyma’r hyn a ddigwyddodd yn y Ceunant mewn mwynglawdd unigryw o’i bath yng Nghymru. Yn y Ceunant gellir rhannu’r dystiolaeth rhwng y mwynglawdd gopr ac adran prosesu’r gwenwyn. Mae’r mwynglawdd yn dilyn gwythïen o gwarts sy’n arwain i gyfeiriad y de o lan yr afon am oddeutu chwarter milltir.  Mae ceg y twnnel yn agor o dro annisgwyl yn yr afon ac ar ei lwybr tanddaearol cloddiwyd nifer o bantiau dwfn i’w droedffordd fel petai i archwilio ei gynnwys. Awgrymir fod y twnnel yn rhan o’r mwynglawdd gwreiddiol a agorwyd yn 1760 i gloddio am gopr, tra bo’r tyllau dwfn yn agoriadau diweddarach i adennill grisialau gwastraff yr arseno-pyrites, ac felly yn perthyn i  fenter y gwenwyn. Ar ochr y llethr i’r dwyrain adeiladwyd cyfres o ffliwiau sydd wedi eu cydgysylltu yn un cynllun integredig ac yn arwain o leoliad cychwynnol y ffwrnais. Credir mai mawn fyddai’r tanwydd a losgid yn y ffwrnais. Mae’r ddwy ffliw bwysicaf oddeutu 50 troedfedd mewn hyd ac yn sianelau dwy droedfedd sgwâr a adeiladwyd mewn carreg gyda gorchudd o lechi i’w cau.

Un o’r pydewau ar linell y fwynglawdd danddaearol yn edrych i gyfeiriad y gogledd

Rhed un gyfres ar wastad y tir a’r ail ar y bryn uwchlaw, ac mae’n bur debyg fod agoriad iddynt yn cyrraedd hyd at lan yr afon ac yno, o ganlyniad, yn gwenwyno’r dŵr. Cesglid y gwenwyn ar ffurf yr ocsid yn llwch gwyn wedi iddo sych-darddu drwy awyr y ffliw, ac mae’n debyg y byddai modd ei adfer drwy godi’r gorchudd llechen a’i grafu allan fel bo’r gofyn. Adweinir y system hon fel un ‘cut and cover’ ac fel mae’r enw yn ei gyfleu nid oedd yn addas i warchod y nwyon gwenwynig rhag ffoi i’r awyr agored, canlyniad a fyddai yn creu awyrgylch eithriadol beryglus. Ac wrth gwrs mewn byr amser dyma’r hyn a ddigwyddodd yn y Ceunant. Rhedai carthion y gwenwyn i’r afon gan wenwyno’r dŵr a lladd y pysgod a buan iawn y terfynwyd ar y gwaith wrth i’r gweithwyr ddioddef anhwylderau meddygol pur ddifrifol yn arbennig fel crach ar y croen.

Byrhoedlog felly oedd hanes y fenter i sefydlu’r diwydiant ysgeler hwn yn y Ceunant ar gychwyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ond cyfyd y cwestiwn beth oedd gofyn y farchnad am gynnyrch mor niweidiol yn ystod y cyfnod dan sylw. Mae’n wybyddus fod arsenic wedi ei  ddefnyddio yn yr Oes Efydd bedair mil o flynyddoedd yn ôl i wella ansawdd bwyeill pres y cyfnod, ac mae digon o gyfeiriadau at y gwenwyn yn ieithoedd clasurol ymerodraethau Groeg a Rhufain. A buan iawn y daeth arsenic yn gyfarwydd fel y gwenwyn a ddefnyddid gan uwch aelodau’r gymdeithas i ladd  eu gelynion – ‘the poison of kings’ neu ‘the king of poisons’ fel y cyfeirid ato – cyn i wyddonwyr ddatblygu dulliau o’i adnabod  mewn achosion o lofruddiaeth. Ond yn ystod  oes Victoria defnyddid arsenic mewn dull llawer mwy sidêt, ond yr un mor beryglus, fel y cynhwysydd mewn eli ar gyfer cannu croen yr wyneb yn wynnach. Defnyddid ef gan elfen fenywaidd o’r gymdeithas a fynnai ddangos nad oedd lliw eu croen yn bradychu’r ffaith eu bod yn gwasanaethu mewn galwedigaethau is gymdeithasol megis a hynny yn llygad yr haul. Sut y newidiodd y ffasiwn, a phobl heddiw yn defnyddio hylifau i dywyllu eu croen fel pe bai ganddynt liw haul, ffasiwn sydd â chanlyniad llawer llai niweidiol na charthion y diwydiant a sefydlwyd agos i ddwy ganrif yn ôl ar gyrion Nant Ffrancon.

Agoriad yn wyneb llechi y ffliw yn y Ceunant

Rhan o ffliw yn edrych i gyfeiriad y de

Diolch – i Gwyn Thomas, Ceunant am fod mor garedig yn dangos lleoliad y gwaith gwenwyn ac yn adrodd beth o hanes y diwydiant.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandygai a Llanllechid. Bethesda.

1974. M. Bassett. 1974. Diwydiant yn Nyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 35. 73-84.

David Bick. 2003. The Old Copper Mines of Snowdonia, Landmark Publishing, 3ydd argraffiad.

Pantdreiniog – y chwarel gydweithredol

Ym mis Awst 1903 wynebai Dyffryn Ogwen ei thrydedd flwyddyn o anobaith wrth i streic fawr chwarel y Penrhyn barlysu gobeithion cymdeithas ddrylliedig a oedd yn disgwyl gweld terfyn cymodlon i’r anghydfod brwnt a rannai’r ardal.

Cynlluniau o chwarel Pantdreiniog cyn 1900 ac wedi 1900. Cynlluniau drwy garedigrwydd David Jenkins, Allt Bryn Eglwys

Gyda chynni’r streic yn gwasgu a chyflwr enbydus y gymuned yn dwyn sylw cenedlaethol dechreuwyd trafod yn 1902 y posibilrwydd o drosi Chwarel Pantdreiniog yn uned gydweithredol flaengar a sefydlog pe onid gellid sicrhau nodd ariannol cynhwysfawr i gadarnhau’r fenter.  Yng nghynhadledd yr  Undeb Gydweithredol a gynhaliwyd yn Doncaster yn ystod Llungwyn 1903 derbyniwyd y cynnig yn unfrydol i sefydlu cwmni y North Wales Quarries Limited a threfnwyd i brynu chwareli Pantdreiniog, Moel Faban a Thanybwlch am £18,400.  Trefnwyd cynhadledd bwysfawr ym Methesda ym mis Awst i lansio’r ymgyrch ac nid oedd ball ar y brwdfrydedd na’r anogaeth ariannol a ddilynodd. Derbyniodd her sefydlu’r cwmni gefnogaeth barod gan Undebau gweithiol a chymwynaswyr dyngarol ledled Prydain, a derbyniwyd buddsoddiadau unigol gan unigolion a oedd â chydymdeimlad ag achos y chwarelwyr ac a fynnai drechu craidd yr anghydfod sef yr hyn a elwid yn ‘Penrhynism’.  Ac fel hunan hysbysebwr heb ei ail cyfrannodd W. J. Parry yn helaeth i gyflwyno trasiedi Bethesda i sylw cenedlaethol y wasg Seisnig ac yn ysgrifau byrlymus, y llygad-dyst C. Sheridan Jones. Penodwyd cyfarwyddwyr i arolygu’r fenter ac mae’n werth manylu pwy oedd y parchusion a etholwyd – Cadeirydd, Richard Bell, AS Derby, ac Arweinydd Undeb Gweithwyr y  Rheilffyrdd; William Abraham (Mabon), Llywydd cyntaf Ffederasiwn Glowyr De Cymru ac AS y Rhondda; J. C. Gray, o’r Undeb Gydweithredol; Henry Vivian, o Gymdeithas Cydbartneriaeth Llafur yn Llundain; a Griffith Edwards, Ysgrifennydd Pwyllgor y Streic, a’r unig gynrychiolydd lleol ar y panel. Etholwyd W. J. Parry yn rheolwr i redeg y tair chwarel gyda Sheridan Jones yn Llundain yn ysgrifennydd y cwmni. Pencadlys y cwmni oedd Manceinion.

Y Cyfarwyddwyr yn ymweld â Chwarel Pantdreiniog yn 1904 – noder sgaffaldiau’r blondins a’r injan stêm

Yr oedd blynyddoedd cyntaf y cynllun yn lled llwyddiannus. Gwariwyd yn helaeth ar foderneiddio chwarel Pantdreiniog. Agorwyd dwy bonc newydd, Bryntirion a Coetmor, gan adnewyddu’r ystolion a oedd yn cyrraedd i waelod y twll. Sefydlwyd cynllun o wifrau dur, y ‘blondins’, i godi cerrig a rwbel o ddyfnder y twll a defnyddiwyd peiriannau stem drudfawr i weithio’r offer. Ychwanegwyd pwmp heidrolig newydd at yr hen un i sychu dŵr y twll a threfnwyd fod pibellau dur yn eu cyflenwi er sicrhau gwell defnydd ohonynt. Cyflwynwyd injans stêm i hwyluso trefn fewnol y chwarel ac adeiladwyd trydydd gris ar y tomennydd. Amgylchynwyd ymyl ddeheuol y chwarel gyda llwybr a gynlluniwyd drwy drefniant i nodi’r ffin gyda stad y Penrhyn. Rhwng Ebrill 1903 a Medi 1906 cynhyrchwyd gwerth £22,920 o lechi gwerthadwy a thalwyd £28,000 mewn cyflogau i’r gweithlu. Mynnai Parry ganolbwyntio ar ddatblygu Pantdreiniog ond yr oedd y cyfarwyddwyr yn dymuno gwario ar ddatblygu’r ddwy chwarel arall yn ogystal. Yn y broses, ac yn groes i gyngor Parry, afradwyd £10,000 ar ddatblygu’r ddwy gloddfa pan, yn ei farn ef, y gofyn oedd gwario o leiaf £60,000 cyn disgwyl i’r unedau dalu eu ffordd. Erbyn 1907 dim ond pedwar dyn oedd yn gweithio ym Moel Faban, dim un yn Nhanybwlch ac oddeutu 100 ym Mhantdreiniog. Mae’n amlwg felly fod dwy farn yn hollti’r cynlluniau o’r cychwyn cyntaf, y farn bragmataidd leol yn arwain drwy bwyll a phrofiad a’r farn estron esoterig yn mynnu drwy ddelfryd ac anwybodaeth. Ceisiodd Parry ar fwy nag un achlysur ymddiswyddo ond yr oedd Bell yn ei annog i aros drwy bledio – ‘you are the soul of the concern, and to think of giving it up now would completely cripple us’.

Ond nid hollt ymysg y cyfarwyddwyr oedd yr unig rwystr a wynebai’r cynllun, ac mae’n rhaid cydnabod bellach mai megis tân siafins oedd brwdfrydedd cychwynnol y fenter. Un o’r problemau sylfaenol oedd bod cynllun y North Wales Quarries Limited wedi ei lansio gwta dri mis yn unig cyn i’r streic lusgo i’w therfyn anfoddhaol ym mis Tachwedd 1903. Yn araf ciliodd y sylw a’r cydymdeimlad cenedlaethol â dioddefaint Dyffryn Ogwen ac yn raddol prinhaodd y ffynonellau ariannol i gynnal y fenter wrth i ddiffygion y cynllun cydweithredol ddod i’r amlwg. Un o obeithion y cynllun oedd y byddai cynnyrch y tair chwarel yn cystadlu ar y farchnad agored gan dorri monopoli cynhyrchu a gwerthu’r llechi. Ond derbyniodd y cynllun wrthwynebiad ystyfnig gan y cwmnïau mawr a oedd am ddiogelu eu marchnad, ac ar derfyn y streic buan iawn yr ail sefydlodd Chwarel y Penrhyn eu masnach mewn cystadleuaeth. Disgwylid yn ogystal y byddai undebau a chwmnïau o fewn y mudiad cydweithredol yn blaenoriaethu prynu cynnyrch y cynllun ond ar y farchnad agored mae’n amlwg na ellid disgwyl am eu cymorth yn barhaol i gadarnhau dyfodol y cwmni yn y tymor hir. Ac fel yr oedd yr arian yn prinhau felly hefyd yr oedd cymhlethdodau rhedeg y cynllun yn dod i’r amlwg. Parry fel y rheolwr oedd i ymgodymu â’r problemau hyn ac fel ffigwr amlwg mewn cymdeithas ddrylliedig ef oedd yn wynebu llach ei gyd blwyfolion o orfod diswyddo gweithwyr wrth i’r cynllun fethu. Ac i ychwanegu at yr amarch, cafodd ei feirniadu’n sarhaus yn y wasg leol am fod yn feistr llawn mor anhrugarog at ei weithwyr ym Mhantdreiniog â’r Arglwydd Penrhyn yn chwarel y Penrhyn. Rhaid cofio nad dyngarwr trugarog oedd  Parry er cymaint oedd ei ymdrech i bortreadu ei hun fel gwarchodwr annibyniaeth a chynheilydd y di-waith yn ei gymuned.

Yr oedd nifer o resymau cymhleth yn gyfrifol am fethiant cynllun cydweithredol y North Wales Quarries Limited ac nid Parry yn unig ddylai dderbyn beirniadaeth am aflwyddiant y prosiect. Ond fel chwarel W. J. Parry yr adnabyddid Chwarel Pantdreiniog, a’r chwarel hon gyfrannodd at y myth mai dyngarwr caredig a chymodlon oedd efe. Mae cofiannydd Parry, Roose Williams, wedi honni fod Chwarel Pantdreiniog wedi chwarae ei rhan fel math o labordy cymdeithasol ar gyfer profi damcaniaethau cydbartneriaeth a chydweithrediad diwydiannol, ac yn hyn o beth gellir cytuno â’r gosodiad.  Ond mae hefyd wedi honni fod Parry yn gredwr brwdfrydig ac argyhoeddedig mewn gweithredu’r damcaniaethau hyn ac yma, yn nhreigl amser, rhaid cwestiynu cywirdeb y canlyniad hwn. Gŵr busnes llygadog, di-ildio a hunanol oedd Parry yn ei hanfod a dyfodol ei gynlluniau ef a sicrwydd ariannol ei fusnesau oedd yn hawlio ei sylw fel mae ei ymrwymiad i chwarel Pantdreiniog yn ei egluro. Ond ni ellir diystyru dylanwad y chwarel hon ar dwf pentref Bethesda ac yn isymwybod ei phreswylwyr. Wrth i’r pentref ddatblygu yng nghysgod anghynnes y gloddfa tyfodd y chwarel yn symbol o’r gwrthryfel rhwng y cyflogwr a’r cyflogedig, a’i bodolaeth yn crynhoi holl ddyheadau’r gymuned i sefydlu cymdeithas a oedd yn ymwybodol o’i thras a’i gwerthoedd, a fyddai’n coleddu meddylfryd rhyddfrydig, yn gwrthod ymostwng i awdurdod anghyfiawn ac yn gwarchod egwyddorion annibyniaeth a rhyddid. Dyma oedd y prif egwyddorion a luniodd gymdeithas y pentref gam wrth gam â datblygiad ymwthiol y chwarel. Ni allai trefn unbenaethol chwarel fawr y Penrhyn fyth gystadlu â’r arbrawf goleuedig yn y chwarel fach hon ar dir annibynnol stad Cefnfaes.

Tomen Chwarel Pantdreiniog uwchlaw Lon Pâb, ysgol y Cefnfaes ar ganol y llun,y stryd fawr ar chwith y llun. Noder hefyd leoliad Tŷ Mawr (tŷ deulawr sengl wrth droed y domen ar y dde o’r llun) cartref rheolwr y chwarel yn y cyfnod cyn 1900

Mae’n syndod fod chwarel Pantdreiniog fel safle diwydiannol weledol wedi diflannu o’r pentref yn 1974 o dan gynllun gwella’r amgylchfyd a ariannwyd gan y Swyddfa  Gymreig. Dim ond y Tŷ Mawr, cartref y rheolwr ym Mryntirion, ac un o glogwyni’r twll a erys i’n hatgoffa o fodolaeth y chwarel eiconig  hon ym Methesda. Ond dair mil a mwy o filltiroedd i ffwrdd ym mhentref South Poultny yn Nhalaith Vermont yn yr Unol Daleithiau mae chwarel Pantdreiniog arall yn aros. Yno, ar ddechrau’r ganrif ddiwethaf fe’i hagorwyd yn chwarel lechi, ond yn nhreigl amser camsillafwyd ei henw a Pantrhiniog ydyw bellach. Collwyd safle gweledol Pantdreiniog yn ei phentref gwreiddiol yng Nghymru ond yn ei phentref mabwysiedig yn Vermont yr enw a gollwyd. Rhyfedd o fyd!

Ffynonellau

W. J. Parry, 1906  A New Chapter in the History and Co-peration of Labour: North Wales Quarries Limited. Co-operative Printing Society Ltd. Manchester.

J Roose Williams. 1978. Quarrymen’s Champion. Dinbych.

J.Ll.W.Williams a D.A.Jenkins.  1996. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda  Rhan 2. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 57. 65-84.

J.Ll.W.Williams. 2000, W. J. Parry: Quarrymen’s Champion?  Llafur – Cylchgrawn Hanes Llafur Cymru,  8 (1), 97- 110.

J. Ll. W. Williams ‘Lle mae camp mae rhemp’ – degawd trychinebus W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda – erthygl heb ei chyhoeddi.

Kalgoorlie

Llun o dîm pêl-droed o Gymry yn Kalgoorlie

Nodyn ar y cyd ag Edgar Roberts, Llanfairpwll sy’n dogfennu hanes ei dad yn Kalgoorlie.

Chwaraeodd ymfudo ran bwysig ym mywyd cenedlaethau o Gymru, ond yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg datblygodd yn anghenraid i ganran uchel o’r boblogaeth a oedd yn chwilio am ragolygon bywyd gwell mewn rhannau pellennig o’r byd. Gellid dadleu fod ymfudo yn fath o faromedr hanfodol a fyddai’n rheoli twf poblogaeth mewn rhannau gorboblog, datblygedig o’r byd,  fel y byddai’r parthau hynny a oedd yn dlotach eu poblogaeth, er yn gyfoethocach eu hadnoddau, yn elwa. Wrth gwrs gwladychiad y dyn gwyn yn ymerodraeth Prydain Fawr oedd hyn yn bennaf, a hynny ar draul y boblogaeth frodorol, er nad oedd moesoldeb  ymyrraeth o’r fath yn mennu dim ar gynlluniau hirdymor llywodraethau’r cyfnod. O ganlyniad daeth rhanbarthau, trefi a phentrefi yng nghyfandiroedd Gogledd America, Awstralia a De Affrica yn enwau cyfarwydd ar sawl aelwyd yn ardaloedd chwareli gogledd orllewin Cymru. Yn ystod ail hanner y ganrif amcangyfrifir y byddai mwyafrif teuluoedd Dyffryn Ogwen gydag o leiaf un plentyn a oedd wedi dewis ymfudo. Cymerer teulu Owen Williams o Ty’n Tŵr fel un enghraifft o lawer. Ganed saith bachgen i’r teulu rhwng 1831 a 1858. Dewisodd pedwar aros gartref, ymfudodd un i Awstralia, bu i un foddi yn Ne Affrica, a llongwr oedd efe, ac ni chofnodir hanes y brawd hynaf a ddiflannodd gan dorri ei gysylltiad â’r teulu.

Cyfraniad pennaf ymfudwyr o Gymru oedd eu profiad fel mwyngloddwyr a chwarelwyr. Ymfudo dan gynllun oedd yn cefnogi ymsefydlu mewn rhan arbennig o’r byd oedd un o’r dulliau mwyaf cyfarwydd o newid aelwyd, yn arbennig felly i deuluoedd, gyda’r trefniant yn aml wedi ei hwyluso drwy gysylltiad personol gyda chyd Gymry a oedd yno yn aros i’w croesawu. Mabwysiadodd Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru ymfudo yn rhan o’u polisi swyddogol yn ystod degawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg.  W. J. Parry, Llywydd yr Undeb, bwysleisiodd bwysigrwydd y cynllun a hynny yn dilyn ei ymweliadau ar dri achlysur â Gogledd America.  Taith breifat heb ymrwymiad i unrhyw gorff swyddogol oedd ei ymweliad cyntaf yn 1871, pan deithiodd drwy ardaloedd diwydiannol a chwarelyddol taleithiau Efrog Newydd a Vermont, dwy ardal a oedd i dderbyn mewnlifiad sylweddol o Wynedd yn ystod hanner olaf y ganrif. Ar y daith hon y dysgodd beth oedd manteision economaidd ymfudo i’r America. Taith wedi ei threfnu gan yr Undeb oedd yr ail yn 1879, gyda Parry fel y Llywydd, yn adrodd yn ôl yn swyddogol  i’r Cyngor, yn gyntaf, ar gyflwr a datblygiad y diwydiant chwarelyddol, ac yn ail, ar briodoldeb ymfudo i Ganada. Yn sgil ei ymweliad penodwyd ef yn ymgynghorydd anrhydeddus i Lywodraeth Talaith Manitoba gyda’r dasg o drefnu i ymfudwyr ymsefydlu yn y rhanbarth hwnnw o’r wlad. Ymwelodd am y trydydd tro yn 1888 i gadarnhau ei gysylltiadau, a bryd hynny y daeth yn berchen ar fferm yn nhalaith Manitoba. Fel gŵr busnes mentrus a llygadog buan y sylweddolodd Parry y gallai elwa yn bersonol o bolisi ymfudo’r Undeb ac wrth i anghydfod yn y diwydiant gynyddu yn negawdau olaf y ganrif sefydlodd ei hun fel hwylusydd ymfudo ac asiant i o leiaf 30 o gwmnïau llongau ym Methesda.  Amcangyfrifir i oddeutu 250 o chwarelwyr a’u teuluoedd ymfudo o Wynedd i America rhwng 1879 a 1881 dan gynllun yr Undeb  gyda’r mwyafrif yn mentro i sefydlu a gweithio yn chwareli llechi taleithiau Vermont a gogledd Efrog Newydd.

Ar y 14eg o Fawrth 1885 ymddangosodd hysbyseb ym mhapur  y North Wales Chronicle yn gofyn am 100 o chwarelwyr i weithio yn chwarel lechi Bangor ger Lauceston yn Tasmania. Hon oedd y flwyddyn, megis mewn cyd-ddigwyddiad, y derbyniodd George Sholto ei olyniaeth i stad y Penrhyn a’i benderfyniad cyntaf oedd diswyddo 100 o’i weithlu o’r chwarel. Bedair blynedd yn gynharach gorfu i’r Undeb ddirwyn i ben y cynllun ymfudo oherwydd gofynion cynyddol taliadau streic i’r aelodaeth ac, felly, yr oedd amodau arbennig yr hysbyseb yn Tasmania –  cyflog o 7/6 y dydd am wyth awr o waith, blaenoriaeth i ddynion priod â theulu, tai yn eu haros, costau’r ymfudo wedi eu talu, a‘r hawl i dderbyn clwt o dir am ddim – yn abwyd nad oedd yn hawdd ei wrthod. Drwy gydweithrediad parod W. J. Parry a’i asiantaethau llongau ymadawodd oddeutu 80 chwarelwr a 40 gwraig a phlant o fewn tri mis o weld yr hysbyseb gyda threfniant i 50 ychwanegol ddilyn pe byddai’r gofyn. Sefydlwyd chwarel Bangor mor gynnar ag 1872 a’i henw wedi ei ddewis am resymau masnachol yn hytrach na bod iddi sylfaenwyr Cymreig.  Carreg ddu frau oedd y deunydd crai i’w chwarelu mewn twll dwfn afiach a byrhoedlog oedd y rhagolygon i’w dyfodol. Erbyn 1887 yr oedd y chwarel ar gau a’r gymuned ar chwâl. Ychydig iawn a arhosodd yng nghyffiniau Lanceston – nid oedd abwyd y llecyn tir am ddim ond megis rhith – a gorfu i’r mwyafrif edrych i rannau eraill o Dasmania ac Awstralia am eu cynhaliaeth. Hyd y gwyddys ni ddychwelodd yr un teulu yn ôl i Fethesda.

Kalgoorlie, tref 370 o filltiroedd i’r gogledd ddwyrain o Perth yn nhalaith Gorllewin Awstralia, oedd yn atynfa arall i ymfudwyr o Gymru. Yno ar derfyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg  bu rhuthr gwyllt nid anenwog am ei fryntni a’i oferedd i’r mwyngloddiau aur. Drwy ddamwain y darganfuwyd y wythïen aur yn 1893 gan dri fforiwr ac mae’r mwynglawdd yn dal i’w chloddio gerllaw’r dref hyd y dydd heddiw.  Pentref bychan o 2,000 o bobl oedd Kalgoorlie yn 1898  ond erbyn 1903 chwyddodd ei faint i 6,800 tra yn yr ardal gyfagos heidiodd agos i 200,000 o fforwyr a mwyngloddwyr i chwilio am yr aur i’w bendithio â ffortiwn.  Entrepreneur o Abertawe oedd un o’r rhai a sefydlodd gloddfa The Sons of Gwalia yn yr ardal oddeutu 1897 ac yn sgil y datblygiad daeth Kalgoorlie yn nythfa i lawer o Gymry a oedd wedi ymfudo i Awstralia. Yn 1912 yr aeth Albert Roberts o Fethesda i Awstralia, yn gyntaf i geisio ei lwc yn Ballarat ger Melbourne yn y dwyrain, gan aros yno am ddwy flynedd, cyn troi ei olygon i Kalgoorlie lle treuliodd yr wyth mlynedd nesaf yn y cloddfeydd aur cyn dychwelyd yn ôl i Fethesda.  Yn wahanol i Dasmania yr oedd yno groeso i Gymry gyda nifer o sefydliadau Cymreig yn ei aros, cymdeithas gorawl i ddynion, tîm pêl-droed o Geltiaid, a gwasanaethau Cymraeg yn yr eglwys Saesneg o dan arweiniad gweinidog o Gymro.  Gadawodd Fethesda yng nghwmni tri llanc arall i ymuno â chwech a oedd wedi ymsefydlu yno ynghynt. Mae ei ddisgrifiad o’i ymadawiad â’r pentref yn syfrdanol. Meddai – ‘Y peth cyntaf a welwn wrth ddŵad o’r tŷ oedd y band yn mynd i fyny’r stryd yn chwarae, a phan gyrhaeddais y stryd fawr ni welais gymaint o bobl erioed, a phawb yn edrych o’r top i’r gwaelod arnom. Ond yr orchwyl anodd oedd ysgwyd llaw efo cyn llawer ohonynt. Pan gyrhaeddais yr orsaf roedd honno yn ‘full up’ ac ni fuaswn yn cael lle i droi yno. Roedd y merched yn gweiddi y ‘pethe bach’ ….. Mi ddaeth llawer iawn efo ni ar y trên i Fangor, ac yr oedd y rhan fwyaf o’r hogia yn fwy digalon na ni yn gweld eu hunain yn gorfod aros yma’.

Mae geiriau Albert Roberts, ‘yr hogia…yn gorfod aros yma’,  yn adrodd cyfrolau am ardal y llwyddodd streiciau mawr chwarel y Penrhyn i dorri ei chrib yn deilchion. Nid rihyrsal  i ffarwelio â’r mentrus oedd hwn ond yn hytrach ailadroddiad blinderus cyfresi o ymadawiadau â threflan a gollodd ei henaid mewn gwrthdrawiadau ciaidd. Ymadawiad a fyddai, yn y man, yn arwain at gyfresi mwy ingol fyth o ymadawiadau lle byddai’r  unigolion o adael, yn dychwelyd i’w cofio mewn enw yn unig ar gofgolofnau o garreg.

Gwybodaeth ychwanegol gan – Alwyn Evans , Caerdydd am hanes Cymry yn Kalgoorlie.

Ffynonellau

John Pilling. 2009.  From Bethesda to the Bangor Slate Quarry, Tasmania. Trafodion Hanes Sir Gaernarfon, 70, tud 38-54.

John Ll. W. Williams.  2005. W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda: Portread o gyfrifydd,  masnachwr a hapfasnachwr Cymreig yn negawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Trafodion Hanes Sir Gaernarfon,  66, tud 137-167.

Aberogwen

Llun awyr o Aberogwen

Yr oedd hafan Aberogwen yn lleoliad prysur iawn yn y ddeunawfed ganrif. Yno y byddai llechi yn cael eu llwytho i longau bychan ar ôl cael eu cludo i’r traeth mewn cewyll ar gefn ceffylau o fân chwareli cynnar y fro. Mae un o’r adroddiadau cynharaf  am y fasnach yn cydnabod danfon 21 mil o lechi o Aberogwen (‘Oggweyn’) i doi stabl mawr Castell Caer yn 1357/58 am gost o un swllt a deg ceiniog y fil. Erbyn 1682 yr oedd cost mil o lechi wedi codi i ddeg swllt ac wyth geiniog, fel y dengys cofnodion Eglwys Gadeiriol Llanelwy pan ddanfonwyd 20 mil o lechi ‘dwbl’ o Aberogwen i’r Foryd ar afon Clwyd i’w cludo i Lanelwy. Pris y cludiant i’r Foryd oedd pedwar swllt y fil. Cyfeirir at y fasnach yng nghywyddau gofyn beirdd y bymthegfed ganrif am lechi o Aberogwen i doi tai bonedd Dyffryn Clwyd, fel yng nghywydd Guto’r Glyn at Ddeon Bangor yn gofyn ar ran y bonheddwr Syr Gruffydd ap Einion o Henllan:

Annedd hardd yw’r neuadd hon
O chaid teils a choed hoelion.

Toi sy i’m bryd tŷ a siambr wen,
To brig tai Aberogwen,
Cyfrio llys, caf ar ei lled
Cerrig Gwynedd, craig gaened.

Annedd hardd yw’r neuadd hon
os ceid teils a phrennau â hoelion ynddynt.
Mae’n fwriad gennyf doi tŷ a siambr deg,
to mwyaf rhagorol tai Aberogwen,
gorchuddio llys, caf ar ei led
gerrig o Wynedd, brethyn llwyd craig.

F’ungwaith iddaw i Fangor
Fu erchi main ar fraich môr,
Carnedd o Wynedd ynys,
Coflaid llong cyfled â llys.
Rhoi’n bumil ddengmil ydd wyf,
Rhyw ddyblig nis rhôi ddeublwyf;

Fy un dasg ar ei gyfer fu gofyn meini
i Fangor ar fraich o fôr,
carnedd o wlad Gwynedd,
llond llwyth llong mor llydan â llys.
Rwy’n gosod deng mil fesul pum mil,
plyg gweddus na allai dau blwyf ynghyd ei roi;

Nid llechi yn unig oedd masnach llongau’r cyfnod cynnar fel y dengys cyfeiriadau at allforion o fân borthladdoedd yr arfordir o wlân, crwyn a menyn, a mewnforion o frag, gwenith, glo, halen, hopys a sebon, ac yn ogystal eitemau mwy egsotig yn cynnwys gwinoedd, gwirodydd, reis, siwgr ac olew olewydd. Cyfrifid Aberogwen yn rhan o borthladd Biwmares, fel hefyd Abercegin ym Mangor, ac o ganlyniad nid yw’r dystiolaeth ddogfennol yn nodi yn union gyrchfan y fasnach a ddisgrifir. Ond i Aberogwen, bid sicr, yr hwyliodd yr Elisabeth o Gaer yn 1596 i ddanfon llwyth o gwrw, bara caled, halen, haearn a nwyddau haearn i Peires Gryffith of Pethrin, Esquire, sef yr enwog ysbeiliwr Pyrs Gruffydd, sgweiar y Penrhyn. Yn ôl traddodiad, ond heb gofnod swyddogol i’w gadarnhau, adeiladodd ef long ‘in the port of Beaumaris’ (Aberogwen bur debyg), a’i hwylio i gynorthwyo llynges Prydain i orchfygu Armada Sbaen yn 1588. Serch hynny y mae tystysgrif gan Brif Lyngesydd y Deyrnas yn cofnodi i Pyrs hwylio i Abercegin yn 1600 yn gapten ar long ryfel y Grace yn tywys llong ryfel o Sbaen, y Speranza, ac yn meddiannu ei chargo o olew, olewydd, llestri pridd, sidan a nwyddau cain eraill. A dyma gofnodi un rhan o’i yrfa fel môr leidr eofn hyd nes y daliwyd ef yn harbwr Corc yn 1603 a’i ddirwyo yn drwm. Ond cenid ei glodydd ar strydoedd Bangor byth wedyn –

Llwm ac oer y gwela’ i’r Penrhyn,
Glan y Môr, ac Abercegin,
Er pan aeth y Capten Gruffydd
Dros y môr i speilio gwledydd.

Morfa Aberogwen yn 1768 – manylyn o Fap Arolwg y Penrhyn 1768 gan George Leigh. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor

Aberogwen yn 1768 – manylyn o Fap Arolwg y Penrhyn 1768 gan George Leigh. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor

Peidiodd pwysigrwydd Aberogwen fel glanfa yn y ddeunawfed ganrif wrth i berchnogion stad y Penrhyn ddatblygu porthladd Abercegin i allforio holl gynnyrch Chwarel Cae Braich y Cafn. Serch hynny, dengys cofnodion y tollau ym Miwmares fod Aberogwen yn dal i allforio llechi o’r forfa megis y tri llwyth a ddanfonwyd i Gaer yn 1730, a bod llongau o Lerpwl a Dumfries hefyd yn galw yno i’w llwytho. Pa un o chwareli plwyf Llanllechid tybed, oedd yn cyflawni’r gofyn yn Aberogwen mor gynnar yn y ddeunawfed ganrif? Chwarel Bryn Hafod y Wern fyddai’r dewis tebygol yn ôl traddodiad, ond eto heb y dystiolaeth angenrheidiol i gadarnhau’r ddamcaniaeth. Ar yr arfordir yr oedd goredau pysgod y Penrhyn yn parhau mewn bri ac yn gynnyrch incwm sylweddol i’r stad, ac yn ôl William Williams, swyddog dylanwadol i’r arglwydd cyntaf Richard Pennant ac awdur y llyfr Observations on the Snowdon Mountains a gyhoeddwyd yn 1802, fod yno hefyd yn Aberogwen welâu wystrys o gryn bwysigrwydd.

Aberogwen yn 1910 wedi i wely Afon Ogwen gael ei unioni i lifo i’r môr gan adael Llyn y Celanedd yn wlybtir corslyd

Ciliodd y gogoniant a fu o Aberogwen gan adael traeth agored o dywod, gwymon, broc môr a heidiau o adar y glannau i bigo’u lluniaeth yn y llaid. Ond yn ôl tystiolaeth Hugh Derfel, yn ei gyfrol Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid a gyhoeddwyd yn 1866, yr oedd yno ar yr arfordir gaer gron ei chynllun gyda rhagfuriau cerrig yn ei hamddiffyn, ond yn nhreigl y blynyddoedd llithrodd hon i afael y môr a defnyddiwyd ei meini i adeiladu waliau caeau’r gymdogaeth. Yr un mor chwilfrydig yw cyfeiriad diddorol William Williams fod yno wedi ei chuddio yn nhywod y traeth weddillion carnedd o feini enfawr a gafodd ei graddol ddinistrio gan y môr dros genedlaethau dirifedi. Tybed ai beddfaen megalithig o gyfnod y Neolithig, o oed tri mileniwm cyn Crist, a gofnodir gan William  Williams? Hynny o gofio fod Aberogwen bryd hynny yn rhan o wlypdir Traeth Lafan lle mae o leiaf un fwyell garreg o’r cyfnod wedi ei chanfod i gadarnhau gwladychiad y draethell ar amser cynnar o gynhanes. Pwy a ŵyr, efallai fod Aberogwen eto i ddatgelu ei thrysorau?

Glan y Fenai yn Aberogwen heddiw

Ffynonellau

David Thomas. 1952. Hen Longau Sir Gaernarfon.  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. Caernarfon.

Eurig Salisbury, Barry J. Lewis . 2015.  Guto’r Glyn : a life. (Gwefan) – httpc://www.gutorglyn.net

Williams, J. Ll. W., 1996. A Neolithic axe from Traeth Lafan in the Menai Strait, Gwynedd.  Studia Celtica, 30, (1996) 277-282

Rheilffordd y Chwarel

‘Roedd hi’n dipyn o siom i Edward Gordon Douglas, Barwn cyntaf y Penrhyn, pan sylweddolodd yn 1873 fod trenau stêm yn gweithio chwareli ei gystadleuwyr yng Ngwynedd – Dinorwig gyntaf yn 1848 gan droi yn gynllun cyflawn yn 1870; Ffestiniog yn 1863, a Thalyllyn yn 1864. Ar ei ddesg yr oedd cynlluniau manwl gan Charles Spooner, rheolwr a phrif beiriannydd Rheilffordd Ffestiniog, i gyflwyno cynllun cynhwysfawr tebyg i’r un a fodolai yn Ffestiniog ar gyfer y chwarel yn ogystal ag i wasanaethu teithwyr y fro.  Onid oedd hon yn sefyllfa bryderus i berchennog chwarel y Penrhyn wrth iddo sylweddoli fod ei gystadleuwyr wedi cael y blaen arno, tra yn 1801 ei ragflaenwyr ef oedd ymysg y cyntaf ym Mhrydain i gyflwyno tramffordd ar reiliau mewn chwarel. Mewn cyflwyniad i gynllun cynharach yn 1868 awgrymodd Spooner-  ‘I have …considered that a small railway to be of the same gauge as present tramway worked by Locomotive Steam Engines between Penrhyn Quarries and Bangor Slate Wharves would greatly facilitate transit’. Yr oedd y cynllun i gynnwys llinell newydd o’r porthladd drwy ddyffryn Afon Cegin i Felin Hen ac ymlaen i Dregarth ac yno i ymuno â thramffordd y chwarel yn Dinas i ganlyn gweddill y ffordd hyd at y chwarel.  Fel yn ei gynllun yn Ffestiniog ystyriai Spooner weithio’r rheilffordd drwy ddisgyrchiant naturiol yr allt i ddanfon y llwyth o’r chwarel i’r porthladd, gan ddefnyddio trenau stêm i ddwyn y cerbydau gwag yn ôl i’r chwarel. Pris cyflawni’r cynllun fesul milltir oedd £3,250 a’r pris cyflawn dros chwe milltir a hanner fyddai £37,737 a’r pris i gynnwys cost tair injan stêm yn ogystal.

Y gangen gymunedol i wasanaethu pentref Bethedsa yng nghynllun Charles Spooner – dyddiedig 1873. Cynllun drwy ganiatâd a charedigrwydd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor

Cynllun rheilffordd y chwarel gan Charles Spooner dyddiedig 1873 yn dangos dwy gangen y rheilffordd wedi eu rhannu yn Tanysgrafell, un gangen yn arwain i’r chwarel a’r ail i bentref Bethesda. Cynllun drwy ganiatâd a charedigrwydd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor

Ond Barwn ystyfnig oedd y Barwn o Landygái, ac yn 1873 derbyniodd gynllun diwygiedig gan Spooner. Yn y cynllun hwn yr oedd y Felin Fawr i’w throsi yn ganolfan cynnal a chadw i’r rheilffordd ac yr oedd gorsaf i deithwyr a nwyddau i’w hagor ger Ffordd y Garth ym Mangor a changen i gyrraedd i’r porthladd. Ar ei llwybr i’r chwarel yr oedd cyfres o orsafoedd i’w sefydlu yn Nhyddyn y Felin (Felin Hen), Tregarth a Hendyrpeg ac yn nherminws Coed y Parc byddai’n cysylltu â rhwydwaith fewnol y gloddfa. Yr oedd un ychwanegiad diddorol wedi ei gynnwys sef bod cangen i  redeg o Tŷ’n y Clwt i bentref Bethesda gydag un orsaf i’w sefydlu ger Cae Gas a’r llall ym mhen arall y pentref. Ychwanegodd Spooner gynlluniau manwl o’r injans, y wagenni nwyddau a’r cerbydau teithwyr y byddai’n argymell eu defnyddio a rhwydwaith stêm gyflawn oedd hon pe byddid yn ei derbyn. Cost yr holl brosiect, i’w gwblhau mewn blwyddyn o waith, fyddai £51,551.

Linda, un o injans cwmni Hunslet, yn croesi’r draphont ger y fynedfa i’r cei ym Mhorth Penrhyn

Ond Barwn yr un mor ystyfnig oedd yn trigo yn Llandygái, ac nid oedd am dderbyn y cynllun er i Spooner gyflwyno cynllun diwygiedig arall i’w sylw. Gwraidd y broblem oedd fod y Barwn yn mynnu mai cynllun i’r chwarel yn unig ddylai gael ei gyflawni, heb roi ystyriaeth i anghenion y pentref. Yn y cyfamser yr oedd y Barwn o dan bwysau eithriadol o ddau gyfeiriad. Yn y pentref yr oedd ymgyrch ar droed gan rai o’i dinasyddion amlycaf i ddod â rheilffordd genedlaethol yr LNWR i Fethesda er mwyn gwella’r cysylltiad rhwng y chwarel a’r porthladd. Yn y chwarel, ar y llaw arall, yr oedd anesmwythyd diwydiannol pur ddifrifol yn cyniwair. Yn dilyn cwymp mawr yn y chwarel yn 1872 cyflwynwyd adroddiad pur ddamniol ynghylch diffygion trefniadaeth y gloddfa a’r angen i foderneiddio a gwella diogelwch y gweithlu. Arweiniodd yr anghydfod at streic yn 1874. Yn yr awyrgylch anffafriol hwn y penderfynwyd yn 1874 i archebu dwy injan stêm gan gwmni deWinton o Gaernarfon – Lord Penrhyn a Lady Penrhyn-  ar gost o £300 yr un. Rhoddwyd y ddwy i weithio’n fewnol rhwng ponc Red Lion a phen yr allt i‘r Felin Fawr. Yn Rhagfyr y flwyddyn ganlynol archebwyd dwy injan stêm ychwanegol gan gwmni John Beaston o Derby ar gost o £828 yr un, y ddwy eto i weithio o fewn y chwarel. Mae achlysur eu derbyn i’r gwaith wedi ei gofnodi mewn nodyn gan Francis, rheolwr y chwarel, i Arthur Wyatt, prif asiant stad y Penrhyn, ac meddai – ‘we had a trial just now on the engine in the presence of hundreds of men, women and boys from the mill; to Cilgeraint empty, and from Cilgeraint with 24 waggons …. and this is the most hard step of the line’. Y diwrnod canlynol adroddodd eto – ‘ we had the engines to work this afternoon and it is alright. But unfortunately the guard had an accident; He broke his arm. What a job. I would not for £10’.

Map rheilffordd y chwarel, drwy garedigrwydd a chaniatâd O.G Jones, Erw Las, Bethesda

Gobaith mawr y Barwn oedd y byddai cyflwyno trafnidiaeth stêm i’r chwarel yn lleddfu ychydig ar yr anesmwythyd oedd yn y gwaith, ac felly yn ochelgar iawn y derbyniodd gytundeb gan Robert Algeo yn 1877 i addasu’r rheilffordd o ben allt Dinas i’r Felin Fawr, cynllun a oedd yn ei hanfod yn seiliedig ar waith cynharach Spooner. Ym mis Mawrth 1878 derbyniodd ail gynllun i adeiladu llwybr newydd i’r rheilffordd o Dinas i’r porthladd ac agorwyd yr holl rwydwaith yn derfynol ar Hydref 6ed 1879. Yn unol â dymuniad y Barwn cynllun preifat i’w weithredu er budd y chwarel yn unig oedd hwn ac ni ddymunai gyhoeddusrwydd tebyg i’r hyn a estynnwyd wrth agor rheilffordd gymunedol Spooner yn Ffestiniog.

Gweithiodd y rheilffordd yn eithriadol effeithiol o gyfnod ei hagor yn 1879 hyd at ddyddiad ei chau’n derfynol yn 1965. Mae’n hawdd i ni feirniadu penderfyniadau’r gorffennol heb sylweddoli pa mor aneffeithlon oedd y gwasanaeth erbyn chwedegau’r ugeinfed ganrif, ond yr oedd yn bur amlwg erbyn hynny na ellid rhedeg y gwasanaeth ar gost economaidd hyd y diwedd. Ac mae’n hawdd eto i ni feirniadu’r penderfyniad i chwalu’r holl gyfundrefn, ond does dim dwywaith pe byddai’r rheilffordd hon mewn bodolaeth heddiw y byddai wedi cyfrannu’n helaeth at economi Dyffryn Ogwen. A meddyliwch, beth pe byddai’r Barwn wedi awdurdodi adeiladu’r gangen i bentref Bethesda? Ond mae hanes yn gyforiog o’r ‘pe byddai!

Gwybodaeth ychwanegol gan Idris Lewis, Dolwern, Ffordd Bangor.

Ffynhonnell

J I C Boyd. 1985.  Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford

Susan Turner.  1975. The Padarn and Penrhyn Railways; and their associated systems. Newton Abbot.