
Pan chwalodd cwmni rhyngwladol McAlpine bensaernïaeth gyson ponciau Chwarel y Penrhyn yn 70au’r ganrif ddiwethaf collodd Dyffryn Ogwen un o’i golygfeydd mwyaf syfrdanol. Yr oedd cafnio wyneb y Fronllwyd yn gyfres o lwyfannau cymesur, fel pe byddai rhyw gawr synhwyrol wedi arolygu’r gwaith, yn orchestwaith na fynnai gael ei ddinistrio. Ond nid cawr mo’r pensaer na’r adeiladwr, ond yn hytrach genedlaethau o chwarelwyr a fu’n datblygu cynllun arloesol a sefydlwyd yn gyntaf yn 1799 gan y rheolwr James Greenfield.
Mae cynllun pwysig William John Roberts, Pant, yn arddangos datblygiad y chwarel hyd at gyfnod dauddegau’r ganrif ddiwethaf fwy neu lai. Mae’n rhoddi darlun o gloddfa frig agored wedi ei gweithio yn gyfres o bonciau cymesur yn dringo llethr y mynydd, a lleoliad twll hirgrwn dwfn islaw a oedd agos at fod yn 130 acer mewn ehangder. Mae prif echel y twll yn dilyn hollt y graig ar ogwydd gogledd ddwyrain i dde orllewin ac mae’r agoriad yn filltir o hyd a’i echel groes yn 580 llath mewn hyd. Yn 1920 yr oedd tua ugain o bonciau yn weithredol, eu huchder rhwng 60 ac 80 troedfedd, a chyfanswm dyfnder y chwarel yn ymestyn i 1200 troedfedd. Cyfeirir at raniad cyffredinol y chwarel fel yr ochr chwith y dwyrain ac ochr dde yn y gorllewin. Yn gyffredinol gellid ystyried fod pob ponc yn uned annibynnol ond yn cyfrannu i undod canolog y gwaith drwy gyfrwng gelltydd o’r ponciau uchaf neu danciau codi o wahanol leoliadau isel yn y twll, yn ogystal â rhaffau dur a oedd yn crogi yn uchel ar draws cyfanwaith y chwarel. Mae’r cynllun yn nodi lleoliad ponc Red Lion, megis ar hanner ffordd yn nhrefn y ponciau, sef y prif lawr ar gyfer cynhyrchu llechi a gweinyddu’r gloddfa. O bonc y Ffridd y cenid yr utgorn ar bob awr yn y dydd i rybuddio fod saethu ar ddigwydd ac yno, mewn cyfnod diweddarach, y lleolwyd y gloch a genid ar gyfer yr un gorchwyl. Ponc George oedd man cychwyn y ffos danddaearol a oedd yn gwaredu dŵr o’r chwarel i’w arllwys i afon Ogwen bron i ddau gilomedr i ffwrdd ger Tanysgrafell, a gwaith mintai o Formoniaid a ddaeth i’r ardal o Ferthyr Tydfil yn 1837 oedd tyrchu’r ffos holl bwysig hon.

Perthyn haenau llechi’r chwarel i’r Cyfnod Daearegol Is-Gambriaidd ac yr oeddynt wedi eu trefnu yn welyau cyson islaw craig galed graean y Fronllwyd. Roedd trefn y gwelyau llechfaen fel a ganlyn: ar y brig yr oedd haen y llechen wyrdd, haen a oedd oddeutu 60 troedfedd mewn trwch; islaw caed prif haen y llechen borffor sef gwely o graig union ei hollt ac o wead main yn mesur oddeutu 90 troedfedd mewn trwch. Cyfeirid at yr haen hon fel y llechen sidanaidd a hon a oedd craidd prif olud y chwarel. Yr haen isaf yw’r llechen lwyd fraith, llechen galed ei chyfansoddiad gyda hollt anunion oedd yn gofyn am offer arbenigol i’w thorri a’i thrin ac am y rhesymau hyn nid oedd wedi ei chwarelu yn gyson ers dechrau’r ganrif. Yn gyffredinol gellid casglu fod cynlluniau ar gyfer dyfodol y chwarel yn 1920 yn canolbwyntio ar ddatblygu haenau mwy proffidiol yr ochr chwith er bod hynny yn golygu newid cwrs afon Ogwen a symud miliynau o dunelli rwbel oedd yn gorchuddio’r haenau mwyaf dewisol.
Mae enwau’r ponciau yn ddrych i ddatblygiad y chwarel dros gyfnod ei datblygiad yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae nifer o’r enwau yn cyfeirio at nodweddion daearyddol neu at ansawdd y graig mewn rhannau arbennig o’r gloddfa, tra bo eraill yn enwau penodol teulu’r perchnogion neu yn cofnodi cerrig milltir yn hanes Prydain yn ystod y ganrif. Mae nifer o’r enwau felly yn rhoddi fframwaith topograffig a chronolegol i hanes datblygiad y chwarel. Mae enwau Ceiling a Garret yn nodi eu safle fel y ponciau uchaf a’r uchaf ond un yn y dref; Ponc Ddwbwl yn dynodi uno dwy bonc yn un; Ponc Roller lle’r oedd yr olwyn oedd yn gweithio’r Allt Ffawr ar yr ochr chwith wedi ei lleoli; tra oedd Sinc Bach a Thwll Dwndwr yn arwyddo dilyniant i waelod y gwaith. A Phonc Wyrcws yn bonc o gerrig gwael. Aelodau teulu’r Penrhyn roddodd eu henwau i bonciau Pennant, George, Douglas a’r Fonesig Alice Douglas Pennant, tra oedd Rushout yn cyfeirio at Syr Charles Rushout, sef tad Blanche Georgina gwraig gyntaf George Sholto, ail Farwn y Penrhyn, a fu farw yn 1869. Mae Fitzroy yn coffáu Blanche Georgina Fitzroy sef merch Charles Fitzroy, Arglwydd Southampton, a briododd ag Edward Sholto (Trydydd Arglwydd y Penrhyn) yn 1887. Roedd Ponc Lord wedi ei henwi i anfarwoli’r Arglwydd Penrhyn pan gafodd ei wneud yn farwn yn 1866 . Ond pwy tybed a oedd y ddau William Owen a Parry, i ennill y fath anfarwoldeb ymhlith y crachach o gael ponciau yn dwyn eu henwau? A beth am Jolly Fawr a Jolly Bach? Dywedir mai tafarn y Jolly Herring ym Mhenmaenmawr oedd tarddiad yr enw gan fod y perchennog yn gweithio ar y bonc, ac meddir mai tafarnwr y Red Lion ym Mangor anrhydeddodd y chwarel gydag enw ei dafarn ef. A brodor o Holywell oedd yn gweithio yn y chwarel anfarwolodd enw ei bentref genedigol ar y bonc oedd yn dwyn yr un enw, ac meddir mai ar ôl dyn o Fliwmares y rhoddwyd enw Blw ar bonc arall. Ac a ddarganfuwyd twrch daear pan agorwyd Ponc Twrch am y tro cyntaf? Pwy a ŵyr!
Y cyfeiriadau mwyaf diddorol yw’r rhai sy’n cofnodi digwyddiadau yn hanes Prydain neu gofnod arbennig yn hanes y chwarel. Mae Twll Dwndwr yn gyfeiriad uniongyrchol at un o dyllau sylfaenol y gwaith yng nghyfnod William Williams ar derfyn y ddeunawged ganrif, tra perthyn Agor Boni i gyfnod rhyfel Napoleon Boneaparte rhwng Ffrainc a Phrydain yn 1793 i 1815. Gadawodd rhyfel y Crimea, a frwydrwyd rhwng lluoedd Prydain/Ffrainc yn erbyn byddin y Tsar o Rwsia yn y cyfnod o 1853 i 1856, ei hoel wrth enwi tair o’r ponciau – Crimea, Sebastapol a Malakoff – a Malakoff oedd y frwydr dyngedfennol ym mis Medi 1855 a derfynodd y gwarchae ar borthladd Sebastabol lle’r oedd llynges Môr Du y Tsar yn cael ei gwarchod rhag hwylio allan i ymosod ar Fôr y Canoldir. Aelodau o deulu brenhinol Lloegr ar eu hymweliad â’r chwarel oedd ffynhonnell rhai o enwau’r ponciau eraill. Yn 1864 ymwelodd y Brenin Edward VII â’r chwarel ac enwyd ponc Edward yn ar ei ôl, a dilynwyd ef gan ymweliad Princess Mary, a ddaeth yn Frenhines Mary yn ddiweddarach, yn dilyn ei hymweliad hi yn 1894.

Un o ragoriaethau cynllun Greenfield oedd iddo wneud y chwarel yn lle llawer mwy diogel i weithio ynddo – rhagor nag un clogwyn serth yr oedd yno bellach nifer o glogwyni llai eu maint wedi eu cafnio dan reolaeth i wyneb y graig. Serch hynny, yn hwyr neu’n hwyrach, yr oedd y saethu di-baid gyda ffrwydron, yn sicr o wanio a datod cymalau a ffawtiau’r graig, a bu hynny ddigwydd ar fwy nag un achlysur yn hanes y chwarel. Gellir rhesymu i ffawd fod yn garedig na chafwyd trychinebau erchyll yn y chwarel ar ddau achlysur. Digwyddodd y cyntaf ym mis Gorffennaf 1872 pan ddatgysylltodd hyd at bedair ponc ar ddeg ar ochr chwith y chwarel a dymchwel dau gan troedfedd i’r twll islaw wedi i’r graig gael ei thanseilio. Cyd-ddigwyddiad graslon oedd i’r cwymp ddigwydd pan oedd y gwaith ar gau a thrwy hynny arbed trychineb a fyddai wedi bod yn angheuol i fyddin o weithwyr. Yn 1890 bu cwymp llai ei faint, eto ar yr ochr chwith, ac yn ystod cyfnod modern y gwaith digwyddodd cwymp dros nos ym mis Ebrill 2012 a beryglodd ddatblygiad pellach y chwarel bryd hynny. Un o nodweddion peryclaf y chwarel yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd y Talcen Mawr, neu Malakoff fel yr adweinid ef gan rai, sef piler anferth o gyfansoddiad olifin dolerit folcanig a dra-arglwyddiaethai dros y gloddfa, gyda’r rheidrwydd fod yn rhaid ei ddinistrio er diogelwch i’r gweithlu a dyfodol y gwaith. Digwyddodd hynny ar Sadwrn 20 Ebrill 1895 mewn ffrwydrad dan reolaeth pan ddefnyddiwyd saith tunnell a hanner o bowdwr du i’w chwalu dan amodau diogel. Un o’r gwŷr a chwaraeodd ran flaenllaw yn y ‘big blast’ oedd Thomas Roberts o Ben y Bont, Llandygái, ac yn dra eironig lladdwyd y gŵr hwn naw diwrnod yn ddiweddarach mewn damwain â wagan llawn rwbel ar ben yr allt ar Bonc Ffridd.

Canolbwynt pob ponc oedd y caban, neu’r cwt tân fel y gelwid ef yn Chwarel y Penrhyn, ac mae llawer wedi ei ysgrifennu am ddylanwad arloesol y sefydliad hwn yn llywio pob agwedd o fywyd gweithwyr y chwarel. Fel y nodwyd eisoes gweithredai pob ponc fel uned annibynnol a’r cwt tân oedd man cyfarfod y gweithlu i fwyta eu lluniaeth ac i drafod ac ymgomio ynghylch materion pwysig y dydd. Yr oedd Llywydd i bob cwt tân ac ef a fyddai yn sefydlu tôn a chyweirnod y drafodaeth a ddigwyddai ymhlith dynion, a feddai ar safon ddeallusol a oedd ben ac ysgwydd uwchlaw rhai o berchnogion y gwaith. Y gwahaniaeth mawr rhyngddynt oedd mai Cymraeg oedd iaith y gweithlu a Saesneg oedd iaith y meistri, ac ni fynnai’r lleiafrif wrando ar iaith y mwyafrif. Gweithredai pob ponc nid yn unig fel uned ddiwydiannol ond hefyd fel canolfan ddiwylliannol yn cynnal amryfal weithgareddau ac ar brydiau yn cystadlu yn erbyn y goreuon o bonciau eraill megis yn yr eisteddfod a drefnwyd ar bonc y Wyrcws yn 1876 neu’r cyngerdd mawreddog a gynhaliwyd ar bonciau’r chwarel ym mis Medi 1860 i ganu oratorio’r Meseia gan Handel.
Pan chwalwyd cynllun cyfansawdd y ponciau gan gwmni McAlpine yn 1965 cyfrif y ponciau oedd 23 ar yr ochr chwith ac 15 ar yr ochr dde er bod nifer o’r ponciau yn dilyn o gylch y twll yn ddifwlch a dyfnder yr holl waith yn mesur o waelod y twll i’r brig yn 500 metr (1500 troedfedd). Megis atgof yw’r ponciau bellach ers i foderniaeth mewn dympar a dreigiau dur ysgubo ymaith pob arwydd o grefftwaith y gorffennol a phallodd y gân a’r dadlau megis dafnau o wlith ar godiad yr haul. Ond nid yw’r sylw uchod yn berffaith gywir. Pan gyflwynwyd cais i ehangu’r chwarel fodern gan ei pherchnogion rai blynyddoedd yn ôl trefnwyd i ail ddefnyddio enwau traddodiadol y ponciau ar gyfer y rhai newydd ac felly erys peth o ogoniant y gorffennol i’r dyfodol. Islaw rhoddir rhestr o bonciau’r chwarel cyn i gwmni McAlpine ei pherchnogi yn 1965.
Ffynhonnell yr wybodaeth – Gwnaethpwyd cywiriadau sylfaenol i’r nodyn hwn gan Dafydd Roberts, Cae’r Wern, Tregarth a thrwy ei garedigrwydd ef y cyhoeddir cynllun ei dad o bonciau’r chwarel. Cyfrannwyd ymhellach gan Idris Lewis, Dolwern drwy ei luniau o’r chwarel ac ef a dynnodd ein sylw at erthygl bwysig Elias Owen isod. Cydnabyddir hefyd luniau o archif y diweddar Alaw Jones, Parc Moch.
Ffynonellau
Edmund Douglas Pennant, 1982. The Pennants of Penrhyn. Gwasg Ffrancon, Bethesda.
Elias Owen, 1885, The Penrhyn Slate Quarry, The Red Dragon; the National Magazine of Wales. Cyfrol VII, Ionawr-Gorffennaf 1885, Caerdydd.
Rhestr ponciau’r chwarel yn 1965, rhestr drwy garedigrwydd Idris Lewis, Dolwern, Bethesda
Ochr chwith | Top gwaith |
Crimea | |
Penrhyn | Harding |
Gefnan | Gefnan |
Ceiling | William Parry |
Garret | Holywell |
Tan garet | Smith |
Dwbwl | Ffridd |
Rowler | William Owen |
Twrch | Blue |
Twlldwndwr | Twlldwndwr |
Ponc lefal | Ponc lefal |
Jolly Fawr | Agorboni |
Jolly Fach | Twll Du |
Sling | Red Lion |
Sinc bach | Sinc bach |
Fitzroy | Douglas |
Sebastopol | George |
Lord | Rushout |
Lady | Edward |
Princess Mary | Alice |
Pennant | |
Lower Pennant | |
Malakoff |
Lady Edward
Princess May Alice
Pennant
Lower Pennant