Chwarel Bryn Hafod y Wern

Cynllun y domen uchaf yn edrych i gyfeiriad y gorllewin yn dangos rhesi ei gwneuthuriad a’r pentanau llechi ar ei brig.

Chwarelwyr lleol profiadol a ddarganfu nifer o chwareli llechi ym mhlwyf Llanllechid, ond nid hwy a’u datblygodd. Diffyg cyfalaf oedd gwraidd y broblem, a darganfod ffynhonnell gyson a fyddai’n gwarantu llwyddiant. Mae hanes datblygiad chwarel Bryn Hafod y Wern yn cyfrannu at y dystiolaeth. Agorwyd y chwarel yn 1817 gan George Hay Dawkins Pennant wrth aros i dderbyn olyniaeth y Penrhyn wedi marw ei ewythr Richard Pennant yn 1808. Meddiannodd barsel o dir y Goron ar brydles a gwariodd yn helaeth ar y datblygiad, ond heb lwyddiant. Daeth y fenter i ben yn 1824. Ym mhen ysbaid cymerwyd y chwarel gan gwmni Trimmer o Lundain, cwmni cynhyrchu teils pridd ar gyfer toi yn ne Lloegr gyda’r bwriad o ehangu ei marchnad drwy fod yn berchen ar chwarel lechi.. Byrhoedlog oedd eu harhosiad ac yn 1845 sefydlwyd cwmni y Royal Bangor Slate Company gan griw o ‘adventurers’ o Lundain ond, er gwario yn helaeth ar ddatblygu’r gloddfa, methiant fu’r ymdrech.

Erbyn 1873 yr oedd y chwarel dan ofal rhyw Mr Caliver ar brydles gan y cwmni uchod. Yn 1873 sefydlwyd cwmni ‘The Bangor Slate Company’ dan oruchwyliaeth rhyw Mr Cooke ac yr oedd ef yn dal yn ei swydd pan newidiwyd enw’r cwmni i’r ‘New Bangor Slate Company’ yn 1876. Caewyd y chwarel yn derfynol yn 1885 gyda Cooke yn rheolwr ond bellach, oherwydd colledion ariannol enfawr, banc o Gaer oedd yn rheoli’r fenter. Rhwng 1817 ac 1885 yr oedd yr holl gwmnïau wedi gweithio’r chwarel ar brydles gan y Goron, ond yn y flwyddyn ganlynol llwyddodd y banc i brynu hawliau’r Goron. Y bwriad oedd gwerthu’r chwarel i’r Arglwydd Penrhyn gan ei fod wedi dangos diddordeb ynddi, ond er dod i gytundeb gwrthododd George Sholto Douglas Pennant anrhydeddu ei ran ef o’r fargen. Arweiniodd hyn a achos cyfreithiol yn 1889 a gollwyd gan y Penrhyn gan eu gorfodi i brynu’r chwarel. Doedd dim bwriad gan y Penrhyn i’w gweithio a dywedir mai’r prif reswm dros y pryniant oedd er mwyn ei chau yn derfynol fel na fyddai gwesteion yn holi ai hon oedd chwarel y Penrhyn a oedd i’w gweld o’r castell yn Llandygái. Sut mae plethu’r wybodaeth amherffaith a chyfnewidiol uchod â chynllun y chwarel fel nodwedd amlwg yn nhirlun ardal Llanllechid heddiw?

Prif dwll y chwarel gyda hafn gallt y gogledd ar ganol cefn y llun

O holl fân chwareli Dyffryn Ogwen chwarel y Bryn yw’r fwyaf diddorol gan fod ei chynllun yn weddol gyflawn ac y gellir defnyddio nifer bychan o ddogfennau i geisio olrhain ei datblygiad. Agorwyd y chwarel ar drwyn cyfyng o dir y Goron yn ymestyn i’r gorllewin a amgylchynwyd ar bob ochr ac eithrio’r gogledd gan dir stad y Penrhyn. Yr oedd y cyfyngiad hwn yn effeithio ar ddatblygiad y chwarel mewn dwy ffordd. Yn gyntaf, ni ellid ymestyn y gloddfa i ddatblygu’r haenau llechi yn y gorllewin na’r de orllewin a olygai fod yn rhaid agor twll eithriadol ddwfn i weithio’r chwarel yn llwyddiannus. Yn ail, gorfodid codi cyfran helaethaf rwbel y twll yn groes i ddisgyniad naturiol y tir i gyfeiriad y de, gan greu problemau gweithredol anodd a chostus i’r perchnogion. Y drydedd broblem, ac un a drafodwyd mewn ysgrif flaenorol, oedd bod safle’r chwarel ymhell o darddiad digonol o ddŵr i weithio ei pheiriannau, gwendid a orfododd greu ffos o Gwm Caseg gryn bedair milltir i ffwrdd i gyrchu dŵr i ddau argae a leolwyd ar y llethr i’r dwyrain o’r chwarel.

Perthyn trefnusrwydd arbennig i gynllun y chwarel. Lleolwyd y twll yn y gogledd orllewin, a threfnwyd y tomennydd rwbel yn ddwy uned i ymestyn i’r de a’r dwyrain. Gellir rhannu’r tomennydd yn ddwy adran – tomen y de sydd â dau lawr yn perthyn iddi (llawr 1, 2), a thomen y dwyrain gyda thri gris i’w chyfansoddiad (gris (a), (b), (c)). Saif prif wastad gweithio’r chwarel ar ymyl de ddwyrain y twll.  Erys nifer o nodweddion amlwg sy’n gysylltiedig â pheirianwaith ei gweithio a chadarnheir y rhain mewn gwahanol gynlluniau o’r chwarel. Gellir eu rhestru fel a ganlyn – dwy allt yn agor i’r twll (North Quarry Incline, Engine Incline), safle i bedair olwyn ddŵr (olwynion A, B, C a D), cwt  peiriant ager, y Water Balance incline, dwy bont (pont gorbel a phont (o)), a sylfaen i ddau beiriant codi (pentan mawr a phentan lifft). Yn ychwanegol lleolwyd dwy gronfa ddŵr ar y llethr i’r dwyrain o’r chwarel Nodir y nodweddion ar y cynllun isod.

Gellir crynhoi datblygiad y chwarel i dri chyfnod, ond nodir fod amheuaeth ynghylch cydberthynas rhai o’r nodweddion yn ogystal â’u safle yn y fframwaith hanesyddol.

1. Cyfnod y sefydlu hyd at 1856.

Twll y chwarel gyda hafn gallt y de ar ymyl de y llun. Llun o archif Ifor Williams

Ar ddechrau’r cyfnod cyfres o dyllau o wahanol feintiau a oedd ar y safle cyn eu crynhoi yn ddau, sef y Prif Dwll a thwll y Green Vein yn y gogledd.  Awgrymir fod lefel wedi ei dorri ym mhen deheuol y prif dwll i’w gadw’n sych, er mae’n amlwg na  thorrwyd hwn yn ddigon isel i weithio’n effeithiol. Erbyn 1850 awgrymir fod pwmp yn codi dŵr o’r twll  gydag olwyn ddŵr B  (A) yn ei wasanaethu. Yr oedd dwy allt yn cysylltu â’r ddau dwll – gallt y de (Engine incline) yn gweithio gyda pheiriant ager ac yn gwasanaethu’r prif dwll; gallt y gogledd (North Quarry incline) yn gweithio gydag olwyn ddŵr D ac yn agor i dwll y Green Vein.  Agorwyd yr Engine incline yn  1847, a gallt y gogledd yn 1848; erbyn 1851 troswyd yr Engine Incline i weithio gyda dŵr o yriant olwyn C. Bwydai rwbel o’r Engine incline i ffurfio llawr 1 yn uned tomen y de; cyfrannai’r  North Quarry incline at ffurfio gris (a) o domen y dwyrain, a phur debyg at ffurfiant ail ris a orchuddiwyd yn ei gyfanrwydd gan ddau ris uchaf a diweddaraf yr uned.

Adeiladwyd mur uchel i gadw tomen y de rhag llithro i dir stad y Penrhyn. Erbyn 1851 yr oedd holl beirianwaith y chwarel yn gweithio gydag ynni dŵr.  Yr oedd y ddwy gronfa yn weithredol o 1846 ymlaen, y  gronfa isaf yn cyflenwi dŵr i weithio olwyn D a’r North Quarry Incline a’r gronfa uchaf (Llyn Coch) yn bwydo olwyn C i weithio’r Engine Incline. Nodwedd fwyaf diddorol y cynllun yw bod y ffordd o’r fynedfa yn y gorllewin i gysylltu â Bryn Hall yn y gogledd yn cylchu tomen y de cyn troi i arwain drwy ganol gris tomen (a) i gyrraedd y tŷ. Y llwybr hwn oedd yn gyfrifol am adeiladu pont (o) a’r bont gorbel yn y cyfnod dilynol. Perthyn yr holl ddatblygiadau hyn i fuddsoddiadau’r Royal Bangor Slate Company a oedd mewn trafferthion ariannol erbyn diwedd y  cyfnod.

2. Cyfnod Adrefnu rhwng 1850 ac 1870

Nodweddir y cyfnod hwn gan gynlluniau i ail drefnu’r dull o weithio’r chwarel a orfodwyd yn bennaf oherwydd ei lleoliad cyfyngedig. Roedd cysylltu â’r twll drwy gyfrwng gelltydd bellach yn anymarferol oherwydd ei ddyfnder cynyddol, a chyflwynwyd system fwy hyblyg o godwyr neu lifftiau pwrpasol i gyrchu hyd at y gwaelod. Mae’n hawdd deall y broblem ond nid mor hawdd ei gweithrediad. I gychwyn amlygir fod gallt y North Quarry Inclein wedi ei chau yn derfynol cyn, neu ar gychwyn, y cyfnod a olygai fod olwyn ddŵr D bellach yn segur. Golygai hyn ddargyfeirio dŵr y chwarel i weithio’r codwyr newydd. Sefydlwyd dwy angorfa i’r lifftiau, un ar y prif wastad gweithio gerllaw’r Engine Incline a fyddai dan reolaeth olwyn ddŵr C. Lleolwyd yr ail uwchlaw congl fwyaf deheuol y twll gerllaw’r brif fynedfa a chyfarpar y pympiau dŵr, sydd yn ymddangos yn lleoliad tra anhygyrch hyd nes deall rhagor am ffurfiant y twll.  Mewn adroddiad yn 1886 sy’n ymwneud â chyflwr y chwarel nodir fod dwy bonc yn y twll, tystiolaeth a gadarnhawyd yn ddiweddar gan nofwyr tanddwr, a bod un lifft yn codi o’r bonc ganol a’r llall o’r bonc isaf. Tybir felly fod codwr y gwastad gweithio yn cysylltu â’r bonc ganol a chodwr y de gyda’r gwaelod isaf. Ategir hyn mewn adroddiad papur newydd yn 1873 sy’n nodi fod un olwyn ddŵr yn gyfrifol am weithio codwr a phympiau sychu’r chwarel, ac mae’n amlwg mai at olwyn B y  byddai’r cyfeiriad hwn. A fyddai hyn yn dechnegol bosibl sy’n gwestiwn na ellir ei ateb, o gofio fod nifer o gafnau maluriedig yn cysylltu olwyn B gydag olwyn A gyda’r olaf yn sefyll ar erchwyn allanol eithaf y fynedfa. Fe gofir mai prif swyddogaeth olwyn A oedd gweithio pwmp sychu’r chwarel ac yn ôl pob tystiolaeth hon oedd  olwyn fwyaf a chryfaf y chwarel. Mae’n amlwg felly fod holl ddŵr arwynebol y chwarel o’i gweithio yn gorfod llifo i’r lleoliad hwn cyn cael ei arllwys i dir corsiog y Penrhyn islaw a chreu anhawster a fu’n rhannol gyfrifol am gau’r chwarel yn derfynol cyn diwedd y ganrif.

Tomennydd y chwarel yn edrych i gyfeiriad y dwyrain o Ffridd Bryn Hafod y Wern. Llun o archif Rowland Flook drwy ganiatâd.

Sut felly yr oedd trefniant y codwyr yn effeithio ar gynllun y tomennydd? Bellach yr oedd yn angenrheidiol codi’r rwbel o’r gwastad gweithio i fyny’r llethr i greu gris (b) ac (c) o domen y dwyrain. Dyfais fawr y chwarel, a dyfais bur anymarferol, oedd adeiladu’r Water Balance Incline i gario rwbel i’r copa, ond mae’n rhaid bod yno allt gynharach a gyfrannodd at adeiladu gris (b) y domen. Awgrymir fod cob anferthol y Water Balance Incline, sy’n tra arglwyddiaethu ar gynllun y chwarel heddiw, wedi cymryd lle’r allt wreiddiol. Adeiladwyd rhes o dyrrau uchel ar grib y domen i gynnal y cafnau oedd yn cyrchu dŵr o argae llyn Coch ar gyfer gweithio’r allt fawr, a phwysau’r dŵr hwn ar y ffordd i lawr oedd yn gwrthbwyso’r llwyth rwbel ar y ffordd i fyny. Awgrymir mai cyfraniad gweddol fychan a wnaethpwyd gan yr allt fawr i adeiladwaith gris uchaf y domen sy’n cynnwys ond nifer bychan o benrhynnau culion yn unig. Wrth droed yr allt fawr ar y prif lawr gweithio lleolwyd adeilad sydd bellach wedi diflannu’n llwyr o gynllun y chwarel. Nodir fod cysylltiad uniongyrchol rhwng yr adeilad hwn a safle’r codwr ar ymyl y twll ac mae’n amlwg fod y ddau sefydliad yn derbyn ynni o olwyn C sydd â’i leoliad nepell i ffwrdd ar y gwastad.  Awgrymir y derbynnid cerrig o’r twll i’w trin a’u llifio yn yr adeilad cyn eu dosbarthu i nifer o waliau hollti a naddu a ddosbarthwyd ar naill ochr y gwastad, ac o’r adeilad hwn y danfonid rwbel i ffurfio ail lawr tomen y de yn benrhynnau culion o un canolbwynt gerllaw iddo.  Mae’n debyg y gellir priodoli’r cyfnewidiadau uchod i dymor ansicr a byrhoedlog y Bangor Slate Company a derfynwyd fwy neu lai erbyn diwedd saith degau’r ganrif.

Cynllun y chwarel yn 1891 ar achlysur ceisio gwerthu’r gloddfa

3. Cyfnod cau’r chwarel rhwng 1870 ac 1890

Yn ystod y cyfnod helbulus hwn wynebodd perchnogion y chwarel ddau achos cyfreithiol niweidiol iawn ac o ganlyniad ni ellir disgwyl fod unrhyw fuddsoddiad o bwys wedi digwydd i adfywio ei ffawd fel uned weithredol. Pan gaewyd  y chwarel yn derfynol yn 1889 dan law’r Penrhyn, cychwynnodd cyfnod o ddatgymalu araf ond sicr sy’n parhau hyd y presennol, ac yn sgil y malurio difethwyd nifer o nodweddion diddorol a fyddai wedi ateb rhai o’r cwestiynau  anodd sy’n aros heb eu datrys yn hanes y chwarel nodedig hon ger pentref Llanllechid. Un dehongliad amherffaith a gyflwynwyd yn yr ysgrif hon ond mae’n fodd o gywiro rhai o’r cam argraffiadau sy’n britho’r ddwy erthygl y cyfeirir atynt yn y llyfryddiaeth isod.

Pentannau llechi ar frig y domen uchaf. Llun o archif Ifor Williams.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

J. Ll. W. Williams., D. A.Jenkins.  1994. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda. Rhan 1. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 55. 47-70.

J. Ll .W. Williams., D. A.Jenkins.  1995. Rhai nodiadau ychwanegol ar  Chwarel Bryn Hafod y Wern. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 56. 87-107

Y Felin Gerrig

Y Felin Gerrig yn y Felin Fawr yng Nghoed y Parc. Mae’r adeilad gwreiddiol ar y safle wedi ei adeiladu mewn carreg gydag ychwanegiad diweddarach mewn llechi ar ei flaen

Meddai Fenton am ei ymweliad â’r Penrhyn ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg ‘everything here savours of slate, door and window casings, cisterns …(and) mangers’. Yn ddiarwybod iddo, cyfeirio yr oedd at gynhyrchion un o adrannau mwyaf arbenigol Chwarel y Penrhyn, sef y Felin Gerrig. Roedd y Felin Gerrig bryd hynny yn y broses o ddefnyddio dulliau newydd o lifio a thrin clytiau llechi mawr er mwyn eu haddasu yn llu o isgynhyrchion a dueddai i fod yn eithriadol drwm. Yn y chwarel cyfeirid at y clytiau mawr fel cerrig melin. Rhan o’r Felin Fawr yng Nghoed y Parc oedd y Felin Gerrig, ac yno yr oedd byrddau llifio a pheiriannau i blaenio’r clytiau. Yn y felin gerrig, a sefydlwyd gyntaf yn 1813, yr oedd un ar bymtheg o fframiau llifio wedi eu cysylltu ag un olwyn ddŵr a fyddai’n cynhyrchu’r ynni i’w gweithio. Cysylltid y fframiau cyntefig drwy nifer o echelydd â chyllyll a fyddai’n symud yn ôl ac ymlaen dan reolaeth yr olwyn ddŵr i lifio drwy’r darnau llechi i’r maint dewisedig. Defnyddid tywod wedi ei gymysgu â dŵr fel grud i hwyluso’r broses o lifio. Yn 1846 adeiladwyd melin gerrig newydd gyda llifiau crwn yn disodli’r hen gyllyll ynghyd â pheiriannau ar gyfer plaenio a chaboli’r clytiau. Yr olwyn ddŵr wreiddiol oedd yn cynhyrchu ynni ar gyfer yr holl beiriannau newydd, a gwasanaethodd hon yn ddifwlch hyd at ddyddiad cau’r gwaith yn 1965.

Yr oedd cynnyrch y felin yn amrywiol. Categori eithriadol bwysig, a’r mwyaf niferus bur debyg, oedd clytiau ar gyfer eu gwneud yn gerrig beddau, cynnyrch sydd wrth eu cannoedd i’w gweld yn holl fynwentydd yr ardal ac yn rhan o dirwedd hanesyddol a chymdeithasol Dyffryn Ogwen. Y syndod yw na dderbyniodd y cynnyrch hwn sylw arbenigwyr, yn dechnegol nac yn hanesyddol, ac eithrio wrth gwrs archwiliadau arloesol gwirfoddolwyr Cymdeithas Hanes Teuluoedd Gwynedd yn cofnodi pob carreg yn y mynwentydd. Yn y nodyn hwn, ac mewn anwybodaeth, ni ellir ond rhestru’r math o gwestiynau a fyddai ynghlwm ag astudiaeth o’r pwnc. Pwy oedd y seiri meini cynnar a oedd wrth y gwaith? A ellir adnabod eu cynnyrch drwy ffurf y cerrig neu geinder yr arysgrifau a dorrwyd arnynt â llaw? A ellir pennu dyddiad pryd y mae technegau torri, trin a chaboli’r cerrig yn newid, o gofio fod melin gerrig newydd wedi ei sefydlu yn y Felin Fawr yn 1846? Beth yw’r gwahaniaethau rhwng cerrig cynnar y beddau bwrdd a cherrig talsyth o gyfnod diweddarach, a beth a ddysgir o hyn oll am ddatblygiad chwareli cynnar yr ardal? Pryd y daeth cwmnïau masnachol oddi allan i’r dyffryn i reoli’r farchnad gan hepgor cyfraniad y seiri meini lleol? A dyma gwestiynau o werth cymdeithasol pwysig: pwy oedd y bobl, a beth fyddai eu galwedigaethau, a fynnai gael eu cofio â chofadeiliau o gerrig amrywiol yn hytrach nag o lechfaen? Mae un hanner y dasg eisoes wedi ei chwblhau gan wirfoddolwyr y Gymdeithas, gan fod pob carreg fedd wedi ei chofrestru a’i lleoliad yn wybyddus, a dyddiad pob coffâd wedi ei gofnodi fel nad oes rhaid poeni am osod fframwaith cronolegol i brosiect ymchwil o’r fath. Dyma osod her i’r sawl a ddarlleno felly i afael mewn prosiect o’r fath!

Fel yr awgrymodd Fenton yr oedd llechi ar gyfer adeiladu hefyd yn eithriadol bwysig yn chwarel y Penrhyn. Gellir eu gosod mewn nifer o gategorïau. Cymerer, er enghraifft, y clytiau anferth a’r cwrbyn cul hyd ochr y ffordd a ddefnyddiwyd i balmantu rhan o Ffordd Carneddi, nodwedd a ailadroddir ar raddfa lai yn Rhes Gordon ym mhen arall y pentref. Cerrig melin bras oedd y rhain o’u cymharu â chynnyrch pensaernïol ar gyfer gofynion y farchnad adeiladu. Roedd y rhain yn drawstiau, grisiau, rhiniogau a siliau cyffredin, ac yn fwy uchelgeisiol unedau addurniadol, megis pentanau ac aelwydydd ar gyfer yr ystafelloedd mewnol a phorticos er gwarchod y drws allan. Torrwyd meintiau’r darnau i fesur union a’u cysylltu’n gywir, megis dan law saer coed, er bod rhai o’r cymalau yn mesur hyd at dair medr mewn hyd ac yn pwyso nifer o dunelli. Gellir mesur cywirdeb y gwaith ym Mhen Isa’r Nant, y llaethdy enwog a adeiladwyd yn arbennig ar gyfer gwraig Richard Pennant oddeutu 1800 gan Benjamin Wyatt prif asiant stad y Penrhyn. Dodrefnwyd y tŷ yn ofalus gyda llechi er mwyn creu’r awyrgylch oeraf a’r glanaf ar gyfer gorchwylion yr adeilad, ac fe’i disgrifiwyd gan Fenton fel ‘having its floor, its benches and its linings all of beautiful slate of the Penrhyn quarry, finely polished and nicely jointed’.

Yr un arbenigedd oedd yn gyfrifol am lunio aelwydydd a phentanau llechi yn nhai’r ardal. Rhaid cydnabod er hynny fod ffin annelwig rhwng y gwaith o gynhyrchu’r defnydd crai yn y felin gerrig, a medrusrwydd y seiri meini mewn gweithdai unigol yn cwblhau’r unedau gorffenedig ar gyfer y cwsmer. Cynlluniwyd yr aelwydydd cyntaf yn y cyfnod rhwng 1823 a 1843 pan ddatblygodd ysgol o addurnwyr medrus lleol y ddawn o gyfoethogi’r aelwydydd â cherfiadau o ddelweddau amrywiol gan gynnwys cylchoedd consentrig, ffurfiau byd natur, adeiladau a phontydd ac yn y blaen. Ceir rhai cyfuniadau darluniadol hefyd sy’n portreadu amgylchiad neu olygfa bersonol o ddewis y sawl a’i comisiynodd. Datblygodd y grefft ar fympwy a chais unigolion i addurno eu haelwydydd, ac yn aml aelodau o’r teulu ― chwarelwyr cyffredin wrth eu gwaith ac nid contractwyr proffesiynol er elw masnachol ― a fyddai’n cyflawni’r addurniadau. Byrhoedlog oedd y ffasiwn o addurno’r pentanau cyn i fasgynhyrchu ddisodli crefft yr unigolyn a datblygu unedau unffurf, diaddurn ac eithrio rhai cylchoedd consentrig, ar gyfer marchnad adeiladu strydoedd tai cyfnod diweddarach yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Serch hynny, adroddir y stori am ddicter gwraig oedrannus o Dregarth pan glywodd fod ei merch yng nghyfraith yn mynnu dewis aelwyd o lechi yn hytrach nag un o ddeunyddiau mwy modern, gan frathu’n siort mai i gymdeithas gyffredin y perthynai’r unedau llechi. Tybed ai hwn oedd y gwir reswm a arweiniodd at dranc yr aelwyd lechi fel nodwedd amlwg o gymdeithas chwarelyddol Dyffryn Ogwen, ei bod yn rhy ‘down marcet’ i blesio mewn cymdeithas falch a oedd yn dringo ar i fyny. Rhyfedd felly mai llechen oedd y dewis poblogaidd fel carreg fedd, ond nid yw tragwyddoldeb yn mesur statws cymdeithasol yr ymadawedig.

Cyfyd un cwestiwn diddorol ynghylch dyddiad sefydlu’r felin gerrig gyntaf yn y Felin Fawr. Medd Hugh Derfel mai 1813 oedd y dyddiad agoriadol, ond dengys llechi llaethdy Penisa’r Nant a datblygiadau cyfamserol eraill, megis adeiladu porticoâu llechi’r ardal, fod darpariaethau trin a chaboli llechi lawn mor sgilgar wedi eu sefydlu rai blynyddoedd ynghynt na’r dyddiad a nodwyd gan Hugh Derfel.

Diolch i’r canlynol am gyfrannu eu gwybodaeth at yr erthygl hon: Helen Hughes,  Hendyrpeg, Tregarth;   Gareth Oliver, Tŷ’n Clawdd, Tregarth: Ieuan Wyn, Carneddi; Gareth Llwyd

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Theo Roberts. 1999. Y Felin Fawr (Chwarel y Penrhyn); ei hanes a’i rhamant. Dinbych.

Tanciau dŵr chwarel y Penrhyn

Dyma nodyn ar y cyd ag Idris Lewis, Ffordd Bangor, Bethesda, a’i eiddo ef yw’r holl ddelweddau a atgynhyrchir isod.

---

Llun o inclein pwysau dwr Allt Goch oddeutu 1914

Mae cyfnod cynnar y diwydiant llechi yng Ngwynedd ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg yn amser pan ddefnyddiwyd technegau peirianyddol eithriadol flaengar i weithio’r chwareli. Chwaraeodd Chwarel y Penrhyn ran allweddol mewn datblygu dyfeisiadau i symud, codi a halio llwythau trwm yn hwylus o fewn y gwaith, agwedd a oedd yn gwbl angenrheidiol i lwyddiant unrhyw chwarel gymhleth ei maint. Yn y cynlluniau cynnar o’r chwarel yn 1793 llwybrau sy’n ymddangos yn cysylltu’r gwahanol dyllau ond erbyn 1800 mae’n debyg fod o leiaf rhai gelltydd yn disgyn i’r tyllau ac yn gweithio ar egwyddor gwrth bwysedd gyda dwy olwyn ddŵr yn eu gyrru. Yn y gelltydd hyn yr oedd y llwyth trwm ar y llwybr ar i lawr yn tynnu’r llwyth ysgafn sef y wagenni gweigion ar y llwybr ar i fyny. Mae’n debyg fod y dyfeisgarwch hwn yn gwbl allweddol i gynlluniau Greenfield, rheolwr celfydd chwarel y Penrhyn, oherwydd dengys cynllun cynnar o’r chwarel yn 1822 fod trefniant y ponciau hyd wyneb y Fronllwyd wedi eu cysylltu â dwy allt anferth ar naill ochr y gwaith. Mewn cynllun o gyfnod diweddarach yn Chwarel Bryn Hafod y Wern defnyddiwyd inclein pwysau dŵr i godi rwbel i ben y tomennydd, ac yn y ddyfais hon pwysau tanc dŵr llawn ar y ffordd i lawr sy’n codi’r pwysau trwm ar y ffordd i fyny.

Tanc dŵr Princess May wedi ei ddatgomisiynu a’r rheliau i’r ddau gaets wedi eu codi

Ar waelod yr inclein llifai dŵr y tanc allan tra yn y pen uchaf yr oedd y tanc gwag yn cael ei ail lenwi ar gyfer gweithio’r daith nesaf ar i lawr. Yn chwarel y Penrhyn un o’r gelltydd yn unig a ddefnyddiai bwysau dŵr i’w gweithio, sef Gallt Goch, a gysylltai o uchder Twll Dwndwr i gyrraedd at lawr Red Lion islaw.

 

Yr egwyddor o bwysau dŵr a ddefnyddiwyd yn y tanciau dŵr enwog sydd yn Chwarel y Penrhyn a gynlluniwyd i gyrraedd at wahanol leoliadau yn y twll. Cynlluniwyd yr wyth tanc a oedd yn y chwarel gan gwmni peirianyddol enwog de Winton o Gaernarfon  ac yr oeddynt yn weithredol o tua 1850 hyd at eu diddymiad yn 1965.  Enwyd yr wyth tanc yn ôl y bonc yr oeddynt yn eu gwasanaethu, saith ohonynt sef  Lady, Lord, Fitzroy, Sinc Bach, George, Douglas a Sebastopol yn cyrraedd hyd at brif lawr gweithredol y chwarel ym mhonc Red Lion, a’r tanc olaf Princess May yn cyrraedd hyd at un bonc islaw Red Lion.  Adeiladwyd cronfa arbennig yn Llyn Owen y Ddôl ar un o flaen ffrydiau Afon Marchlyn yng Ngwaun Gynfi  i gronni  cyfaint digonol o ddŵr ac agorwyd ffos bwrpasol i’w bibellau fwydo’r  tanciau yn y chwarel. Rhedai’r dŵr i lenwi’r brif gist ddŵr a oedd wedi ei lleoli uwchlaw’r tanc ac oddi yno byddid yn ei drosglwyddo i lenwi’r gist uwchlaw’r caets yn ôl gofyn y pwysau a oedd angen ei godi. Cistiau metel oedd ym mhob tanc ac eithrio tanc dŵr Douglas a wnaethpwyd yn gelfydd o glytiau llechi mawr wedi eu hatgyfnerthu â bariau haearn, ac efallai mai’r tanc hwn oedd y cyntaf o’i fath i’w adeiladu yn y chwarel. Perthynai dau gaets heb dalcenni yn y ddau ben i bob tanc, y ddau yn codi a gostwng drwy siafftiau  cyfochrog  wrth i bwysau dŵr uwchben y caets ar i lawr godi’r llwyth yn y caets llawn ar i fyny.

Tanciau dŵr Lord a Lady

Cysylltid y ddau gaets â gwifren ddur a redai dan reolaeth olwyn ar ben y siafft a chyda pwysau dŵr yn y tanc llawn ar i lawr yr oedd modd codi o ddyfnder hyd at bum tunnell o bwysau ar  i fyny.  Ar waelod y siafft rhyddhawyd y dŵr o’r tanc i ymuno â’r prif draen a oedd yn cadw’r twll yn sych.   Yr oedd yn brofiad rhyfeddol teithio yn y caets, er mai ychydig eiliadau a gymerai i ostwng neu godi o ddyfnderoedd y twll. Sŵn dwr byddarol y tanc yn llenwi uwchben y caets oedd y profiad cyntaf, cyn gostwng mewn tywyllwch dudew gyda’r caets yn cloncian yn uchel wrth daro ymylon y siafft. Yna sŵn byddarol y dŵr unwaith eto wrth iddo arllwys allan ar waelod y siafft. Ni chaniateid i bersonau deithio mewn caets gyda wagenni’n bresennol wedi i ddamwain angheuol ddigwydd yn 1900 pan laddwyd bachgen 16 oed wedi i wagen ddatgysylltu yn y caets a chreu’r ddamwain yn nhanc Lady. Yr oedd yn rhyfeddol pa mor effeithiol fu gwasanaeth y tanciau dŵr er, wrth gwrs, gallasai problemau ddigwydd os oedd pwysau’r dŵr yn annigonol i yrru’r llwyth ac i’r caetsys aros ar hanner ffordd. Cofnodwyd un ddamwain angheuol, serch hynny, yn 1923 pan dorrodd y wifren ddur yn nhanc Princess May a dymchwel y ddau gaets a’u cynnwys i waelod y siafftiau gan greu llanastr erchyll a lladd y gŵr a oedd yno i wasanaethu’r tanc.

Gwaelod Tanc dŵr Lady neu Lord yn barod i’w godi gyda’r caets ar y chwith wedi ei lenwi a’r caets dde yn wag

Dyfais yn wreiddiol o’r meysydd glo oedd y tanc dŵr a’i fantais fawr  oedd cyrraedd at ddyfnder isel mewn gofod fertigol cul yn hytrach nag mewn gallt ar lethr hir. Daeth cyfnod gweithio’r tanciau i ben yn 1965 pan aildrefnwyd y chwarel gan gwmni McAlpine, a bellach dim ond  dau sy’n aros – tanc  Princess May  a thanc Sebastopol – fel enghreifftiau  o beirianwaith unigryw a wasanaethodd Chwarel y Penrhyn yn ddi-feth am ganrif o amser, ond ysywaeth mae’r ddau erbyn heddiw yn segur.

 

Rheolau gweithio y tanc dŵr yn 1945

 

Ffynonellau

David Gwyn.  2006. Gwynedd Inventing a Revolution.  Chichester.

T Theo Roberts. 1999. Y Felin Fawr (Chwarel y Penrhyn) – ei hanes a’i rhamant. Dinbych.

Dyffryn afon Galedffrwd

Tanc gwaddodion,  neu efallai waliau gerddi diweddar yn nyffryn Afon Ocar

Ar dro’r ddeunawfed ganrif, yr oedd dyffryn cul afon Galedffrwd yn ferw gwyllt gan ddiwydiant a oedd lawn mor arbennig, er yn llawer llai peryglus, na’r fenter gloddio am arsenig yn Nolawen.  Yn yr Ocar datblygwyd gwaith i adennill clai ocr o ystlys yr afon uwchlaw safle’r Felin Fawr.  Ocsid haearn sy’n gyfrifol am greu amrediad o liwiau naturiol,  sy’n amrywio o felyn, coch a haenau o gochddu, mewn clai neu dywod mân. Yn y cyfnod modern defnyddid ocr i liwio paent, ac ocr wedi ei gymysgu â saim oedd un o’r prif bigmentau ar blât lliwiau’r artistiaid hynny a oedd yn gyfrifol am baentio mewn ogofau yn ystod cyfnod yr Uwch Balaeolithig oddeutu 14,000 o flynyddoedd yn ôl. Ac ym Mhafiland, ogof ar arfordir Penrhyn Gŵyr yn Ne Cymru , darganfuwyd beddrod gŵr ieuanc a’i esgyrn wedi eu gorchuddio mewn ocr coch fel pe byddai’n ymgais i roddi’r gwaed yn ôl yn y corff marw. Dyddiad y beddrod enwog hwn, a adweinir yn gamarweiniol fel y ‘ferch goch o Bafiland’,  yw oddeutu 33,000 o flynyddoedd yn ôl.  Ocr hefyd oedd y sail i liwiau melyngoch rhai o artistiaid pennaf y Dadeni gydol y bedwaredd ganrif ar ddeg hyd at y bymthegfed yn Ewrop. Ac felly y mae gan ocr ei dras fonheddig sy’n ymestyn yn ôl i gyfnod cyn hanes.

 

Gŵr o’r enw William Hughes o Gaernarfon a sefydlodd y gwaith ocr yn y ceunant gerllaw’r Felin Fawr yn 1793. Y rhyfel rhwng Ffrainc a Prydain, a dorrodd allan yn 1793, oedd cychwyn y gwaith ocr yn nyffryn y Galedffrwd. Ffrainc oedd prif gynhyrchwyr ocr y cyfnod cyn hynny. Darganfuwyd y broses o gynhyrchu ocr ar raddfa ddiwydiannol gan wyddonydd o Ffrainc, Jean-Etienne Astier, a hanai o Roussilion ym Mhrofons lle’r oedd clogwyni o ocr yn britho amgylchedd yr ardal. Yn 1780 sefydlodd Astier y broses a ddilynwyd gan William Hughes ar y Galedffrwd ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach. Cyfyd hyn gwestiwn diddorol sef p’un ai dyfeisiwr ynteu efelychydd a oedd y gŵr o Gaernarfon?

Tyllau arbrofol cloddio am ocar 

Tyrchid y clai o geuffordd gul ar ochr y dyffryn a’i falu yn gymysg â dŵr mewn melin yr oedd ceffyl yn troi ei pheirianwaith. Yna gollyngid y gymysgedd i lynnoedd setlo pwrpasol  i’w sychu drwy anweddu cyn torri’r cynnyrch yn dalpiau ar ffurf brics i’w sychu mewn odyn. Danfonid yr ocr wedi ei buro i Aberogwen i’w ddygyd oddi yno mewn llongau i farchnadoedd yng ngogledd Lloegr. Olynydd Hughes yn y gwaith oedd Joseph Wilson, gŵr lleol eto, ac ef a drosglwyddodd yr ynni i weithio’r felin yn fwy ymarferol o’r anifail i ddŵr afon Galedffrwd.  Yr oedd prif geuffordd y gloddfa wedi ei lleoli y tu cefn i’r tŷ presennol sydd ar y safle ac yn ymestyn i gyfeiriad y de oddi tan y ffordd  i Fynydd Llandygái. Mae ceg y geuffordd wedi’i chuddio gan dyfiant ac ysbwriel, ond ar ochr arall y dyffryn ar y llethr uwchlaw’r bont mae’n amlwg fod cloddfa arall wedi ei chychwyn. Mae’n bur debyg fod tŷ presennol yr Ocar wedi’i adeiladu ar safle’r felin, ond i gyfeiriad y dwyrain o safle’r bont mae’n ymddangos fod ymyl y dyffryn wedi ei derasu. Yn y drysni sydd yn y safle mae’n anodd gwybod ai nodweddion modern yw’r adeiladwaith  carreg  ar ffurf hirsgwar sydd i’w weld yno ond gallasai’r nodweddion hyn hefyd ddynodi lleoliad y tanciau gwreiddiol.  Wrth gwrs mae’r holl nodweddion sydd ar safle’r Ocar yn haeddu ymchwiliad mwy manwl a ddylai ddigwydd yn y dyfodol.

 

Pan arwyddwyd cytundeb i derfynu rhyfel Boneparte yn 1815 daeth y fenter o gloddio’r ocr hefyd i ben. Erbyn hynny yr oedd y gwaith yn nwylo  Samuel Worthington,  yr entrepreneur o Lerpwl  a fu’n sylfaenydd nifer o ddiwydiannau’r cyfnod yn Nyffryn Ogwen gan gynnwys y felin grisiant yn Llandygái. Yr oedd y gofyn am ocr hefyd wedi newid o ogoniant bwrdd lliw artistiaid y Dadeni, bellach i beintio hwyliau llongau pysgota mewn coch i’w gwarchod rhag yr heli. Ac yn nyffryn cul afon Galedffrwd  dim ond y fynedfa i’r geuffordd  lle y cloddiwyd y clai ocr sydd bellach yn aros.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandygai a Llanllechid. Bethesda.

M. Bassett. 1974. Diwydiant yn Nyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 35. , 73-84.

Pwmp codi dŵr Easton ac Amos chwarel y Penrhyn

Dyma gyfraniad a ysgrifennwyd ar y cyd ag Idris Lewis, Ffordd Bangor

Llun o ffos ddŵr wyneb agored yn llifo dan y bpnt ac i’r dde o’r llun

Dŵr, yn ail i lechen, oedd un o adnoddau pwysicaf chwarel y Penrhyn. Mantais fawr y chwarel oedd ei bod wedi ei lleoli ar drothwy dwy afon – afon Ogwen yn llifo o gyfeiriad y de ac afon Galedffrwd o gyfeiriad y gorllewin. Dyfroedd yr afonydd hyn oedd yn gyrru peirianwaith y gloddfa am ran helaethaf ei bodolaeth, a chynlluniau rheoli’r dŵr wnaeth arwain at gyflawni rhai o’r amcanion mwyaf anturus a drudfawr yn hanes y gwaith. Rhaid ond nodi yn fras rai o’r cynlluniau mwyaf uchelgeisiol. Er enghraifft, dŵr oedd yn gyrru’r saith lifft codi a oedd yn cysylltu â rhannau isaf twll y chwarel a dŵr o nifer o gronfeydd yn nyffryn afon Galedffrwd oedd yn cyflenwi’r cyfaint angenrheidiol i weithio peirianwaith y Felin Fawr. Dŵr o Bont Ogwen oedd yn gyrru’r compresor i weithio system ager dan wasgedd i dyllu’r graig yn y chwarel. Dŵr hefyd oedd y prif reswm dros ddargyfeirio rhan o afon Ogwen ym Mhont Ogwen yn 1922 rhag bod ei dyfroedd yn bylchu a gorlifo prif dwll y chwarel islaw.

Prif strata daearegol y chwarel yw’r llechfaen, craig a ffurfiwyd o haenau gwaddodion llaid a silt a  gywasgwyd dan bwysedd metamorffig enfawr yn ystod y cyfnod Ordoficaidd. Mae’n graig galed a chryno sy’n hollti’n berffaith, ond nid craig hydraidd mohoni, ac felly nid yw dŵr yn cronni yn ei chyfansoddiad megis mewn calchfaen neu dywodfaen. O ganlyniad, ffynhonnell holl ddŵr wyneb y chwarel yw’r glaw sy’n disgyn ar y Fronllwyd ac ar safle eang y gwaith, a gall hwn fod yn rhai miloedd o alwyni y dydd, yn arbennig yn dilyn glaw cyson, storm neu eira. Wrth edrych ar hagrwch y gwaith heddiw mae’n bwysig sylweddoli nad cyfres o dyllau, ponciau a thomennydd digyswllt sydd yno. Yn hytrach roedd yn gweithredu fel un cyfanwaith cytbwys, gyda phob uned yn cyd asio, y naill â’r llall, a chydbwysedd y cynllun cyflawn o dan reolaeth rhediad y dŵr. Yn hanes y chwarel yr oedd cadw rheolaeth rhwng derbyn y dŵr wyneb, yn ogystal â’r dŵr peirianyddol uchod, ac yna ei waredu o’r safle yn ddiogel, yn hanfodol bwysig i’w bodolaeth a’i llwyddiant. Oni wneid hynny yna byddai’r holl chwarel yn boddi yn ei dyfroedd.

 

Trawstoriad o bwmpiau’r chwarel

Y cynllun mwyaf sylfaenol yn hanes y chwarel oedd yr un a gyflawnwyd yn 1847 pan naddwyd twnnel tanddaearol 7 troedfedd wrth 6 troedfedd drwy’r graig er mwyn gwaredu holl ddŵr y gwaith. Tyllwyd y twnnel hwn o bonc Sebastapol sydd 380 troedfedd islaw prif bonc weithredol y chwarel yn Red Lion, gan griw o fwynwyr o Ferthyr Tudful, mintai o Formoniaid wrth eu crefydd, a adawodd yr ardal ymhen y rhawg i ymsefydlu yn Salt Lake City. Mae’r draen hon, sy’n gwagio ei dŵr i afon Ogwen yn Llyn Ceini gryn 1,837 llath o’i tharddiad, wedi ei nodi yn y ffigur sy’n dangos trawstoriad ffigurol o’r chwarel. I’r draen hon mae holl ddŵr wyneb y chwarel yn llifo drwy gyfres o gamlesi agored a ddosbarthwyd hyd wyneb y ponciau ac fe gâi’r rhain eu harchwilio yn ddyddiol i’w cadw’n glir rhag bo’u llif yn cael ei atal. Mae’r ffigur hefyd yn dangos fod dŵr o un o’r tanciau codi (B, sef tanc Sebastapol), pan oedd ar waelod y siafft hefyd yn llifo’n uniongyrchol i’r draen hon, ac felly hefyd i danciau Fitzroy, George a Douglas, yr oedd eu dŵr yn arllwys i’r draen mawr drwy nifer o dwneli atodol. Ond fel y dengys y ffigur mae’r ddau danc codi nesaf yn y ffigur (tanciau Lord a Lady) yn cyrraedd i ddyfnder islaw’r draen mawr. Roedd felly angen peirianwaith arbennig i godi’r dŵr, yn ogystal ag unrhyw ddŵr wyneb o berfeddion y twll, i ymuno â’r brif ffos uwchlaw ar bonc Sebastapol.

Y tanc dyfnaf yn y chwarel oedd  tanc Princess May (A, yn y ffigur), a oedd yn cyrraedd dyfnder o 480 troedfedd islaw ponc Red Lion. Yng ngwaelod siafft y tanc hwn lleolwyd pedwar pwmp (tri thrydan, un hydrolig) gyda’r gallu i godi cyfanswm o 6,250 galwyn o ddŵr y funud dros ddau gan troedfedd i gyrraedd y ffos fawr. Lleolwyd y pympiau nesaf mewn cell ddwbl (C yn y ffigur) gerllaw siafft B. Yno yr oedd dau bwmp hydrolig yn codi 800 galwyn o ddŵr y funud i uchder o 130 troedfedd i gyrraedd y ffos fawr. Gwneuthurwyr y pympiau hyn oedd cwmni Easton ac Amos o Lundain, un o gwmnïau enwocaf Prydain ym maes peirianneg hydrolig a sefydlwyd yn 1837.  Mae dyddiad adeiladu’r ddau bwmp, y cyntaf yn 1859 a’r ail yn 1872, yn nodi’n fras gyfnod eu mabwysiadu yn y chwarel. Er mwyn diogelu’r peiriannau pwmpio yn y ddau leoliad rhag eu gorlifo gan lifeiriant enfawr, adeiladwyd  gwrthgloddiau ychwanegol i’w gwarchod, a lle’r oedd yn angenrheidiol, bympiau atodol i ddihysbyddu’r dŵr yn ddiogel.

 

Pwmp codi dŵr Easton ac Amosion

Ni ellir ond rhyfeddu at anferthedd a chymhlethdod y cynlluniau peirianyddol a ddyfeisiwyd i gadw Chwarel y Penrhyn yn sych, yn ddiogel, ac mewn gwaith am yn agos i ganrif a hanner, a hynny heb gyfrif y gost mewn llafur a’r buddsoddiad o’u gweithredu. Yn sylfaenol i hyn oll yr oedd elfen o barch gan y gweithlu yn ogystal â’r weinyddiaeth at adnoddau naturiol y gwaith. Peidiodd hyn pan ddaeth y chwarel i feddiant cwmnïau rhyngwladol wedi chwedegau’r ganrif ddiwethaf oedd â’u bryd ar ganibaleiddio’r adnodd ar allor proffid cyflym. Ac yn y broses collwyd pob parch at wychder y gorffennol – chwalwyd y ponciau, chwythwyd y graig yn yfflon gyda ffrwydron, a drylliwyd rhannau helaeth o lwybrau’r camlesi dŵr. Mae tynged un o bympiau unigryw Easton ac Amos yn cyfleu’r holl ddifrawder.  Aethpwyd ati, ar gost uchel mewn llafur ac arian, i godi, ddarn wrth ddarn holl beirianwaith y pwmp o ddyfnder ei leoliad gyda’r bwriad o’i ddiogelu fel symbol bychan, ond gweladwy, i genedlaethau’r dyfodol o orchestion y gorffennol. Yn anffodus, daeth newid olyniaeth yn y weinyddiaeth a daethpwyd i benderfyniad hurt mai gwell fyddai claddu’r peiriant o dan filoedd o dunelli o sbwriel yn hytrach na’i gadw. Y fath amarch at grefftwaith unigryw y gorffennol! A’r fath eironi ein bod wedi cael gwared ar beirianwaith ynni dŵr y gorffennol ond yn sylwi ar ei fanteision ac yn buddsoddi ynddo o’r newydd yn y presennol.

Gwybodaeth ychwanegol gan Idris Lewis,  Ffordd Bangor.

Ffynhonnell

The Penrhyn Quarry – over 150 years of progress. Llyfryn heb ddyddiad; cyhoeddwyd gan The North Wales Chronicle, Bangor.

 

Chwarel Pantdreiniog

Map yn dangos safle chwarel Pantdreiniog cyn 1900

Un fanteision mawr stad y Cefnfaes oedd bod yr haenau llechi Cambriaidd yn brigo yn ei chanol. Anfantais fawr stad y Cefnfaes oedd bod pentref Bethesda yn gorfod cystadlu yn erbyn lledaeniad  chwarel Pantdreiniog a oedd yn cloddio am lechi ar yr un rhimyn main o dir.

 

Agorwyd chwarel Pantdreiniog yn 1805 a hon, o holl chwareli plwyf Llanllechid, ddarparodd waith am y cyfnod hwyaf o amser, er yn anghyson, dros gyfnod hanes ei datblygiad. Anfantais arall y chwarel oedd ei lleoliad gan ei bod wedi’i chywasgu rhwng stad y Penrhyn ar ochr y gogledd a’r de fel na allai ehangu i’r naill gyfeiriad na’r llall. O ganlyniad datblygwyd y chwarel i gloddio o dwll eithriadol ddwfn o 300 troedfedd yn ôl yr amcangyfrif. Yn y broses crëwyd llu o gymhlethdodau mewn safle a oedd mor gyfyng. Gyda chlogwyni mor serth yn disgyn i’r twll yr oedd amodau gwaith y chwarel yn eithriadol beryglus a chofnodwyd nifer o ddamweiniau angheuol yn ystod y cyfnodau byr y bu’n gweithio. Agorwyd y twll hyd at ffin eithaf y stad ar ymyl y gogledd a threfnwyd y tomennydd rwbel i godi ar dri gris uchel ar ymyl y de ac yn gysgod uwchlaw prif stryd pentref Bethesda. Cyn 1873 cynlluniwyd strydoedd tai ardal Brynteg i redeg yn bennaf ar echel o’r dwyrain i’r gorllewin, ond golygodd ehangiad diweddarach y chwarel at gladdu rhai o’r strydoedd cyntaf o dan y tomennydd felly newidiwyd cynllun y strydoedd newydd i ddilyn trywydd o’r gogledd i’r de. Ar ymyl ddwyreiniol y twll sefydlwyd prif lawr gweithio’r chwarel ac yno y derbynnid y dŵr o Ffos Fawr Pantdreiniog i weithio holl beiriannau’r gloddfa. I waredu dŵr o waelod y twll defnyddiwyd pympiau hydrolig cryfion i’w godi i sianel danddaearol a agorwyd yn 1873 gan The Bangor and Pantdreiniog Slate Company Limited i gyrraedd hyd at Afon Ogwen islaw Rhes y Graig. Hwn oedd y cwmni wnaeth hefyd gynllunio gallt i gyrraedd hyd at waelod y twll gyda phwysau dŵr yn ei gweithio.

Map o safle Pantdreiniog

Yn ystod cyfnod streic fawr Chwarel y Penrhyn rhwng 1900 a 1903 yr oedd chwarel Pantdreiniog yn ennyn sylw ymhell y tu draw i ardal Dyffryn Ogwen. Byddai’n fuddiol cynnig ei hanes yn y degawd cyn y streic. Ar ddechrau’r 1890au roedd y chwarel ar brydles i John Williams, gwr oedrannus o Lerpwl, ac yr oedd diffyg trefn, menter ac arian yn llesteirio ei datblygiad. Yn 1890 derbyniodd W. J. Parry, fel asiant stad Cefnfaes, ddau adroddiad gan J.J. Evans, cyn-reolwr Chwarel y Penrhyn, yn adrodd sut y gellid adfywio’r gloddfa yn fenter lewyrchus a phroffidiol drwy fuddsoddi yn ei datblygiad. I’w hatgyfodi argymhellodd y dylid gwario rhwng £1,500 a £2,000 yn ail drefnu’r gloddfa a thrwsio’r prif beiriannau ac y dylid datblygu pen gorllewinol y gwaith am swm o £1,000 yn ychwanegol. Ymhellach argymhellodd godi cyfalaf gweithredol o ddim llai na £4,000, a thrwy osod 15 bargen a dilyn ei argymhellion, y dylai’r chwarel greu elw o £1,000 y flwyddyn, gydag elw ychwanegol o £1,000 pe datblygid pen gorllewinol y chwarel.

Twll chwarel Pantdreiniog

Yn 1893 ymunodd Parry â chyfreithiwr o Fangor, R.H. Pritchard, i geisio sefydlu cwmni oedd â’r cyfalaf angenrheidiol i adfywio’r chwarel, ac am y tair blynedd nesaf ymdaflodd y ddau i’r gorchwyl o geisio darbwyllo broceriaid yn Llundain a Chaerdydd i ymrwymo i’r fenter. Llwyddasant i ennyn diddordeb tri chwmni  ac wedi trafodaethau maith a chymhleth llwyddwyd yn 1896 i sefydlu’r Bangor Slate and Slab Co. Ltd. gan gwmni o Gaerdydd. Penodwyd Parry yn rheolwr gyfarwyddwr ar y fenter. Byrhoedlog fu ei dymor yn y swydd ac yn Rhagfyr 1897 gofynnwyd iddo ymddiswyddo oherwydd ei fod yn ymyrryd â phatrwm gwaith dyddiol y chwarel, ond yn bwysicach, gan ei fod yn mynnu buddsoddiadau uwch eu gwerth  gan y prif gyfranddalwyr yng Nghaerdydd. Bedwar mis yn ddiweddarach, ym mis Chwefror 1898, ymddiswyddodd Parry fel cyfarwyddwr wrth i drafferthion ariannol difrifol lethu’r cwmni. Yn ystod misoedd cyntaf 1899, ac ar gais y rheolwr newydd, rhybuddiwyd Parry am yr eildro i ymatal rhag ymyrryd yn nhrefniadaeth y chwarel, ond  fel asiant y stad mynnai yntau chwilio am fuddsoddwyr mwy addas a fyddai’n barod i sefydlu cwmni newydd i redeg y chwarel. Â’r cwmni yn nwylo swyddog methdaliad yng Nghaerdydd a oedd ar fin derbyn cynnig israddol am y cwmni, newidiwyd y sefyllfa’n llwyr pan gychwynnodd Streic y Penrhyn ym mis Tachwedd 1900.   Daethpwyd i drefniant  buan gyda’r swyddog a oedd yn gweithredu dros gwmni’r Bangor Slate and Slab Co. Ltd. a derbyniwyd amodau gweithio’r chwarel hyd at ddyddiad ei gwerthu pe byddai prynwr.

 

Beth oedd cymhellion Parry i geisio sefydlu chwarel Pantdreiniog?  Mewn llythyr at ei gyfaill Lloyd George mae’n egluro fod y chwarel ‘is beyond doubt one of the best properties of its size in Wales’, ac yn y cywair hwn yr oedd yn benderfynol o fynnu ei llwyddiant. Ond nid dyngarwr egwyddorol mo Parry ond yn hytrach fasnachwr hunanol, mentrus a chynllwyngar.  Yn y degawd rhagarweiniol i’r streic yr oedd bywyd personol Parry yn eithriadol helbulus gan fod dyledion ariannol difrifol yn ei lethu a’i fusnesau ar fin methdalu. O ganlyniad, ei brif nod oedd ceisio cywiro ei faich ariannol ac un o nifer o gynlluniau oedd â’r bwriad i gyflawni hynny oedd chwarel Pantdreiniog. Dengys ei drafodaethau gyda’r tri chwmni a ddangosodd ddiddordeb yn y chwarel pa mor ddichellgar y mynnai fod wrth fargeinio’n gudd er ei fantais bersonol. Amlygir ei gynllwynio yn ei ohebiaeth ynghylch trosglwyddo’r chwarel yn 1900. Meddai wrth swyddog methdaliad y cwmni wrth amlinellu amodau’r trosglwyddo – ‘you will receive 2/6 per ton on all slates produced and also 2/3 (two thirds) of the profit made on all slates sold and the other third being divided between those taking over the workings and the workmen generally pro rata according to the wages earned’. Ond amodau ychydig yn wahanol a amlygir mewn llythyr ychydig ddyddiau’n ddiweddarach at gwmni yswiriant yn Norwich. Meddai -‘I beg to inform you that from 10th December last the work at Pantdreiniog Slate Quarry has been carried on under an agreement upon the co-operative principle by a party of Quarrymen and Labourers who divide 1/3 of the profit and pay me as liquidator the other 2/3 together with royalties upon the slate made. No responsibility is attached to me as liquidator under such agree­ment in respect of accidents to workmen’.

Felly ar 27ain o Dachwedd 1900, bum niwrnod yn unig wedi i’r streic gael ei galw, cychwynnodd chwarel Pantdreiniog fel menter gydweithredol dros dro i’w gweithio gan chwarelwyr heb waith hyd nes y byddai’r anghydfod  drosodd. Er mawr ryddhad i’r ardal bu’n gweithio hyd at ganol haf 1903. Yn yr wythnosau cyntaf cyflogwyd 35 chwarelwr ac erbyn y cyfnod y daeth y cynllun i ben yn 1903 honnai Parry fod 200 yn gweithio yno. Ar derfyn blwyddyn ariannol 1902 dengys ystadegau’r cwmni fod 5,184 tunnell o grawiau, 2,563  tunnell o lechi a 55 tunnell o gerrig melin wedi eu gwerthu, y cyfan werth £35,680. Yn y mis cyntaf talwyd £120 mewn cyflogau i’r gweithwyr ond erbyn mis Mawrth 1903 swm y taliadau misol oedd £367. Am y flwyddyn gwerth y cyflogau oedd £4,749.

Treiddiodd chwarel Pantdreiniog i isymwybod pentrefwyr Bethesda fel symbol o’r gwrthryfel rhwng y cyflogwr a’r cyflogedig, ei bodolaeth yn crynhoi’r dyhead o sefydlu cymdeithas a oedd yn ymwybodol o’i thras a’i gwerthoedd, a fyddai’n coleddu meddylfryd rhyddfrydig, yn gwrthod ymostwng i awdurdod anghyfiawn ac yn gwarchod egwyddorion annibyniaeth a rhyddid. W.J. Parry, i raddau helaeth, oedd yn gyfrifol am greu’r ddelfryd gyfiawn hon. Ond wrth wneud hynny tybed nad oedd ganddo yntau agenda gudd? Yn 1897 ar derfyn y streic a ragflaenodd y streic fawr cyhuddwyd Parry o gynllwynio i ddwyn yr anghydfod i ben er ei fantais ei hun. Mae lle i gredu ei fod wedi gweithredu’n wrthgefn i Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru wrth geisio adfer ei gytundeb i werthu ffrwydron i Chwarel y Penrhyn, gan olygu iddo gael ei ddiarddel o fudiad y bu ef mor ddylanwadol yn ei sefydlu yn 1874. Fel y gellid disgwyl yr oedd hyn yn ergyd i’w ddelwedd a’i hygrededd fel ymladdwr dros iawnderau’r di-waith a’r difreintiedig. O ganlyniad, yr oedd cynnal Chwarel Pantdreiniog drwy’r streic yn gam i adfer ei statws, ac er cymaint rhagoriaeth ei gyfraniad, cyflawnai hyn drwy gynnal ymgyrch ddichellgar, gystadleuol gudd, i geisio blaenoriaeth ar gyfraniad yr Undeb i’w aelodau.

Nid dyma ddiwedd ar gyfraniad chwarel Pantdreiniog i fywyd diwydiannol a chymdeithasol Dyffryn Ogwen ond gwell fyddai trafod y cyfraniad hwnnw mewn pennod arall fydd yn ymddangos.

Ffynhonnell

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

J Roose Williams. 1978. Quarrymen’s Champion. Dinbych

J.Ll.W.Williams a D.A.Jenkins.  1996. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda  Rhan 2. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 57. 65-84.

J.Ll.W.Williams. 2000, W. J. Parry: Quarrymen’s Champion?  Llafur – Cylchgrawn Hanes Llafur Cymru,  8 (1), 97- 110.

Cwm Dolawen

Y chwarel yn Nhai Newyddion

Fel ardal  a ddatblygodd un o chwareli llechi mwyaf y byd yr adnabyddir Dyffryn Ogwen heddiw ond ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg gallasai fod wedi datblygu mewn ffordd pur wahanol  gan roi cychwyn ar ddiwydiant cemegol pur afiach yn Nant Ffrancon.  Gyda pharagraff byr o bedwar deg un o eiriau y cyfeiria Hugh Derfel at y gwaith gwenwyn, neu ‘y solfŵa’ fel mae’n ei alw, a ddatblygodd yng Nghwm Dolawen am gyfnod byr oddeutu 1837.  Ond gwell enwi’r elfen wrth ei enw mwy syfrdanol sef y gwenwyn arsenic.

Mae arsenic pur yn fwyn pur anghyffredin yn y ddaear ac mae i’w ganfod yn bennaf wedi ei gyfuno gydag elfennau eraill megis  sylffwr neu  fwyn plwm. Ei  ffurf fwyaf aml yw fel arsenopyrite, cyfuniad sy’n perthyn yn agos i aur ffyliaid, sef iron pyrites. Ac felly fel rhan o gloddfa fwy cyffredinol y datblygwyd y gwaith yng Nghwm Dolawen, sydd  wedi’i leoli yn yr hafn uwchlaw Tai Newyddion.  Yn ystod y cyfnod hwn yr oedd ymchwilwyr barus yn llygadu ucheldir Dyffryn Ogwen, fel rhannau eraill o fynydd-dir Eryri, i geisio darganfod mwynau megis copr, plwm a manganîs ar gyfer marchnadoedd diwydiant. Hwn oedd y cyfnod pan oedd ffortiwn i’w ennill pe canfyddid mwynglawdd tebyg i un Mynydd Parys ym Môn a oedd erbyn dechrau’r ganrif  yn prysur golli ei bwysigrwydd.

Criw o Saeson a oedd yn gyfrifol am y fenter yn ôl Hugh Derfel a hyd y gwyddys nid oedd gweithlu lleol yn rhan o’r gwaith.  Erys craith y mwynglawdd a’i rwbel blêr islaw haenau o graig golau ei lliw ar y llethr uwchlaw Tai Newyddion. O’r mwynglawdd cludid y graig i lan afon Ogwen i’w rhostio  yno er puro’r arsenic. Rhedai’r carthion i’r afon gan wenwyno’r dŵr a lladd y pysgod a buan iawn y rhoddwyd terfyn ar y gwaith gan fod y gweithwyr hefyd yn dioddef o grach ac anhwylder. Ac eithrio’r mwynglawdd ni cheir olion gweladwy eraill o’r fenter yn y dyffryn. Ond yn y cae rhwng y mwynglawdd a glan yr afon saif caban bychan o gerrig mewn safle gwbl ddigyswllt a diarffordd.  Pa ddefnydd a fyddai i adeilad o’r fath nid oes ateb, ond tybed a fyddai’n ffuantus meddwl bod gan yr adeilad  hwn mewn un cyfnod gysylltiad â’r fenter i ennill y gwenwyn.

Ond i ba ddiben ennill yr arsenic yn y lle cyntaf?  Cyfeirid at arsenic fel y gwenwyn  a ddefnyddid gan aelodau uchel ael y gymdeithas i ladd  eu gelynion – ‘the poison of kings’ neu ‘the kings poison’ fel y cydnabyddid ef, cyn i wyddonwyr ddatblygu dulliau o’i adnabod  mewn achosion o lofruddiaeth. Ond yn ystod  oes Victoria defnyddid arsenic mewn dull llawer mwy sidêt, ond yr un mor beryglus, yn gynhwysydd mewn eli ar gyfer cannu croen yr wyneb, yn arbennig i’w ddefnyddio gan ferched a fynnai ddangos nad oeddynt yn gwasanaethu yn  llygad yr haul.

Ffynhonnell

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandygai a Llanllechid. Bethesda.

1974. M. Bassett. 1974. Diwydiant yn Nyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 35. , 73-84.

Tan-y-bwlch

---

Cynllun chwarel Tan-y-bwlch

Stad fechan annibynnol sy’n gwasgu’n glos ar ysgwydd gogledd pentref Rachub yw Tan-y-bwlch. Ei maint yn 1906 oedd 35 acer a chynhwysai  ffermdy Tan-y-bwlch yn ogystal ag un ar hugain o fythynnod a chwarel lechi. Cyfrannai’r bythynnod rent o £57.5.0 y flwyddyn i goffrau’r stad.  Ond mae hanes y stad yn ymestyn yn ôl i gyfnod cynharach na dechrau’r ugeinfed ganrif.

Ffermdy Tan-y-bwlch

Dyddiad 1718 wedi ei dorri i bren y pentan yn un o ystafelloedd ffermdy Tan-y-bwlch

Canolbwynt y stad yw ffermdy Tan-y-bwlch. Mae’r dyddiad 1718 wedi ei dorri i bren y pentan yn un o ystafelloedd y tŷ, ac mae’r dyddiad yn dynodi fod seiliau llawer cynharach i’r stad yn ymestyn yn ôl mae’n bur debyg i fwrllwch amhenodol y Canol Oesoedd. Enw gwreiddiol Tan-y-bwlch oedd Tyddyn y Lôn ac mae’n eithaf tebygol mai teulu Hugh Williams oedd perchen y stad yn 1718. Bu ef farw yn 1765 ac yn ei ewyllys mae’n rhannu ei eiddo rhwng ei ddau fab Morris a Richard. Yr oedd Richard yn derbyn Kiltreflys a Chae Gwigyn yn ogystal â sawl tyddyn a gardd ar y tiroedd hyn, gwobr Morris oedd derbyn Tyddyn Tan-y-bwlch, Dol Ddafydd a Chae Ronw. Dengys y manylion hyn fod stad Tan-y-bwlch yn llawer mwy na’i chanolbwynt yn Llanllechid gyda thiroedd Ciltrefnus a Chae Ronw yn Gerlan, Dol Ddafydd i’r gogledd o bentref Bethesda a Chae Gwigyn yn Nhalybont. Morris oedd y penteulu yn Nhan-y-bwlch yn 1833 ac ar ei farwolaeth ef y flwyddyn honno etifeddodd Jane ei unig ferch yr holl eiddo. Ymhen dwy flynedd priododd Jane â John Taylor, Sais o Cumberland yn wreiddiol, ond a ymgartrefodd yng Nghae Bold yng Nghaernarfon. Yn 1861 gadawodd Taylor a Jane Dan-y-bwlch i symud i Fangor i gadw tafarn yr Albion ac erbyn cyfrifiad 1871 y preswylwyr newydd oedd Joseph Twigge a Joseph Salt, y ddau yn hanu o Hanley yn Swydd Stafford. Disgrifir Joseph Twigge yng nghyfrifiad 1871 fel ffermwr yn ffermio 50 acer a chanddo wraig a phedwar o blant. Fel slate quarry agent y disgrifir Joseph Salt ac yr oedd yntau yn briod a chanddo saith o blant. Crefft arbenigol y ddau Joseph oedd agor siafftiau a lefelau tanddaearol ac mae’n amlwg fod gofyn mawr am eu medrusrwydd yn chwareli a mwynfeydd eu hardal fabwysiedig.  Canfyddir, er enghraifft, fod Twigge wedi gweithio mewn chwarel yn Nghroesor yn ogystal â chwarel y Penrhyn ond eu cyfraniad mwyaf arbennig oedd datblygu’r gloddfa ar garreg eu drws yn Nhanyblwch.

Tomennydd chwarel Tanybwlch (canol y dde o’r llun)

Agorwyd chwarel Tan-y-bwlch yn gyntaf yn 1805 a cheir cyfeiriad ati gan y teithiwr Hyde Hall ar ei ymweliad â’r sir rhwng 1809 ac 1811. – ‘ a quarry of purple Slate has been opened on the Tanybwlch property above the Church from which a few loads are occasionally caried down to Bangor’. Cymro o Lerpwl o’r enw Roberts oedd cychwynnydd y gloddfa a chynrychiolai ef gwmni o’r dref honno. Yn groes i honiad Hyde Hall yr oedd y chwarel yn dra llewyrchus ar y cychwyn gan ddanfon llechi i’r farchnad o borthladd Aberogwen, ond yna daeth tro ar fyd a bu’r gwaith yn sefyll yn segur tan 1862. Bryd hynny cymerwyd y chwarel gan gwmni o Lundain, The Port Bangor Slate Company,  gyda gŵr o Gernyw, Michael Williams, yn gyfarwyddwr a gŵr lleol o Garneddi, John Griffith, yn rheolwr. Ar ddyfodiad y Twigges a’r Salts ehangwyd y fenter yn sylweddol gan agor siambrau tanddaearol yn dilyn crefft y swyddogion newydd.  Daeth tro pellach ar fyd a bu’r chwarel ym meddiant cwmni o Saeson am ysbaid byr a geisiai, yn niffyg profiad, ddatblygu’r haenau tanddaearol yn hytrach nag agor y chwarel ar yr wyneb. Perchennog y stad erbyn diwedd y ganrif oedd siopwr o Frynsiencyn o’r enw W. J. Jones, ac yn y wasg Gymreig yn 1896 ceid adroddiadau ei fod ef am weithio’r chwarel gan roddi gwaith i’r ardalwyr mewn cyfnod anodd ac ansefydlog yn hanes Dyffryn Ogwen. Aflwyddiannus fu ei ymdrechion ac yr oedd y chwarel ar gau unwaith eto cyn diwedd y ganrif.

Cwt injan Tan-y-bwlch

O holl chwareli plwyf Llanllechid, ac yr oedd pump ohonynt yn y plwyf, Tan-y-bwlch oedd yr unig un heb gyflenwad parhaol o ddŵr i yrru ei pheiriannau. Yn ogystal, hon oedd y chwarel oedd â’r haenau anoddaf i’w gweithio gan fod dau wely o dywodfaen caled yn cywasgu gwely’r lechen las gan effeithio’n groes ar ei natur a’i hollt.  Mae’r chwarel wedi ei gweithio i gynnwys dau dwll agored a nifer o siambrau tanddaearol ac mae ei chynllun yn rhannu’n adrannau cyfleus. Fel y nodwyd eisoes y  canolbwynt yw’r hen ffermdy sy’n dyddio i gyfnod cynharach na datblygiad y chwarel. I’r gogledd-ddwyrain o’r tŷ lleolwyd prif dwll y chwarel ac mae ail dwll llawer llai wedi ei agor i gyfeiriad y  de-orllewin. I’r dwyrain o’r tŷ lleolwyd y siafft sy’n cysylltu gyda’r siambrau tanddaearol, ac ar ben y siafft mae’r adeilad a gynhwysai beirianwaith y Beam Engine a oedd yn gweithio’r offer codi rhwng y siambrau a’r lan. Ar hyd ymyl y gorllewin trefnwyd y tomennydd sbwriel sy’n llenwi’r llethr i gyfeiriad pentref Rachub. Adeiladwyd muriau cadarn ar ffin allanol y tomennydd ac ar ddwy ochr y llwybr sy’n arwain i’r gloddfa o gyfeiriad pentref Llanllechid. Mae’r ffaith fod Beam Engine stem yn gweithio mecanwaith y chwarel yn nodwedd unigryw yn hanes cloddfeydd llechi Dyffryn Ogwen. Bu raid defnyddio peiriant eithriadol ddrudfawr i’w bwrcasu a’i gynnal, cyn bod rheilffordd yn dwyn glo rhad i’r ardal, oherwydd nad oedd cyfaint digonol o ddŵr ar gael i  weithio’r peirianwaith fel yn chwareli eraill y dyffryn. Mae’n bur debyg mai Twigge a Salt, o’u profiad cynharach yng nghanolbarth Lloegr, a fyddai wedi cymeradwyo defnyddio peirianwaith o’r fath, ond erbyn 1872 bu raid defnyddio ail Beam Engine stem i weithio’r pympiau a oedd yn sychu’r twll. Erbyn hynny aeth problemau daearegol y gloddfa, a chostau cynnal y peiriannau, yn drech na’r datblygwyr a chaewyd y chwarel yn ddisymwth yn 1876.

Muriau cadarn ar ddwy ochr y llwybr i fynedfa’r chwarel

Ar ddechrau’r ugeinfed ganrif cafwyd atgyfodiad o fath yn chwarel Tan-y-bwlch dan gynllun cydweithredol beiddgar y North Wales Quarries Limited. Ar derfyn streic fawr chwarel y Penrhyn  ym mis Awst 1903 trefnwyd i ffurfio’r cwmni arloesol i agor a rhedeg tair o chwareli plwyf Llanllechid sef Pantdreiniog, Moel Faban a Than-y-bwlch. Pwrcaswyd y tair chwarel am swm o £18,400. Y bwriad oedd darparu gwaith sefydlog i chwarelwyr mewn ardal ddrylliedig yn dilyn y streic, ac i gynhyrchu llechi  ar gyfer y farchnad agored a fyddai’n cystadlu â chynhyrchion y chwareli mawr. Derbyniwyd cefnogaeth ariannol  parod gan Undebau Llafur a chymwynaswyr dyngarol ledled Prydain i sefydlu’r cwmni a phenodwyd W. J. Parry i redeg y cynllun. Afraid dweud na fu’r cynllun uchelgeisiol yn llwyddiannus a gorfu  ei derfynu yn 1907 ond nid cyn cyflawni rhai newidiadau yn Nhan-y-bwlch. Bwriad y cynllun oedd creu un gloddfa fawr yn Rachub drwy uno chwarel Tan-y-bwlch gyda chwarel Moel Faban. Y cynllun ym Moel Faban oedd i ehangu twll Voel ym mhen y de tra bo ponc a thwll Grey yn y gogledd i’w ddyfnhau a’i agor i gysylltu gyda siambrau tanddaearol Moel Faban. Drwy wneud hyn byddid hefyd yn defnyddio’r agen fel ffos i sychu’r twll. Amcangyfrifwyd y byddai’r cynllun yn costio £60,000 cyn y byddai’n talu ei ffordd. Cododd anghydfod rhwng Parry y rheolwr ac aelodau bwrdd y cyfarwyddwyr. Teimlai Parry y byddid yn afradu arian drwy wario ar y cynllun yn Rachub a chredai y dylid canolbwyntio ar ddatblygu Pantdreiniog; credai eraill o’r cyfarwyddwyr fod gwerth mewn datblygu chwarel newydd ym Moel Faban/Tan-y-bwlch.  Rhoddwyd mwy o sylw i ddatblygu Moel Faban a gwariwyd yn helaeth ar wella’r adnoddau yno ond derbyniodd Tan-y-bwlch lawer llai o gefnogaeth ariannol. Yno buddsoddwyd drwy adeiladu gallt i gysylltu â’r twll, atgyweiriwyd adeilad y ffermdy a dau o’r bythynnod, cafwyd swyddfa newydd ar y safle  a rhoddwyd sylw i wella’r ffordd rhwng y ddwy chwarel. Argymhellodd Parry yn 1906 y dylid gwario £10,000 ar wella’r adnoddau ond erbyn hynny yr oedd brwdfrydedd ariannol y cefnogwyr i gynnal y cynllun wedi pallu. Dengys ystadegau’r cwmni  yn Nhan-y-bwlch iddynt werthu gwerth £450 o lechi rhwng Awst 1903 a Medi 1906 a bod £236 wedi ei gyfrannu mewn cyflogau i’r gweithwyr. Mae’r ystadegau hyn yn llawer llai mewn cymhariaeth â’r ddwy chwarel arall oherwydd yn yr un cyfnod cynhyrchwyd gwerth £20,739 o lechi yn Pantdreiniog a gwerth £1,730 ym Moel Faban a thalwyd £20.980 mewn cyflogau yn Pantdreiniog a £7,150  yn Moel Faban. Pe byddai cynllun y North Wales Quarries Limited wedi bod yn llwyddiant yna byddai amgylchedd pentref Rachub yn bur wahanol i’r hyn a welir yno heddiw.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Trebor Llechid – Chwarel Tanybwlch, Llanllechid – adroddiad yn Baner ac Amserau Cymru, Hydref 31ain , 1896.

Fôn Williams, D. 2015. ‘Dau Deulu Lwcus’. Darlith heb ei chyhoeddi a drafodwyd i Cymdeithas Hanes Rachub, Mis Tachwedd, 2015.

W. J. Parry, 1906 A New Chapter in the History and Co-peration of Labour: North Wales Quarries Limited. Co-operative Printing Society Ltd. Manchester.

J.Ll.W. Williams, D.A.Jenkins.  1996. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda  Rhan 2. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 57. 65-84.

Gallt Tramffordd Dinas

Llwybr yr allt yn Dinas

Yn 1800 adeiladwyd tramffordd i hwyluso danfon holl gynnyrch llechi chwarel Cae Braich y Cafn (chwarel y Penrhyn) i’r porthladd yn Aber Cegin. Ceffylau oedd i weithredu’r dramffordd a golygai’r cynllun y gallasai un ceffyl dynnu o leiaf chwe wagen ar y tro gyda chyfanswm y llwyth hyd at 12 tunnell. Amcangyfrifwyd yn 1801 fod angen 140 o ddynion, 100 o geirt dwy olwyn a 600 o geffylau i gario holl gynnyrch llechi chwarel Cae Braich y Cafn i’r arfordir yn Aber Cegin.

 

Cynllun y dramffordd rhwng Coed y Parc a Porth Penrhyn

Cynlluniwyd y dramffordd i redeg o Goed y Parc drwy Goed y Dinas i Dyddyn Iolyn, ymlaen i Landygái, heibio i Dŷ Newydd, at Allt Marchogion nes cyrraedd Aber Cegin, pellter o chwe milltir o’r chwarel. Rhwng ei deupen gostyngai’r llwybr 558 troedfedd a olygai adeiladu tair allt rhwng y cymalau gwastad, y gyntaf yn Nhanysgrafell, yr ail yn Dinas, a’r drydedd yn Allt Marchogion.

Roedd yr allt yn Dinas yn 264 llath o hyd ac yr oedd yn disgyn 190 troedfedd . Gweithredai’r gelltydd drwy i bwysau’r llwyth ar i lawr dynnu’r wagenni gwag ar i fyny, trosglwyddiad mewn ynni o rhwng un a dau gan tunnell y dydd. Agorwyd y dramffordd ym mis Mehefin 1801 ac mae felly yn un o’r tramffyrdd cynharaf a gynlluniwyd ym Mhrydain. Roedd y gelltydd yn cynnwys 24,902 o drawstiau llechi a 457 tunnell o reiliau haearn bwrw. Cost yr holl gynllun o ffurfio llwybr y dramffordd,  adeiladu’r gelltydd yn ogystal â chost y pontydd a pheiriannau gweithio’r gelltydd oedd £8,328.5.0. Cwblhawyd y gwaith yn rhad drwy ddefnyddio cyfran o weithlu’r chwarel a ddiswyddwyd oherwydd y dirwasgiad a achoswyd gan ryfel Napoleon Bonaparte rhwng Prydain a Ffrainc.

Yr oedd yn rhaid goresgyn rhai problemau cychwynnol cyn bod y system yn gweithio’n llwyddiannus. Yn wreiddiol defnyddiwyd olwyn â dwy fflans ar y wagenni ond, mewn tro yn y rheilffordd, yr oedd yr olwyn yn cloi ar y rheiliau. Disodlwyd yr olwyn hon gan olwyn fflans sengl er mwyn iddi redeg yn rhwyddach. Newidiwyd y cynllun hefyd i ymestyn y gelltydd yn Nhanysgrafell ac yn Dinas yn 1812. Yn y cynllun gwreiddiol drwy groesffordd agored yn Nhanysgrafell y rhedai’r dramffordd drwy Allt Bryn Eglwys, ond adeiladwyd pont yno i gyrraedd pen yr allt gan ei hymestyn i 121 llath o hyd ac adeiladu seiding ar ei gwaelod. O waelod yr allt gwyrai’r dramffordd cyn rhedeg yn syth i gyfeiriad Hendyrpeg. Yn Llandygái ychwanegwyd cyffordd ar gyfer estyniad i’r Felin Isaf lle’r oedd gwaith Samuel Worthinton yn malu callestr ar gyfer y diwydiant gwneud llestri yn Lerpwl.

Tyrrau llechi a oedd yn cynnal y dramffordd uwchlaw y ffordd Dyrpeg yn Dinas

Bwa y bont yn Dinas oedd yn cynnal y ffordd Dyrpeg gyda gallt y dramffordd islaw

Mae’n rhyfeddod fod rhannau o’r dramffordd wreiddiol i’w gweld hyd heddiw er iddi gael ei bylchu mewn sawl rhan gan gynlluniau diweddarach. Rhwng Dinas a’r Felin Fawr yng Nghoed y Parc addaswyd llwybr y dramffordd i gynnal y rheilffordd stem ac mae’r tyrrau uchel a adeiladwyd o bennau llifio i gynnal y llwybr yn aros yn Nhanysgrafell ac uwchlaw ceunant Afon Ogwen yng Nghoed y Dinas. Yn Dinas mae gwely’r allt i’w braidd ganfod yn rhimyn isel yn y cae uwchlaw’r ffordd ac mae rhan o fwa’r bont ai cludai o dan y Ffordd Dyrpeg sydd bellach wedi ei guddio mewn drysni. Erys tŷ gofalwr yr allt er bod hwn hefyd wedi’i guddio gan ddatblygiad safle carthion Tregarth.

Llwybr y dramffordd ar y pafin sy’n gyfochrog â’r A5 ger trofa Tyddyn Iolyn

Llwybr y dramffordd yn dilyn ffordd yr A5 ger Tyddyn Dicwm (Tramffordd ar y dde o’r llun).

Rhwng Tyddyn Dicwm a thro yr hen A5 i Dyddyn Iolyn mae llwybr y dramffordd yn dilyn yn gyfochrog i’r A5 presennol cyn  croesi i’r cae wrth gefn Tollborth Lôn Isa lle erys ei llwybr fel crib isel. Ar Allt Marchogion, ar draws y ffordd i Fynwent Dinas Bangor, saif tŷ gofalwr yr allt a ostyngai i’r porthladd, tŷ a oedd yn wreiddiol mewn dwy ran gyda bwlch yn y canol yn arwain y dramffordd i ben yr allt.  Bellach adeiladwyd ystafell ychwanegol yn y bwlch i gyfuno dwy ran y tŷ gwreiddiol.  Ac i ddychwelyd i ben deheuol y dramffordd yng Nghoed y Parc, yno mae rhes Tai’r Stablau a adeiladwyd yn wreiddiol i ofalu am y ceffylau a weithiau ddatblygiad a ystyrid yn un tra chwyldroadol yn ei ddydd. Mae’r holl nodweddion hyn yn gofadeiliau i ddatblygiad y mae iddo bellach bwysigrwydd ac arwyddocâd rhyngwladol y dylid ei ystyried yn rhagflaenydd i holl ddatblygiad rheilffyrdd y byd. Rhyfeddol!

Tŷ ceidwad yr allt  sy’n arwain i’r porthladd yn Allt Marchogion, Bangor gyda ychwanegiad diweddarach i ymuno dwy ran yr adeilad gwreiddiol

 

 

 

 

Ffynhonnell

J I C Boyd. 1985. Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford.

Gwaith copr Parc Moch

Un o hafnau y gwaith copr ym Mharc Moch

Yn 1768 cloddiwyd copr am y tro cyntaf ar Fynydd Parys, Amlwch, safle a ddatblygodd i fod y mwynglawdd fwyaf y byd yn ei chyfnod. Ar yr un pryd , os nad ychydig yn gynharach, rhwng 1760 a 1770 yr oedd mwynglawdd lawn mor llwyddiannus yn turio ym Mharc Moch yn Nyffryn Ogwen. Yno yr oedd mwyngloddwyr o Gernyw yn agor lefelau a phydewau dyfnion o lan Afon Ogwen i dir stad Coetmor. Cymaint oedd eu llwyddiant hyd nes, yn ôl Hugh Derfel Hughes, ‘na ddiffoddid canhwyllau ddydd a nos am saith mlynedd’ yn y mwynglawdd. Byr dymor oedd y fenter oherwydd datblygodd ffrae rhwng y mwyngloddwyr ac aerion y stad, a therfynwyd y gwaith. Ond er byrred ei thymor o waith erys olion y mwyngloddio ar lan yr afon ym Mharc Moch. Atgyfnerthwyd glan yr afon rhwng Pont Coetmor ac agen gyntaf y gwaith gyda therasau, ac mae muriau cerrig yn gwarchod y fynedfa i’r brif agen sy’n agor o lan yr afon ychydig fetrau i’r gogledd o bont y rheilffordd.

Un o hafnau gwaith copr Parc Moch

Un o hafnau gwaith copr Parc Moch

O ystyried dyddiad cynnar y fenter, ac o gofio nad oedd cynllun ffyrdd yr ardal yn gwasanaethu Parc Moch bryd hynny, rhaid ystyried pa fodd y cludid y mwyn o’r mwynglawdd i lan y Fenai i’w ddanfon oddi yno i’w brosesu yn Abertawe neu ar lannau Afon Merswy. Gan fod Parc Moch ar dir stad Coetmor ni ddangosir yr ardal mewn manylder ar brif fap stad y Penrhyn yn 1768 ac, yn anffodus, nid yw’r map yn nodi bodolaeth llwybr sy’n mynd o gyfeiriad Rachub i ardal Bryn Bella. Ni chafodd Pont Coetmor ei hadeiladu tan 1788, er y gallasai fod pompren gynharach yn croesi’r afon yn y lleoliad pwysig hwn. Ar fapiau cyfredol y ffordd fyrraf o fynd o Barc Moch i Lôn Goed, sef priffordd gynnar y cyfnod, fyddai ar y llwybr troed sy’n arwain drwy’r parc i Goed Isaf ac ymlaen i Goed Uchaf a’r ffordd. I ful dan ei bwn ni fyddai rhwystr, ond mae p’un a oedd y llwybr mewn bodolaeth bryd hynny yn gwestiwn nad oes ateb pendant iddo.

 

Oddeutu’r un pryd, rhwng 1759 a 1760, yr oedd consortiwm yn cynnwys etifeddion stad y Penrhyn -Syr Hugh Warburton a Syr George Young; John Ellis, ficer Bangor; Francis Lloyd, meddyg o Fynachdy, Sir Fôn a Richard Hughes, stiward stad y Penrhyn, hefyd yn edrych am gopr yn Nyffryn Ogwen. Eu mentrau hwy oedd yn Nolawen yn Nant Ffrancon ac ym Mhendinas o lan yr Afon Ogwen gyferbyn â chloddfa Parc Moch. Ond er mor barchus y cyfalafwyr, rhwygwyd y bartneriaeth mewn byr amser gan anghydfod blin yn dilyn penderfyniad Young i ochri gydag arolygwr y gwaith yn Nolawen, sef gŵr o Gernyw o’r enw Climo. Cloddiwyd un llwyth o gopr yn Nolawen a daeth y fenter i ben yn ddisymwth.

 

Oddeutu’r un pryd, rhwng 1759 a 1760, yr oedd consortiwm yn cynnwys etifeddion stad y Penrhyn -Syr Hugh Warburton a Syr George Young; John Ellis, ficer Bangor; Francis Lloyd, meddyg o Fynachdy, Sir Fôn a Richard Hughes, stiward stad y Penrhyn, hefyd yn edrych am gopr yn Nyffryn Ogwen. Eu mentrau hwy oedd yn Nolawen yn Nant Ffrancon ac ym Mhendinas o lan yr Afon Ogwen gyferbyn â chloddfa Parc Moch. Ond er mor barchus y cyfalafwyr, rhwygwyd y bartneriaeth mewn byr amser gan anghydfod blin yn dilyn penderfyniad Young i ochri gydag arolygwr y gwaith yn Nolawen, sef gŵr o Gernyw o’r enw Climo. Cloddiwyd un llwyth o gopr yn Nolawen a daeth y fenter i ben yn ddisymwth.

Mae’n amlwg fod datblygwr craff fel Richard Pennant (1737? – 1808), perchennog stad y Penrhyn yn dilyn ei briodas â merch Warburton yn 1765, wedi sylweddoli nad oedd bonansa ariannol Mynydd Parys i ddigwydd yn Nyffryn Ogwen. Fe fyddai dyn mor graff ag ef yn ymwybodol fod adroddiad Hugh Stephens, arolygwr mwyngloddiau, yn barnu nad oedd rhagolygon arbennig i ddatblygu potensial mwynau’r fro. Dysgodd Pennant a’i olynwyr y byddai’n llawer haws, ac yn fwy proffidiol drefnu cytundebau gyda mentrau annibynnol, gyda breindal uchel ar y cynnyrch, yn hytrach na llosgi bysedd yn datblygu cnau gweigion. Yn 1782, er enghraifft, yr oedd prydles cwmni Roe ym Mynydd Parys yn annhebygol o gael ei hadnewyddu, ac felly daeth y cwmni i archwilio yng Nghwm Graeanog, yn Nant Ffrancon. Menter aflwyddiannus oedd hon eto pan gloddiwyd rhwng pump a chwe thunnell o gopr ar draul o £400. Ond nid oedd pall ar awch y datblygwyr oedd yn gymysgfa o Gymry, o Fôn yn bennaf, ac o Saeson a fynnai ennill ffortiwn o’r cawg copr. Trefnwyd nifer o gytundebau hyd at 1850 cyn i fenter y copr bylu yn Nyffryn Ogwen unwaith ac am byth. Unwaith y temtiwyd Pennant i fagl y twll mwynau pan fentrodd ailagor mwynglawdd Dinas yn 1802, ymdrech a brofodd unwaith yn rhagor i fod yn fethiant.

Cwm Graeanog yn Nant Ffrancon

Nid nad oedd Pennant, er hynny, yn chwilio am gyfleoedd i ddatblygu portffolio diwydiannol ehangach i’w etifeddiaeth. Un llinyn yn unig i’w fwa oedd chwarel lechi Cae Braich y Cafn . Fel aelod seneddol dros ddinas Lerpwl gwyddai fod yno farsiandwyr a oedd yn dra awyddus i ddatblygu golud Gwynedd. Yn 1800 arwyddodd gytundeb 21 mlynedd gyda chwmni Michael Humble, Samuel Holland a Nicholas Hurry i ddatblygu melinau grawn, fflint ac ocar ar dir ei stad. Arwyddwyd pedwar trefniant ychwanegol yn 1803 ar gyfer datblygu mwynau ac amaethyddiaeth yr ardal. Y gŵr canolog yn yr holl drefniant oedd Samuel Worthington, cyfaill agos i Pennant, a pherchennog melin flawd yn Lerpwl. Yr oedd ef drwy drefniant cynharach wedi cael yr hawl i chwilio am fwynau ar stad y Penrhyn ac wedi datblygu’r cysylltiad drwy ddod yn brif asiant gwerthu llechi chwarel y Penrhyn, a than ei warchodaeth ef y gweithiai Humble a Holland. Derbyniodd Worthington brydles ar y chwarel gerrig hogi yn Nant y Benglog a sefydlodd felin i’w trin fel rhan o’r fenter, i falu callestr yn y Felin Isa yn Llandygái i’w ddanfon i wydro llestri porslen yng nghrochendy’r Herculaneum yn Lerpwl. Ychwanegodd at ei bortffolio yn 1800 drwy dderbyn prydles ar y gloddfa ocar yng Nghoed y Parc.  Talodd £40 am y felin, yr odyn, y pwll mwyn a’r siediau i drin y cynnyrch cyn symud y datblygiad i’r Felin Isa a sefydlu yno waith paent fel isgynnyrch i’r ocar. Datblygiad arall o bwys gan Worthington oedd y ffatri llechi ysgrifennu ar y cei ym Mhorth Penrhyn. Anturiaethwr a adawodd ei farc ar ddiwydiant cynnar Dyffryn Ogwen oedd Worthington ond eto erbyn 1829 yr oedd yr holl fentrau hyn wedi rhedeg eu rhawd ac yntau wedi ymddeol i Lanfairfechan ar ôl anghytuno â Dawkins Pennant, perchennog newydd stad y Penrhyn.

Yr oedd dyfodol Dyffryn Ogwen wedi ei glymu i’r diwydiant llechi, ac wedi’r ymchwydd cyntaf i ddarganfod copr llithrodd y diwydiant mwynau crai i ebargofiant gan adael prin greithiau’r mwngloddiau ar y llechweddau, megis menter y gwaith arsenig yn Nolawen yn 1827; arbrofion gwaith copr yn Nhai Newyddion yn1839 a’r fenter i fwyngloddio manganîs yng Nghwm Pen Llafar yn chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn ogystal â’r mentrau y cyfeirir atynt uchod.

Diolch i Einion Thomas am ei gyfraniad at y nodyn hwn.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid . Bethesda.

M. Bassett. 1974. Diwydiant yn Nyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 35. tt. 73-84.