Fferm Moelyci

Cynllun  fferm  Moelyci  yn Arolwg y Penrhyn 1768.  Archif Penrhyn Ychwanegol 2944: ‘Plans of Penrhyn Estate in the Counties of Caernarvon and Denbigh belonging to Rich^d Pennant, Esq^r., 1768. Surveyed by G. Leigh.’ Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn.

Fferm Moelyci*, neu Moel Leucu i ddefnyddio’r enw gwreiddiol efallai, yw un o ffermydd hynotaf Dyffryn Ogwen, a sefydliad ac iddo hen hanes. Gellir olrhain hanes y fferm yn ôl i’r unfed ganrif ar bymtheg, ond ceir cofnod llawn am ei chynnwys fel uned amaethyddol  yn yr Arolwg a gomisiynwyd gan Richard Pennant, Arglwydd cyntaf Stad y Penrhyn, o’i etifeddiaeth yn 1768. Yn yr Arolwg ceir gwybodaeth am  nifer y caeau, eu maint, eu henwau, ac enw’r tenant  sef  Thomas Robart Owen. Cynhwyswyd y manylion hyn ar y map enfawr gan George Leigh sydd hefyd yn rhan anhepgor o’r Arolwg.

 

Rhestr y caeau yn Moelyci yn Arolwg 1768. Archif Penrhyn Ychwanegol 2944: ‘Plans of Penrhyn Estate in the Counties of Caernarvon and Denbigh belonging to Richd Pennant, Esqr., 1768. Surveyed by G. Leigh.’ Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn.

Yn wreiddiol lleolwyd prif adeilad y fferm  yng nghysgod y bryn i’r gorllewin o adeiladau presennol Moelyci  oddeutu hanner y ffordd i fferm Tŷ’n y Caeau yn y de. (cyfeirnod grid  Arolwg Ordnans-SH592676). Mewn archwiliad diweddar o’r safle canfuwyd adeilad sylweddol yn cynnwys nifer o ystafelloedd ar lwyfan uchel o lechi gyda muriau’r adeilad yn sefyll mor uchel â phedair troedfedd. Nid tŷ crand mohono ond ffermdy ymarferol  ei gynllun. Er hynny,  mae’n amlwg fod cyfoeth yn caniatáu adeiladu tŷ mor sylweddol ei faint ar y  safle, a bod hefyd chwarel lechi bur fawr gerllaw i gyflenwi’r deunyddiau angenrheidiol ar gyfer y gwaith o godi’r tŷ. O’r holl ffermydd yn yr Arolwg, Moelyci, efallai, sydd â’r crynhoad mwyaf diddorol o enwau caeau, ac o’u dehongli, maent yn rhoi cipolwg ar weithgareddau a chynhaliaeth y sefydliad. Yn ei chyfnod yr oedd hon yn fferm  fawr o 161 acer. Roedd iddi gyfuniad o weundir yn ffinio â’r mynydd, ynysoedd o dir corsiog a chaeau mwy cynhyrchiol eu defnydd. Ar y llethrau yr oedd ‘Ffridd’ eang  24 acer a dau lain ffiniol o’r enw Tir Du yn cyfateb i dir lle byddid yn torri mawn efallai.

Tystir i werth amaethyddol y fferm mewn enwau megis ‘Cae’r Ŵyn’ a ‘Chae’r Meheryn’ sy’n awgrymu mai fferm ddefaid oedd hon,  er mae’n eithaf sicr y byddai  gwartheg yn rhan o’r economi o ganfod eu pwysigrwydd yn ffermydd cyfatebol yr ardal yn yr un cyfnod. Byddai porthiant i’w gynaeafu o bedair gweirglodd a enwir felly yn ogystal â nifer o gaeau eraill llai heb enwau sy’n eu diffinio a dau ysgubor i gynnal y cynhaeaf. Un o’r unedau lleiaf oedd yr ‘Ardd Datws’, yr unig dir âr wrth ei enw yn yr holl sefydliad ac yn amlwg yn uned a ddarparai ar gyfer gofynion bwyd y teulu. Mae enwau’r caeau hefyd yn awgrymu fod ochr fwy fasnachol i weithgaredd y fferm. Yno yr oedd ‘Cae’r Gof‘ a  ‘Chae’r Efail’, yn ogystal â ‘Chae’r Pandy’, a’r awgrym yn ‘Cae Dŵr’ fod y dŵr angenrheidiol wrth law ar gyfer gofynion y pandy.  Enw mwy diddorol yw ‘Gweirglodd y Barty’,  sydd o’i ddehongli naill ai’n cyfeirio at danerdy neu fracty,  ond mater o farn yw a oedd yr holl ddiwydiannau hyn  wedi’u lleoli yn yr un sefydliad  ac yn gweithio ar yr un amser.  Serch hynny yr oedd  y  pandy yn ffaith a’i ddŵr yn llifo i lawr yr allt i weithio y felin yn Felin Hen islaw. Hynodrwydd pennaf enwau caeau Moelyci yw’r tri chae a enwir yn ‘Cae’r Ddeiol’, ‘Cae’r Wrach’ a ‘Chae Pistyll yr Eurich’. Y ddeiol sy’n cofnodi symudiad yr haul ac a ddefnyddid yn yr amser gynt i gofnodi’r amser cyn bod cloc wedi’i ddyfeisio. Fel arfer cysylltir ei leoliad â thir yr eglwys ac felly, o’i ganfod yn Moelyci,  byddai’n ychwanegu bri i’r sefydliad. Ond beth am y wrach? A fyddai hi a’i hyll dremion yn difrïo’r sefydliad?  Does wybod, ond rhaid cofio fod y gair gwrach hefyd yn golygu ysgubau  hirion o redyn, gwellt neu hesg a ddefnyddid yn orchudd hyd grib y das cyn ei thoi. Ac a oedd gofaint metelau gwerthfawr, gan gynnwys aur, wedi rhoddi ei sêl freintiedig i’r ffynnon? Eto does wybod ond rhaid cofio bod eraill yn cyfeirio at y ffynnon fel ‘ffynnon oerach’ yn hytrach na ‘ffynnon eurich’. Pwy sydd i wybod bellach yn nhreigl y blynyddoedd? Hynodrwydd mawr Moelyci yw ei bod, drwy enwau’r caeau yn cyflwyno darlun o gyflwr economi fferm ar derfyn y Canol Oesoedd diweddar a chyn i Gyfnod Modern y Chwyldro Diwydiannol newid holl gynlluniau’r  gorffennol.  Yn fuan wedi cyhoeddi’r  Arolwg yn 1768 aeth Richard Pennant ati i wella cyflwr amaethyddol  ei stad, ac yn fuan chwalwyd ffiniau’r hen gaeau a’u cynllunio i gyfuniadau newydd. Felly ffosil rhyfeddol yw caeau Moelyci sy’n cofnodi’r hyn a fu ac sydd bellach ar fin mynd yn angof.

Yn 1818 cynhaliodd stad y Penrhyn adolygiad manwl o gyflwr holl adeiladau ei thiriogaeth.  Mae’r adroddiad yn un eithriadol fanwl gan restru gwendidau’r adeiladau a’r gost o’u hadnewyddu.  Mae’r rhestr yn nodi diffygion Moelyci.  Cofnodir fod angen ffenestri newydd yn y tŷ, llawr cerrig newydd yn y parlwr,  byrddau llawr newydd yn y llofft ac atgyweiriadau i’r to, oll ar gost o £18.  Roedd angen gwaith sylweddol yn y beudy i atgyfnerthu’r  muriau a’r to ar gost o £22, a gwaith yr un mor ddwys yn yr ysgubor gan ychwanegu at ei uchder a chryfder yr adeiladwaith, ar gost o £18. Ac yr oedd mân gyfnewidiau i’w gwneud yn y stabl a hofal y ceirt ar gost o £7.6.0. Cost yr holl atgyweirio oedd £65. 6. 0  Nid yw’n wybyddus a gyflawnwyd yr atgyweiriadau ym Moelyci na gofynion yr adroddiad yn ei lawn gynnwys – y gost o gyflawni’r holl gynllun oedd £4,427.13.6 – cost anferthol sy’ cyfateb i tua £500,000 heddiw a hynny mewn cyfnod pan yr oedd y stad mewn cyfnod pur anodd yn ei hanes . Yn y flwyddyn honno bu farw Ann Susannah wedi iddi ymdrechu  yn ystod y deng mlynedd blaenorol i dalu dyledion mawr ei gŵr Richard Pennant. Yr oedd y stad ar fin trosglwyddo i ofalaeth, neu ddiffyg gofalaeth, yr olynydd George Hay ac, fel y gŵyr pawb, yr oedd ei fryd ef ar adeiladu castell drudfawr yn Llandygái yn hytrach na gofalu am anghenion preswylwyr ei stad.

Ymwelodd y Chwyldro Diwydiannol â Moelyci yn 1870 pan adeiladwyd rheilffordd Chwarel y Penrhyn trwy’r tir. Bellach mae hon hefyd yn rhan o hen hanes gan adael gweddillion pont fel yr unig gofadail o’i bodolaeth. Ond mae gan Foelyci un gyfrinach arall y mae’n anfoddog i’w datgelu. I’r dwyrain o’r fferm mae poncen gron y mae ei chopa wedi’i therasu. Cyfeirir at y safle fel ‘camp Moelyci’.  Mae’n amlwg mai tomen naturiol yw hon, un o ddyddodion Oes yr Ia bid sicr, ond,  ar ei chopa dyn sy’n gyfrifol am ei therasu.  Diystyrir yr awgrym mai mwnt  i gastell pren Normanaidd sydd yma,  ond yn dilyn archwiliadau geoffisegol  ar y copa darganfuwyd amlinell tŷ crwn o gerrig sy’n awgrymu fod yno sefydliad parhaol yn perthyn i gyfnod diwedd Oes yr Haearn a dechrau cyfnod y Rhufeiniaid. Tybed, felly, mai  ar y boncen gron y sefydlwyd yr annedd gyntaf yn hanes hir Moelyci?

*Cofiwch mai ynganu Moelyci fel un gair sy’n cywir. Nid oes ‘ci’ yn agos at yr enw!

Ffynonellau

Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor  -Penrhyn Additional 2944 –  ‘Plans of Penrhyn Estate in the Counties of Caernarvon and Denbigh belonging to Rich^d Pennant, Esq^r., 1768. Surveyed by G. Leigh.’ Penrhyn Archive – Estate Maps – 2203, 2205, 2207.

Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor – Archif Penrhyn  PFA/14/1146 – A Report of the State of the Buildings on the Penrhyn Estate. 1818.

J. Ll. W. Williams, Lowri Wynne Williams. 2013/14. ‘Eto yr oedd y wlad yn byw ar ei chynnyrch naturiol er gwell er gwaeth’ – darlun o economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y ddeunawfed ganrif drwy gyfrwng enwau caeau. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 74/75. 44-66.

Lladd Gwair

Dyma ysgrif gan Ffrangcon Evans, gynt o Fryn Eithin, Llanllechid. Daeth drwy law Ieuan Wyn ac mae ein diolch iddo am roi ei ganiatâd i’w chyhoeddi.

Bryn Eithin, Llanllechid. Cartref awdur yr ysgrif hon am ladd gwair yn Nyffryn Ogwen

Pwy ddarfu greu’r ymadrodd ‘lladd gwair’, tybed? Mae’n disgrifio’r weithred o dorri gwair i’r dim – ei dorri yn y bôn fel ei fod yn gorwedd yn farw ar ei hyd ar wyneb y ddaear.

 

Ond cyn lladd y gwair, roedd rhaid ei dyfu. Fferm wrth y mynydd oedd y cartref, felly roedd cryn dipyn o’r tir yn anaddas i’w drin, y weirglodd a’r gweunydd yn addas i bori yn unig, a rhai o’r caeau i bori ac i wair.

Ar y caeau hyn rhoddwyd gwrtaith o’r domen dail ger y beudy. Llwyth ar y drol, a thra bod un yn gyfrifol am symudiad y drol, roedd un arall yn dosbarthu’r tail yn sypiau ar y cae. Crafwr maint fforch gyffredin fyddai ganddo, ond y dannedd wedi eu troi fel cribyn, yna byddai’r sypiau yn cael eu chwalu dros y cae gyda fforch gyffredin.

Nawr i ddod  i’r caeau sydd yn addas i’w trin. Y flwyddyn gyntaf, aredig, er mwyn plannu tatws a chnydau eraill. Yr ail flwyddyn, plannu ŷd, a hefyd had gwair, gan y byddai dwy flynedd i’r gwair ddod. Welais i neb yn hau had gwair hefo eu dwylo, fel gyda’r ŷd, er enghraifft. Peiriant i’w wthio gyda llaw oedd gennym, – cafn hir ar ffrâm bren ysgafn, dwy goes ac olwyn tipyn o faint fel olwyn berfa. Roedd yna olwynion bach ar hyd y cafn hefo brws o’u cylch ac wedi eu cysylltu ag olwyn y peiriant, ac wrth i’r peiriant gael ei symud ymlaen roedd yr olwynion bach yn dosbarthu’r had dros y tir, ond gwneud yn siŵr fod y cafn yn llawn o had! Yn nau ben y cafn roedd llinyn, hyd hanner hyd y cafn. Roedd yn rhaid i rywun ddal y llinyn yn dynn o’i flaen, ac wrth gerdded ar y tir, crafu hoel efo ei esgid, i nodi lle’r olwyn ar y ffordd yn ôl, pryd, wrth gwrs, roedd rhaid newid i’r llinyn arall. Bûm yn gyfrifol am hyn o waith droeon.

Fel y dywedais, dwy flynedd i’r gwair, ac fe ddywedir fod y sofl ar ôl i’r ŷd gael ei gario o’r cae yn cadw gwlybaniaeth er tyfiant y gwelltglas. Rhowl garreg oedd gennym i ddarfod y plannu.

Cyn i’r gwair gael cyfle i dyfu, roedd yna un orchwyl bwysig, – hel cerrig. Byddai cryn tipyn yn y gwelltglas, felly roedd rhaid eu hel rhag damwain i’r llafnau. Eu hel yn dwmpathau gyda bwced, ac yna i’r drol, a’u dymchwel ar ochr y ffordd i’r torrwr cerrig ddod yn ei dro i’w torri i’r maint bwrpasol at wneud neu drwsio y ffordd, a swyddog o’r cyngor yn mesur y domen gerrig a rhoi tâl i’r ffarmwr. Cofiwch mai defnyddiau i roi wyneb i’r ffordd y pryd hynny oedd cerrig, pridd a dŵr wedi eu gwasgu â rhowl drom.

Nawr am y lladd !

Pedwar o bladurwyr, a oedd wedi dysgu sut i ladd gwair yn drwyadl, ond rwy’n siŵr mai’r gyfrinach oedd eu bod yn gallu rhoi min ar y llafn. Byddai’r pladurwyr yn mynd â doniau hogi gyda nhw i’r cae. Stric, sef pren wedi ei drin ar gyfer hogi wedi ei fachu ar ochr coes y bladur; darn o groen meddal; corn buwch yn llawn o raean; a saim mewn blwch baco. I baratoi’r stric, wedi ei lanhau, rhoi y saim ar y pedair ochr, taenu’r croen ar y ddaear, tywallt peth o’r graean ar y croen a rhoi’r pren arno, a gwasgu’r pren i lawr fel ei fod wedi ei orchuddio â’r graean.

Pan ddaeth y peiriant lladd gwair, roedd rhaid defnyddio’r bladur i dorri lled y peiriant o amgylch y cae rhag sathru’r gwair. Yma, eto, aed â doniau i’r cae, – mainc i’w defnyddio i hogi’r llafnau a hefyd i adnewyddu’r rhai a oedd wedi eu niweidio gan gerrig.  Wedi torri’r gwair, chwalu’r gwaneifiau â phicwarch. Yna’r gwaith nesaf oedd ei droi, cribyn bren gyffredin, y merched a’r plant yn helpu. Pan yn barod i’w hel, cribyn geffyl (gyda’r ferlen), ei hel yn rhenci, sef yn rhesi, ac yna yn groes i’w hel yn dwmpathau. Ffrâm addasol ar y drol, i gymryd y llwyth, a dwy raff i’w wneud yn ddiogel, rhag dymchwel, gan fod y tir mor anwastad, a’r ffordd i’r gadlas fawr gwell.

Ar ôl clirio’r cae roeddem yn defnyddio’r gribyn delyn, un i’w thynnu y tu ôl gyda dannedd haearn, tebyg i’r gribyn geffyl ond llawer llai wrth gwrs. Wedi gwneud yr orchwyl yma hefyd lawer gwaith. Roedd gennym dŷ gwair, felly dim angen gwneud tas. Erbyn y gaeaf roedd y gwair wedi mynd yn galed, ac roedd gennym gyllell arbennig i’w dorri, un â llafn hir a llydan, a’r carn yn groes i’r llafn. Wedi torri digon i’r alwad, i fynd i’r beudy, y stabl neu i’r cwt malu, fel y’i gelwir, lle roedd yr olwyn ddŵr yn gyrru’r peiriant malu, roedd angen rhywbeth i’w gario. Nithlen oedd enw fy nhad arni. Roeddem yn prynu bwyd i rai o’r anifeiliaid mewn sachau, ac wedi eu gwagio byddai fy nhad yn agor allan bedwar sach, ac yn eu gwnїo yn un gyda nodwydd arbennig – nodwydd sachau – wedi ei gwneud gan of y pentref. (Mae’r nodwydd gen i wedi ei chadw). Yna, gosod y gwair ar y nithlen a’i rhoi ar ein cefnau i’w gario.

Nodwydd sachau:  ”Nodwydd sachau: Nodwydd fawr flaenfain, lled fwaog a fflat, at wnїo sachau. Fe’i defnyddid…i wnїo sachau wedi eu hagor yn ei gilydd i wneud nithlenni, carthenni, ayyb. Ym Maldwyn ceir yr enw ‘nodwydd bacio’.” Cydymaith Byd Amaeth, Huw Jones.

Ffrangcon Evans

 Magwyd yr awdur ym Mryn Eithin, Llanllechid yn Nyffryn Ogwen. Fe’i ganed yn 1913 a bu farw yn 2015, yn 102 flwydd oed.

 _________________

                                      Lladd gwair â’r bladur blwm

                                      Ar weirglodd lwm fynyddig,

                                      Troell corun enbyd iawn,

                                      Pob gwanaf yn llawn o gerrig;

                                      Ni thorrwn arfod yn fy myw

                                      Gan fonau eithin Ffrengig.

 

Pennill ar lafar gwlad yn Nyffryn Ogwen yw’r uchod fel y’i cofnodwyd gan Wynne Roberts, Tregarth. Ei dad, Ifan Roberts, gof Llanllechid, a fyddai’n gwneud nodwyddau sachau ar gyfer ffermydd y cylch.

 

Capel Ogwen

 

Capel Ogwen yn 1768. Manylyn o Fap Arolwg Penrhyn gan George Leigh. Archif Penrhyn Ychwanegol 2944 – drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor.

Perthynai prysurdeb arbennig i fywyd masnachol Aberogwen yn y ddeunawfed ganrif. Yno ar y foryd yr oedd fferm unigryw Capel Ogwen wedi ei lleoli. Roedd yn fferm fechan, 31 acer ei maint ac roedd mwyafrif ei chaeau yn dwyn yr enw ‘Cae Ychain’ gydag un cae yn y canol yn dwyn yr enw ‘Cae’r Efail’. Gerllaw, yr oedd dau dyddyn y Tafarnau, a ‘Lodge’ oedd enw rhai o’r caeau yno, er nad oedd, hyd y gwyddys, adeiladau parhaol ar y caeau hyn. Mae’r holl enwau’n awgrymu fod Capel Ogwen a’r Tafarnau yn unedau pur arbenigol a sefydlwyd i dderbyn gwartheg a ddanfonwyd o Fiwmares dros Draeth Lafan gan y porthmyn. Yn Aberogwen, felly, awgrymir y byddai cyfle i aildrefnu’r fintai ar ôl i’r anifeiliaid groesi’r Fenai. Gellid rhoi sylw i’r gwartheg cloff drwy eu pedoli a gallai’r gyrwyr wersylla’r nos yno cyn cychwyn ar eu taith i farchnadoedd Lloegr naill ai drwy Ddyffryn Ogwen a Nant Ffrancon neu drwy Fwlch y Ddeufaen a Thal y Cafn yn Nyffryn Conwy.

Ni dderbyniodd Capel Ogwen sylw gan rai o deithwyr cynnar Gogledd Cymru fel canolfan porthmona ond, yn hytrach, nodwyd ganddynt bwysigrwydd rhyfeddol yr hafan am resymau llawer mwy pruddglwyfus. Ar y penrhyn safai adeilad bychan ar ffurf eglwys yn goruchwylio llif yr afon Ogwen i’r môr drwy ‘Lyn Celanedd’. Pan ymwelodd Fenton â’r capel yn 1805 yr oedd yn adfail, ond mae’n ei ddisgrifio fel annedd i dderbyn cyrff y meirw cyn iddynt gael eu hebrwng ‘till wind and tide favoured the ferrying them over the Styx of Menai to Llanfaes’. Ychwanegwyd mwy o fanylion am yr arfer gan William Williams, sy’n nodi y trefnwyd gwylnos, ‘when candles were lighted on the coffins and all the neighbours attended to take their last farewells of the deceased and to pray for his soul’s…. After this temporary rest, the corpse was next morning, or at an appointed time, removed to a boat prepared for the purpose and transported over and placed in its sacred repository’. Teulu’r Penrhyn oedd perchenogion y fferi ac fe dalai’r cychwr rent o ddeg swllt iddynt hwy am ddefnyddio’r cyfleuster. Roedd teulu’r Penrhyn hefyd yn hawlio’r wythfed rhan o werth y llechi a gludid i’r traeth yn Aberogwen. Beth ddywed yr hen ddywediad – ‘i’r pant y rhed y dŵr’.

Llyn Celanedd heddiw – golygfa o fwth gwylio adar yr RSPB yn Aberogwen.

Gwnaethpwyd cyfnewidiadau mawr i’r arfordir yn Aberogwen pan benderfynwyd unioni cwrs Afon Ogwen drwy hepgor dolen fawr Llyn Celanedd. Yn y broses golchwyd ymaith weddillion Capel Ogwen a thanseiliwyd meini cromlech gynhanes enfawr a safai yn aber yr afon yn ôl tystiolaeth William Williams. Mae’n debyg i’r cyfnewidiau hyn ddigwydd yn ystod cyfnod creu parc amgaeedig o amgylch Castell Penrhyn oddeutu tridegau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Golygodd y cynllun hwn gau Ffordd Domas, sef llwybr yr hen ffordd, a’r ffordd fwyaf uniongyrchol rhwng Bangor a Chonwy, dros lyn Celanedd. Er mawr ryfeddodd pery Llyn Celanedd hyd heddiw, ond bellach mae ar newydd wedd fel gwarchodfa i adar y môr.

 

 

 

 

 

Ffynhonnell

Jones, Emyr Gwynne. 1975. A Survey of the Ancient And Present State of the County of Caernarvon by William Williams (Pt 3). Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 36. 194- 231.

Ffos Coetmor

Mae ffos Coetmor yn tarddu ym mhen uchaf Gwaun Cwys Mai gan godi dŵr o Afon Ffrydlas. O’i tharddiad i’r man lle mae’n llifo i afon Ogwen mae’n mesur oddeutu pedwar cilomedr mewn hyd ac mae’n disgyn tua 280 metr mewn graddiant.

Y maen hirfain sy’n nodi rhaniad y dŵr yn Afon Ffrydlas a tharddiad Ffos Coetmor. Daw’r llun drwy ganiatâd o archif lluniau y diweddar Ifor Williams, Coetmor 

Nodir man ei tharddiad yn Afon Ffrydlas gan faen hirfain sy’n sefyll ar raniad y dŵr. Oddi yno mae’r ffos yn crymanu i gyfeiriad Bwlch Molchi cyn gwyro eto i ddilyn godre Moel Faban a disgyn i wastatir ysgwydd ddwyreiniol Dyffryn Ogwen yn Llidiart y Gweunydd. Yna mae’n llifo ar dir gwastad drwy Hen Barc i gyfeiriad Fferm Coetmor. O Goetmor i ymuno ag afon Ogwen mae ei chwrs yn gymharol fyr ond ar lan yr afon estynnwyd y ffos mewn addasiad diweddarach i lifo’n gyfochrog â’r afon hyd nes cyrraedd melin Coetmor gryn hanner milltir i’r gogledd.

Cwrs Ffos Coetmor o Wauncswysmai hyd at Felin Coetmor ar lan Afon Ogwen. Daw’r cynllun drwy gantiatâd David. A Jenkins, Llys Geraint, Bethesda.

Y cynllun cyntaf o Ffos Coetmor – addasiad David A Jenkins o fap William Earl – Plan of mountain and waste land in Llanllechid parish 1786. Mapiau Penrhyn PFA/6/182 drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor

 

 

 

Gwelir y cofnod cyntaf am y ffos yn 1786 ar fap o dir comin plwyf Llanllechid. Er hynny, mae’n  perthyn i gyfnod llawer cynharach yn hanes Dyffryn Ogwen, er nid i gyfnod y Rhufeiniaid fel sydd wedi ei nodi ar rai o fapiau’r Arolwg Ordnans. Er nad oes dogfennau i gadarnhau dyddiad ei ffurfio mae’n weddol bendant ei bod yn gysylltiedig â phlasty Canol Oesol Coetmor, sef cartref hen deulu pendefigaidd y gellir olrhain ei dras yn ôl i’r bymthegfed ganrif ac, yn ôl traddodiad, i gyfnod cynharach yn y drydedd ganrif ar ddeg. Nid oedd gan y plasty gyflenwad parhaol o ddŵr yn llifo i’r safle ac, felly, rhaid oedd goresgyn y diffyg drwy lunio ffos, a Ffos Coetmor oedd datrysiad y broblem. Yng Nghoetmor mae’r ffos yn llifo drwy Gae Llyn ac yno gwelir fod ei llwybr wedi ei gysylltu â dau hen gafn a fyddai yn y gorffennol pell wedi cynnal olwynion dŵr at wasanaeth y plasty hynafol. Pan adeiladwyd y Coetmor presennol oddeutu 1870 lluniwyd llyn arbennig ar gyfer y fferm wedi ei leoli i’r dwyrain ar ymyl Lôn Bach Odro.

Gwely ffos gynnar yng Nghae Llyn, Fferm Coetmor. Daw’r llun drwy ganiatâd o archif lluniau y diweddar Ifor Williams, Coetmor

Llyn corddi Fferm Coetmor ger Lôn Bach Odro

Dŵr o’r ffynhonnell hon oedd yn bwydo un olwyn ddŵr a safai wrth dalcen yr ysgubor, ac ynni o’r olwyn hon a oedd yn gyfrifol am droi holl offer y fferm ar gyfer dyletswyddau megis corddi a malu bwyd yr anifeiliaid. Dibynnai llawer o ffermydd Dyffryn Ogwen ar ynni dŵr i gyflawni eu dyletswyddau. Yn ogystal â bwydo fferm Coetmor yr oedd ffos Coetmor yn danfon dŵr i Dyddyn Sabel a Chae Ifan Gymro ac yr oedd nifer o ffosydd eraill yn yr ardal yn cyflawni’r un gofyn i ffermydd eraill. Dim ond olion nifer o’r ffosydd sydd i’w gweld megis creithiau ar y tir bellach. Er enghraifft derbyniai Tan y Foel ddŵr o Ffos Fawr Pantdreiniog a Bryn Owen ddŵr o ddyfroedd chwarel Bryn Hafod y Wern, a derbyniai hen weithdy Pont y Pandy ddŵr o Afon y Llan. Mae’n amlwg fod llawer mwy o’r ffosydd hyn i’w cofnodi yn y dyffryn.

Addasiad David A. Jenkins o gynllun Johnson, 1855 yn dangos yr argae ddŵr yn chwarel Llety’r Adar sy’n derbyn dŵr o Ffos Coetmor, drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor, Mapiau Penrhyn PFA/6/173, Volume of maps of Penrhyn Lands, Pandy Bridge to Tŷ’n y Maes

 

Chwaraeodd ynni dŵr ran eithriadol bwysig mewn sefydlu diwydiant cynnar yn Nyffryn Ogwen yn ogystal, ac fel y byddai’r disgwyl roedd lleoliad ger Afon Ogwen yn eithriadol ddefnyddiol. Ar lan yr afon yng Nghae Star y sefydlwyd stad ddiwydiannol gynharaf y dyffryn gyda ffatri wlân, melin gerrig, melin bwyd anifeiliaid, lladd-dy a bragdy ymhlith y cyfleusterau a ddibynnai ar ddŵr yr afon. Cyflenwai’r afon yn ogystal ynni i Chwarel y Penrhyn ac i Chwarel Dôl Goch, i felin Coetmor a’r pandy ym Mhont y Pandy a dŵr i droi y ddwy felin rawn a safai un o bob tu’r afon yn Nhal-y-bont. Yr oedd holl chwareli plwyf Llanllechid, ac eithrio Chwarel Tan y bwlch, hefyd yn ddibynnol ar ynni dŵr i’w gweithio, a threfnwyd ffosydd pwrpasol i’w cyflenwi. Tarddai ffos Coetmor o afon Ffrydlas i gyflenwi dŵr i chwarel Llety’r Adar; tarddai ffos fawr Pantdreiniog, eto o afon Ffrydlas, i gyflenwi chwarel Pantdreiniog, a tharddai ffos o afon bellennig yr Afon Wen yng Nghwm Caseg i chwarel Bryn Hafod y Wern.

Yr hyn sy’n wych yn Nyffryn Ogwen heddiw wrth gwrs yw bod cynllun newydd Ynni Ogwen ar droed i greu ffynhonnell ynni o ddyfroedd Afon Ogwen uwchlaw Ogwen Banc i gynhyrchu nid yn unig drydan ond hefyd er budd cymunedol ac amgylcheddol. Byddai cynllunwyr ffos Coetmor wedi bod yn gefnogol iawn i’r fenter ond yn rhyfeddu mae’n siŵr at gynnyrch y dechnoleg. ‘Trydan? … Beth ydy trydan’?

 

Ffynonellau

J.Ll.W.Williams a D.A.Jenkins.  1993. ‘Dŵr a Llechi ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda- agweddau ar ddatblygiad diwydiant yn Nyffryn Ogwen’. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 54. tt. 29-62.

J.Ll.W. Williams a D.A. Jenkins. 2010. ‘Ffos Coetmor: ffos ddŵr gynharaf Dyffryn Ogwen’. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 71, tt. 10-

Cwt Dafydd Ross

Cwt Dafydd Ross, delwedd o archif lluniau Mr Ifor Williams, gynt o fferm Coetmor

Nid Llanberis yw’r unig bentref yng Nghymru a all ymfalchïo fod adeilad ar gopa mynydd yn rhan o’i dreftadaeth. Mae gan Ddyffryn Ogwen hefyd adeilad ar ben un o’i chopaon. Eithr nid yw’r adeilad hanner mor grand â’r adeilad sydd ar gopa’r Wyddfa ac nid yw ychwaith yn cynnig paned o de i’r fforddolion, na thrên i’w gyrraedd. Ar gopa Moel Grach, 976 metr uwch arwynebedd y môr, lleolir cwt Dafydd Ross sy’n adeilad isel, trwsgl a garw ei olwg a adeiladwyd o gerrig bras i ymdoddi i bentwr mawr o feini. Mae cyrraedd ato, yn arbennig am y tro cyntaf, yn union fel camu i fyd hud a lledrith y tylwyth teg neu’r Mabinogi, yn arbennig felly os oes niwlen ysgafn yn ei led guddio. Mae gan y cwt do sinc isel â meini mawr wedi’u pentyrru drosto, ac islaw’r bargod mae un drws yn arwain at gell dywyll a oleuir gan olau egwan o un ffenestr ar y talcen. Ond mewn stormydd gwynt a glaw y gaeaf neu heulwen crasboeth canol haf saif y cwt, sydd dafliad carreg, fwy neu lai, o grib Carnedd Llywelyn ail fynydd uchaf Cymru, yn lecyn delfrydol i’w gyrraedd.

Mr Ifor Williams, gynt o Fferm Coetmor a dau gerddwr y tu allan i Gwt Dafydd Ross. Daw’r ddelwedd o archif lluniau Mr Ifor Williams.

Defnyddir Cwt Dafydd Ross heddiw fel caban ymochel i fforddolion y mynydd fel y mae arysgrif ar un o’r meini gerllaw’r drws yn ei nodi, ond yn wreiddiol fe’i hadeiladwyd fel man lle gallai bugeiliaid y fro lochesu. Adroddir mai bugail oedd Dafydd Ross, Sgotyn o ran ei fagwraeth, a gyflogwyd yn fugail yn ardal Ro Wen a Chwm Eigiau yn ystod cyfnod cynnar y bedwaredd ganrif ar bymtheg pan oedd nifer o’i gymheiriaid o’r Alban yn gweithio fel bugeiliaid ar stadau mawr bröydd Eryri. Ef a adeiladodd y cwt yn ôl tystiolaeth tafod leferydd. Yr oedd Cwt Dafydd Ross yn gyrchfan i fugeiliaid mynydd Llanllechid yn arbennig pan fyddid yn hel defaid cynefinoedd Braich Cwm Bychan a Charreg Gath ym mhellafoedd Cwm Caseg. Y cynllun oedd cyrraedd y cwt yn fuan wedi hanner nos ac ymochel yno hyd at doriad gwawr cyn dechrau hel yn gyflym a glân i lawr y gelltydd. Wedi cenedlaethau o ddefnydd aeth y cwt yn adfail hyd nes y penderfynodd nifer fechan o fugeiliaid a cherddwyr lleol, er mawr glod iddynt, ei atgyweirio i’w gyflwr presennol ym mhumdegau’r ganrif ddiwethaf. Nid cwt Dafydd Ross yw’r unig loches o’i bath ar fynydd Llanllechid. Ar gopa’r Bera safai cwt Jacob a fyddai’n gyrchfan i fugeiliaid ardal Aber a Llanfairfechan yn bennaf, ond a ddefnyddid o bryd i’w gilydd gan fugeiliaid Dyffryn Ogwen yn ogystal. Nid yw hanes y cwt hwn mor llewyrchus a chwt Dafydd Ross a bellach mae’n furddun er iddo roi degawdau o wasanaeth i hen fugeiliaid ucheldir y Carneddau.

Eglwys Coetmor

Nid cwt Dafydd Ross yw’r unig adeilad yn Nyffryn Ogwen sydd â chysylltiad uniongyrchol â mynyddoedd yr ardal. Mae gan gapel coffa Charles Donald Robertson ym mynwent yr Eglwys yng Nghoetmor gysylltiad llawer mwy syber na’r cwt disylw ar gopa Foel Grach. Ym mis Mawrth 1910 lladdwyd Charles  wrth iddo ddringo ar Glyder Fach ac adeiladwyd y capel syml, ond hynod deimladol, yn 1911 gan ei fam yn goffâd i’w mab. Bachgen o dras eglwysig tra enwog oedd Charles ac adwaenid ei daid a oedd yn un o brif bregethwyr yr Eglwys Anglicanaidd yn ei ddydd, Y Parch F.W. Robertson, fel ‘Robertson of Brighton’.

 

Byddai’n dda clywed gan ddarllenwyr am ragor o adeiladau sydd â chysylltiad uniongyrchol â mynyddoedd yr ardal.

Gwybodaeth gan Dafydd Jones, Fferm Coetmor, Bethesda a Wyn Roberts, Bryn Difyr, Tregarth.

Siet Llanllechid

Siet Llanllechid gan edrych tua’r gogledd

Siet Llanllechid gan edrych i gyfeiriad y de a’r drws cul sy’n fynedfa iddo

Does dim nodweddion arbennig yn diffinio siet (escheat) Llanllechid. Mae’n gae bychan  sydd wedi’i leoli y tu cefn i Dan Bryn ar gychwyn y llwybr troed drwy Gors Goch i Chwarel y Bryn. Caiff y cae ei amgylchynu gan waliau uchel ac mae mynedfa iddo drwy ddôr gul sydd dan glo. Ynddo carcharir defaid coll comin Llanllechid, a chyfrifoldeb y bugail mynydd yw edrych ar ei ôl. Ar un amser yr oedd parc siet llawer mwy wedi’i leoli ar y ffridd rhwng Tŷ’n Stabal a phentref Rachub. I’r cae hwn y cesglid defaid coll y mynydd i’w hadfer gan eu perchnogion tra byddai’r gweddill heb nod yn cael eu trosglwyddo i siet Llanllechid. Ar Hydref 29ain, diwrnod Ffair Llan, y byddai’r gweddill hwn yn cael eu gwerthu yn y sêl ‘siet’ arbennig, defod a oedd yn rhan o gyfrifoldeb gweinyddol hen bencadlys amaethyddol plwyf Llanllechid.

Cofnododd William Williams (1738-1817) yn ei arolwg o Sir Gaernarfon yn 1808, fod mwy na 4000 acer o dir plwyf Llanllechid yn gomin â hawl gan bob ffermwr yn y plwyf i bori ei anifeiliaid yn ddiwaharddiad arno. Mae’n amlwg fod hawl mor benagored o’i fath yn creu trafferthion ac yn 1846 sefydlwyd Pwyllgor Gwarchod Comin Llanllechid i lunio cyfundrefn ar gyfer diogelu’r comin. Penderfynwyd yn y pwyllgor cyntaf, a gynhaliwyd yn nhafarn y Red Lion yn Llanllechid, ar dri gorchymyn gwarchodol. Yn gyntaf, y rhoddid caniatâd i bob ffermwr gadw tair dafad i bob acer o’i ddaliadaeth yn y plwyf, ond y byddai’n rhaid i’r deiliad dalu dau swllt am bob dafad a fyddai dros y cyfri penodedig. Yn ail, cytunwyd na chai ffermwr yr hawl i ail osod ei gyfran ef o’r comin i ffermwr arall. Yn drydydd, penderfynwyd codi dirwy o ugain swllt y diwrnod ar dresmaswyr a fyddai’n torri brwyn ar y comin cyn y dydd cyntaf o Awst.

Erbyn mis Chwefror 1849 yr oedd yn amlwg fod buddiannau cymuned Llanllechid cymaint fel yr oedd gofyn am  swyddog arbennig i’w gwarchod, a phenderfyniad y pwyllgor oedd penodi ‘cwnstabl’ i warchod y plwyf, y cyntaf o’i fath yn hanes yr ardal mae’n debyg. Ymhlith ei ddyletswyddau yr oedd gwarchod y comin rhwng misoedd Ebrill a Medi rhag pobl a oedd yn niweidio’r borfa drwy dorri tywyrch. Disgwylid i’r cwnstabl ymweld â’r comin rhwng Penisarnant a chwarel Bryn Hafod y Wern ar nifer o amseroedd yn ystod yr wythnos ac roedd un ymweliad i ddigwydd ar nos Sadwrn pob wythnos. I’w gynorthwyo penderfynwyd penodi pymtheg o gwnstabliaid yn warchodwyr gwirfoddol o blith ffermwyr cymwys neu rai a fynnai gyfrannu at y gwaith. Gwnaethpwyd newid pellach yn 1852 pan benderfynwyd cyflogi gwarchodwr llawn amser i ofalu am fuddiannau’r comin yn unig. Telid wyth swllt a chwe cheiniog yr wythnos am ei wasanaeth ac roedd caniatâd iddo hefyd dderbyn yn ychwanegol hanner gwerth y defaid a oedd yn tresbasu ar y comin. Erbyn 1859 yr oedd cae tresbas wedi’i sefydlu ym mhentref Llanllechid ac roedd cynnig gerbron y dylid adeiladu tŷ i’r swyddog i ofalu am y cae. Mae’n amlwg fod costau cynnal y gyfundrefn yn troi yn faich erbyn chwedegau’r ganrif gyda chyflog y gwarchodwr bellach yn 14 swllt yr wythnos. Ym mis Chwefror 1861 penderfynwyd y dylid diddymu’r swydd yn gyfan gwbl, penderfyniad anymarferol oherwydd ddau fis yn ddiweddarach gorfu i’r pwyllgor ymddiried gwasanaeth gwarchod y comin i ofal wyth o ffermwyr gwirfoddol.

Yr hyn sy’n ddiddorol am holl drafodaethau’r pwyllgor yw diddordeb gwarcheidiol stad y Penrhyn yn y penderfyniadau. Er enghraifft, yn 1849 yr oedd hanner cyflog y gwarchodwr i’w dalu o goffrau Treth y Tlodion a’r hanner arall i’w warantu gan yr Arglwydd Penrhyn. Yn yr un modd yr oedd hanner pris cot y plismon, sef 20 swllt, i’w dalu gan y pwyllgor ac roedd cais i berchennog y stad dalu’r hanner arall. Ni basiwyd yr un penderfyniad heb fod arno yn gyntaf sêl bendith rheolwr stad y Penrhyn, boed hwnnw yn Mr Wyatt neu Mr Ironmonger, er mewn gwirionedd, penderfyniadau ynghylch tir y Goron ac nid perchnogaeth y Penrhyn oedd dan drafodaeth.

Gwybodaeth – Cofnodion Pwyllgor Gwarchod Comin Llanllechid – drwy law Edgar Roberts, Llanfairpwll.

Ffynhonnell

Jones, Emyr Gwynne. 1973. ‘A Survey of the ancient and present state of the county of Caernarvon, by William Williams (Part 2’). Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon 34. tt. 112-162