Tai’r Mynydd

Y mae gan Tai’r Mynydd arwyddocâd arbennig yn hanes cymdeithasol Dyffryn Ogwen. Yn dra anffodus er hynny, dinistriwyd adfeilion y tai ar y safle hwn mewn gweithred gwbl ddianghenraid gan berchennog nad oedd yn sylweddoli pwysigrwydd hanesyddol y safle.  Y tai oedd un o’r enghreifftiau cynharaf yn Nyffryn Ogwen o’r hyn y cyfeirir ato fel pensaernïaeth nawddogol gan berchennog gwreiddiol stad y Penrhyn,  Richard Pennant, Arglwydd cyntaf y Penrhyn.

Fel  perchennog chwarel Cae Braich y Cafn, a oedd yn datblygu’n gyflym  nepell i’r de o safle Tai’r Mynydd, mae’n siŵr y byddai Pennant wedi bod yn ymwybodol  o brinder tai i gartrefu ei weithlu mewn ardal a oedd mor wledig â Dyffryn Ogwen. Wrth deithio yn yr ardal yn 1804 meddai  Bingley –‘in different parts around are scattered  the whitwashe cottages of the workmen, built from the designs of Mr Wyatt’, a rhwng 1790 ac 1800 cofnodir fod Pennant wedi  adeiladu deugain o dai a oedd yn cynnwys chwedeg tri o anheddau byw.  Mantais fawr yr arglwydd oedd fod ganddo’r cyfalaf i adeiladu tai a’i fod hefyd yn berchen ar rannau helaeth o dir yr ardal. Yn 1798 adeiladodd res o wyth tŷ ar glwt agored o’r comin ym Mynydd Llandygái. Adnabyddid y safle fel Tai’r Mynydd ac mae’r enw wedi goroesi yn enw’r  ffordd sy’n arwain at y lleoliad sydd wedi ei leoli rhwng Hirdir a’r Gefnan.  Terfynir y ffordd gan domennydd  presennol chwarel y Penrhyn ac o’r bron na thraflyncwyd  yr holl safle gan eu hymlediad bygythiol.  Mae’n bur debyg mai cynllunydd y tai oedd Benjamin Wyatt, prif asiant Stad y Penrhyn yn y cyfnod. Datblygiad gwerinol iawn fyddai hwn mae’n siŵr o’i gymharu â chynlluniau cyfoesol, mwy mawreddog Wyatt yn Ogwen Banc a Phenisa’r Nant ar gyfer  Anna Susannah,  gwraig Richard Pennant.

Cynlluniwyd Tai’r Mynydd ar gyfer chwarelwyr cyffredin ac o’r herwydd yr oedd cynllun rheolaidd a chyson yr holl safle yn unigryw o safbwynt eu gosodiad pensaernïol. Roedd y cysyniad hefyd o dai ar gyfer y gweithwyr  hefyd yn un newydd a phwysig yn hanes yr ardal. Adeiladwyd y tai yn rhes gyflawn o fythynnod un llawr syml, i gynnwys dwy ystafell a chroglofft uwchlaw. Adeiladwyd y rhes gyda cherrig bras ac roedd arnynt doeau o lechi. Roedd safon yr adeiladwaith  felly yn uwch na’r anheddau gwael a geid yn rhannau helaethaf  Cymru yn y cyfnod, gan gynnwys Dyffryn Ogwen.  Nodwedd

Cynllun Tai’r Mynydd yn 1889. Map OS 1889.

arbennig y tai oedd bod stribed hir a chul o dir o flaen bob uned gan gyflawni  undod rheolaidd i’r holl gynllun. Mesurai stribed yr ardd hiraf ychydig dros 55 metr o hyd wrth ddeg metr o led yn fras  (18 x 3 llath).  Mae cynllun rheolaidd yr holl safle yn dra gwahanol i gynlluniau bythynnod cyfredol a oedd gerllaw’r datblygiad. Mae’n wir fod gwahaniaeth sylfaenol  rhwng  gosodiad rheolaidd rhes o dai unffurf a bythynnod unigol , megis y rhai a safai yn gymharol agos at Dai’r Mynydd yn Braich, Talgae a Thregarth.  Roedd clwt o dir afreolaidd ei gynllun ger y bythynnod hyn a fyddai’n llai nag acer ei faint. Cymharer, er enghraifft,  gynllun rhif 62 yn Nhregarth oedd a dau lain perthynol yn mesur ychydig yn fwy nag un acer o faint, gydag un o’r unedau unigol rheolaidd ei gynllun yn Nhai’r Mynydd.

Bythynnod Tregarth yn 1768 – rhan o Arolwg Richard Pennant o stad y Penrhyn – Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor – Archif Penrhyn ychwanegol 2944

Mae’n ddiddorol sylwi mai yn Arolwg stad y Penrhyn yn 1768 cyfeirir at y clytiau bychan sy’n gysylltiedig â’r bythynnod fel ‘gardd’ a dyna yn ogystal  oedd swyddogaeth y lleiniau hir gul yn Nhai’r Mynydd.

Sut felly y cyrhaeddodd yr aderyn brith hwn i ganol y brain ar lethrau Mynydd Llandygái? Mae’n bur debyg y dylid chwilio am gynsail i gynllun Wyatt o gyfeiriad y tu allan i Dyffryn Ogwen.  Ac y mae dau ddewis posibl,  y naill fel y llall heb ffeithiau i’w cadarnhau. Yn gyntaf gallasai Wyatt fod yn gyfarwydd â chynlluniau y ‘burgages’, sef gerddi y dinasyddion ym mwrdesdrefi  concwest Edward y cyntaf yng Nghymru.  Yng Nghaernarfon  ac yng Nghricieth mesurai’r gerddi rheolaidd hyn ychydig llai nag wyth llath mewn hyd wrth bump llath mewn lled tra bo gerddi Biwmares yn wyth llath wrth oddeutu tair llath. Mae’n annhebygol, er nad yn amhosibl, y gwyddai Wyatt am y gerddi hyn, ond mae eu maint a’u lled afreolaidd yn debygol o fynd yn erbyn eu derbyn fel y llinyn mesur cywir.

Stad Coates yn Jamaica 1775. Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor – Mapiau Penrhyn S 2788, drwy garedigrwydd a chaniatâd. Plan of Coate’s Estate in the parish of Clarendon, Jamaica, the property of John Pennant Esq, surveyed by Rome and Burton at thr request of John Shirkle Esq, 1775 – scale 1 inch to 10 chains.

Yr ail ddewis fyddai edrych tuag at stadau siwgr teulu’r Penrhyn yn Jamaica. Yn y stadau hyn yr oedd y caethweision wedi’u lletya mewn tai unigol gyda’r hawl i ddefnyddio gardd ar gyfer plannu llysiau.  Er mae’n debyg nad ymwelodd Pennant yn bersonol â Jamaica yr oedd yn gyfarwydd â gweld cynlluniau map o’i eiddo yno, ac fel perchennog ystyrir ei fod yn ddylanwadol iawn yn cyfarwyddo  gofalaeth ei ystadau. Dywedir ei fod hefyd yn dra ymwybodol  o anghenion sylfaenol ei gaethweision o ran llety, bwyd a iechyd cymharol dda. Wedi’r cyfan, roedd pob caethwas yn fuddsoddiad ariannol i’w warchod. Yn Jamaica, yn ôl y sôn, ar derfyn pob blwyddyn derbyniai pob caethwas  ddogn o rym fel math o ‘dal’ bonws am ei lafur di dal. Gallasai’r caethwas hirben werthu ei ddogn i eraill, a chyda  caniatâd y perchennog, ddefnyddio’r arian i brynu rhandir ychwanegol gan roddi iddo elfen o hunangynhaliaeth yn ei ymdrechion i gynnal ei deulu, ond heb eto ei alluogi i ennill ei ryddid. Mae nifer o fapiau  o blanhigfeydd John Pennant, tad Richard, yn dyddio o gyfnod 1770-75 yn Jamaica. Mae un cynllun penodol  o Stad Coate’s ym mhlwyf Clarendon yn dangos yn eglur raniadau tir y stad, ac mae rhanbarth arbennig wedi’i neilltuo ar gyfer defnydd y caethweision (dynodir â W ar y map). Gwelir fod y rhanbarth hwn  wedi’i rannu yn leiniau hirgul tra bo tai y caethweision mewn rhandir cyfagos (dynodir â X ar y map).

Manylyn o fap Stad Coates uchod yn dangos rhandiroedd y caethweision

Gellir awgrymu mai y math hwn o drefniant gweinyddol o Jamaica oedd y cynsail i gynllun Richard Pennant yn Nhai’r Mynydd yn 1798 ac mai hwn oedd y cynsail o haelioni awdurdodol a ddefnyddiwyd  gan stad y Penrhyn fel  templed ar gyfer adeiladu y Gefnan yn 1843, ac  eto yn 1862 yn natblygiad cynhwysfawr, ond unffurf, cynllun Tan y Bwlch a Llwybr Main. Fel yn Jamaica, felly hefyd ar Fynydd Llandygái, y tenant drwy ei lafur oedd yn gyfrifol am adeiladu’r tŷ a chynnal yr ardd, ac yn Nyffryn Ogwen eu ‘braint’ oedd cael byw yn y tŷ hyd at derfyn y les cyn i’r stad ail berchenogi’r adeilad.  Wrth i Pennant gynllunio Tai’r Mynydd tybed faint o ymwybyddiaeth ddyngarol  Samuel Worthington, ei gyfaill o Grynwr a’i gyd ddiwydiannwr o Lerpwl, a’i dylanwadodd?  Ynteu ai gwell fyddai derbyn mai cymhelliad pennaf y cynllun oedd cyfrannu at hunan-les nawddoglyd Richard Pennant?

Ffynonellau

Gwybodaeth bersonol gan E H Douglas Pennant, Llandygái a thrafodaeth berthnasol gyda Rhian Parry, Porthaethwy.

Judith  Alfrey. 2001.  Rural Building in Nineteenth Century North Wales; the role of the great estates. Archaeologia Cambrensis,,CXLVII (1998), 199-216

A.H. Dodd  1968. A History of Caernarvonshire 1284-1900. Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. Dinbych

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Advertisements

Chwarel y Penrhyn 1

Chwarel y Penrhyn yn 1808. Engrafiad S Rawle o lun gan J. Dixon, Casgliad Tirlun Cymru. Trwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth

 

Ystyrir Chwarel y Penrhyn yn un o’r enghreifftiau gorau o ddiwydiant a ddatblygwyd gan unigolyn a berchnogai’r tir a’r adnodd yn ogystal â’r cyfalaf angenrheidiol i gyflawni’r datblygiad. Y gŵr hwn oedd Richard Pennant (1737? – 1808) a ddaeth yn berchen ar y stad yn 1764 pan briododd ag etifeddes y Penrhyn, Anne Susannah. Fel Aelod Seneddol dros Lerpwl fe wyddai am ofynion y farchnad am lechi ac yr oedd ei gysylltiadau masnachol, a’i gyfoeth, ynghlwm â phlanhigfeydd siwgr yn Jamaica.  Rhwng 1782, pan brynodd brydlesau wyth deg o gloddwyr ar ffridd Cae Braich y Cafn, ac 1808, sef blwyddyn ei farwolaeth, yr oedd yr incwm a dderbyniai o’r chwarel wedi codi o £80 i £7,000. Yn yr un cyfnod cynyddodd y gweithlu o 80 i 600, ac ehangodd y cynnyrch o tua 1,000 tunnell i 20,000 tunnell y flwyddyn.

 

Cynllun W. Jones, Bangor o Chwarel y Penrhyn yn 1793 – atodiad yn Chwareli a Chwarelwyr, W. J. Parry 1897.

Adeiladodd Richard Pennant ffordd newydd yn 1790 i gysylltu’r lanfa yn Abercegin â’r chwarel ac ar ei hyd teithiai 120 o droliau i gludo’r llechi i’w llwytho i longau yr oedd ef yn berchen arnynt yn y cei. Yn 1801 ehangodd y lanfa yn borthladd hwylus i alluogi degau o longau i’w defnyddio ar y tro. Yna, buddsoddodd £5,000 ar ddatblygu tramffordd chwe milltir o hyd i gysylltu gyda’r chwarel, datblygiad nas gwelwyd ei debyg o’r blaen yn chwareli eraill y gymdogaeth. Drwy ddefnyddio’r dramffordd gallai deuddeg dyn ac un ar bymtheg o geffylau gario holl gynnyrch y chwarel i’r cei gan arbed defnyddio’r holl droliau. Sefydlodd holl gyfundrefn y chwarel a hynny er gwaethaf wynebu rhwystrau mawr yn y farchnad a achoswyd gan y rhyfel rhwng Ffrainc a Phrydain a pholisi’r llywodraeth gartref o osod treth ar lechi ar gyfer toi. I gryfhau’r farchnad adeiladodd ffatri i gynhyrchu llechi sgwennu yn y porthladd ac yng Nghoed y Parc sefydlodd felin gerrig i lifio llechfeini mawr yn drawstiau, cistiau a cherrig beddau. Yn 1819 pan fu Anne Susannah farw yr oedd cynnyrch y chwarel yn 24,418 tunnell; gwerth y cynnyrch yn £50,000 ac roedd ganddi weithlu cyflogedig o 800. Chwarel y Penrhyn oedd prif gynhyrchydd llechi Prydain a’r byd.

 

Cynllun Greenfield o Chwarel y Penrhyn yn 1826 – Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor. –Mapiau Penrhyn PFA/6/320. Plan of Penrhyn Slate Quarry plan showing new work in progress, 1826

Gellir priodoli llawer o lwyddiant y cyfnod cynnar i arweiniad dau o reolwyr cyntaf y chwarel. Datblygodd William Williams, o’r Tŷ Mawr yn Llandygái, y chwarel yn gyfres o dyllau dyfnion yn dilyn hollt y gwely llechfaen ar echel o’r dwyrain i’r gorllewin. Ei olynydd yn 1802 oedd James Greenfield, brodor o swydd Sussex, ac ef a gynlluniodd y chwarel yn gyfres o bonciau cymesur yn dringo yn uchel hyd lethr y Fronllwyd, cynllun a efelychwyd yn holl chwareli eraill y fro lle’r oedd yr amodau yn caniatáu. Yr oedd hyblygrwydd y cynllun yn fanteisiol gan fod pob ponc wedi ei chysylltu â chyfres o elltydd, a dengys cynllun cynnar o’r chwarel yn 1822 fod dwy brif allt yn cysylltu’r ponciau ar naill ochr y gwaith.

 

Mantais enfawr chwarel y Penrhyn oedd ei lleoliad rhwng dwy afon – afonydd Ogwen a Chaledffrwd – a’r fantais felly o ddefnyddio eu dyfroedd fel adnodd, cyfleuster nad oedd at ofyn hwylus chwareli plwyf Llanllechid heb gynlluniau costus a thrafferthus. Mor gynnar ag 1793, yn ystod cyfnod William Williams, dengys cynllun y chwarel ddwy olwyn ddŵr yn gweithio offer i sychu tyllau’r Hen Chwarel a Chwarel Nantwich gan arllwys y dŵr i ffosydd pwrpasol. Yn fuan wedyn wrth i’r gloddfa ehangu i gynnwys un twll dwfn daeth yn amlwg fod rhaid datblygu cynllun cynhwysfawr i waredu’r holl ddŵr wyneb a gasglai yn naturiol trwy ddefnyddio peiriannau er mwyn iddo beidio â chrynhoi yng ngwaelod y twll. I gyflawni’r gofyn agorwyd traen tanddaearol yn 1847 o’r chwarel at lan Afon Ogwen yn llyn Tsieini ger Tanysgrafell gryn filltir a hanner i ffwrdd o’i tharddle. Dyma ffos sydd yn un o ryfeddodau cudd Dyffryn Ogwen hyd heddiw. Yn ogystal, defnyddid dŵr o’r ffos i greu ynni yn y chwarel drwy gysylltiad o Afon Ogwen ym Mhont Ogwen. Yn yr un modd defnyddid dŵr o Afon Galedffrwd i weithio peiriannau’r Felin Fawr yng Nghoed y Parc drwy gyfrwng dwy olwyn ddŵr, un yn gyrru peirianwaith y felin gerrig a’r gweithdai, a’r llall yn gwasanaethu megin y ffowndri. I gryfhau’r cyflenwad adeiladwyd cronfa arbennig, Llyn y Mynydd, yng Ngwaun Cefnau uwchlaw Tan y Bwlch ym Mynydd Llandygái, ac ail gronfa lai yng Nghoed y Parc i reoli’r cyflenwad. Yn y Felin Fawr ailgyfeiriwyd gwely’r afon i ddanfon y llif, a dŵr gwastraff y peiriannau, yn gyfleus o dan y safle a heibio’r Felin Isaf i lifo’n ddirwystr i Afon Ogwen. Yn y chwarel, wrth i’r twll agor yn ddyfnach roedd angen dull effeithiol i gyrraedd at y gwahanol bonciau lle byddai gelltydd yn anymarferol, defnyddiwyd dyfais y tanciau dŵr. Yn y ddyfais hon cysylltwyd dwy siafft gyfochrog i bob tanc a chaets di-dalcen yn teithio yn y ddwy a phwysau dŵr yn y caets ar i lawr yn codi’r caets llawn ar i fyny. I weithio’r tanciau, a gyflwynwyd i’r chwarel gyntaf oddeutu 1850, agorwyd ffos bwrpasol i bibellu dŵr o gronfa fechan Llyn Owen y Ddôl a adeiladwyd ar Afon Marchlyn gan gyflenwi hyd at wyth tanc. Ymunai’r dŵr gwastraff ar waelod y siafftiau â’r prif draen y cyfeiriwyd ati yn gynharach.

Chwarel y Penrhyn yn 1850. Lithograff gan Day a’i fab, Casgliad Tirlun Cymru, trwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth.

Erbyn canol y ganrif yr oedd chwarel y Penrhyn wedi datblygu yn un gloddfa ar gynllun integredig: y twll a’r ponciau ar wyneb y Fronllwyd yn cyflenwi’r deunydd bras, a’r gwaith o hollti a naddu’r clytiau yn digwydd ar wastad eang ponc Red Lion. Yno hefyd y lleolwyd prif swyddfeydd gweinyddol y chwarel. Tu draw, yn gyrten symudol tua’r gorllewin, gogledd a’r dwyrain roedd y tomennydd rwbel, gwastraff y broses o ennill un dunnell o lechi defnyddiol i gan tunnell o wastraff. Erbyn chwedegau’r ganrif yr oedd goror y tomennydd wedi gorchuddio Llyn Meurig a chwalu cymuned Glan Meurig. Yn uno’r holl unedau yr oedd rhwydwaith o reiliau haearn i gynnal trafnidiaeth fewnol y chwarel ac o ganolfan y Felin Fawr, prif ganolfan cynnal a chadw’r gwaith, rhedai’r dramffordd geffylau i gysylltu â phorthladd Porth Penrhyn a marchnadoedd Prydain a’r byd. Erbyn canol y ganrif yr oedd llwyddiant masnachol y chwarel yn ei anterth. Gweithiai oddeutu 2,500 o ddynion yno gan greu elw o £100,000 y flwyddyn i’r perchennog bryd hynny, yr Arglwydd Edward Gordon Douglas Pennant.

Ffynonellau 

Pritchard, D. Dylan. 1942. The Financial Structure of the Slate Industry of North Wales, 1780-1830. Quarry Managers’ Journal, December 1942.

Roberts, T. Theo. 1999. Y Felin Fawr (Chwarel y Penrhyn) – ei hanes a’i rhamant. Dinbych.

Jones, Dafydd Glyn . 1999. Un o Wŷr y Medra. Dinbych.

Hughes, J. Elwyn a Hughes, Bryn. 1979. Chwarel y Penrhyn Ddoe a Heddiw. Caernarfon.

Ffos Coetmor

Mae ffos Coetmor yn tarddu ym mhen uchaf Gwaun Cwys Mai gan godi dŵr o Afon Ffrydlas. O’i tharddiad i’r man lle mae’n llifo i afon Ogwen mae’n mesur oddeutu pedwar cilomedr mewn hyd ac mae’n disgyn tua 280 metr mewn graddiant.

Y maen hirfain sy’n nodi rhaniad y dŵr yn Afon Ffrydlas a tharddiad Ffos Coetmor. Daw’r llun drwy ganiatâd o archif lluniau y diweddar Ifor Williams, Coetmor 

Nodir man ei tharddiad yn Afon Ffrydlas gan faen hirfain sy’n sefyll ar raniad y dŵr. Oddi yno mae’r ffos yn crymanu i gyfeiriad Bwlch Molchi cyn gwyro eto i ddilyn godre Moel Faban a disgyn i wastatir ysgwydd ddwyreiniol Dyffryn Ogwen yn Llidiart y Gweunydd. Yna mae’n llifo ar dir gwastad drwy Hen Barc i gyfeiriad Fferm Coetmor. O Goetmor i ymuno ag afon Ogwen mae ei chwrs yn gymharol fyr ond ar lan yr afon estynnwyd y ffos mewn addasiad diweddarach i lifo’n gyfochrog â’r afon hyd nes cyrraedd melin Coetmor gryn hanner milltir i’r gogledd.

Cwrs Ffos Coetmor o Wauncswysmai hyd at Felin Coetmor ar lan Afon Ogwen. Daw’r cynllun drwy gantiatâd David. A Jenkins, Llys Geraint, Bethesda.

Y cynllun cyntaf o Ffos Coetmor – addasiad David A Jenkins o fap William Earl – Plan of mountain and waste land in Llanllechid parish 1786. Mapiau Penrhyn PFA/6/182 drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor

 

 

 

Gwelir y cofnod cyntaf am y ffos yn 1786 ar fap o dir comin plwyf Llanllechid. Er hynny, mae’n  perthyn i gyfnod llawer cynharach yn hanes Dyffryn Ogwen, er nid i gyfnod y Rhufeiniaid fel sydd wedi ei nodi ar rai o fapiau’r Arolwg Ordnans. Er nad oes dogfennau i gadarnhau dyddiad ei ffurfio mae’n weddol bendant ei bod yn gysylltiedig â phlasty Canol Oesol Coetmor, sef cartref hen deulu pendefigaidd y gellir olrhain ei dras yn ôl i’r bymthegfed ganrif ac, yn ôl traddodiad, i gyfnod cynharach yn y drydedd ganrif ar ddeg. Nid oedd gan y plasty gyflenwad parhaol o ddŵr yn llifo i’r safle ac, felly, rhaid oedd goresgyn y diffyg drwy lunio ffos, a Ffos Coetmor oedd datrysiad y broblem. Yng Nghoetmor mae’r ffos yn llifo drwy Gae Llyn ac yno gwelir fod ei llwybr wedi ei gysylltu â dau hen gafn a fyddai yn y gorffennol pell wedi cynnal olwynion dŵr at wasanaeth y plasty hynafol. Pan adeiladwyd y Coetmor presennol oddeutu 1870 lluniwyd llyn arbennig ar gyfer y fferm wedi ei leoli i’r dwyrain ar ymyl Lôn Bach Odro.

Gwely ffos gynnar yng Nghae Llyn, Fferm Coetmor. Daw’r llun drwy ganiatâd o archif lluniau y diweddar Ifor Williams, Coetmor

Llyn corddi Fferm Coetmor ger Lôn Bach Odro

Dŵr o’r ffynhonnell hon oedd yn bwydo un olwyn ddŵr a safai wrth dalcen yr ysgubor, ac ynni o’r olwyn hon a oedd yn gyfrifol am droi holl offer y fferm ar gyfer dyletswyddau megis corddi a malu bwyd yr anifeiliaid. Dibynnai llawer o ffermydd Dyffryn Ogwen ar ynni dŵr i gyflawni eu dyletswyddau. Yn ogystal â bwydo fferm Coetmor yr oedd ffos Coetmor yn danfon dŵr i Dyddyn Sabel a Chae Ifan Gymro ac yr oedd nifer o ffosydd eraill yn yr ardal yn cyflawni’r un gofyn i ffermydd eraill. Dim ond olion nifer o’r ffosydd sydd i’w gweld megis creithiau ar y tir bellach. Er enghraifft derbyniai Tan y Foel ddŵr o Ffos Fawr Pantdreiniog a Bryn Owen ddŵr o ddyfroedd chwarel Bryn Hafod y Wern, a derbyniai hen weithdy Pont y Pandy ddŵr o Afon y Llan. Mae’n amlwg fod llawer mwy o’r ffosydd hyn i’w cofnodi yn y dyffryn.

Addasiad David A. Jenkins o gynllun Johnson, 1855 yn dangos yr argae ddŵr yn chwarel Llety’r Adar sy’n derbyn dŵr o Ffos Coetmor, drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor, Mapiau Penrhyn PFA/6/173, Volume of maps of Penrhyn Lands, Pandy Bridge to Tŷ’n y Maes

 

Chwaraeodd ynni dŵr ran eithriadol bwysig mewn sefydlu diwydiant cynnar yn Nyffryn Ogwen yn ogystal, ac fel y byddai’r disgwyl roedd lleoliad ger Afon Ogwen yn eithriadol ddefnyddiol. Ar lan yr afon yng Nghae Star y sefydlwyd stad ddiwydiannol gynharaf y dyffryn gyda ffatri wlân, melin gerrig, melin bwyd anifeiliaid, lladd-dy a bragdy ymhlith y cyfleusterau a ddibynnai ar ddŵr yr afon. Cyflenwai’r afon yn ogystal ynni i Chwarel y Penrhyn ac i Chwarel Dôl Goch, i felin Coetmor a’r pandy ym Mhont y Pandy a dŵr i droi y ddwy felin rawn a safai un o bob tu’r afon yn Nhal-y-bont. Yr oedd holl chwareli plwyf Llanllechid, ac eithrio Chwarel Tan y bwlch, hefyd yn ddibynnol ar ynni dŵr i’w gweithio, a threfnwyd ffosydd pwrpasol i’w cyflenwi. Tarddai ffos Coetmor o afon Ffrydlas i gyflenwi dŵr i chwarel Llety’r Adar; tarddai ffos fawr Pantdreiniog, eto o afon Ffrydlas, i gyflenwi chwarel Pantdreiniog, a tharddai ffos o afon bellennig yr Afon Wen yng Nghwm Caseg i chwarel Bryn Hafod y Wern.

Yr hyn sy’n wych yn Nyffryn Ogwen heddiw wrth gwrs yw bod cynllun newydd Ynni Ogwen ar droed i greu ffynhonnell ynni o ddyfroedd Afon Ogwen uwchlaw Ogwen Banc i gynhyrchu nid yn unig drydan ond hefyd er budd cymunedol ac amgylcheddol. Byddai cynllunwyr ffos Coetmor wedi bod yn gefnogol iawn i’r fenter ond yn rhyfeddu mae’n siŵr at gynnyrch y dechnoleg. ‘Trydan? … Beth ydy trydan’?

 

Ffynonellau

J.Ll.W.Williams a D.A.Jenkins.  1993. ‘Dŵr a Llechi ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda- agweddau ar ddatblygiad diwydiant yn Nyffryn Ogwen’. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 54. tt. 29-62.

J.Ll.W. Williams a D.A. Jenkins. 2010. ‘Ffos Coetmor: ffos ddŵr gynharaf Dyffryn Ogwen’. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 71, tt. 10-

Tramffordd y Chwarel

Cynllun tramffordd y chwarel o Black’s Guide to Wales, 1853, drwy garedigrwydd a chaniatâd Emyr Roberts, Bryn Derwen Bach

 

Adeiladwyd Ffordd y Lord ddiwedd y ddeunawfed ganrif yn bennaf er hwyluso danfon llechi chwarel Cae Braich y Cafn (chwarel y Penrhyn) i Aber Cegin. Sylweddolwyd yn fuan nad oedd seiliau’r ffordd yn ddigon cadarn i dderbyn traul y cannoedd o geffylau a throliau a’i tramwyai’n flynyddol. Cymhlethwyd y sefyllfa ymhellach yn 1797 pan gododd y Llywodraeth dreth o hyd at £2.5 swllt y chwarter ar geffylau. Nid oedd ryfedd felly fod dyfeisio dulliau rhatach a diogelach o symud nwyddau trwm o le i le yn fater o gryn bwysigrwydd i feistri diwydiant cyfnod cynnar y Chwyldro Diwydiannol. A phwy feddyliai fod Dyffryn Ogwen yn rhan o ‘labordy’ dyfeisgarwch technegau cludiant yn 1800? Y dewis i berchnogion y chwarel oedd adeiladu camlas neu dramffordd i gysylltu deupen y llwybr rhwng y gloddfa a’r porthladd yn Aber Cegin. Y cynllun cwbl chwyldroadol a ddewiswyd oedd adeiladu tramffordd a olygai y gallai un ceffyl dynnu o leiaf chwe wagen yn cludo hyd at dunnell o lechi yr un. O ganlyniad mae’r dramffordd a gynlluniwyd yn un o’r rhai cyntaf o’i bath a ddatblygwyd ym Mhrydain.

Llwybr tramffordd y chwarel yn 1801 drwy garedigrwydd a chaniatâd Owen G. Jones, Erw Las

Mae’n debyg mai Thomas Dadford oedd cyfarwyddwr y prosiect a hynny mewn cydweithrediad â Benjamin Wyatt, prif asiant stad y Penrhyn. Roedd Dadford yn gynllunydd enwog ac yn adeiladydd camlesi cynnar ac yn ddyfeisiwr arbrofol mewn ffyrdd haearn. Adeiladwyd tramffordd gynnar rhwng Aber Cegin a’r Felin Isaf yn Llandygái, ond gorchwyl anos oedd ei hymestyn i gyrraedd chwarel a oedd rai cannoedd o fetrau’n uwch na Llandygái. Mewn ardal o lethrau serth cynlluniwyd y dramffordd i ddilyn llwybr mor wastad â phosibl drwy ddyffryn Afon Ogwen o Goed y Parc i Landygái, ac oddi yno hyd wastadedd Tŷ Newydd at Bont Marchogion i gyrraedd Aber Cegin. Serch hynny yr oedd yn rhaid adeiladu tair gallt i gysylltu’r mannau gwastad, y gyntaf ohonynt yn Tanysgrafell, yr ail gerllaw Dinas a’r drydedd uwchlaw Pont Marchogion. Yr oedd pob gallt yn gweithio drwy ostwng tair wagen lawn i godi tair wagen wag gydag olwyn drwm yn dirwyn y ceblau ac yn rheoli eu gweithrediad. Gallasai hyd at ddeuddeg dyn yn unig reoli gwasanaeth yr holl dramffordd. Roedd safle cychwyn y dramffordd gerllaw Ogwen Banc yn ne-ddwyrain y chwarel ac o’r fan hon yr oedd yn chwe milltir a chwarter o hyd at Aber Cegin.

Rheiliau haearn ar drawstiau llechi a ffurfiai wely’r ffordd ac roedd bwlch o 0.6 metr rhwng y rheiliau. Mewn adroddiad yn 1803 meddai Wyatt wrth ddisgrifio ffurf yr olwyn: ‘The wheel made use of on this rail has a concave rim, so contrived in its form, and the wheels so fixed on their axles, as to move with the greatest facility in the sharpest curves that can be required’ .Yn yr un adroddiad mae’n cyfeirio at addasrwydd rheiliau oedd â wyneb hirgrwn iddynt i gadw’r olwyn yn ei lle yn hytrach na rhai fflat gyda chantel main ar un ochr, ond mae’n ychwanegu y gallasai ymyl finiog y rheilen greu niwed i garnau’r ceffylau. Mae’n bur debyg mai wagenni pren gyda phedair olwyn o haearn bwrw yn eu cynnal a ddefnyddiwyd a phob un ohonynt yn cludo llwyth o hyd at dunnell o lechi. Byddai trafnidiaeth o chwe thrên y dydd yn defnyddio’r dramffordd wedi eu trefnu’n ofalus i oddiweddyd ar y gelltydd rhwng y mannau gwastad. Golygai hyn y gallasai cyfanswm o hyd at 144 tunnell o lechi’r dydd gyrraedd y porthladd. Ceffylau oedd tywyswyr y wagenni, gyda dau neu bedwar yn arwain pob rhediad.

Agorwyd y dramffordd ym mis Mehefin 1801 gyda dau geffyl John Gruffydd Tŷ’n Clwt yn tynnu pedair wagen, ond cymaint oedd llwyddiant y cynllun hyd nes bod un rhediad yn 1866 yn cynnwys 55 wagen a’r llwyth oddeutu can tunnell. Yn 1841 adroddwyd – ‘the saving in power effected was such that…ten horses were found sufficient to conduct a traffic which had, on a common road, required four hundred’. Os llwyddodd y dramffordd yna bu’n gyfrwng i ddifetha bywoliaeth y ffermwyr hynny a ddibynnai ar logi eu ceirt a’u ceffylau i’r chwarel. Bellach gallai deuddeg dyn ac 16 ceffyl gario holl gynnyrch y chwarel i’r cei yn Aber Cegin. Dyma, wrth gwrs, fyddai dymuniad pob diwydiannwr a chyfalafwr gwerth ei halen, sef y gallu i wneud elw ar gorn y gweithiwr cyffredin – yr hyn a elwir yn Saesneg yn ‘progress’!

Ffynonellau

Boyd, J I C. 1985. Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford

Turner, Susan. 1975. The Padarn and Penrhyn Railways. Newton Abbot.

Wyatt, Benjamin. 1803. Repertory of Arts and Manufactures. 3 (2).

Porticos llechi

Portico Tyn Clawdd

Portico to fflat Stryd Cefnfaes

Portio’r Hen Dŷ ym Mhorth Penrhyn, Bangor

Un o nodweddion pensaernïol amlycaf pentrefi chwarelyddol Gwynedd oedd y portico llechi a warchodai’r drws ffrynt rhag y ddrycin. Erbyn heddiw ysgubodd drycin ail gynllunio nifer helaeth ohonynt o strydoedd pentrefi Dyffryn Ogwen ac ychydig o’r briwsion, megis, sy’n aros i gofnodi hanes eu datblygiad. Ar gyfrif brysiog, ac anghyflawn fe dybiwn, erys pedwar ar hugain portico llechi yn Nyffryn Ogwen: dau ym Mynydd Llandygái; un yn Nhregarth; dau yn Nhyn Lôn ger y Gelli, un ger Hendyrpeg; pump yn Gerlan; dau yn Hen Barc, a’r gweddill ym Methesda. Gellir ychwanegu wyth at y cyfanswm wrth edrych ar hen luniau o dai’r ardal ond nid oroesodd yr un o’r rhain.

Cynllun syml ac unffurf a oedd i’r portico. Byddai iddo ddau dalcen talsyth o bob tu i’r drws a tho crib yn arwain y glaw i’r naill ochr, er bod rhai enghreifftiau llai niferus sydd â tho fflat yn goron iddynt. Cysylltid y darnau llechi yn gadarn â’i gilydd â bolltau haearn. Mae’r talcenni yn blaen a diaddurn ond yn y mwyafrif torrir ar undonedd y cyfanwaith ag addurn syml a leolir yn y canol uwchlaw’r drws. Gall hwn fod yn addurn unigryw fel y pysgodyn ar bortico yn Stryd Cefnfaes neu’r tair saeth ar bortico ym Mynydd Llandygái, ond gall hefyd arwyddo gwaith cwmni seiri meini unigol. Enghraifft o hyn yw’r ffurf tarian fwa â llinell gyfochrog, sy’n nodweddu drws cefn y tŷ cyntaf yn Coetmor Mownt;  dau dŷ yn Stryd Cefnfaes; rhes o bump yn Stryd ‘Rallt, Gerlan; dau dŷ yn Hen Barc a dau fwthyn yn Nhŷ’n Lôn ger y Gelli. Yr un arwyddlun sydd i’w weld ar bortico pedwar tŷ yn Ffordd Carneddi, sy’n awgrymu mai’r un adeiladydd a adeiladodd yr holl res, ac ailadroddir yr arwyddlun ar bortico Haulfre yng Nghilfodan ac yn yr un enghraifft a oroesodd yn Llwybr Main, gan awgrymu fod yr holl dai hyn hefyd yn cyfoesi â Ffordd Carneddi.

Portico Tan y Coed, Bangor

Yn ganolog i hanes y portico llechi mae portico Tan y Coed ym Mangor, y mwyaf ei faint a’r mwyaf gosgeiddig ei ffurf gyda tho fflat uwchben gorchudd syml ar ffurf bwa dros y drws, a’r unig enghraifft y mae dyddiad ei adeiladu wedi ei nodi. Cynlluniwyd Tan y Coed yn 1810 gan Benjamin Wyatt, ysgrifennydd stad y Penrhyn yng nghyfnod Richard Pennant, fel ysbyty gyntaf yr ardal, sef y Caernarfon and Anglesey Local, ac fe fu’n agored tan 1834. Mae’n bur amlwg i ffurf portico gosgeiddig Lime Grove sef cartref Benjamin Wyatt wrth geg afon Cegin ddylanwadu ar gynllun Tan y Coed, er mai mewn bric, gyda dwy golofn ar naill ochr y fynedfa, ac nid mewn llechen y’i hadeiladwyd. Cynllunydd Lime Grove oedd Samuel Wyatt, brawd Benjamin, pensaer enwog yn Llundain a chefnogwr mawr defnyddio llechi pensaernïol o chwarel y Penrhyn yn ei adeiladau, gan wneud hynny mor gynnar â diwedd y ddeunawfed ganrif.

Y Felin Gerrig yng Nghoed y Parc oedd man cychwyn yr holl broses o ffurfio’r portico. Yno, datblygwyd dulliau o lifio a chaboli cerrig melin mawr eu maint, a’r llechi hyn oedd yn sail i wneuthuriad y portico. Dyddiad adeiladu’r felin oedd 1813, er bod lle i gredu fod darpariaeth ar gyfer trin cerrig melin yn dyddio i gyfnod cynharach fel mae tystiolaeth Samuel Wyatt yn ei awgrymu. Yn 1846 cyflwynwyd llifiau crwn a dulliau mwy modern o drin y cerrig melin yng Nghoed y Parc, addasiadau a arweiniodd at hwyluso prosesau masgynhyrchu yn y diwydiant. Wrth ystyried dosbarthiad y portico llechi cyfyd rhai cwestiynau diddorol. Yn gyntaf, a oes modd adnabod nifer o ffurfiau cynnar ymhlith y porticos? Yn ail, a ellir canfod newid yn y broses o lifio’r clytiau llechi yn ffurf orffenedig y portico? Yn olaf, a ellir rhoi trefn ar hanes datblygiad y portico o gofio mai briwsion yn unig sydd bellach yn cynrychioli’r nifer gwreiddiol?

Portico Tyn Clwt

Ymhlith y detholion gellir adnabod grŵp bychan a allai fod ymhlith y rhai cynharaf i’w datblygu. Nodweddir y rhain yn bennaf gan gynllun syml, ond unigryw, a pherthynant i dai unigol yn hytrach nag i res, a hyd y gellir canfod mae’r tŷ a’r portico yn cyfoesi. Ymhlith yr enghreifftiau cynharaf mae portico tafarn Tyn Clwt, sy’n dyddio i gyfnod y Ffordd Dyrpeg yn 1802, ac mae ffurf eithriadol syml portico bwthyn Gwêl Elidir yng Nghilfodan hefyd yn awgrymu ei hynafiaeth.

Portico Bryn Estyn

Rhaid cynnwys portico unigryw Bryn Estyn ym Mynydd Llandygái ymhlith y detholion yn ogystal. Nodweddir y portico hwn gan addurn tri phen saeth yn crogi am i lawr o fwa’r canopi, y saeth ganol yn fawr a’r ddau o bob tu yn llai. Ffurf crwm y bwa yw ei nodwedd bwysicaf er hynny, a gellir ei gymharu â phortico tebyg ei ffurf, ond sydd heb yr addurn, yn yr Hen Dŷ ar y cei ym Mhorth Penrhyn. Tybir fod y ddau dŷ yn dyddio i gyfnod cynnar yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg gan fod Bryn Estyn yn un o ffermydd cynharaf Mynydd Llandygái a’r Hen Dŷ yn cyfoesi â chyfnod adeiladu’r porthladd.

 

 

Gellir awgrymu fod portico Tyn Clawdd yn Nhregarth hefyd yn perthyn i’r grŵp cynnar hwn. Mae’n enghraifft eithriadol ddiddorol ar sawl cyfri. Mae i’r portico gynllun syml gyda tho brig yn gapan ar ei ben. Mae wyneb y llechen yn fras a heb ei lathru’n llyfn ac mae ansicrwydd ai nod cyllell ynteu lif gron a welir ar ymyl y talcenni. Dan y brig mae arwyddlun ar ffurf bwa dolennog gyda blaen miniog canol y bwa yn cyfeirio at i fyny, ac er mwyn pwysleisio cyfanwaith y cynllun ysgythrwyd llinell gyfochrog i ddilyn ymyl uchaf y bwa. Mae ffurf gywasgedig y bwa yn awgrymu y gallasai’r patrwm fod yn rhagflaenydd i’r holl arwyddluniau tebyg a berthyn i borticos diweddarach y fro. Addaswyd Tyn Clawdd yn dŷ dau lawr yn gynnar yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac mae’n bur debyg i’r addasiad gynnwys ychwanegu portico at yr adeilad newydd.

Perthyn dau bortico unigryw arall i’r grŵp cynnar hwn a’r ddau’r drws nesaf i’w gilydd yn Rhes Cefnfaes, Bethesda. Yn dra gwahanol i holl borticos eraill Dyffryn Ogwen nodweddir y ddau gan do fflat fel yn yr enghraifft gynnar yn Nhan y Coed. Yn ychwanegol, mae gan y ddau arwyddlun unigryw uwchlaw’r drws: un ar ffurf pysgodyn, a’r llall yn fwa pigfain tri onglog gyda hicyn bychan lawn mor onglog o bob tu ar gychwyn y bwa. Ystyrir fod y ddau bortico yn enghreifftiau cynnar o’u bath, ond cyfyd cwestiwn diddorol ynghylch eu lleoliad yn Rhes Cefnfaes. A yw’r ddau yn weddillion cyfres a fyddai wedi nodweddu’r stryd gyfan yn hanner cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg ynteu a ydynt yn ychwanegiadau diweddarach gan ddau gymydog y drws nesaf i’w gilydd, efallai er mwyn harddu stryd nad oedd portico yn rhan o’i chynllun gwreiddiol?

Portico to fflat Stryd Cefnfaes

Portico to fflat Stryd Cefnfaes

Mae dau bortico arall yn rhes Cefnfaes, ond nid ar y rhan wreiddiol o’r stryd a adeiladwyd ar dir stad Cefnfaes. Yn hytrach, perthynant i ddau dŷ un talcen (semi-detached) a adeiladwyd yn rhan o ddatblygiad diweddarach ar dir stad Penrhyn. Nodweddir y ddau bortico gan doeau crib; cynllun unffurf; toriad caboledig a llyfnder eu gorffeniad ac, yn bennaf oll, gan yr arwyddlun ar ffurf bwa dolennog islaw’r brig sy’n rhoi stamp ychwanegol i’r holl gynllun. Mae toriad yr arwyddlun yn gywir a medrus, ac yn bur debyg wedi’i dorri gan beiriant yn hytrach nag â llaw.

Portico to crib Stryd Cefnafes

Yn wir, gellir ystyried holl gyfanwaith y portico yn gynnyrch masgynhyrchu ac mae dosbarthiad eang y math hwn o bortico yn Nyffryn Ogwen yn cadarnhau’r awgrym. Cysylltir y portico bwaog yn bennaf â rhai o strydoedd y pentref a adeiladwyd yn chwech a saith degau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, megis Ffordd Carneddi, yr Allt Ucha yn Gerlan a Coetmor Mownt ym Methesda, ond cysylltir hwy hefyd â thai un talcen megis yn Nhyn Lôn, Hen Barc a Llwybr Main, gyda Heulfre yng Nghilfodan yr unig dŷ sengl. Gwelir un ychwanegiad at addurn porticos Ffordd Carneddi lle mae rhai yn arddangos cyfres o saethau ar grib y toeau. Mae’n debyg fod y porticos cymesur hyn felly yn gynnyrch y cyfnewidiau sylweddol a wnaethpwyd yn y Felin Gerrig ar ôl 1846, cyfnewidiau a roddodd derfyn bid sicr ar grefft y seiri meini annibynnol a fyddai wedi cynllunio’r porticos unigol cynnar.

Mae hanes y portico llechi yn codi nifer o gwestiynau na ellir eu hateb heb lawer mwy o ymchwil. Tybed a ystyrid y porticos cynnar yn symbolau o statws a chyrhaeddiad cymdeithasol yn ogystal â bod yn gysgod defnyddiol rhag y glaw a’r gwynt? Ac nid pawb a allai eu fforddio, bur debyg; bargod pren syml a gysgodai dai mewn strydoedd cynharach megis yn Nolgoch, Caerberllan a Braichmelyn. Mae’n debyg mai i bedwar degau a saith degau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg y gellir priodoli cyfnod bri y portico llechi yn Nyffryn Ogwen, ond eto nid pob tŷ yn y rhesi lle’r oedd rhai a feddai ar y cyfleuster. Pam, er enghraifft, mai dau dŷ yn unig yn Nhyn Lon sydd â phortico. Beth tybed oedd yn cyfrif am yr amrywiaeth yn y porticos: prinder arian efallai; diffyg statws cymdeithasol, ynteu newid mewn ffasiwn? Gallasant oll fod yn rhesymau dilys. Erbyn degawd olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg nid oedd y portico llechi yn rhan o bensaernïaeth y strydoedd a adeiledid bryd hynny. Bargod cyfansawdd o hyd y rhes gyfan oedd yn Rhes Gordon er enghraifft, a bargod unigol a roddwyd i bob tŷ yn Ffordd Tanrhiw, ac ni chafodd Rhes Elfed na bargod na phortico.

Ar ychydig iawn o ymchwil y seiliwyd rhai o’r damcaniaethau a gyflwynwyd yn y nodyn hwn, a gallasai gwybodaeth fanylach am y cysylltiad rhwng portico a dyddiad adeiladu rhai o’r tai a restrwyd chwalu’n deilchion yr holl ddoethinebu! Da fyddai cael rhagor o wybodaeth a syniadau gan ein darllenwyr yn hyn o beth.

Gwybodaeth

Sara Oliver, Tregarth

Ieuan Wyn, Carneddi

Ffynonellau

Hughes, Hugh Derfel. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda.

Roberts, T. Theo. 1999. Y Felin Fawr (Chwarel y Penrhyn); ei hanes a’i rhamant. Dinbych.

Cwm Idwal

Llyn Ogwen a Nant y Benglog, Llyn Idwal a Chwm Clyd o gopa’r Garn

 

Adam Sedgwick, Athro Daeareg, Prifysgol Caergrawnt

Dychmygwch eich bod yn ymweld â Chwm Idwal yn 1831 ac yn gweld dyn ar gefn ceffyl a nifer o fechgyn ieuanc yn casglu darnau o greigiau er mwyn iddo wneud astudiaeth fanwl ohonynt a’u cofnodi’n ofalus.Y gŵr oedd Adam Sedgwick (1786-1873), athro daeareg ym mhrifysgol Caergrawnt a chlerigwr ordeiniedig yn yr Eglwys Anglicanaidd yn ôl arfer y cyfnod. Y bechgyn ieuanc oedd ei fyfyrwyr, ac yn eu plith roedd llanc hynod ddisglair o’r enw Charles Darwin. Ystyriwch hefyd y cyfnod. Ym mhen gogleddol Nant Ffrancon yr oedd Richard Pennant yn gosod seiliau’r chwyldro diwydiannol yn chwarel Cae Braich y Cafn, ac ym mhen deheuol y dyffryn yr oedd rhai o feddylwyr academaidd amlycaf chwyldro dysg yn gosod sylfaeni’r gwyddorau naturiol ym meysydd daeareg ac esblygiad biolegol. Ystyrir Sedgwick yn un o dadau sylfaenol gwyddor daeareg fodern. Ef, yn dilyn ei waith yng Nghwm Idwal, a sefydlodd ddosbarthiad creigiau’r cyfnod Cambriaidd, a phriodoli’r enw Lladin ar Gymru i gyfnod eu ffurfiant. Roedd hynny yn union fel y rhoddwyd enwau llwythau Brythonig Cymru, yr Ordoficiaid a’r Silwriaid, i’r cyfnodau daearegol a ddilynodd. Digon yw nodi mai dosbarthiad y systemau hyn sy’n sefydlu trefn olyniaeth daeareg yr holl fyd erbyn hyn.

Charles Darwin yn 1838 yn ŵr ifanc 30 oed; braslun gan yr arlunydd George Richmond

Yn dilyn ei ymweliad â Chwm Idwal cerddodd Darwin o Nant Ffrancon i’r Bermo gan sylwi ar dirwedd a daeareg Eryri. Ychydig wythnosau yn ddiweddarach ymunodd â mordaith wyddonol y Beagle i Ynysoedd y Galápagos. Ar y fordaith sylwodd ar arfordir pegwn eithaf De America a gweld yno rewlifoedd yn llenwi’r dyffrynnoedd hyd at lannau’r môr a sylweddoli fel y gallasai grym nerthol y rhew drawsnewid y tirlun yn ei gyfanrwydd i greu mynyddoedd, dyffrynnoedd, llynnoedd a nodweddion ffisegol tebyg i’r rhai a welodd ar ei daith drwy Eryri. Digon yw nodi i ymchwil Darwin yn Ynysoedd y Galápagos arwain at gyhoeddi ei gyfrol enwog The Origin of Species a drawsnewidiodd holl gredo’r byd academaidd am esblygiad yr hil ddynol, ond stori arall yw honno na thrafodwn yn y fan hon. Mae’n ddiddorol nodi, er hynny, nad oedd Sedgwick, fel clerigwr ordeiniedig, yn fodlon derbyn damcaniaeth chwyldroadol Darwin am esblygiad y ddynol ryw.

Pe byddai Sedgwick yn fyw heddiw fe fyddai wedi rhyfeddu o wybod am hanes datblygiad y cyfnod Cambriaidd y gwnaeth ef gymaint i’w ddiffinio. Yn y cyfnod Cambriaidd, oddeutu hanner biliwn o flynyddoedd yn ôl, yr oedd uwch-gyfandiroedd Pannotia a Gondwana yn hollti yn hemisffer y de ac yn graddol symud i gyfeiriad hemisffer y gogledd.

Cynllun o gyfandiroedd symudol Gondwana yn ystod cyfnod y Triasig, tua 190 miliwn o flynyddoedd yn ôl

Yr oedd Gondwana i dorri i fyny i ffurfio Laurentia, Baltica a Siberia. Nid oedd planhigion yn tyfu ar wyneb y cyfandiroedd hyn gyda’r canlyniad fod gwyntoedd cryfion a glaw yn golchi gwaddodion oddi ar y tir i’r moroedd bas a oedd yn cylchu’r cyfandiroedd cynnar. Yn y môr yr oedd bywyd newydd yn ffynnu ar ffurf treiliobeitau (arthropodau môr) a brachiopodau (anifeiliaid morol di-asgwrn cefn) ac yn arwain at greu amrywiaeth o ffurfiau amlgellog gwahanol. Ar ddechrau’r cyfnod Cambriaidd yr oedd cyfres o ynysoedd folcanig ar hyd ymyl ogleddol uwch gyfandir Gondwana ac yn raddol daeth y rhain at ei gilydd i ffurfio micro-gyfandir Afalonia. Mae rhan o’r micro-gyfandir hwn yn cyfateb i’r hyn sydd heddiw yn ffurfio gogledd a gorllewin Cymru. Yn y cyfnod Cambriaidd yr oedd y rhan hon yn ymsuddo i ffurfio basn morol dwfn a dderbyniai waddodion a olchwyd i mewn iddi dros gyfnod o tua 150 miliwn o flynyddoedd. Mewn cyfnodau pan oedd dyfroedd y basn yn ddwfn dyddodwyd haenau o laid a mwd. Cafodd y dyddodion hyn eu hechdynnu a’u trawsffurfio yn y cyfnod Ordoficaidd a ddilynodd i ffurfio llechfeini Cambriaidd Eryri. Yn yr un cyfnod yr oedd grymoedd tebyg yn ffurfio basnau morwrol ar ymylon micro-gyfandir Laurentia ac mewn amser yr oedd y rhain hefyd i arwain at greu haenau’r llechfeini Cambriaidd yng Ngogledd America.

Llun o arfordir Tierra del Fuego heddiw gyda thirwedd a rhewlifau tebyg i rai Nant Ffrancon 14 mil o flynyddoedd yn ôl

Dyma felly yn fras iawn y cefndir daearegol i sefydlu diwydiant llechi Gwynedd a thaleithiau Vermont ac Efrog Newydd yng Ngogledd America. A dyma bontio’r gagendor rhwng hanner biliwn o flynyddoedd yn ôl pan oedd creigiau Cambriaidd Cwm Idwal, Eryri a Gogledd America yn eistedd dros begwn y de, a chyfnod diweddar y bedwaredd ganrif ar bymtheg pan aeth ymfudwyr o Fethesda a Gwynedd i sefydlu’r diwydiant llechi yng Ngogledd America. Pe gwyddai Richard Pennant am olud llechi Vermont siawns na fyddai wedi ceisio eu datblygu i ychwanegu at fuddsoddiad ei deulu ym mhlanhigfeydd siwgr y Caribî. Ond yn ystod cyfnod ei olynwyr yn Chwarel y Penrhyn yn bennaf yr ymfudodd llech gloddwyr Dyffryn Ogwen i ddatblygu golud llechi ardaloedd gogledd ddwyrain yr Unol Daleithiau. Mae’n rhyfedd meddwl sut y gall un rhan o’r byd ymelwa o wasgfa economaidd rhan arall o’r byd, a thrwy hynny greu cysylltiad rhwng dwy gymdeithas mewn dau gyfandir pellennig. Byddai Sedgwick wedi rhyfeddu o ddeall hynny bid sicr!

Ffynonellau 

Roberts, Brinley. 1978. O’r Ddaear Gyntefig hyd y Presennol: y perspectif daearegol. Y Creu, Gol. R. Gareth Wyn Jones a J. Ll. W. Williams. Y Gwyddonydd, Cyfrol 16, Rhif2/3, 82-95.

James, Evan L. 1978. Y Cyfandiroedd Symudol. Y Creu. Gol. R. Gareth Wyn Jones a J. Ll. W. Williams. Y Gwyddonydd, Cyfrol 16, Rhif 2/3, 96-103.

Parc Cenedlaethol Eryri/Ymddiriedolaeth Genedlaethol/Cyfoeth Naturiol Cymru (dim dyddiad) Pamffled –Taith Darwin trwy Eryri.

Llyn Meurig

Diflannodd Llyn Meurig o dan domennydd rwbel Chwarel y Penrhyn bron i ddau gan mlynedd yn ôl ond o bryd i’w gilydd mae’n mynnu anfon ei ddyfroedd i orlifo’r ffordd ger y fynedfa i Fryn Meurig.

Ardal Llyn Meurig yn 1768 lle gwelir safle chwarel Cae Braich y Cafn (y Penrhyn yn ddiweddarach) ar y chwith eithaf; dyffryn Afon Galedffrwd yn y canol; ardal Cilgeraint a Thanysgrafell ar y dde eithaf. O fap Arolwg y Penrhyn 1768, Archif Penrhyn Ychwanegol 2944, drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor.

Ar derfyn y ddeunawfed ganrif yr oedd ardal Llyn Meurig yn denu sylw arbennig oherwydd ei botensial diwydiannol mewn perthynas â datblygiad cynnar chwarel Cae Braich y Cafn. Ar y llethrau rhwng Hen Dyrpeg a Choed y Parc sefydlwyd nifer o dyddynnod, ac yn nyffryn y Galedffrwd uwchlaw Coed y Parc yr oedd clytwaith o gaeau bychan yn perthyn i bedwar tyddyn Cilgeraint. I’r de i gyfeiriad Llyn Meurig yr oedd pedwar tyddyn arall wedi’u sefydlu yn y Ddôl a Thŷ Du, a fferm fechan ym Mryn Llys. Mae enw un deiliad yn mynnu sylw arbennig sef William Williams. Ef oedd deiliad Tyddyn y Ddôl a oedd yn dyddyn o 14 acer, ac yr oedd hefyd yn rhan-ddeiliad pedwar rhandir arall gerllaw gan gynnwys rhandir mwyaf Cae Braich y Cafn a oedd yn 190 acer ei faint.

Yn 1765 arwyddwyd cytundeb rhwng stad y Penrhyn ac wyth deg o gloddwyr yn caniatáu iddynt godi llechi ar ffridd Cae Braich y Cafn. Mae enw William Williams y Ddôl yn ymddangos fel un o’r cloddwyr ac mae rhai o ddeiliaid eraill y tyddynnod a grybwyllwyd uchod hefyd ar restr y cloddwyr. Yn 1782 prynodd Richard Pennant brydlesau’r pedwar ugain cloddiwr am £2 yr un gan ddileu cytundeb gwreiddiol 1765. Galluogodd awdurdodi ei berchenogaeth ar y chwarel yn y modd hwn i Pennant ei throsi yn gyfundrefn gyflawn a oedd yn atebol i orchymyn un rheolwr. Y rheolwr hwnnw oedd William Williams, y polimath galluog o’r Tŷ Mawr yn Llandygái a chynllunydd cyntaf chwarel lechi integredig Cae Braich y Cafn. Dengys cynllun cyntaf y chwarel, sy’n dyddio o 1793,fod William Williams wedi ei datblygu yn gyfres o dyllau dyfnion i ddilyn prif hollt y graig tua’r gorllewin ac erbyn troad y ganrif yr oedd y gloddfa yn cyflogi hyd at dri chant o weithwyr. Y cwestiwn nad oes ateb pendant iddo ydyw ai William Williams y rheolwr, yw’r un dyn â’r llech gloddiwr cynnar yn chwarel Cae Braich y Cafn a oedd hefyd yn ddeiliad tyddyn y Ddôl?

Ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach, ac yntau ar ymweliad i ryfeddu at chwarel Cae Braich y Cafn yng nghwmni Richard Pennant, awgrymodd Doctor Clever, Esgob Bangor ar y pryd, y dylai’r perchennog adeiladu eglwys er ‘ymgeledd gymwys’ i eneidiau’r gweithlu. Derbyniodd Pennant yr awgrym ac adeiladodd eglwys ar gwr y chwarel ger Llyn Meurig a’i galw yn eglwys Sant Anne yn enw ei wraig Anne Susannah. Mae’n bur debyg y cynlluniwyd yr eglwys gan Benjamin Wyatt a chyfeiriwyd ati gan Fenton fel adeilad a oedd yn cyfuno ‘simplicity with elegance’.

Manylyn o lechen gerfiedig 1836 sy’n dangos Eglwys Sant Anne ger Llyn Meurig mae’n debyg; delwedd o lyfr Llechi Cerfiedig Dyffryn Ogwen, Gwenno Caffell, 1983.

Credir bod darlun syml ohoni, a’r unig gofnod darluniadol, wedi’i gofnodi ar un o bentanau llechi cerfiedig Dyffryn Ogwen. Yng nghysgod y llyn a’r eglwys datblygodd cymuned wladaidd yn y blynyddoedd canlynol. Gellir amgyffred ei llwyddiant drwy graffu ar fap a gyhoeddwyd yn 1841 sy’n dangos lleoliad yr eglwys mewn perthynas â hyd at un ar bymtheg o dai a bythynnod. Yr oedd rhai o’r unedau hyn mewn rhesi bychan ac eraill yn wasgarog, ond yr oedd pob un wedi’i gysylltu â gardd neu lain o dir at eu defnydd.

Ardal Llyn Meurig yn 1841. Rhan o fap Penrhyn Ychwanegol PFA/6/166, drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor.

Cyn pen ugain mlynedd wedi cyhoeddi’r map yr oedd cymdeithas wladaidd Llyn Meurig wedi’i dryllio yn llwyr wrth i domennydd rwbel chwarel y Penrhyn, behemoth y chwyldro diwydiannol, ei thraflyncu yn llwyr. Erbyn hynny nid hon oedd chwarel William Williams ond yn hytrach greadigaeth ei olynydd James Greenfield, ac yn sgil y datblygiad hwn y sefydlwyd pentref Bethesda. O bryd i’w gilydd er hynny, bydd Llyn Meurig yn deffro i dalu’r pwyth yn ôl am feiddio ei orchuddio gan domennydd un o chwareli llechi mwyaf y byd.

Ffynhonnell 

Jones, Dafydd Glyn. 1999. Un o Wŷr y Medra. Dinbych.

Llyn Coch

 

Llwybr ffosydd Dyffryn Ogwen drwy ganiatâd David Jenkins

Llyn Coch yw’r gronfa fwyaf o’r ddwy a adeiladwyd yn arbennig i gyflenwi dŵr i weithio peiriannau chwarel Bryn Hafod y Wern uwchben Llanllechid. Lleolwyd y chwarel ar dalcen cyfyng o dir y Goron a oedd yn ymwthio allan i gyfeiriad y gorllewin ac yn ffinio â thiroedd stad y Penrhyn ar ei dwy ystlys yn y blaen. Lleolwyd y ddwy gronfa ar y ffridd i’r dwyrain o’r chwarel.

Llyn Coch

Llyn Coch ar y dde, Llyn Isaf a Chwarel Bryn, drwy ganiatâd Roland Flook

Mae cronfa Llyn Coch yn mesur oddeutu 150 medr mewn lled a 100 medr mewn hyd.  Gwarchodir y llyn o’i fewn gan glawdd uchel o bridd a meini. Yn nes at y chwarel lleolwyd yr ail gronfa, Llyn Isa, sy’n llawer llai ei maint ond â gwrthglawdd uchel yn diogelu’r dŵr.

Bwriadwyd y cronfeydd i gyflenwi dŵr i yrru peiriannau’r chwarel, ac mae’n debyg bod un, o leiaf, o’r ddwy gronfa wedi’i hadeiladu rhwng 1846 ac 1849. O ystyried cynllun y chwarel credir mai Llyn Isa oedd y gronfa gyntaf i gael ei hadeiladu a hynny i yrru olwyn ddŵr a oedd yn gweithio gallt a gysylltai â phen gogleddol twll y chwarel. Wrth i’r gloddfa ddatblygu a bod gofyn am gyfaint cryfach o ddŵr i yrru’r peiriannau, adeiladwyd cronfa Llyn Coch ar safle llawer uwch ar y ffridd i gyflawni’r gofyn ychwanegol. Ar un cyfnod yr oedd pedair olwyn ddŵr yn gyrru peiriannau dwy allt a’r pympiau a oedd yn sychu’r twll. Cysylltir cyfnod olaf datblygiad y chwarel ag adeiladu’r allt anferth a gynlluniwyd i godi rwbel i ben uchaf y tomennydd. Dibynnai gyriant yr allt hon ar bwysau dŵr yn y tanc llawn am i lawr yn gwrthbwyso’r llwyth cerrig ar y ffordd i fyny. Adeiladwyd cyfres o bentanau llechi uchel i gynnal y cafnau a drosglwyddai’r dŵr o’r gronfa i ben y domen uchaf, ac fe welir nifer o’r rhain ar ben y domen fel crib hen geiliog hyd heddiw.

Problem fwyaf chwareli plwyf Llanllechid oedd eu bod oll heb gyflenwad digonol o ddŵr ar gyfer eu hanghenion, problem na tharfodd ar ddatblygiad chwarel fawr y Penrhyn ym mhlwyf Llandygái lle harneisiwyd Afon Ogwen ac Afon Galedffrwd i ateb ei dibenion. Ym Mryn Hafod y Wern yr oedd Afon Llan yn llawer rhy fychan i gyflawni ei gofynion a olygodd fod rhaid i’w pherchnogion gyrchu dŵr o ben pellaf Cwm Caseg gryn bedair milltir a hanner o safle’r chwarel.

Afon Wen (ar y chwith), Soglog, Foel Grach, Carnedd Llywelyn, Yr Elen ac Ysgolion Duon i’r dde yng Nghwm Caseg. Llun o archif Ifor Williams, Coetmor drwy ganiatâd.

Tarddle’r cyflenwad oedd Afon Wen ger Buarth Carreg Gath. Adeiladwyd ffos oddi yno i ddilyn cyfuchlin 1700 metr hyd lethrau’r Aryg a’r Drosgl cyn gwyro dros dalcen Mynydd Moel i gyrraedd at Allt Mawn yng Ngwaun Cwys Mai.

 

Ffos Bryn yn croesi Allt Mawn yn y cefndir ac yna ar gopa Llefn drwy ganiatâd Roland Flook

Yno rhoddwyd y ffos agored mewn pibellau clai rhag ei bod yn dwyn dyfroedd Afon Ffrydlas a glustnodwyd ar gyfer gweithio peiriannau chwareli Pantdreiniog a Llety’r Adar ym mhentref Bethesda. O ysgwydd Llefn disgynnai’r ffos i gyflenwi’r ddwy gronfa islaw. Oherwydd bod dŵr yn cael ei golli o’r ffos wrth i ffermwyr a physgotwyr lleol ei bylchu’n fwriadol, cyflogwyd gofalwr i’w gwarchod ac adeiladwyd cwt ‘mochal’ arbennig ar ei gyfer ar ysgwydd Llefn. Y ffos hon, er mor ddistadl ei golwg, yw un o ryfeddodau cudd diwydiant y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn Nyffryn Ogwen.

Lleoliad cyfyng y chwarel ac agosrwydd at dir y Penrhyn oedd y pennaf resymau dros gau’r chwarel yn 1889. Er hynny, mae’r amgylchiadau yn eithriadol gymhleth ac yn anodd eu dehongli’n gywir. Yn 1858 prynodd stad y Penrhyn ran helaeth o dir comin y Goron ym mhlwyf Llanllechid a oedd yn cwmpasu mynydd-dir uwch rhwng Carnedd Ddafydd yn y de a  Moel Wnion a’r Gyrn yn y gogledd. Ynghlwm â’r pryniant yr oedd yr holl hawliau perthynol ynghylch rheoli a datblygu’r tiroedd hyn. Golygai hyn fod gan y Penrhyn yr hawl i reoli rhediad y dŵr yn y parthau hyn, ac mewn achos llys yn erbyn perchnogion y chwarel yn 1880 enillodd y stad yr hawl i atal y cyflenwad pe dymunai. Mae’n anodd deall paham y cymerodd y Penrhyn gymaint o amser i weithredu’r hawl hwn a thagu datblygiad y chwarel o’r cychwyn cyntaf. Nid achos yn ymwneud â’r dŵr oedd y rheswm dros ddod a’r gwaith i ben yn y diwedd ond yn hytrach ffrwgwd cyfreithiol arall a alluogodd y Penrhyn i orfodi cau’r chwarel yn derfynol yn 1889.

Ffynonellau

Hughes, Hugh Derfel. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Williams, J.Ll.W., Jenkins, D.A.  1993. Dŵr a Llechi ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda- agweddau ar ddatblygiad diwydiant yn Nyffryn Ogwen. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 54. tt.29-62.

Williams, J.Ll.W., Jenkins, D.A.  1994. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda. Rhan 1. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 55. tt. 47-70.

Williams, J.Ll.W., Jenkins, D.A.  1995. Rhai nodiadau ychwanegol ar  Chwarel Bryn Hafod y Wern. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 56. tt. 87-107.

Y Beudy Newydd

Y Beudy Newydd (daw’r llun drwy ganiatâd Roland Flook)

Ar daith i’r Gyrn heibio godre Moel Faban fe welwch adeilad unig yn sefyll ar ffin eithaf stad Cefnfaes a thir agored y Goron yng Ngwaun Cwys Mai. Mae’r adeilad bellach heb ei do ac fe’i defnyddir fel rhan o gorlan i ddefaid. Cyfeirir ato fel y Beudy Newydd ond o edrych yn fanwl fe welwch fod gan yr adeilad gynllun arbennig. Mae iddo ystafell eang yn y canol, ystafell fechan yn ei ben gogleddol a chlamp o fur cerrig a phridd yn gwarchod mur y gorllewin. Yr adeilad hwn oedd cwt ffrwydron W. J. Parry, asiant i gwmni Nobel a chyflenwr ffrwydron mwyaf llwyddiannus Gogledd Cymru yn ystod degawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Cychwynnodd Parry ar ei yrfa fel gŵr busnes yn 1864 gan sefydlu ei hun yn gyfrifydd ariannol a masnachwr cyffredinol ym Methesda. Dengys ei hysbyseb yn Sutton’s Directory (1889/90) y gallai gyflawni holl anghenion adeiladu’r pentref, a mwy: ‘General Merchant – Iron, Lead,  Steel, Chains, Nails, Timber, Bricks, Tiles, Cement, and Lime; oils, paints, ropes, asbestos and hemp packing; grates, ranges, landers, and general ironmongery; powder, fuse caps,&’. Lleolwyd ei iard ar dir tomennydd rwbel hen chwarel Llety’r Adar ar safle a oedd yn rhan o orsaf a iard nwyddau y rheilffordd ym mhen gogleddol y pentref. Fel y nodwyd uchod ei fasnach fwyaf proffidiol oedd ei asiantaeth ffrwydron a phylor du ar gyfer cwmni Nobel o Glasgow. Enillodd yr asiantaeth yn 1877 a gwasanaethai chwareli llechi Arfon a Dyffryn Conwy; chwareli calchfaen Penmon; chwareli gwenithfaen Penmaenmawr; mwyngloddiau plwm Dyffryn Conwy a rhai o gynlluniau peirianyddol mwyaf y gymdogaeth, megis cynllun ehangu porthladd Caergybi. Ei archeb bwysicaf oedd i werthu ffrwydron i Chwarel y Penrhyn, archeb a oedd, o’i hennill yn 1875, yn cyfrannu ar gyfartaledd £1762 y flwyddyn i’w goffrau. Yn ddirybudd yn 1892, terfynwyd y cytundeb gan yr Arglwydd Penrhyn, perchennog y chwarel a phrif elyn gwleidyddol  Parry, a hynny yn bennaf oherwydd ei weithgareddau gydag Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru. Stori arall yw honno nad yw’n gwbl berthnasol i hanes y cwt ffrwydron yng Ngwaun Cwys Mai. Cewch wybod rhagor am yr anghydfod rhwng Parry ar Arglwydd Penrhyn yn y cofnod am y Farchnad.

Mwy perthnasol fyddai gofyn pam fod Parry wedi dewis safle mor anghyfleus yn storfa i’w gynnyrch ffrwydrol? Ceir yr ateb yn yr Herald Gymraeg , rhifyn Hydref 20fed,1896:

Fflamio a Ffrwydro :‑Dinystrio Coetmor Yard. Golygfa frawychus yn Methesda.

Yn fuan wedi deuddeg o’r gloch, brydnawn Mercher, brawychwyd trigolion Bethesda gan y newydd fod ystorfa eang yr Henadur W.J.Parry ar dan, a mawr oedd y dychryn oblegid y gwyddid fod yn y lle swm o dynameit a phylorau eraill yn arfer cael eu cadw yno….Torodd y tan allan yn un o’r ystafelloedd canol….. Tybir mae casgen o olew gymerodd dan rywfodd, ac wedi i’r fflamau gyneu unwaith, buan yr ymledasant, fel ag yr oedd yr holl le …yn un goelcerth. Daeth Mr Robert Thomas, Coetmor, i’r lle yn ebrwydd, a charlamodd ar gefn ei farch i hysbysu Mr Parry a chwarelwyr Pantdreiniog,  Daethant yno ar unwaith, yn nghyda’r holl ddynion oedd yn gweithio ar adeilad yr ysgol ganolraddol, a channoedd eraill o bob rhan o’r dref. Dechreuwyd ar unwaith ar y gwaith o geisio achub hynny ellid o’r nwyddau, a theilynga pawb y ganmoliaeth uchaf am y dewrder a ddangosasant wrth ymladd a’r elfen ddinystriol.  Gwyddent yn dda fod ar y pryd swm o bylor yn cael ei gadw yn rhywle yn yr adeiladau, a chan fod y foreman oddicartref ni wyddent pa mor agos y gallai y tan fod oddiwrth y dynameit.  Buwyd am beth amser mewn penbleth yn methu a chael dwfr, ond er yr holl beryglon anturiodd nifer o ddynion i mewn i’r lle, a chludwyd y llyfrau a rhan o’r nwyddau i ddiogelwch, yn nghyda’r dodrefn. Gan fod cymaint o goed ac olew yn y lle gellir dychmygu gyda pha gyflymdra yr oedd y tan yn ymledu. Er hyn i gyd, gweithio yn ddiwyd yr oedd y dynion drwy bob perygl.  Yn ffodus iawn, daeth Mr Parry i’r lle mewn pryd i rybuddio y dynion i ddianc ymaith yn ddiymdroi, gan fod y tan wedi cyrraedd y lle yr oedd y dynameit.  Erbyn hyn yr oedd yr holl dref wedi codi mewn braw, a phawb oedd yn byw yn y tai cylchynol wedi dianc am noddfa i rywle o gymdogaeth yr ystorfa.  Rhybuddiwyd bawb i gadw yn glir ar yr heol hefyd.  Yr oedd y gerbydres ar ddyfod i mewn, ac attaliwyd hi bellder cyn cyrraedd yr orsaf. Gyda hyn wele dwrf arswydus.  Yr oedd y twrf y fath na chlybuwyd ei debyg yn yr ardal yng nghof neb sydd yn fyw,  Dywedir ei fod i’r glywed am filltiroedd.  Teimlwyd yr ysgytwad yn Upper Bangor.  Ni chreodd dim y fath fraw yn Methesda;  crynai pob man, maluriwyd ffenestri yn mhob cyfeiriad, ac yr oedd pennau y tai o amgylch yn Station‑road, wedi eu niweidio yn enfawr. Cafodd ty Mr Richard Owen, y gof, ei niweidio, a chafodd yr efail ei rhydyllio.  Cyrhaeddai’r effeithiau gan belled a’r Cafe, a gwnaed niwed i orsaf y rheilffordd.  Ni raid dywedyd fod yr holl ystordy yn gydwastad a’r llawr mewn canlyniad i’r tan a’r ffrwydrad, ac yr oedd yr olwg ar y lle yn dangos fod y tan wedi gwneuthur difrod aruthrol.  Gellid gweled malurion wedi eu lluchio i bellder mawr.  Chafwyd hyd i rai darnau yn ymyl Ty’n clwt ‑ pellder o tua chwarter milltir. Yr hyn sydd bron yn wyrthiol yw na chollodd neb ei fywyd, ac na anafwyd neb yn nglyn a’r tan na chan y darnau a luchiwyd gan y ffrwydriad.  Priodolir hyn yn fwyaf neillduol i’r ffaith fod y pylor yn y rhan bellaf i’r adeiladau, ac felly mewn lle mwy agored.  Pe buasai y malurion wedi eu lluchio i’r cyfeiriad cyferbyniol, gallasai y canlyniadau fod yn fwy difrifol. Anfonwyd i Fangor am y tan‑ddiffoddwyr, a daethant yno mewn ychydig iawn o fynydau, ond yr oedd y ffrwydriad newydd gymeryd lle erbyn hyn.  Llwyddasant i ddiffodd y tan yn ebrwydd, er fod y coed yn cyneu ar ol y ffrwydriad.  Y mae’r olygfa yn awr ar y malurion yn hynod dorcalonus. Cydymdeimlir yn fawr a theulu caredig Coetmor Hall yn ngwyneb y trychineb.  Dywedir fod y golled oddeutu £3000.

Ychwanegodd gohebydd y North Wales Chronicle fod y golled wedi ei yswirio hyd at hanner y gost. Wedi ymchwiliad, cafwyd mai achos y danchwa oedd fod un gasgen betrol tu mewn i’r adeilad, a thair arall y tu allan i’r storfa ffrwydron ac yn ôl yr asesydd difrod o Lerpwl, torrai hyn amodau’r polisi yswiriant. Cwmni’r Alliance oedd yswirwyr yr iard, a Parry oedd cynrychiolydd y cwmni ym Methesda, ac fel asiant i stad y Cefnfaes roedd wedi sicrhau fod yswiriant hanner pentref Bethesda yng ngofal y cwmni. Trwy ryfedd ffawd a graslonrwydd rhyfeddol y cwmni, penderfynwyd digolledu hanner swm y golled i Parry. Un o’r amodau oedd na châi storio ffrwydron yn iard y stesion mwyach er diogelwch y pentref ac y byddai raid cynllunio storfa i gadw pylor du a’r ffrwydron mewn ystafelloedd ar wahân. A dyna’r rheswm paham fod yr adeilad yn sefyll yn unigeddau Gwaun Cwys Mai. Ewch i’w weld, ond gofalwch fod gennych yswiriant cyn mynd!

Ffynonellau

Williams , J. Ll. W. 1997. ‘Two powder magazines in the parish of Llanllechid, Bethesda, and their significance in the industrial turmoil of the late nineteenth century.’ Gwynedd Ddiwyiannol  3, tt.7-17.

Williams, J. Ll. W. 2005.’W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda: Portread o Gyfrifydd, Masnachwr a Hapfasnachwr Cymreig yn negawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg.’ Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 66, tt. 37-167.

Llyn Tsieini

Twmpath a choed ym Mryn Derwen sy’n nodi cwrs twnnel tanddaearol

Dros y ffordd i’r fynedfa i Fryn Derwen rhwng Grisiau Cochion a’r Felin Fawr mae twmpath enfawr yn sefyll yn y cae. Mae wal gerrig yn ei gynnal a choed pinwydd yn ei orchuddio ac ym mhen arall y cae dan gysgod tomen rwbel y chwarel mae twmpath cyfatebol wedi’i leoli.

Terfynell y ffos ddŵr yng Nhanysgrafell

Mae’r ddau dwmpath yn nodi cwrs twnnel tanddaearol a oedd yn codi dŵr o Afon Ogwen ym Mhont Ogwen, yn ei gario i’r chwarel ar gyfer gweithio’r peiriannau yno, ac yna yn ei arllwys yn ôl i Afon Ogwen yn Llyn Tsiaeni islaw Tanysgrafell. Cynlluniwyd y ffos hefyd i waredu holl ddŵr wyneb y chwarel, ac yn arbennig y dŵr a oedd yn cronni yng ngwaelod y twll. Yn wreiddiol yr oedd modd cyrraedd at y ffos danddaearol o’r twmpathau uchod, ond bellach mae’r mynedfeydd wedi’u cau. Yn Nhanysgrafell mae’r ffos yn dod i’r wyneb drwy fwa llechi yn y derfynell ac yn llifo ymlaen am ganllath olaf y daith fel ffos agored hyd nes cyrraedd glan Afon Ogwen. Yno yr oedd cadwyni o haearn yn rheoli fflodiart y ffos, trefniant nad yw’n weithredol bellach, er bod rhai o’r cadwyni i’w gweld ar y lan gyferbyn.

Llyn Tsieini

Cloddiwyd y ffos yn 1847 gan griw o fwyngloddwyr a ddaeth i’r ardal o Ferthyr Tudful. Perthynent i enwad y Mormoniaid a sefydlwyd capel ganddynt ym Mhenygraig. Mae’r capel bellach yn ddau dŷ yn Stryd John ond mae plac gwag ar y mur uwchlaw yn nodi mai hwn oedd safle capel Bryn Salem. Nid arhosodd y Mormoniaid yn hir ym Methesda, arhosiad byr o lai na deng mlynedd, cyn codi eu pac ac ymfudo at eu cyd addolwyr yn Salt Lake City yn yr Unol Daleithiau.  Meddai Huw Derfel Hughes, mewn cyfeiriad deifiol at eu  crefydd dan bennawd Saint y Dyddiau Diweddaf ‘yr oeddynt yn fwy o wrthrychau tosturi nag i ddigio wrthynt ac yn eu pregethau yn gyffredin bradychent fwy o’r ffŵl nag o’r cnaf … cyn i fechgyn y gloddfa eu cael yn brin’.

Capel y Mormoniaid yn Stryd John

Ffynhonnell

Derfel Hughes, Hugh. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda.