Dôl Ddafydd

Nid oes yr un afon yn bod o dan y cread heb fod dyn neu natur, rhywbryd neu rhywdro, wedi cynllwynio i newid rhan, neu fwy, o’i llwybr i’r môr. Nid yw afon Ogwen yn eithriad i’r rheol hon, ac mae sawl ymyrraeth i’w ganfod yn ei chwrs rhwng ei tharddiad yn Llyn Ogwen a’i haber yn Aberogwen. Ym Mhont Ogwen, er enghraifft, newidiwyd ei chwrs rhag i’w dyfroedd lifo’n beryglus a boddi prif dwll cynhyrchu chwarel y Penrhyn, tra islaw yn Aberogwen sythwyd ei gwely drwy dorri gwddf y ddolen fawr oedd yn atal ei llif i’r môr.  Mewn mannau eraill dargyfeiriwyd ei dyfroedd i bweru mân ddiwydiannau – melinau blawd  yng Nghoetmor a Chochwillan, pandai ym Mhont y Pandy a Melin Cochwillan a pheiriannau  cynnal a chadw Stad y Penrhyn yn y Felin Isaf yn Llandygái. Ym Mhont Ogwen mae pwerdy Ynni Ogwen yn defnyddio ei dyfroedd i gynhyrchu trydan mewn cynllun cymunedol uchel iawn ei glod a’i lwyddiant. Mae rhai o bapurau’r Penrhyn o gyfnod y 18g yn tystio fod yr afon yn creu problemau dyrys yn ardal Llandygái yn dilyn llifogydd enfawr. Ym mis Mawrth 1770 ysgubodd llif yr afon y bont yn Llandygái a pheryglu’r felin, ei hargae a’i fflodiart olygodd adeiladu ‘hedge’, cob coed pur debyg, i waredu’r afon rhag creu dinistr pellach. Mae’r dystiolaeth hon yn cadarnhau fod mesurau cynnar wedi eu cymryd i warchod dolydd ei glannau rhag eu niweidio’n barhaol. Tybed a oes tystiolaeth fod camau tebyg wedi eu cymryd i ddiogelu a newid gwely’r afon mewn rhannau eraill o’i chwrs yn Nyffryn Ogwen? Credir bod camau eraill wedi’u cymryd, ond heb dystiolaeth ddogfennol i gadarnhau’r gosodiad a gyflwynir isod.

Un o nodweddion amlycaf yr afon ar ei thaith o gwta ddeng milltir i’r môr yw nifer y dolydd agored sy’n agor cydrhwng plygiadau o greigiau caled lle gorfodwyd yr afon i erydu ei gwely mewn cyfres o raeadrau prysur megis ym Mhont Ogwen, neu drwy gafnio ei llwybr mewn ceunant dwfn megis rhwng Pont Coetmor a Phont y Pandy. Ar derfyn Oes yr Iâ, ddeng mil a mwy o flynyddoedd yn ôl, cyfres o lynnoedd bychan oedd yn llenwi’r dolydd hyn gyda phlygiau’r creigiau megis gwrthgloddiau yn atal y dŵr yn ôl hyd oni, ymhen amser, i erydiad a llif yr afon eu bylchu.  Mae’r ddôl sy’n ymestyn yn eang rhwng pentref Bethesda a Phont Coetmor yn y gogledd yn gynnyrch yr amodau ffisegol hyn, ac mae’n amlwg fod yr afon wedi chwarae rhan bwysig yn hanes datblygiad y rhan hon o Ddyffryn Ogwen.

Rhan yn unig o fap Llanllechid gan George Leigh, Arolwg y Penrhyn 1768. Noder y newidiadau yng ngwely afon Ogwen rhwng Dôl Ddafydd a Phont Coetmor. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor.

Wrth lifo’n egnïol drwy bentref Bethesda yr oedd talcen enfawr y graig yn Ffordd y Stesion yn gorfodi’r afon i wyro i’r gorllewin cyn ymollwng i lifo’n rhydd a dilyffethair hyd gweirglodd agored Dôl Ddafydd, cartref presennol clwb rygbi pentref Bethesda, ac i’r ddôl gyferbyn yn Nhy’n Clwt. Heddiw gellir gweld cysgodion ei llwybr dolennog mewn lluniau o’r awyr, ac yn nhir Ty’n Clwt mae’n bosibl dilyn craith fylchog ei gwely hyd oni ei bod yn cysylltu, fwy neu lai, gyda ffrwd fechan sy’n llifo islaw rhes tai Fron Ogwen, gyda chob cerrig i’w gwarchod, cyn ymuno ag afon Ogwen uwchlaw Pont Coetmor.  Mae map Arolwg y Penrhyn 1768 o blwyf Llanllechid yn dangos yn eglur lwybr troellog ac ansefydlog yr hen wely ochr yn ochr â llwybr gwely newydd yr afon.

Map Ordnans 1900 rhwng Dôl Ddafydd a Phont Coetmor yn nodi’r ffin weinyddol rhwng plwyf Llanllechid a Llandygái yn dilyn gwely ‘ffosil’ yr hen afon. Dengys y map gysylltiad Ffos Coetmor ag Afon Ogwen a’r ffos yn arwain i Felin Coetmor.

Ar fapiau Ordnans y cyfnod 1888/1900 mae llwybr troellog ‘ffosil’ yr hen afon yn ffurfio’r ffin statudol rhwng  plwyfi Llanllechid a Llandygái, ac yn dechnegol fe berthyn dôl fawr Ty’n Clwt i blwyf Llanllechid ac nid i blwyf Llandygái, sefyllfa i gnoi cil arno gan mai i stad Coetmor y perthynai’r tir hwn yn wreiddiol cyn 1855, ac nid i stad y Penrhyn.  Ers cyn cof afonydd oedd yn ffurfio’r ffiniau mwy arhosol rhwng tiriogaethau cymunedau bychan a gwledydd mawrion fel ei gilydd, a dyna oedd swyddogaeth afon Ogwen yn ogystal. Yr oedd dau blwyf Dyffryn Ogwen mewn bodolaeth ers y Canol Oesoedd fel unedau eglwysig a’r afon, fel heddiw, oedd y ffin rhyngddynt. O dan drefn weinyddol Tywysogion Gwynedd yn y 13g afon Ogwen oedd yn gwarchod y ffin rhwng trefgor Creuwyrion a threfgor Bodfeio yng nghwmwd Arllechwedd Uchaf. Yn hanesyddol, felly, perthyn hen gwrs afon Ogwen i gyfnod cynnar iawn yn y Canol Oesoedd, ond nid yw’r casgliad hwn yn cyfrannu dim at ddatrys pam, sut a phryd y daeth y gwely newydd i fodolaeth rhwng Dôl Ddafydd yn y de a Phont Coetmor yn y gogledd.

Cyfeiriwyd eisoes at bwysigrwydd map Arolwg y Penrhyn yn cadarnhau fod llwybr newydd yr afon wedi ei sefydlu, fwy neu lai, cyn ac yn sicr erbyn 1768. Dengys y map fod y ddolen rhwng  y talcen llechi islaw Ffordd y Stesion ac aber afon Galedffrwd (Pont Sarnau) mewn bodolaeth ac mae’n rhesymol ystyried yr adeiladwyd y cob cerrig bryd hynny i ddargyfeirio’r afon rhag llifo i Ddôl Ddafydd, gan ymestyn y cob ymlaen cyn belled â Llyn Tsieni. Adnewyddwyd y rhag-glawdd yn y 19g gyda llechi o domen rwbel chwarel gyfagos Llety’r Adar. Golygodd hyn droi’r afon i lifo am gryn chwarter milltir mewn dolen sylweddol ei maint, ond o gyrraedd at ddôl fawr Ty’n Clwt gorfodwyd hi unwaith yn rhagor i wyro, cyn mabwysiadu ar wely cymharol unionsyth sy’n arwain i Ddôl Goch yn y gogledd orllewin. Oddi yno i Bont Coetmor mae’r afon yn crymu unwaith yn rhagor i lifo eto rhwng cobiau cerrig sy’n atgyfnerthu ei thorlannau. Yn y tro yn Nhy’n Clwt mae banc o gerrig sylweddol ei faint ar lan y ddôl sy’n gyrru’r dŵr i redeg yn gyflym i gyfeiriad y dorlan gyferbyn – nid banc naturiol mo hwn ond yn hytrach un a adeiladwyd mewn cymysgedd o gerrig cymedrol eu maint sydd wedi eu hangori gan drefniant o lechi ar eu cylith – a’r banc hwn sy’n gwthio’r afon i newid ei chwrs.

Map Johnson 1855 yn dangos safle Dôl Ddafydd a rhan yn unig o’r rhaglawdd i gadw’r afon rhag llifo i’r ddôl. Map Johnson drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol

Ond i ba bwrpas y gwnaethpwyd yr holl gyfnewidiadau hyn i’r afon rhwng Dôl Ddafydd a Phont Coetmor?  Yr esboniad rhesymol, ond nid efallai’r cywiraf, fyddai fod newid ei chwrs wedi ei gynllunio i atal llifogydd ar y dolydd, ond mae profiadau’r cyfnod presennol yn tanseilio’r fath ganlyniad. Gellir cynnig dwy ddamcaniaeth arall, y ddwy yn seiliedig ar leoliad a phwysigrwydd Ffos Coetmor yn yr estyniad islaw’r tro ger dôl fawr Ty’n Clwt, er mae’n rhaid cyfaddef nad oes tystiolaeth ddogfennol i gynnal yr un o’r ddau ddyfaliad a ganlyn. Ffos Coetmor yw un o ffosydd cynharaf Dyffryn Ogwen a luniwyd yn arbennig  i wasanaethu hen blasty bonheddig Coetmor y gellir olrhain ei hanes yn ôl i’r 15g os nad cynt, ac yn wreiddiol yr oedd y ddyfrffos hwn yn ymuno ag afon Ogwen ychydig fetrau i’r gogledd o’r tro yn yr afon. Addaswyd y  ffos mewn cyfnod diweddarach i ddanfon ei dŵr i bweru’r felin rawn ger Pont Coetmor gryn hanner milltir i’r gogledd, ac ychwanegwyd at ei chyfaint drwy adeiladu fflodiart yn nhro’r Ogwen i gyflenwi dŵr ychwanegol i weithio chwarel lechi Coetmor ym Mryn Bella.  Addasiadau diweddarach na map 1768 oedd y rhain – y felin yn ddyddiedig nid cynt na 1788, sef dyddiad pont Coetmor, a’r chwarel i 1826 – a dyna grynhoi tystiolaeth y cyntaf o’r ddau ddyfaliad, sef mai addasiadau ar ddechrau’r 19g  oedd yn gyfrifol am newid cwrs yr afon. Mae’r ail dybiaeth yn ystyried dyddiad cynharach i Ffos Coetmor, ac o’i chyflawni yn y Canol Oesoedd, sut y byddai ei dyfroedd yn ymuno ag afon Ogwen, o gofio y byddai cwrs yr afon yn llifo gryn bellter i ffwrdd ar eithaf dôl fawr Ty’n Clwt?  Mae canlyniad y dybiaeth yn eglur, sef bod cyd-berthnasedd yr afon a’r ddyfrffos yn perthyn i gyfnod amhenodol cyn 1768. O’i ystyried mae’r casgliad hwn efallai yn rhy ryfeddol i’w dderbyn, sef y troswyd afon Ogwen yn benodol ar gyfer derbyn dyfroedd ffos hynafol Coetmor, a hynny, bur debyg, mor gynnar â’r Canol Oesoedd. Yn dra anffodus ni all Map 1768 gadarnhau’r dybiaeth gan mai map tiriogaeth y Penrhyn ydyw, ac fel yr eglurwyd yn gynharach, ar dir annibynnol stad Coetmor y byddai’r ddau ddyfrffos wedi ymuno.

Y banc cerrig ar lan dôl fawr Ty’n Clwt sy’n gorfodi afon Ogwen i wyro i’r dorlan gyferbyn

Mae un casgliad pendant i’r holl ddyfalu, nid drwy brosesau naturiol o erydiad a thraws lifo mae’r Ogwen wedi meddiannu ei chwrs presennol rhwng Dôl Ddafydd a Phont Coetmor, ond yn hytrach drwy ymyrraeth dyn.  Fel y trafodwyd, pryd y bu hyn ddigwydd yng nghyfnodau hanes sydd yn gwestiwn na ellir ei ateb yn bendant, ond efallai, rhyw ddydd yn y dyfodol, daw dogfennau i’r fei wnaiff gadarnhau’r naill neu’r llall o’r cynigion a drafodwyd uchod.

Diolch – ffrwyth trafodaethau lu gydag Einion Thomas, cyn archifydd Prifysgol Bangor, yw’r nodyn hwn ac Einion sy’n gyfrifol am ddwyn sylw at y llawysgrif isod. Diolch hefyd i Idris Lewis, Dolwern, am ei gyfraniad gyda’r delweddau.

Ffynhonnell

Archifdy Prifysgol Bangor,  Llawysgrif PFA/14/313 – Richard Hughes i (John Pennant?), Mawrth 22, 1770.

Medd Syr Ifor

Syr Ifor Williams oedd un o bennaf ysgolheigion Cymru a hogyn o Dregarth oedd o. Yr oedd ystyr enwau, ac enwau lleoedd yn arbennig, yn bynciau o gryn ddiddordeb  iddo, ac yn wir Enwau Lleoedd a roddodd yn deitl i’r un o’r llyfrau mwyaf diddorol a ysgrifennodd. Yn y gyfrol mae’n sylwi ar tua ugain o enwau sy’n perthyn yn benodol i ardal Dyffryn Ogwen,  ac felly beth gwell na manylu ar y modd y mae’n egluro tarddiad ac ystyr rhai o’r enwau hyn. Ond cyn cychwyn, yn ei bennod gyntaf yn y llyfr dan y teitl Rhybudd,  mae’n dyfynnu sylw ei hen athro yn y coleg Syr John Morris Jones “’Fydd ‘na neb ond ffyliaid yn treio esbonio enwau lleoedd!”

Gwell dechrau gydag enwau mynydd a bryn sef pwnc ei ail bennod yn y llyfr.

Carnedd Dafydd a Charnedd Llywelyn  – y carneddau yn cyfeirio at feddfeini cerrig ar y copaon sy’n nodi yn wreiddiol feddau arwyr o gyfnodau cynhanes ond mewn cyfnod diweddarach a fabwysiadodd enwau dau o dywysogion Cymru.

Y Gludair Fawr a’r Gludair Fach – camffurf yn Saesneg yw’r ffurf Glyder, ac ystyr gludair yw pentwr o gerrig wedi eu casglu ar y copa naill ai yn naturiol neu i ffurfio carnedd gladdu.

Y Tryfan – nid tri-faen mo’r esboniad ond yn hytrach perthyn dau gymal i’r enw. Y cymal cyntaf try yn golygu blaen, a’r ail gymal ban yn  golygu uchel, ac felly mynydd yn codi yn uchel iawn gyda chopa main iddo yw y Tryfan.

Y Gyrn – esbonia fod peth ansicrwydd i egluro’r enw. Gall darddu o’r hen air curn sy’n golygu pentwr, neu efallai o’r enw corn sy’n golygu pigwrn, ond sylwer mai’r ffurf  luosog  cyrn sydd i enw’r mynydd.

Moel Faban a Moel Grach – mae moel gydag ansoddair treigledig, megis yn y ddwy enghraifft yma, yn golygu bryn, ac nid moel yn yr ystyr o fod yn noeth megis o ben dyn heb wallt. Ond ychwanega’r awdur, wrth ystyried enw Moel Wnion, y gall moel olygu pen crwn i fynydd a dyna ddisgrifio’r copa uwchben Llanllechid.

Y Drosgl – yr ansoddair trwsgl yw tarddiad yr enw. Ystyr trwsgl i ni heddiw ydi afrosgo ond golygai’r hen enw fod iddo ystyr garw neu anhrefn yn ogystal. Ac ym mhlwyf Llanllechid gwelir y gwrthgyferbyniad rhwng Y Drosgl (garw) ar un ochr i afon Ffrydlas yng Ngweuncwysmai a’r Llefn (llyfn) ar ochr arall y dyffryn.

Eryri – mae’r enw yn tarddu o’r gair eryr y gellir ei olrhain mewn hen Gymraeg i er, or  sy’n golygu codi. Fel aderyn mae’r eryr yn codi yn uwch na phob aderyn arall, ac felly mae mynyddoedd Eryri hefyd yn codi yn uchel.

Y Bera –  gall fod yn gyfystyr ag enw aderyn ysglyfaethus megis y barcud.

Nant y Benglog – penglog yw asgwrn caled y pen ond gall clog hefyd olygu craig neu faen carreg. Tybed felly ai’r Benglog yw’r maen mawr yn Llyn Ogwen sydd ar drothwy Nant y Benglog, ond gall hefyd gyfeirio at y maen fel ar ffurf penglog ddynol yn ogystal.

Gerlan – enw cyfansawdd o cerdd a glan, y ddau yn golygu codiad tir. Troes Gerddlan, felly, yn Gerlan o fod yn colli’r dd yn y canol.

Drum – yn golygu cefn ac yma mae’r enw yn cymhwyso rhan o gorff dyn i olygu crib neu gefnen gul megis rhwng y ddwy garnedd Llywelyn a Dafydd.

Ffynhonnell  

Ifor Williams, 1962. Enwau Lleoedd, Gwasg y Brython, Lerpwl.

Cwm Dolawen

Y chwarel yn Nhai Newyddion

Fel ardal  a ddatblygodd un o chwareli llechi mwyaf y byd yr adnabyddir Dyffryn Ogwen heddiw ond ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg gallasai fod wedi datblygu mewn ffordd pur wahanol  gan roi cychwyn ar ddiwydiant cemegol pur afiach yn Nant Ffrancon.  Gyda pharagraff byr o bedwar deg un o eiriau y cyfeiria Hugh Derfel at y gwaith gwenwyn, neu ‘y solfŵa’ fel mae’n ei alw, a ddatblygodd yng Nghwm Dolawen am gyfnod byr oddeutu 1837.  Ond gwell enwi’r elfen wrth ei enw mwy syfrdanol sef y gwenwyn arsenic.

Mae arsenic pur yn fwyn pur anghyffredin yn y ddaear ac mae i’w ganfod yn bennaf wedi ei gyfuno gydag elfennau eraill megis  sylffwr neu  fwyn plwm. Ei  ffurf fwyaf aml yw fel arsenopyrite, cyfuniad sy’n perthyn yn agos i aur ffyliaid, sef iron pyrites. Ac felly fel rhan o gloddfa fwy cyffredinol y datblygwyd y gwaith yng Nghwm Dolawen, sydd  wedi’i leoli yn yr hafn uwchlaw Tai Newyddion.  Yn ystod y cyfnod hwn yr oedd ymchwilwyr barus yn llygadu ucheldir Dyffryn Ogwen, fel rhannau eraill o fynydd-dir Eryri, i geisio darganfod mwynau megis copr, plwm a manganîs ar gyfer marchnadoedd diwydiant. Hwn oedd y cyfnod pan oedd ffortiwn i’w ennill pe canfyddid mwynglawdd tebyg i un Mynydd Parys ym Môn a oedd erbyn dechrau’r ganrif  yn prysur golli ei bwysigrwydd.

Criw o Saeson a oedd yn gyfrifol am y fenter yn ôl Hugh Derfel a hyd y gwyddys nid oedd gweithlu lleol yn rhan o’r gwaith.  Erys craith y mwynglawdd a’i rwbel blêr islaw haenau o graig golau ei lliw ar y llethr uwchlaw Tai Newyddion. O’r mwynglawdd cludid y graig i lan afon Ogwen i’w rhostio  yno er puro’r arsenic. Rhedai’r carthion i’r afon gan wenwyno’r dŵr a lladd y pysgod a buan iawn y rhoddwyd terfyn ar y gwaith gan fod y gweithwyr hefyd yn dioddef o grach ac anhwylder. Ac eithrio’r mwynglawdd ni cheir olion gweladwy eraill o’r fenter yn y dyffryn. Ond yn y cae rhwng y mwynglawdd a glan yr afon saif caban bychan o gerrig mewn safle gwbl ddigyswllt a diarffordd.  Pa ddefnydd a fyddai i adeilad o’r fath nid oes ateb, ond tybed a fyddai’n ffuantus meddwl bod gan yr adeilad  hwn mewn un cyfnod gysylltiad â’r fenter i ennill y gwenwyn.

Ond i ba ddiben ennill yr arsenic yn y lle cyntaf?  Cyfeirid at arsenic fel y gwenwyn  a ddefnyddid gan aelodau uchel ael y gymdeithas i ladd  eu gelynion – ‘the poison of kings’ neu ‘the kings poison’ fel y cydnabyddid ef, cyn i wyddonwyr ddatblygu dulliau o’i adnabod  mewn achosion o lofruddiaeth. Ond yn ystod  oes Victoria defnyddid arsenic mewn dull llawer mwy sidêt, ond yr un mor beryglus, yn gynhwysydd mewn eli ar gyfer cannu croen yr wyneb, yn arbennig i’w ddefnyddio gan ferched a fynnai ddangos nad oeddynt yn gwasanaethu yn  llygad yr haul.

Ffynhonnell

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandygai a Llanllechid. Bethesda.

1974. M. Bassett. 1974. Diwydiant yn Nyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 35. , 73-84.

Bwlch Molchi

Dyma gyfraniad gan Dafydd Fôn Williams un o awduron gwadd y wefan. Ei eiddo ef yw’r llun ardderchog o’r Bwlch.

Bwlch Molchi yw’r ffawt daearegol amlwg sydd rhwng Moel Faban a Moel Wnion. Mae’n ffawt rhyfeddol, gan ei fod, yn enwedig o hirbell, yn ymddangos fel petai’n waith dyn, ond, o agos, mae’n amlwg mai Oes yr Ia a fu’n gyfrifol am ei ffurfio. Roedd y gred iddo gael ei ffurfio gan ddyn mewn enw arall a roddwyd iddo gan William Williams, Llandygái, yn 1802, sef Ffos y Rhufeiniaid. Pam y byddent yn mynd i’r drafferth i’w agor, ni ellir dirnad, ac mae Williams yn gwrthod yr enw, nid ar sail pwrpas, ond ar sail y ffaith nad oes tomennydd o bridd yn ei ymyl yn dangos y cloddio.

Mae’r enw yn un rhyfedd. Clywais eglurhad lleol iddo gael yr enw oherwydd fod defaid yn cael eu golchi yno. Mae dau beth yn milwrio yn erbyn hynny. Yn gyntaf, does dim dŵr yn rhedeg drwy’r bwlch, lle gellid cronni dŵr, a does dim llyn na phwll o unrhyw faint yn ymyl, dim mwy o ddŵr nag a geir ar unrhyw ran o’r mynydd ar dywydd gwlyb. Yn ail, mae’r Gymraeg yn gwahaniaethu’n glir rhwng geiriau megis ‘golchi’ ac ymolchi’, ‘gweld’ ac ‘ymweld’, ac ati. Ymolchi yw ‘golchi eich hun’. Does dim lle i ymolchi yn nes i’r bwlch na stafell ymolchi tai gweddol gyfagos iddo!

Ar fapiau OS, ceir yr enw ‘Bwlch ym Mhwll Le’, a chlywais yr esboniad hwnnw yn lleol hefyd. Ar wahân i’r ffaith nad oes pwll yn agos i’r bwlch, nac arwydd daearyddol i un fod yno yn y mil blynyddoedd diwethaf, ychwaith, edrychwch ar yr enw. Welsoch chi erioed y fath erthyl clogyrnaidd erioed? Fyddai’r Gymraeg fyth yn derbyn ‘ym mhwll le’ yn naturiol, sy’n gwneud i rywun feddwl mai geiriau wedi eu gorfodi yn sgrechian i gaethiwed ffurf annaturiol i ‘egluro’ Bwlch Molchi ydynt.

O ble daeth y ‘Molchi, felly? Nodir, mewn mwy nag un ffynhonnell,  fod eglwys fechan wedi ei lleoli ychydig yn is na’r bwlch, ar Waen Bryn. Roedd olion o’i muriau adfeiliedig yno yn oes William Williams, a thros hanner canrif wedyn yng nghyfnod Hugh Derfel. Enw’r eglwys honno oedd Llanyrchyn, neu Llanylchi ( mae R ac L yn cyfnewid yn aml yn  y Gymraeg ). Hawdd gweld sut y byddid wedi galw’r bwlch wrth enw’r eglwys oedd yn ei ymyl. Yn wir, dyna oedd yr enw yng nghyfnod William Williams, asiant y Penrhyn, ddiwedd y ddeunawfed ganrif.

‘At the north end of this hill ( Moel Faban ) is a hollow, or chasm, called Bwlch Llanyrchyn’.

Fel y nodwyd, roedd amrywiad ar yr enw, sef Llanylchi. Hawdd gweld Bwlch Llanylchi yn mynd yn Bwlch Ynylchi, a, phan gollwyd y cof am yr eglwys, troes y gair anghyfarwydd ‘ynylchi’ i’r gair oedd yn gyfarwydd i’r trigolion, sef ‘ymolchi’, a’i ffurf lafar ‘ molchi’.

Ffynonellau

Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid, Hugh Derfel Hughes.

William Williams, Observation on the Snowdon Mountains,1802.

Nant Ffrancon

Nant y Benglog a Llyn Ogwen, Llyn Idwal a Chwm a Llyn Clyd

Ymwelodd Charles Darwin (1809-1882) â Chwm Idwal yn 1831 fel myfyriwr o Brifysgol Caergrawnt yn cynorthwyo ei athro, y daearegwr Adam Sedgwick i astudio creigiau Eryri fel y trafodwyd mewn erthygl flaenorol am Gwm Idwal. Yn dilyn ei ymweliad cerddodd ar draws mynyddoedd Eryri gan gychwyn o Nant Ffrancon i Gapel Curig ac ymlaen i Ffestiniog gan orffen yn agos at y Bermo, taith a gymerodd ddeuddydd i’w chyflawni. Astudiodd nifer o greigiau perthnasol ar y daith ac yr oedd yn ymwybodol iawn o dirlun Eryri ond ni ddeallai’r prosesau a’i lluniodd.

Yn union wedi dychwelyd i’w gartref yn yr Amwythig gwahoddwyd ef i ymuno ag ymgyrch ymchwil enwog y Beagle i astudio byd natur ar Ynysoedd y Galápagos oddi ar arfordir Ecwador yn Ne America. Hwyliodd y Beagle ym mis Tachwedd 1831 a Darwin ar ei bwrdd. Erbyn mis Mehefin y flwyddyn ganlynol yr oeddynt yn archwilio arfordir Tierra del Fuego ac mae’n ysgrifennu: ‘ I was astonished when I first saw a range, only from 3000 to 4000 feet in height…with every valley filled with streams of ice descending to the sea coast. Almost every arm of the sea, which penetrates into the interior higher chain. On the coast for 650 miles northward, is terminated by tremendous and astonishing glaciers’. Mae’n amlwg i’r golygfeydd wneud argraff ddofn arno, yn enwedig pan syrthiai talpiau anferth o rew i’r môr gan greu tonnau peryglus eu maint. Bum mlynedd cyn ei farwolaeth ysgrifennodd Darwin ei hunangofiant ac mae’n cyfeirio at ei brofiad gyda Sedgwick yng Nghwm Idwal gan nodi: ‘We spent many hours in Cwm Idwal, examining all the rocks with great care… but neither of us saw a trace of the wonderful glacial phenomena all around us; we did not notice the plainly scored rocks, the perched boulders, the lateral and terminal moraines.Yet these phenomena are so conspicuous that as I declared ….a house burned down by fire did not tell its story more plainly than did this valley’. Nid Darwin oedd y cyntaf i sefydlu’r ddamcaniaeth fod gan rewlifoedd rymoedd erydu a fyddai’n newid y tirlun yn gyfan gwbl. Gwyddonwyr o’r Swistir a Norwy piau’r clod am hynny er i’w dadleuon dderbyn lawn cymaint o anghred a chroes ymresymu yn ystod yr un cyfnod ag a wnaeth damcaniaethau Darwin am esblygiad a detholiad natur.

Mae mynyddoedd Eryri yn ddrych o holl allu nerthol y rhew i drawsnewid y tirlun. Mae Cwm Idwal yn enghraifft berffaith o gwm a gafniwyd o’r mynydd, a Nant Ffrancon yn ddyffryn a ddyfnhawyd ac a ledwyd gyda rhes o ddyffrynnoedd crog – Cwm Cywion, Cwm Coch, Cwm Bual, Cwm Perfedd, Cwm Graianog a Chwm Ceunant – yn bwydo rhew o ucheldir y gorllewin. Wrth i rew y rhewlif doddi credir bod llynnoedd o ddŵr tawdd wedi gorlifo i greu nodweddion megis Bwlch Molchi a Thwll Pant Hiriol yn yr ardal. Ffenomenon ddiweddar oedd yr Oes yr Iâ hwn yng nghalendr datblygiadau daearegol y byd ac fe ddaeth i’w derfyn mor ddiweddar â deuddeg mil o flynyddoedd yn ôl. O ganlyniad mae’r tirlun rhewlifol yn un ffres ac arwynebol ddigyfnewid. Wrth i’r byd gynhesu yn raddol yn dilyn diflaniad y rhew digwyddodd cyfres o gyfnewidiadau y gellir eu cofnodi o’r cyfnod hwnnw tan y presennol.

Ym Mhrydain mae corsydd a llynnoedd Dyffryn Ogwen wedi chwarae rhan allweddol yn dogfennu’r cyfnewidiadau hyn. Un o ryfeddodau byd natur yw bod paill coed a phlanhigion yn cael eu diogelu mewn amgylchfyd asid, megis mewn corsydd a llynnoedd, gan olygu y gellir rhoddi disgrifiad manwl o ddosbarthiad yr holl lystyfiant a ddatblygodd yn nhrefn eu hymddangosiad ers diflaniad y rhew. Datgelir fod planhigion y twndra oer yn ceisio gwladychu tirlun newydd ei ymddangosiad ar gychwyn y cyfnod Ôl-Rewlifol oddeutu 8,000 o flynyddoedd yn ôl, ac fel y cynhesodd yr hinsawdd fod fforestydd collddail yn gwladychu’r dyffrynnoedd a gweiriau’r gweunydd yn meddiannu’r ucheldir. Yn y colofnau paill a astudiwyd o Gwm Idwal, Nant Ffrancon, ac yn arbennig o Lyn Cororion, gwelir fod fforestydd o goedydd bedw a helyg yn ymddangos gyntaf a choed gwern yn ymsefydlu yn ddiweddarach. Yn Nant Ffrancon coed gwern a helyg sy’n dominyddu ar gyrion y llyn a oedd yn raddol ddiflannu o lawr y dyffryn, a thrwy gydol hanes llysieuol Dyffryn Ogwen mae’r wernen yn cyfrannu yn sylweddol at greu darlun o ddyffryn llaith ac oer. Mae amlder yr enw ar gaeau a sefydliadau’r ardal yn tystio i hynny. Fel y cynhesodd yr hinsawdd fwyfwy mae coedlannau derw yn poblogi’r dyffrynnoedd a rhai coed yn tyfu mor uchel â 600 metr yn ôl tystiolaeth y paill o Gwm Cywion. Uchafbwynt yr amrediad llysieuol yw ymddangosiad y dderwen a choedlannau o goed collddail cymysg sy’n nodweddu llystyfiant Dyffryn Ogwen a Chymru hyd at y cyfnod presennol.

Gwelir sensitifrwydd cofnod y paill gan ei fod yn cofnodi ymyrraeth dyn yn y goedwig. O gyfnod amaethwyr cyntefig y Neolithig gwelir fod y fforestydd tan warchae wrth i baill y coed ddisgyn a phaill dieithr grawn a chwyn a ddeuai o drin y tir ymddangos am y tro cyntaf, nodweddion a ganfyddir yng ngholofnau paill Nant Ffrancon a Chororion. Cofnodir cwymp sylweddol ym mhaill y coed yng nghyfnod y Rhufeiniaid wrth i gaeau amaethyddol ledaenu eu defnydd. Gwelir hyn eto yn y ddeuddegfed ganrif wrth i goed gael eu torri ar raddfa helaeth ar gyfer adeiladu tai a llongau. Yn y ddeuddegfed ganrif dengys cofnod y paill o Lyn Cororion fod cywarch (hemp) yn cael ei dyfu yn eang yn Nyffryn Ogwen, nodwedd sydd eto yn adlewyrchu lleithder delfrydol yr ardal ar gyfer tyfu’r planhigyn hwn. Yn dilyn, credir bod hyn wedi sefydlu diwydiant creu dillad bras eu gwead a oedd ymhlith y pwysicaf yng Nghymru yn y cyfnod. Ategir y cysylltiad gan enwau ar gaeau a welir yn Arolwg y Penrhyn 1768 megis Gardd Gywarch yn ffermydd Coed Howel, Rhos Uchaf a Chilgeraint ym mhlwyf Llandygái.

Rhoddir maddeuant felly am grwydro braidd yn bell i gyrion Tierra del Fuego er mwyn cadarnhau pwysigrwydd cyfraniad Nant Ffrancon i astudiaethau gwyddorau naturiol Cymru a’r byd.

Ffynonellau

Parc Cenedlaethol Eryri/Ymddiriedolaeth Genedlaethol/Cyfoeth Naturiol Cymru (dim dyddiad) Taith Darwin trwy Eryri.

Peter Rhind a Barbara Jones. 2003 The Vegetation History of Snowdonia since the Late Glacial Period. Field Studies, 10, t. 539-552.

Christopher Ralling. 1978. The Voyage of Charles Darwin – his autobiographical writings selected and arranged by Christopher Ralling. Cyhoeddiadau y BBC, Llundain.

Cwm Idwal

Llyn Ogwen a Nant y Benglog, Llyn Idwal a Chwm Clyd o gopa’r Garn

 

Adam Sedgwick, Athro Daeareg, Prifysgol Caergrawnt

Dychmygwch eich bod yn ymweld â Chwm Idwal yn 1831 ac yn gweld dyn ar gefn ceffyl a nifer o fechgyn ieuanc yn casglu darnau o greigiau er mwyn iddo wneud astudiaeth fanwl ohonynt a’u cofnodi’n ofalus.Y gŵr oedd Adam Sedgwick (1786-1873), athro daeareg ym mhrifysgol Caergrawnt a chlerigwr ordeiniedig yn yr Eglwys Anglicanaidd yn ôl arfer y cyfnod. Y bechgyn ieuanc oedd ei fyfyrwyr, ac yn eu plith roedd llanc hynod ddisglair o’r enw Charles Darwin. Ystyriwch hefyd y cyfnod. Ym mhen gogleddol Nant Ffrancon yr oedd Richard Pennant yn gosod seiliau’r chwyldro diwydiannol yn chwarel Cae Braich y Cafn, ac ym mhen deheuol y dyffryn yr oedd rhai o feddylwyr academaidd amlycaf chwyldro dysg yn gosod sylfaeni’r gwyddorau naturiol ym meysydd daeareg ac esblygiad biolegol. Ystyrir Sedgwick yn un o dadau sylfaenol gwyddor daeareg fodern. Ef, yn dilyn ei waith yng Nghwm Idwal, a sefydlodd ddosbarthiad creigiau’r cyfnod Cambriaidd, a phriodoli’r enw Lladin ar Gymru i gyfnod eu ffurfiant. Roedd hynny yn union fel y rhoddwyd enwau llwythau Brythonig Cymru, yr Ordoficiaid a’r Silwriaid, i’r cyfnodau daearegol a ddilynodd. Digon yw nodi mai dosbarthiad y systemau hyn sy’n sefydlu trefn olyniaeth daeareg yr holl fyd erbyn hyn.

Charles Darwin yn 1838 yn ŵr ifanc 30 oed; braslun gan yr arlunydd George Richmond

Yn dilyn ei ymweliad â Chwm Idwal cerddodd Darwin o Nant Ffrancon i’r Bermo gan sylwi ar dirwedd a daeareg Eryri. Ychydig wythnosau yn ddiweddarach ymunodd â mordaith wyddonol y Beagle i Ynysoedd y Galápagos. Ar y fordaith sylwodd ar arfordir pegwn eithaf De America a gweld yno rewlifoedd yn llenwi’r dyffrynnoedd hyd at lannau’r môr a sylweddoli fel y gallasai grym nerthol y rhew drawsnewid y tirlun yn ei gyfanrwydd i greu mynyddoedd, dyffrynnoedd, llynnoedd a nodweddion ffisegol tebyg i’r rhai a welodd ar ei daith drwy Eryri. Digon yw nodi i ymchwil Darwin yn Ynysoedd y Galápagos arwain at gyhoeddi ei gyfrol enwog The Origin of Species a drawsnewidiodd holl gredo’r byd academaidd am esblygiad yr hil ddynol, ond stori arall yw honno na thrafodwn yn y fan hon. Mae’n ddiddorol nodi, er hynny, nad oedd Sedgwick, fel clerigwr ordeiniedig, yn fodlon derbyn damcaniaeth chwyldroadol Darwin am esblygiad y ddynol ryw.

Pe byddai Sedgwick yn fyw heddiw fe fyddai wedi rhyfeddu o wybod am hanes datblygiad y cyfnod Cambriaidd y gwnaeth ef gymaint i’w ddiffinio. Yn y cyfnod Cambriaidd, oddeutu hanner biliwn o flynyddoedd yn ôl, yr oedd uwch-gyfandiroedd Pannotia a Gondwana yn hollti yn hemisffer y de ac yn graddol symud i gyfeiriad hemisffer y gogledd.

Cynllun o gyfandiroedd symudol Gondwana yn ystod cyfnod y Triasig, tua 190 miliwn o flynyddoedd yn ôl

Yr oedd Gondwana i dorri i fyny i ffurfio Laurentia, Baltica a Siberia. Nid oedd planhigion yn tyfu ar wyneb y cyfandiroedd hyn gyda’r canlyniad fod gwyntoedd cryfion a glaw yn golchi gwaddodion oddi ar y tir i’r moroedd bas a oedd yn cylchu’r cyfandiroedd cynnar. Yn y môr yr oedd bywyd newydd yn ffynnu ar ffurf treiliobeitau (arthropodau môr) a brachiopodau (anifeiliaid morol di-asgwrn cefn) ac yn arwain at greu amrywiaeth o ffurfiau amlgellog gwahanol. Ar ddechrau’r cyfnod Cambriaidd yr oedd cyfres o ynysoedd folcanig ar hyd ymyl ogleddol uwch gyfandir Gondwana ac yn raddol daeth y rhain at ei gilydd i ffurfio micro-gyfandir Afalonia. Mae rhan o’r micro-gyfandir hwn yn cyfateb i’r hyn sydd heddiw yn ffurfio gogledd a gorllewin Cymru. Yn y cyfnod Cambriaidd yr oedd y rhan hon yn ymsuddo i ffurfio basn morol dwfn a dderbyniai waddodion a olchwyd i mewn iddi dros gyfnod o tua 150 miliwn o flynyddoedd. Mewn cyfnodau pan oedd dyfroedd y basn yn ddwfn dyddodwyd haenau o laid a mwd. Cafodd y dyddodion hyn eu hechdynnu a’u trawsffurfio yn y cyfnod Ordoficaidd a ddilynodd i ffurfio llechfeini Cambriaidd Eryri. Yn yr un cyfnod yr oedd grymoedd tebyg yn ffurfio basnau morwrol ar ymylon micro-gyfandir Laurentia ac mewn amser yr oedd y rhain hefyd i arwain at greu haenau’r llechfeini Cambriaidd yng Ngogledd America.

Llun o arfordir Tierra del Fuego heddiw gyda thirwedd a rhewlifau tebyg i rai Nant Ffrancon 14 mil o flynyddoedd yn ôl

Dyma felly yn fras iawn y cefndir daearegol i sefydlu diwydiant llechi Gwynedd a thaleithiau Vermont ac Efrog Newydd yng Ngogledd America. A dyma bontio’r gagendor rhwng hanner biliwn o flynyddoedd yn ôl pan oedd creigiau Cambriaidd Cwm Idwal, Eryri a Gogledd America yn eistedd dros begwn y de, a chyfnod diweddar y bedwaredd ganrif ar bymtheg pan aeth ymfudwyr o Fethesda a Gwynedd i sefydlu’r diwydiant llechi yng Ngogledd America. Pe gwyddai Richard Pennant am olud llechi Vermont siawns na fyddai wedi ceisio eu datblygu i ychwanegu at fuddsoddiad ei deulu ym mhlanhigfeydd siwgr y Caribî. Ond yn ystod cyfnod ei olynwyr yn Chwarel y Penrhyn yn bennaf yr ymfudodd llech gloddwyr Dyffryn Ogwen i ddatblygu golud llechi ardaloedd gogledd ddwyrain yr Unol Daleithiau. Mae’n rhyfedd meddwl sut y gall un rhan o’r byd ymelwa o wasgfa economaidd rhan arall o’r byd, a thrwy hynny greu cysylltiad rhwng dwy gymdeithas mewn dau gyfandir pellennig. Byddai Sedgwick wedi rhyfeddu o ddeall hynny bid sicr!

Ffynonellau 

Roberts, Brinley. 1978. O’r Ddaear Gyntefig hyd y Presennol: y perspectif daearegol. Y Creu, Gol. R. Gareth Wyn Jones a J. Ll. W. Williams. Y Gwyddonydd, Cyfrol 16, Rhif2/3, 82-95.

James, Evan L. 1978. Y Cyfandiroedd Symudol. Y Creu. Gol. R. Gareth Wyn Jones a J. Ll. W. Williams. Y Gwyddonydd, Cyfrol 16, Rhif 2/3, 96-103.

Parc Cenedlaethol Eryri/Ymddiriedolaeth Genedlaethol/Cyfoeth Naturiol Cymru (dim dyddiad) Pamffled –Taith Darwin trwy Eryri.