Ymwelodd Charles Darwin (1809-1882) â Chwm Idwal yn 1831 fel myfyriwr o Brifysgol Caergrawnt yn cynorthwyo ei athro, y daearegwr Adam Sedgwick i astudio creigiau Eryri fel y trafodwyd mewn erthygl flaenorol am Gwm Idwal. Yn dilyn ei ymweliad cerddodd ar draws mynyddoedd Eryri gan gychwyn o Nant Ffrancon i Gapel Curig ac ymlaen i Ffestiniog gan orffen yn agos at y Bermo, taith a gymerodd ddeuddydd i’w chyflawni. Astudiodd nifer o greigiau perthnasol ar y daith ac yr oedd yn ymwybodol iawn o dirlun Eryri ond ni ddeallai’r prosesau a’i lluniodd.
Yn union wedi dychwelyd i’w gartref yn yr Amwythig gwahoddwyd ef i ymuno ag ymgyrch ymchwil enwog y Beagle i astudio byd natur ar Ynysoedd y Galápagos oddi ar arfordir Ecwador yn Ne America. Hwyliodd y Beagle ym mis Tachwedd 1831 a Darwin ar ei bwrdd. Erbyn mis Mehefin y flwyddyn ganlynol yr oeddynt yn archwilio arfordir Tierra del Fuego ac mae’n ysgrifennu: ‘ I was astonished when I first saw a range, only from 3000 to 4000 feet in height…with every valley filled with streams of ice descending to the sea coast. Almost every arm of the sea, which penetrates into the interior higher chain. On the coast for 650 miles northward, is terminated by tremendous and astonishing glaciers’. Mae’n amlwg i’r golygfeydd wneud argraff ddofn arno, yn enwedig pan syrthiai talpiau anferth o rew i’r môr gan greu tonnau peryglus eu maint. Bum mlynedd cyn ei farwolaeth ysgrifennodd Darwin ei hunangofiant ac mae’n cyfeirio at ei brofiad gyda Sedgwick yng Nghwm Idwal gan nodi: ‘We spent many hours in Cwm Idwal, examining all the rocks with great care… but neither of us saw a trace of the wonderful glacial phenomena all around us; we did not notice the plainly scored rocks, the perched boulders, the lateral and terminal moraines.Yet these phenomena are so conspicuous that as I declared ….a house burned down by fire did not tell its story more plainly than did this valley’. Nid Darwin oedd y cyntaf i sefydlu’r ddamcaniaeth fod gan rewlifoedd rymoedd erydu a fyddai’n newid y tirlun yn gyfan gwbl. Gwyddonwyr o’r Swistir a Norwy piau’r clod am hynny er i’w dadleuon dderbyn lawn cymaint o anghred a chroes ymresymu yn ystod yr un cyfnod ag a wnaeth damcaniaethau Darwin am esblygiad a detholiad natur.
Mae mynyddoedd Eryri yn ddrych o holl allu nerthol y rhew i drawsnewid y tirlun. Mae Cwm Idwal yn enghraifft berffaith o gwm a gafniwyd o’r mynydd, a Nant Ffrancon yn ddyffryn a ddyfnhawyd ac a ledwyd gyda rhes o ddyffrynnoedd crog – Cwm Cywion, Cwm Coch, Cwm Bual, Cwm Perfedd, Cwm Graianog a Chwm Ceunant – yn bwydo rhew o ucheldir y gorllewin. Wrth i rew y rhewlif doddi credir bod llynnoedd o ddŵr tawdd wedi gorlifo i greu nodweddion megis Bwlch Molchi a Thwll Pant Hiriol yn yr ardal. Ffenomenon ddiweddar oedd yr Oes yr Iâ hwn yng nghalendr datblygiadau daearegol y byd ac fe ddaeth i’w derfyn mor ddiweddar â deuddeg mil o flynyddoedd yn ôl. O ganlyniad mae’r tirlun rhewlifol yn un ffres ac arwynebol ddigyfnewid. Wrth i’r byd gynhesu yn raddol yn dilyn diflaniad y rhew digwyddodd cyfres o gyfnewidiadau y gellir eu cofnodi o’r cyfnod hwnnw tan y presennol.
Ym Mhrydain mae corsydd a llynnoedd Dyffryn Ogwen wedi chwarae rhan allweddol yn dogfennu’r cyfnewidiadau hyn. Un o ryfeddodau byd natur yw bod paill coed a phlanhigion yn cael eu diogelu mewn amgylchfyd asid, megis mewn corsydd a llynnoedd, gan olygu y gellir rhoddi disgrifiad manwl o ddosbarthiad yr holl lystyfiant a ddatblygodd yn nhrefn eu hymddangosiad ers diflaniad y rhew. Datgelir fod planhigion y twndra oer yn ceisio gwladychu tirlun newydd ei ymddangosiad ar gychwyn y cyfnod Ôl-Rewlifol oddeutu 8,000 o flynyddoedd yn ôl, ac fel y cynhesodd yr hinsawdd fod fforestydd collddail yn gwladychu’r dyffrynnoedd a gweiriau’r gweunydd yn meddiannu’r ucheldir. Yn y colofnau paill a astudiwyd o Gwm Idwal, Nant Ffrancon, ac yn arbennig o Lyn Cororion, gwelir fod fforestydd o goedydd bedw a helyg yn ymddangos gyntaf a choed gwern yn ymsefydlu yn ddiweddarach. Yn Nant Ffrancon coed gwern a helyg sy’n dominyddu ar gyrion y llyn a oedd yn raddol ddiflannu o lawr y dyffryn, a thrwy gydol hanes llysieuol Dyffryn Ogwen mae’r wernen yn cyfrannu yn sylweddol at greu darlun o ddyffryn llaith ac oer. Mae amlder yr enw ar gaeau a sefydliadau’r ardal yn tystio i hynny. Fel y cynhesodd yr hinsawdd fwyfwy mae coedlannau derw yn poblogi’r dyffrynnoedd a rhai coed yn tyfu mor uchel â 600 metr yn ôl tystiolaeth y paill o Gwm Cywion. Uchafbwynt yr amrediad llysieuol yw ymddangosiad y dderwen a choedlannau o goed collddail cymysg sy’n nodweddu llystyfiant Dyffryn Ogwen a Chymru hyd at y cyfnod presennol.
Gwelir sensitifrwydd cofnod y paill gan ei fod yn cofnodi ymyrraeth dyn yn y goedwig. O gyfnod amaethwyr cyntefig y Neolithig gwelir fod y fforestydd tan warchae wrth i baill y coed ddisgyn a phaill dieithr grawn a chwyn a ddeuai o drin y tir ymddangos am y tro cyntaf, nodweddion a ganfyddir yng ngholofnau paill Nant Ffrancon a Chororion. Cofnodir cwymp sylweddol ym mhaill y coed yng nghyfnod y Rhufeiniaid wrth i gaeau amaethyddol ledaenu eu defnydd. Gwelir hyn eto yn y ddeuddegfed ganrif wrth i goed gael eu torri ar raddfa helaeth ar gyfer adeiladu tai a llongau. Yn y ddeuddegfed ganrif dengys cofnod y paill o Lyn Cororion fod cywarch (hemp) yn cael ei dyfu yn eang yn Nyffryn Ogwen, nodwedd sydd eto yn adlewyrchu lleithder delfrydol yr ardal ar gyfer tyfu’r planhigyn hwn. Yn dilyn, credir bod hyn wedi sefydlu diwydiant creu dillad bras eu gwead a oedd ymhlith y pwysicaf yng Nghymru yn y cyfnod. Ategir y cysylltiad gan enwau ar gaeau a welir yn Arolwg y Penrhyn 1768 megis Gardd Gywarch yn ffermydd Coed Howel, Rhos Uchaf a Chilgeraint ym mhlwyf Llandygái.
Rhoddir maddeuant felly am grwydro braidd yn bell i gyrion Tierra del Fuego er mwyn cadarnhau pwysigrwydd cyfraniad Nant Ffrancon i astudiaethau gwyddorau naturiol Cymru a’r byd.
Ffynonellau
Parc Cenedlaethol Eryri/Ymddiriedolaeth Genedlaethol/Cyfoeth Naturiol Cymru (dim dyddiad) Taith Darwin trwy Eryri.
Peter Rhind a Barbara Jones. 2003 The Vegetation History of Snowdonia since the Late Glacial Period. Field Studies, 10, t. 539-552.
Christopher Ralling. 1978. The Voyage of Charles Darwin – his autobiographical writings selected and arranged by Christopher Ralling. Cyhoeddiadau y BBC, Llundain.
