Waliau Dyffryn Ogwen

Llun awyr o ffiniau caeau cynhanes ar Ffridd Corbri, Llanllechid: llun drwy ganiatâd a charedigrwydd David Longley, Porthaethwy

Mae waliau cerrig a chloddiau pridd mor hen â chyfnod y Neolithig chwe mil o flynyddoedd yn ôl. Pan ddaeth yr amaethwyr cyntaf i Brydain a dewis ffermio tiriogaethau parhaol yr oedd yn angenrheidiol codi ffiniau i gadw’r anifeiliaid rhag crwydro o’r caeau ac i ddiogelu’r cnydau bwyd a dyfid yn y caeau. Mae gan archaeolegwyr sy’n archwilio safleoedd amaethyddiaeth gynnar ddiddordeb mawr mewn canfod natur a chyfansoddiad y terfynau sydd i’r caeau. Dengys eu hymchwil fod aredig llain o dir, yn arbennig llain ar lethr, yn creu llwyfan isel rhwng dau raniad o’r tir. Yr enw technegol ar y llwyfan isel yw linsied (lynchet). Wrth i’r linsied ddatblygu yn nodwedd fwy amlwg byddai cerrig, cynnyrch o aredig y tir, yn cael eu casglu a’u pentyrru ar y rhaniad i greu wal isel, neu byddai llwyni yn tyfu hyd yr ymyl i greu rhwystr ar ffurf clawdd. Yn nhreigl y canrifoedd diflannodd y cerrig ac ysgubwyd ymaith y gwrychoedd ond erys y llwyfannau isel i nodi terfynau parhaol y caeau. Ar ffridd Corbri yn Llanllechid ceir enghreifftiau ardderchog o’r linsiedau hyn ac fe’u gwelir gliriaf mewn lluniau a dynnwyd o’r awyr sy’n dangos patrymau’r caeau cynhanes fel rhan o dirwedd yr ardal hon. Yng Nghoed Uchaf gwelir patrymau gwahanol oherwydd yno datblygwyd y linsiedau yn lleiniau hirion cyfochrog sy’n rhan o anheddfan gynhanes nad yw’n amlwg bellach oherwydd ei gorchuddio gan dyfiant eithin a mieri ar y safle.

Nid yw’r drafodaeth uchod yn ateb y cwestiwn pam fod waliau cerrig yn gyffredin mewn rhai rhannau o’r wlad a chloddiau pridd mewn rhannau eraill. Ardal o waliau cerrig sych yw Dyffryn Ogwen tra bo Môn, Eifionydd a Llŷn yn ffafrio cloddiau, ac efallai mai rhesymau daearegol sy’n bennaf gyfrifol am hyn yn hytrach na’i fod yn ddewis i’r unigolyn. Yn ystod Oes yr Ia yr oedd y rhewlifau yn erydu creigiau ucheldir Eryri gan adael pentyrrau o feini a cherrig yn weddill, tra ar y gwastadeddau’n ffinio’r mynyddoedd, ardaloedd o ddyddodi graean, priddoedd a cherrig man a geid yno ac felly byddai’r dewis o adnodd bras yn llawer prinnach. Serch hynny, y mae un clawdd i’w gael yn Nyffryn Ogwen sef yr un ym mharc Ocar, er mai clawdd cynnal yn hytrach na chlawdd terfyn a fyddai hwn. O edrych yn fwy manwl mae dosbarthiad waliau cerrig Dyffryn Ogwen yn bur ddiddorol.

Wal gerrig Tan y Foel

Waliau sy’n dynodi ffiniau caeau’r ardal ac mae pwysigrwydd arbennig i’r wal derfyn diriogaethol, wal y mynydd, sy’n nodi’r ffin rhwng yr iseldir a amgaewyd a’r ucheldir sy’n ffridd agored. Nodwedd arbennig o Ddyffryn Ogwen yw bod wal y mynydd yn cadw fwy neu lai at gyfuchlin 250metr a phrin iawn fod waliau sy’n amgáu caeau yn ymestyn y tu draw i’r llinell hon fel y gwelir mewn ardaloedd eraill yn Eryri. O’r Bronydd hyd at wal y mynydd uwchlaw Pont Ogwen gellir cerdded gweundir Llanllechid yn ddirwystr.

Prin fod y patrwm yn newid ar lethrau serth Nant Ffrancon er bod yma rai waliau tiriogaethol sy’n dringo’n uchel i nodi terfynau efallai yng Nghwm Bual a Chwm Graianog. Mae’n anodd rhoi dyddiad pryd yr adeiladwyd y terfynau hyn ond gellir crybwyll y gallasai rhai berthyn i gyfnod cynnar yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg pan ddaethpwyd â bugeiliaid o’r Alban i wella ansawdd ffermio’r ardal dan nawdd stad y Penrhyn a dylanwad brwdfrydig Edward Gordon Pennant, Barwn cyntaf y Penrhyn. Fel y nodwyd uchod, waliau o gerrig sychion sy’n nodweddu ein hardal ni, hynny yw waliau a adeiladwyd drwy grefft arbennig y saer maen o blethu cerrig y wal heb ddefnydd mortar ar sylfaen o gerrig breision, gan gryfhau’r adeiladwaith gyda cherrig cloi pwrpasol a’i gwarchod gyda rhes gymesur o gerrig copa ar y brig.

Muriau llechi y Felin Fawr

Mae ffurf arall ar waliau cerrig i’w gweld yn Nyffryn Ogwen sef y muriau carreg anferth eu maint a adeiladwyd i gynnal safleoedd diwydiannol yn yr ardal. Yr enghreifftiau gorau yw’r muriau sy’n cynnal safle’r Felin Fawr yng Nghoed y Parc, er bod gofynion diogelwch ein canrif ni bellach wedi golygu chwalu llawer ar anferthedd eu hadeiladwaith. Adeiladwyd y muriau o bennau llechi wedi eu llifio, megis gwastraff o brosesau trin cerrig yn y felin, ac ar eu huchaf yr oedd rhai o’r muriau oddeutu chwe metr (20 troedfedd) mewn maint. Estynnwyd y muriau i gynnal llwybr tramffordd y chwarel gyda’r rhannau mwyaf nodedig ger Tanysgrafell ac yn y gulfan gywasgedig rhwng Hendyrpeg a Dinas. Dyddiad adeiladu’r dramffordd oedd 1801 ac felly mae rhannau o’r muriau hyn yn dyddio i’r cyfnod hwn a cheir cadarnhad o hyn gan Telford sy’n cyfeirio at lwybr y ffordd Dyrpeg yn Dins a adeiladwyd yn 1802 gan bwysleisio ei pheryglon rhwng tyrrau llechi mawr y dramffordd uwchlaw a cheunant yr Afon Ogwen islaw.

Muriau o garreg a llechen ar ffordd Dinas

Cyfuniad o ffens lechi a wal gerrig yn ffurfio’r un terfyn ar ffridd y Bronydd yn Llanllechid

Yn olaf mae’n rhaid cyfeirio at ddull arall o ffurfio ffin rhwng dau eiddo sef y ffens lechi sydd yn nodwedd arbennig o ardaloedd chwarelyddol Gwynedd. Gweler Cyfeiriad Bingley yn 1748  -‘the fences are made with pieces of Blue Slate … driven into thr ground about a foot distant from each other and interwoven near the top with briar;’ to hold them together’.

Ffens bileri yn Mynydd Llandygái

Defnyddiwyd  ffens fel dull cost effeithiol o bennu’r ffin rhwng dau gae bychan neu yn derfyn rhwng dau eiddo, megis yn Nhanybwlch a Llwybr Main ym Mynydd Llandygái, datblygiadau sy’n perthyn i chwedegau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Hanfod y rhwystr yw ffurfio rhes o bileri cul ond talsyth gyda gwifren ddur yn eu plethu er mwyn cryfder ar hyd y pennau. Mewn rhai enghreifftiau defnyddiwyd crawiau llechi llydan yn lle’r pileri main i ffurfio’r ffens ond pur anaml y defnyddid y dull dros bellter ac eithrio mewn enghraifft nodedig ar y llwybr troed sy’n dringo rhwng Sgwâr Penybryn a Ffordd Carneddi ac fe gyfeirir ato ar dafod leferydd fel y ‘Llwybr Pleri’.

Y Llwybr Pleri rhwng Carneddi a Phenybryn

Mae waliau cerrig yn nodweddu cymeriad ardal ac yn rhan o’i hanes a’i datblygiad. Gresyn yw gweld nifer o waliau’r ardal mewn cyflwr gwael megis y rhai sy’n ffurfio ochr y gogledd o’r ffordd rhwng Plas Ffrancon a Hen Barc ar Lôn Newydd. Adlewyrchiad o ddiffyg parch at ein treftadaeth ydyw fandaliaeth o’r fath hon.

Gwybodaeth ychwanegol gan y diweddar Alaw Jones,  Parc Moch, Bethesda oedd yn bencampwr adeiladu waliau sychion Cymru a Phrydain.

Ffynhonnell

Darlith gan Alaw Jones, Clwb Hanes Rachub a Llanllechid, Ionawr 27ain 2016.

Y Tyn y Maes Inn

Pentrefan Ty’n y Maes ym map Ordnans 1888. Noder safle’r dafarn wreiddiol ac adeiladau ychwanegol y fferm ac ar ymyl y gogledd ddatblygiad trefnus tai yr iard. Noder hefyd y ddau gapel a thafarn Tan y Dderwen ar ymyl y gogledd.

Oedd yr oedd yna dafarn yn Nhyn y Maes ac ella bod ganddi enw crandiach na’r Tyn y Maes Inn ond dyna’r enw sy’n ymddangos yng nghyfrifiad 1841. Sara Jones oedd yn cadw’r dafarn. Roedd yn wraig 55 oed, a chanddi bedwar o feibion di-briod, y pedwar yn weision fferm yn ôl y dynodiad, a’u hoedran yn amrywio o’r hynaf yn 30 a’r ieuengaf yn 20 oed. Rhestrir yn ychwanegol fod yno bum dyn/bachgen yn gyflogedig fel gweision fferm a phedair menyw ieuanc yn gwasanaethu fel morwynion. Felly, yr oedd crynhoad go sylweddol o weithwyr yn gysylltiedig â’r dafarn, oedd hefyd yn gweithio fel fferm yn nhraddodiad llawer o dafarndai yng nghefn gwlad Cymru’r cyfnod. Ac o ystyried nifer y gwasanaethyddion, yn deulu a gweision, gellir barnu fod y fferm efallai yn bwysicach na’r dafarn gan ei bod yn hen sefydliad yn Nant Ffrancon. Yn Arolwg y Penrhyn 1768  caiff ei chofrestru yn fferm 220 acer ei maint, ac er bod bron ei hanner yn dir mynydd bras ei phorfa yn dringo’r Allt, Pen yr Allt a Chae Celyn i gyfeiriad Cefn yr Orsedd i’r dwyrain, yr oedd gweddill y ddaliadaeth ar lawr y dyffryn.

Y ffordd roddodd fodolaeth i’r dafarn yn Nhyn y Maes, ac yn nyddiad cyfrifiad 1841 ffordd bost bwysig Telford fyddai honno, yn un o’r ffyrdd rhyng-genedlaethol gyntaf o’i bath yn hanes cyfandir Ewrop oedd yn cysylltu Llundain, prifddinas Lloegr, gyda Dulyn prifddinas yr Iwerddon, drwy Gaergybi. Yr oedd gwasanaeth y ‘goets fawr’ wedi ei sefydlu erbyn 1825 a Thyn y Maes yn orsaf bwysig ar y ffordd, er yn ddiddorol ni chyfeirir at yr orsaf yng nghynlluniau Telford. Yr arfer oedd fod ceffylau’r goets fawr yn cael eu newid mor agos i saith milltir fwy neu lai, ac felly Tyn y Maes oedd y man cyfnewid delfrydol rhwng Capel Curig a Llandygái. Er hynny, arhosiad byr fyddai i’r goets a thri munud a ganiateid i’r ostleriaid newid y chwe cheffyl, a phrin amser felly i’r teithwyr fwynhau croeso’r dafarn. Ond ffordd gynharach y Tyrpeg roddodd fodolaeth i’r dafarn bur debyg, yn un o’r ddwy gyntaf ar ei llwybr drwy Ddyffryn Ogwen ar y naill gyda hen dafarn Tyn Clwt yn Hendyrpeg.  Yn 1800 penderfynodd awdurdodau Ffyrdd Tyrpeg Cymru a’r Gororau fod y ffordd o’r Amwythig i’r Fenai i’w dargyfeirio drwy Gapel Curig a Nant Ffrancon yn hytrach na dilyn y llwybr swyddogol, ond llawer hirach, drwy Lanrwst a Chonwy i gyrraedd Llandygái. Yr oedd y ffordd yn agored i drafnidiaeth erbyn 1807, ac er mor arw ac ansefydlog oedd ei llwybr drwy Nant Ffrancon yn ôl disgrifiadau rhai o’i thramwywyr cynnar, megis Hyde Hall a deithiodd arni rhwng 1809 ac 1811 (… the present road is built on a mass of these fragments {of detached rock} which about thirty years ago rolled down the side of the mountain after heavy and continuous rain. The evil is unavoidable but hitherto no greater accident has occured than a breach of a few yards before the work had been sufficiently consolidated), y ffordd hon oedd y cynsail i holl drafnidiaeth Nant Ffrancon drwy weddill y 19g. Gellir amgyffred peth o’i  phrysurdeb o gyfeiriadau ymyl y ddalen, megis, gan Hyde Hall.  Yr oedd dwy goets i deithwyr yn teithio’r ffordd o’r Amwythig i Gaergybi – un gyflym ac un araf – er nad yw yn ychwanegu nifer ac amser eu gwasanaeth dyddiol. Trefnwyd fod cerbyd cyflym ‘chaises’ y Post brenhinol hefyd yn casglu llythyrau yn fferi’r Fenai a Chapel Curig, a chyflwynwyd gwasanaeth wythnosol newydd i wagen o’r Amwythig, er nad eglurir beth oedd diben y gwasanaeth hwn. Yn nhollborth Dinas (Hen Dyrpeg) y cesglid y doll i ddefnyddio’r ffordd, ac yn 1808 y gost ar osod y tolldy hwn oedd y swm anferthol o £226, sy’n cyfleu’r syniad o bwysigrwydd y ffordd newydd, er ei holl wendidau, i ardal Dyffryn Ogwen gyfan ar gychwyn y 19g.

Rhan o fap y Degwm 1845 sy’n dangos yn eglur fodolaeth y dafarn ar fin ffordd fawr Telford. Noder nad oes adeiladau eraill ar y safle yn Nhy’n y Maes

Ond i ddychwelyd at y dafarn yn Nhyn y Maes. Mae’n bur debyg nad oedd wedi ei sefydlu pan deithiodd Hyde Hall y ffordd yn 1809/1811, ond erbyn 1819 ychydig flynyddoedd cyn agor ffordd bost Telford cyfeirir at ei bodolaeth mewn sylw hyfryd gan y gwyddonydd cynnar, byd enwog, Michael Farraday, a ymwelodd â’r dafarn ar ddydd Gwener, Gorffennaf 30, 1819. Yr oedd ef ar daith drwy Gymru, ac ar y diwrnod wedi cerdded o Fangor i Gapel Curig cyn yno ddal y goets i Langollen o westy’r Royal ( … it has so many doors I was obliged to ask a person standing by which I was to go in at)!  Prif fwriad ei ymweliad â Dyffryn Ogwen oedd mynd i chwarel fawr Cae Braich y Cafn, nid i ganmol ei pherchennog fel y rhelyw o deithwyr y cyfnod, ond i sylwi yn fanwl ar y dull o’i threfnu a’i gweithio.  Wedi gadael y chwarel mae’n adrodd iddo ymuno â’r ffordd dyrpeg ym Mhont Ogwen ac meddai – being very hungry and thirsty we were tempted by a very clean looking inn to rest and refresh ourselves, and were soon heartily engaged with nice bread and butter and cheese accompanied with good cwrw’. Pa well tysteb i groeso a glanweithdra syml y Tyn y Maes Inn gan ŵr a ddatblygodd drwy ei ddyfeisiadau yrfa fel un o wyddonwyr cynnar enwocaf y byd.

Y ffordd a’r dafarn oedd y sylfaen i ddatblygiad pentref bychan Tyn y Maes yn ystod y 19g. Er hynny yr oedd gwasanaeth y goits fawr fwy neu lai wedi peidio erbyn canol y ganrif pan agorwyd y rheilffordd o Gaer i Gaergybi oedd yn cynnig gwasanaeth cyflymach ac esmwythach i’r teithwyr rhwng Llundain a Dulyn. Dengys cyfrifiad 1841 fod o leiaf 19 o fythynnod wedi’u sefydlu yn yr hyn a gyfeirir ato fel ‘iard’ Tyn y Maes, datblygiad cryno y drws nesaf i’r fferm a’r dafarn. Yn ddi-feth, gyda nifer fechan o eithriadau, chwarelwyr a’u teuluoedd oedd preswylwyr y tai hyn, ffaith sy’n codi mwy nag un cwestiwn diddorol. Pryd yn union, a phwy oedd datblygwr yr ‘iard’ fechan hon? Rhaid dyfalu yn absenoldeb ffeithiau sy’n dweud yn wahanol. Datblygiad ar dir y Penrhyn oedd yr ‘iard’, a phentref ym mherchnogaeth y Penrhyn yn ei gyfanrwydd fyddai Tyn y Maes. Ar gychwyn y 19g, ac yn arbennig erbyn dyddiad y cyfrifiad yn 1841, yr oedd problem cartrefu’r lluoedd oedd yn tyrru i Ddyffryn Ogwen i weithio yn y chwarel yn un enfawr. Tybed, felly, ai datblygiad arbennig oedd yr ‘iard’ i ateb y gofyn hwn, yn rhagflaenydd arbrofol, efallai, i ddatblygiad llawer mwy ei faint ym Mraichmelyn oddeutu’r un cyfnod oedd hefyd o dan warchodaeth y Penrhyn? Ymhlith chwarelwyr yr ‘iard’, ac yn arwyddocaol iawn eu cyflogaeth, yr oedd dau ‘horse keeper’, ostleriaid bur debyg yng nghyflogaeth y dafarn er nad yn byw dan yr unto. Gŵr 65 oed oedd Evan Jones a’i gydweithiwr Owen Jones yn 25 oed, er nad ymddengys fod perthynas deuluol rhyngddynt. Yr oeddynt hwy eu dau yn nhraddodiad ostler llawer mwy ei fri o Dyn y Maes, sef William Roberts cyfansoddwr yr emyn-dôn ‘Andalucia’, rhagflaenydd oedd yn gweithio, debyg yn y dafarn, yn 1830 pan gyfansoddodd ei gampwaith. Yn fuan wedi’r cyfrifiad agorwyd dau gapel yn y pentref – Bethel yn 1843 i’r Methodistiaid a Saron i’r Annibynwyr yn 1848 – dau sefydliad a gyfrannodd foddion gras a diwylliant i’r gymuned.

Ysywaeth, byr iawn fu cyfnod bri y Tyn y Maes Inn. Erbyn cyfrifiad 1861 yr oedd wedi peidio â bod, a thafarn llawer llai ei phwysigrwydd, a phellach o gyrraedd cymuned yr ‘iard’, wedi agor yn is i lawr y ffordd yn Nhan Dderwen. Yr oedd tranc y dafarn i’w ddisgwyl unwaith yr agorwyd y rheilffordd i Gaergybi o Gaer yn 1848, datblygiad roddodd derfyn i bwysigrwydd sefydliadol y goits fawr ar ffordd Telford.  Aeth y dafarn yn ôl i’w phriod ddyletswydd yn fferm, a chwaraeodd y pentref ei rhan yn faestref brin ei hadnoddau i gynnal gweithlu chwarel y Penrhyn. Yna, yn raddol ar ddechrau’r ganrif newydd edwinodd pwysigrwydd yr ’iard’ fel lle i fyw ynddo, ac ymhen amser adfeiliodd y tai yn swp anhrefnus ar fin y ffordd, gan adael Ty’n y Maes yn bentref llai grymus, ac ar y cyrion i ganolfannau mwy poblog ac amrywiol eu cyfleoedd oedd hefyd yn llawer nes at y chwarel yn Nyffryn Ogwen.  Eironi mawr Tyn y Maes oedd iddo ddatblygu yn y diwedd yn bentrefan diarffordd ar ffordd brysur yr A5.

Diolch i Idris Lewis, Andre Lomozik a Caleb Rhys

Pandai Dyffryn Ogwen

Pandy Tregarth oddeutu 1950, adeilad y pandy yw’r uchaf ar y chwith; llun drwy garedigrwydd Thelma Morris

Un cam yn y broses o greu brethyn oedd pannu, sef y broses hollbwysig a ddigwyddai mewn pandy. Ac yn Nyffryn Ogwen yr oedd dau bandy bid sicr, ac efallai un, os nad dau arall, yn ogystal. Ond gwell dechrau drwy egluro cymhlethdod y broses o greu brethyn cyn trafod faint, ac ym mha le, yr oedd y pandai yn ein hardal.

Mae’r broses yn dechrau drwy gneifio gwlân y ddafad sy’n arwain at gribo a glanhau’r cnu cyn nyddu’r gwlân yn edafedd drwy ddefnyddio’r droell. Yng nghofnodion ewyllysiau Dyffryn Ogwen, sy’n dyddio o’r ail ganrif ar bymtheg a’r ddeunawfed, yr oedd y droell yn rhan anhepgor o feddiannau mwyafrif y trigolion.  Mae’r pwyslais ar wlân yn rhan o’r newid a ddigwyddodd yn yr economi leol pryd y daeth bugeilio defaid lawn cyn bwysiced, os nad yn bwysicach, na magu gwartheg. Ac fe honnir mai o’r gair gwlanen y tarddodd y gair Saesneg flannel, cyfeiriad sy’n nodi pwysigrwydd y diwydiant gwlân yng Nghymru yn y gorffennol.

Y cam nesaf yn y broses oedd gwehyddu’r edafedd yn frethyn llac, gorchwyl a fyddai’n digwydd gan amlaf ar yr aelwyd gartref drwy ddefnyddio gwŷdd pren (loom) syml. Yn y cyflwr hwn byddai ffibrau’r edafedd angen eu plethu’n dynn a’u cryfhau tra oedd y brethyn yn dal yn fudur ac yn llawn o olew a saim y ddafad. A hwn oedd yn gofyn am gyfraniad y pannwr, a hen broses ddigon aflan a drewllyd oedd pannu’r gwlân i gryfhau’r brethyn. Cyn i’r broses gael ei mecaneiddio, mewn pandy, y dull oedd gosod y brethyn llac mewn cafn llydan gyda digon o hen ddŵr piso drewllyd yn ei orchuddio er mwyn golchi’r saim a’r baw allan o’r defnydd. Yna byddai nifer o ferched fel arfer yn ymuno yn y cafn i’w sathru’n galed, ei bwyo a’i guro gyda’u traed hyd nes y byddai ffibrau’r gwlân yn cryfhau ac yn uno. Perthyn nifer o ganeuon gwerin Cymru i’r traddodiad hwn, a cheir sawl cân werin o’r Alban sydd yn cyfeirio at yr un gorchwyl. Dywedir bod y cyfenw cyffredin Walker yn Saesneg hefyd yn deillio o’r un traddodiad o bwyo’r brethyn yn y cafn.

Ymhen amser adeiladwyd pandai sefydlog i drin y gwlân yn fecanyddol o dan amgylchiadau llawer iawn iachach na gorfod ei droedio fel cynt.  Cofnodir bod y pandai cyntaf ym Mhrydain yn dyddio i’r ddeuddegfed ganrif yn Ne Lloegr, ac erbyn y bedwaredd ganrif ar ddeg, o dan nawdd y mynachlogydd Sistersaidd, yr oeddynt yn sefydliadau pwysig yng nghefn gwlad Cymru yn ogystal. Gorchwyl y pandy oedd glanhau a chryfhau ffibrau’r brethyn ac felly yr oedd yn hanfod fod yr adeilad yn derbyn cyflenwad digonol o ddŵr i weithio’r peirianwaith, sef yr olwyn ddŵr, yn ogystal ag i olchi’r defnydd. Peirianwaith mewnol yr adeilad oedd dwy ordd bren enfawr a oedd yn taro’n gyson a chaled ar y defnydd llac a oedd wedi ei daenu islaw mewn padell arbennig gydag ymylon crwm. Yr oedd blaenau’r ddwy ordd ar ffurf crib ac felly drwy daro’r brethyn yn erbyn ymylon crwm y badell islaw yr oeddynt hefyd yn ei droi a’i symud  ymlaen fel na fyddai’r brethyn yn cael ei niweidio. Gallasai’r pannu ddigwydd am oddeutu dwy awr – y pannu cyntaf mewn dŵr piso aflan, yr ail gyda chlai’r pannwr yn golchi’r defnydd, a’r trydydd mewn dŵr sebon cynnes. Yn dilyn proses y pannu byddai’r brethyn yn cael ei daenu ar fframiau pren gyda bachau haearn arbennig (tenters) i’w sychu a’i ymestyn yn yr haul. Y bachau hyn roddodd yr ymadrodd yn Saesneg ‘on tenterhooks’, megis ar biga’r drain,  ond a roddodd hefyd yr enw deintur yn Gymraeg sydd wedi ei ddiogelu i’r presennol  mewn enwau caeau. Byddai’r pannu yn crebachu’r deunydd i hanner ei faint ond gellid adfer peth o’r maint gwreiddiol, ond nid yn gyfan, wrth ei sychu yn yr haul.  Wedi gorffen y broses byddai angen codi blewyn y brethyn, gorchwyl a gyflawnid drwy ei gribo gyda llysiau’r cribau (teasle), planhigyn sydd â blew garw yn rhan ohono. Ar derfyn yr holl brosesau hyn byddai’r brethyn yn lân, a gwyn ei liw, ac yn barod i’w lifo  cyn ei ddanfon at y teiliwr neu’r gwehydd i’w drosi’n ddillad neu yn garthenni yn ôl y gofyn.

Yn Nyffryn Ogwen mae’r enw pandy wedi goroesi mewn dau leoliad arbennig, sef tyddyn y Pandy yn Nhregarth, ac ar Bont y Pandy ar yr A5 gerllaw Tyddyn Dicwm.  Er hynny, yr oedd dau bandy arall yn Nyffryn Ogwen, er nad adnabyddir hwy wrth yr enw pandy. Saif y cyntaf ym Melin Cochwillan, a’r ail ym Mhen Isa’r Nant yn Nant Ffrancon. Gwell trafod y pedwar yn unigol oherwydd eu hynodrwydd.

Pandy Craig y Pandy yn Nhregarth

Pandy Tregarth – cynllun anheddiad y Pandy a chofrestr y caeau yn 1768 gyda Chae’r Dentur bach rhif 54G; Archif Penrhyn Ychwanegol 2944, drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor

Cofnodir y Pandy hwn yn rhan o dyddyn o ychydig dros ugain acer yn Arolwg y Penrhyn yn 1768.  Lleolwyd y pandy islaw Craig y Pandy a chynhwysai’r tyddyn saith cae. Ymddengys bod adeiladau perthynol y pandy, y tŷ, a gardd y tŷ wedi eu lleoli ar safle pur eang o fwy na thair acer. Y cae arall holl bwysig a nodir oedd Cae’r Dentur Bach, llain at faintioli dwy acer, ac mae’r enw hwn wedi goroesi hyd y presennol ar y safle yn Nhregarth.  Mae lleoliad y pandy yn ddiddorol oherwydd na chafodd ei adeiladu ar lan afon, ond yn hytrach derbyniai’r dŵr o afonig fechan oedd yn tarddu ger Fronheulog cyn llifo i Waun y Pandy i’r gogledd o’r safle. Yno yr oedd llyn bychan yn derbyn y dŵr a fflodiart yn ei arwain i’r pandy pan fyddai’r gofyn. Ar y ffin â’r Pandy yr oedd fferm Moelyci ac mae yno hefyd gae o’r enw Cae’r Pandy, er mae’n bur annhebyg fod hwn yn dynodi safle pandy annibynnol i’r un a saif ar y terfyn yn Nhregarth. Serch hynny mae’n rhaid ystyried fod y Pandy islaw Craig y Pandy yn rhan o rwydwaith llawer ehangach o felinau a berthynai i ddalgylch Afon Cegin. Y llyn bychan yn Waun y Pandy oedd tarddle’r dŵr a redai i weithio’r felin flawd yn y Felin Hen a oedd i lawr y ffordd o Foelyci, tra ar afon Gegin yr oedd melin rawn arall yng Nghoed Howel gyda dŵr yr afon i droi’r felin wedi ei gronni y tro hwn mewn argae llawer mwy a oedd wedi ei lleoli i’r de yng Nglasinfryn.  Yr argae hwn oedd hefyd yn cyflewni dŵr i’r felin wlân a sefydlwyd yn y pentref yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, a’r datblygiad hwn, bid sicr, oedd uchafbwynt y crynswth melinau a adeiladwyd yn yr ardal hon.

Pandy Melin Cochwillan

Pandy Cochwillan – Rhan o Fap Arolwg y Penrhyn 1768 gan George Leigh. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor. Noder fod Pont y Pandy ar y chwith eithaf ; adeiladau Cochwillan i’r dde (Rhifau 35/36); pandy Cochwillan ar ganol uchaf y map ar lan yr afon Ogwen (Rhif 44); enw cae 44D = Cae Dentur.

Yr oedd y pandy hwn yn rhannu’r un safle ym Melin Cochwillan â’r felin flawd a’r odyn galch, ac o ganlyniad nid yr enw pandy oedd flaenaf  wrth gyfeirio at ei leoliad. Rhannai’r pandy yr un ffos ac a gyrchai ddŵr o Afon Ogwen i weithio’r felin, cyfleustra a oedd yn nodwedd gyffredin mewn sawl safle arall debyg yng Nghymru. Mae’r pandy, fel y felin, wedi eu cofnodi yn Arolwg y Penrhyn yn 1768, a chan bod eu lleoliad mor agos at blasty Cochwillan ar y dorlan uwchlaw, gellid ystyried efallai y byddai dyddiad eu sefydlu yr un mor gynnar â’r plasty yn y Canol Oesoedd. Mae’r Arolwg yn cofnodi’r Pandy fel tyddyn o 13 acer ac mae Cae’r Dentur yn llain amlwg yn yr uned sy’n mesur ychydig yn fwy na dwy acer mewn maint. Mae yno hefyd Cae Haidd, sy’n dair acer mewn maint, a pherthynas y cae hwn â’r felin y drws nesaf yn fater o gryn ddiddordeb o nodi nad oedd caeau yn rhan o uned y felin. Ar ddyddiad yr Arolwg nid oedd tenant yn y Felin nac yn Nhŷ’r Felin, tra enwir Robert Thomas yn y Pandy. Mae’r Arolwg yn cofnodi un ffaith arall ddiddorol sef bod rhan o’r Allt Wyllt ar lan yr afon wedi ei difrodi mewn gorlifiad ac mae hwn bid sicr yn cyfeirio at orlifiadau difrifol a ddigwyddodd yn yr ardal ychydig flynyddoedd cyn dyddiad yr Arolwg.

Pandy Pont y Pandy

Pont y Pandy – cynllun anheddiad y Pandy yn 1786; noder adeiladau’r pandy (1) ar lan afon Ogwen cyn i ffordd fawr Telford chwalu’r safle yn 1819; mae afon Llan yn ymuno â’r Ogwen yn 1h; mae ffos y pandy yn cychwyn yn 2/4 ac yn ail ymuno â’r Ogwen yn (1). Archifau’r Penrhyn, PFA/6/186 drwy ganiatâd Archifau a Casgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor

Mae Pont y Pandy yn cofnodi enw’r pandy a chwalwyd pan adeiladwyd y bont a’r ffordd bost gan Telford yn y lleoliad hwn yn 1819.  Mae Telford hefyd yn cofnodi yn un o’i gynlluniau rhag baratoawl i’r ffordd, enw’r pandy fel Pandy Coetmor, a dyna sefydlu’r ffaith paham nad oes cyfeiriad ato yn Arolwg y Penrhyn yn 1768. Mae Pont y Pandy ac Afon y Llan yn dynodi’r ffin rhwng stadau’r Penrhyn a Choetmor ac felly James Coytmor Pugh ac nid Richard Pennant oedd perchennog y pandy yn y ddeunawfed ganrif. Yn 1786 gwnaeth William Earl, y tir fesurydd o Norwich a gynlluniodd fapiau Arolwg Penrhyn yn 1768, gynllun o safle’r pandy ar gyfer y perchennog uchod. Ynddo mae lleoliadau’r adeiladau wedi eu dangos yn glir cyn bod y ffordd bost wedi eu gwahanu. Ar lan yr afon mae dau adeilad gyda’u gerddi perthynol wedi eu dynodi, a lled un cae i’r dwyrain ddau adeilad gefn wrth gefn.

Pont y Pandy – llwybr y ffos yn codi o’r Ogwen – llun drwy garedigrwydd Einion Thomas

Dengys y cynllun y perthynai deunaw cae i’r pandy, cyfanswm o ddau ddeg pum acer i’r uned, ond yn dra anffodus ni enwir y caeau yn y gofrestr.  Erbyn 1839 dengys cofnod y Degwm fod yr eiddo wedi ei rannu yn ddau, un yn uned o 10 acer yn perthyn i John Thomas, a’r llall o 11 acer ym meddiant Edward Parry.  Serch hynny, yr oedd adeiladau’r pandy wedi eu gwarchod yn naliad John Thomas er eu bod bellach wedi eu rhannu ar y naill ochr gan ffordd Telford.  Mae’n rhesymol gofyn a oedd y pandy yn dal mewn gwaith erbyn hynny? Ychydig iawn o olion y pandy a erys hyd heddiw ar ochr yr afon. Ar y lan i’r de gellir canfod gwely’r ffos a oedd yn bwydo’r pandy, ac mae mur allanol yr adeilad i’w weld yn sbecian o dan domen enfawr o bridd sy’n gorchuddio’r safle ers yn ddiweddar. Ar ochr y dwyrain o’r ffordd mae’r adeiladau yno, y tŷ a dwy siambr ar un llawr, yn coleddu’r enw  Pandy, ond ymchwil pellach yn unig a all sefydlu pa mor wreiddiol yw eu hadeiladwaith.

Pont y Pandy yn 1840 – manylyn o fap y degwm yn dangos ffordd Telford yn rhannu’r safle; noder fod y ddau fwthyn y tu uchaf i’r ffordd yn sefyll hyd heddiw

Penisa’r Nant

Nid oes tystiolaeth ysgrifenedig i brofi mai pandy oedd yr adeilad sy’n rhannu’r un safle â’r llaethdy enwog a adeiladwyd gan Richard Pennant i’w wraig Anna Susannah ym Mhenisa’r Nant. Ond mae un ffaith arbennig sy’n awgrymu hynny. Yn Afon Ogwen rhwng Llyn Dolawen a Llyn Pont Ogwen mae Llyn Dentur a’i leoliad fwy neu lai yn union gyferbyn a Phenisa’r Nant, ac ar y llethr  uwchlaw mae yno hefyd Fryn Dentur. Gan nad oedd Richard Pennant wedi sefydlu llaethdy ei wraig tan ddiwedd y ddeunawfed ganrif nid yw’r enwau hyn yn ymddangos yn yr Arolwg a awdurdododd ef o stad y Penrhyn yn 1768. Rhaid dyfalu felly fod y llaethdy a’r felin yn cydoesi, ac o ddyfalu ymhellach ofyn beth oedd pwrpas adeiladu’r felin onid oedd pandy fel mae’r enwau dentur yn eu hawgrymu yn y gymdogaeth agos? O dderbyn yr ymresymiad hwn gellir synhwyro fod y pandy yn rhan o gynlluniau arloesol Richard Pennant i gyfoethogi economi ei stad. Golygai sefydlu’r pandy gost ariannol cychwynnol mewn agor ffos o Afon y Berthen yn Nhynymaes gryn hanner milltir i ffwrdd i bweru’r adeiladau ar y safle, ac o wneud hynny gellir ystyried pa mor fanteisiol oedd sefydlu’r pandy a’r llaethdy yn ogystal â’r fferm fodel yn Nolawen i sbarduno’r economi leol. O durio ymhellach yn archifau stad y Penrhyn mae’n sicr y canfyddir tystiolaeth ddogfennol a fyddai’n profi, neu’n gwrthbrofi, y dehongliad uchod o’r pandy ym Mhenisa’r Nant.

Penisa’r Nant yn 1855; noder llwybr y ffos o afon Berthen oedd yn gweithio’r pandy; manylyn o Fap Johnson, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor.

Wedi pwyso a mesur y dystiolaeth am bandai Dyffryn Ogwen ystyrir bod tri ohonynt wedi eu sefydlu o leiaf cyn cyfnod canol y ddeunawfed ganrif, ac y gallasai un ohonynt o leiaf olrhain ei hynafiaeth yn ôl i gyfnod llawer cynharach yn y Canol Oesoedd. Enghraifft ddiweddarach fyddai’r pandy ym Mhenisa’r Nant, os cywir y dadansoddiad, ond fel y tri arall yr oedd hwn hefyd yn adlewyrchu pwysigrwydd y diwydiant gwlân yn economi amaethyddol Dyffryn Ogwen mewn oes a fu.

Diolch i Einion Thomas, Fron Ogwen, Hendyrpeg ac i Thelma Morris, Llandegfan am eu cymorth wrth ‘sgwennu’r pill hwn.

Ffynhonnell

Iorwerth C Peate, 1933. Y Crefftwr yng Nghymru – rhagymadrodd i hanes crefft. Pennod 4 – nyddu a gweu. Aberystwyth

Pentref Llanllechid

Pentref Llanllechid yn 1845 – manylyn o Fap y Degwm

Pentref Llanllechid yn 1768 – manylyn o Arolwg y Penrhyn 1768, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol 2944. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor

Yr oedd gan bentref Llanllechid ei ddyletswyddau lled statudol, yn codi’n benodol o’i gysylltiadau yn gwarchod buddiannau’r plwyf. Gorchwyl pwysig oedd cynnal cyfraith a threfn y plwyf. Yn Llanllechid y lleolwyd y cyffion (stocks) i garcharu troseddwyr, oedd â’i safle ar lain o dir dros y ffordd i fynedfa’r eglwys. Yn 1849 penderfynodd aelodau Cymdeithas Gwarchod  Comin Llanllechid benodi cwnstabl i ddiogelu buddiannau’r plwyf, y swyddog cyntaf o’i fath yn hanes yr ardal mae’n debyg. Mae gwerth nodi manylion y penodiad yn dilyn cofnodion y pwyllgor a gyfarfu yn nhafarn y Red Lion  ym mis Chwefror 1849:

‘The list of 15 men qualified or willing to serve as constables were made out and it was further resolved to appoint a paid constable in this parish to reside in or near Bethesda whose duty will be to prosecute all notons or drunken persons especially on Sundays and to see if the Publicans do keep regular hours according to the law, and to keep a  close a inspection at Bethesda on the Quarry pay days and the week following and also on the first and last days of each month and also to watch and keep care of commons of the parish of Llanllechid and to report every one who may cut turf or injure its pasture to which purpose he must visit the said commons from Penisarnant wall to Bryn Quarry time a week during the month of April, May, June, July, August nnd September, one of his visits to be on Saturday evening in each week … his salary being fixed this day at fifteen pounds, seven pounds and ten shillings from the Poor Rates, Col. Pennant having kindly proposed to pay the other seven pounds and ten shillings. That the person is to be recommended to Mr Wyatt [goruchwyliwr Stad y Penrhyn] by the Parish Officer and Mr John Parry of Bethesda, if approved by him he will be accounted duly elected’.

Hen dafarn y Bull

Red Lion Llanllechid

Yn y cyfarfod nesaf cofnodwyd fod ugain swllt i’w gyfrannu at brynu cot i’r plismon ar yr amod fod Pennant hefyd yn cyfrannu’r un faint o arian. Un o gyfrifoldebau ychwanegol y pentref oedd cynnal rhai o sefydliadau’r plwyf. Yn y fynwent, er enghraifft, y lleolwyd y ddeiol garreg  a gyflwynwyd yn 1795 gan Dafydd Wilson, bardd ac ysgolfeistr lleol, i gadw amser cyn i fecanwaith y cloc ddiorseddu cyfrwng yr haul. Fel pencadlys amaethyddol yr ardal yr oedd gefail y gof yno yn gwasanaethu cyfres o’r ffermydd cyfagos – Corbri yn dair uned,  Bryn Eithin, Pant Hwfa a Talysarn; ar y cyrion ddau dyddyn Bryn Hafod y Wern, Sychnant, Mignant a Powls, ac yn ddiweddarach yn y ganrif ofynion chwareli Bryn Hafod y Wern a Than y Bwlch. Yn ogystal yr oedd yno weithdy saer coed at ofyn y gymdogaeth. Sefydliad pwysig arall oedd y parc escheat lle y dygid defaid colledig comin Llanllechid i’w carcharu hyd nes eu hadfer gan eu perchnogion, neu eu gwerthu yn y sêl ‘siet’ arbennig a oedd yn rhan o’r ffair gyflogi a gynhelid yn y pentref ar Hydref 29ain bob blwyddyn. Mae’n bur debyg fod y ddau sefydliad yn perthyn i gyfnod llawer cynharach na 1849 pan drafodwyd sefydlu’r ‘pinfold’ yn ffurfiol a chyflogi gwarchodwr llawn amser i ddiogelu’r comin.  Y Red Lion oedd man cyfarfod y pwyllgorau hyn a pha bentref arall yn Nyffryn Ogwen â phoblogaeth barhaol o brin wyth deg allai ymfalchïo mewn bod â dwy dafarn, y Red Lion a’r Bull.

Eglwys Llanllechid

Yno hefyd yr oedd eglwys y plwyf, y corff sefydliadol o’r canol oesoedd yr heriwyd ei awdurdod moesol pan sefydlodd y Methodistiaid Calfinaidd gapel Peniel yn y pentref ym 1827. Erbyn 1864 roedd  gan y capel mawr 327 o gymunwyr tra bo 204 yn unig yn yr eglwys, buddugoliaeth foesol i Ymneilltuaeth os yw cyfrifo nifer yn bwysicach na mesur cred. Ac ar ochr arall y geiniog rhaid nodi mai yn Llanllechid y lleolwyd talwrn ymladd ceiliogod y plwyf ar safle sydd bellach yn anhysbys, tra bo Tŷ’r Ffeltiwr, murddun bychan dinod ar gychwyn y ffordd i Fryn Hafod y Wern, yn bragu cwrw answyddogol i ddisychedu’r plwyfolion. Ac wrth borth yr eglwys yr oedd lleoliad deiol yr haul, y teclyn carreg effeithiol a gyflwynwyd yn 1794 gan Dafydd Wilson, athro ysgol Llanllechid, i gofnodi’r amser i’r plwyfolion, cyfrwng yr hen fyd o bennu amser, a symbol o’r gorffennol ar drothwy croesawu dull y byd newydd o nodi amser drwy gyfrwng oriawr boced.

Capel Peniel

Sut mae dehongli’r uchod? Ymddengys mai swyddogaethau plwyfol y ffermwyr oedd gwneud y penderfyniadau gweinyddol, gyda chymeradwyaeth swyddogion a pherchennog stad y Penrhyn wrth gwrs. Ffermwyr oedd y cwnstabliaid gwirfoddol, er enghraifft, a hwy oedd yn pennu nifer o wasanaethau cymdeithaso. Roedd yr hen fyd amaethyddol yn rheoli gan arwain, yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, at dyndra rhwng cymdeithas fwy hamddenol y tir a chymdeithas fwy heriol diwydiant y chwareli, deuoliaeth sydd yn perthyn i fwy nag un ardal yng Ngwynedd hyd heddiw. Yr hyn sy’n ddiddorol o edrych ar gynllun pentref Llanllechid heddiw yw na newidiodd yn ei faint na’i gymeriad gwledig, a hynny er bod pentref diwydiannol cyfan a dwy chwarel lechi yn ei gysgodi ar y terfyn. Felly, hen werthoedd y byd gwledig gynhaliodd bentref Llanllechid drwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac mae sawr y byd hwnnw yn dal i aros yno er cymaint cyfnewidiadau’r oes bresennol. Mae bwlch dau gae rhwng y ddau bentref, Llanllechid a Rachub, ond mae mil a hanner o flynyddoedd o hanes yn eu rhannu – rhyfedd o fyd!

Gwybodaeth  bersonol gan Ieuan Wyn, Talgarreg, Ffordd Carneddi, Bethesda

Ffynonellau

Cofnodion Pwyllgor Gwarchod Comin Llanllechid – drwy law Edgar Roberts, Llanfairpwll.

E Namora Williams. 1985. Carneddog a’i deulu. Dinbych

Hafoty Famaeth a Hafoty Lowri

Ar ucheldir comin Llanllechid, dyffryn Afon Ffrydlas a chyrion y Carneddau yng nghymoedd Caseg a Llafar mae yno doreth o safleoedd sy’n perthyn i gyfnodau cynhanes a chyfnodau hanesyddol diweddarach. Olion cymdeithasau yn byw ar y cyrion sydd i’w gweld yn yr ardaloedd hyn yn defnyddio adnoddau’r ucheldir pan fyddai amgylchiadau economaidd, amgylcheddol, neu hyd yn oed boliticaidd, yn caniatáu. Credir, er enghraifft, fod yr ucheldir wedi ei boblogi yn ystod cyfnod yr Oes Efydd (2500-750 Cyn Crist) fel yr oedd prinder tir yn yr iseldir yn gorfodi  cymdeithasau, dan orfodaeth efallai, i ledu i diroedd ymylol llai ffrwythlon, onid i ymadael yng nghyfnod dilynol yr Oes Haearn (750 -45CC) wrth i’r adnoddau ddirywio dan bwysau newid  hinsawdd.

Mewn arolwg diweddar cofrestrodd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol fwy na 700 o safleoedd a nodweddion archaeolegol yn yr ardaloedd hyn, ond y broblem enfawr ydyw gosod y mwyafrif ohonynt yn eu cyd-destun hanesyddol cywir. Yn gyffredinol, dosberthir safleoedd a nodweddir gan adeiladau crwn i gyfnod cynhanes a chyn Rufeinig, tra perthyn safleoedd ac adeiladau sgwarog i gyfnodau ôl-Rufeinig, y Canol Oesoedd a chyfnod y Chwyldro Diwydiannol Diweddar, ond rhaid pwysleisio mai rhaniad cyffredinol iawn yw hwn. I’r categori cynhanes perthyn carneddau claddu, twmpathau llosgi cerrig, ac anheddau byw gyda nifer ohonynt wedi eu cysylltu â chaeau bychan a waliau cerrig isel sydd yn ymddangos heddiw fel petaent yn igam ogamu ar grwydr diamcan hyd  y gweunydd.

Prif nodwedd llawer o’r adeiladau o gyfnodau diweddarach yw eu bod yn ymddangos yn ddigyswllt a neilltuedig. Ystyrir fod canran uchel yn gorlannau neu yn ffaldiau, rhai yn sefydliadau dros dro, eraill yn fwy parhaol gyda chwt bychan neu loches yn gysylltiedig, ac eraill yn addasiadau o adeiladau cynharach, rhai o gyfnod cynhanes, at ddefnydd mwy perthnasol i’w cyfnod. Yn arolwg yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol cofnodir bod 94 safle corlan yn ucheldir Llanllechid a’r Carneddau ac maent oll yn rhan o economi fugeiliol a ddatblygodd oddeutu dechrau’r ddeunawfed ganrif. Ond mae hefyd olion o economi gynharach, a llai diffiniol, a ddatblygodd yn yr ardaloedd hyn, fel mewn rhannau eraill o Gymru,  yn ystod y 12fed ar 13eg ganrif. Seiliwyd yr economi ar ransio gwartheg a’i nodwedd amlycaf yw adeiladau hirsgwar sy’n amrywio rhwng deuddeg a 40 troedfedd mewn hyd a rhwng naw i ddeunaw troedfedd mewn lled. Maent wedi’u gwasgaru yn yr ucheldir ar uchder rhwng 600 a 1200 troedfedd. Ystyrir i’r adeiladau hyn wasanaethu fel hafotai  mewn cyfundrefn drawstrefa, ac fel yn yr Oes Efydd, awgrymir mai gwasgfa ar adnoddau yn yr iseldir oedd yn gyfrifol fod tiroedd ymylol yn yr ucheldir, a phorthiant gweunydd yr haf, yn cael eu defnyddio i fagu gwartheg. Cofnododd Pennant yn ei daith drwy Ogledd Cymru yn 1773-6 symudiad poblogaeth drawstrefol i’r ucheldir ond erbyn diwedd y ganrif peidiodd y drefn â bod.

Cynllun tŷ hir Mynydd Du yng Nghwm Caseg

Mae oddeutu deuddeg hafoty ar ffurf tai hirion yn yr ucheldir sy’n ffinio’r Carneddau, gyda saith enghraifft yn nyffryn Afon Caseg. Mae Hafoty Famaeth wedi ei lleoli ger tarddle Afon Ffrydlas ar uchder o 1700 troedfedd. Nodir y safle gan furiau trwchus ar sylfaen o feini mawr ac mae’r adeilad yn mesur 9 wrth 15 troedfedd. Adeiladwyd corlan ddiweddarach ym mhen de  orllewinol yr hafoty, ac mae’r enw yn awgrymu swyddogaeth yr adeilad fel meithrinfa i anifeiliaid. Y safle arall berthnasol yw Hafoty Lowri sydd wedi ei leoli i’r de o’r Gyrn ar uchder o 1500 troedfedd. Yno canfyddir adeilad mwy sgwarog sy’n mesur 15 troedfedd gyda’r muriau yn sefyll hyd at chwe throedfedd o uchder. Yn gyffredinol, adeiladwyd yr anheddau hirion i ddilyn yn hytrach na bod yn groes i’r llethr, ac mae ganddynt leoliad agos at ddŵr. Ychydig o’r safleoedd hyn a archwiliwyd yng Ngwynedd a’u prif nodwedd yw tlodi eu diwylliant materol  a dyddiad amhendant eu sefydlu, yn amrywio o’r Canol Oesoedd diweddar hyd at y ddeunawfed ganrif. Yn wreiddiol mae’n debyg fod gan y safleoedd hyn ledaeniad ehangach  yn yr iseldir yn ogystal ag yn yr ucheldir ond fod olion  yr iseldir wedi eu chwalu gan ddatblygiadau diweddarach. Ar y llaw arall, datblygodd rhai o’r safleoedd yn gynsail i rai o ffermydd cynnar yr ardal, yn arbennig felly’r rhai sydd ar y ffin rhwng y ddau amgylchfyd.

Cynllun adeiladau hirsgwar o gyfnod amhenodol ger Tan y Garth

Yng Nghiltwllan a Than y Garth, er enghraifft, mae adeiladau hirsgwar o gyfnod cynnar amhenodol yn amlwg yn sylfaenol i ddatblygiad y ffermydd hyn fel sefydliadau parhaol yn nhirlun ardal Gerlan a chyrion dyffrynnoedd y Carneddau. Cynrychiolwyr mwyaf adnabyddus yr economi hon oedd y porthmyn a fyddai’n gyrru’r gwartheg i’w gwerthu ym marchnadoedd Lloegr. Gadawodd y porthmyn eu marc ar Ddyffryn Ogwen mewn dau safle arbennig. Y cyntaf oedd Capel Ogwen yn aber afon Ogwen lle’r oedd safle derbyn y gwartheg wedi iddynt groesi i’r tir mawr o Fôn, i’w hail drefnu yno cyn cychwyn ar eu hynt. Mae’r ail safle, Tŷ Glas, ar y ffin rhwng Nant Ffrancon a Nant y Benglog, ac yno yr oedd y porthmyn yn ymgynnull gyda’u gyrroedd yn dilyn cwblhau rhan gyntaf eu taith wedi gadael glannau’r Fenai.

Mae gwaith ymchwil diweddar dan nawdd Cynllun y Carneddau a’r Parc Cenedlaethol yn debygol o gyfrannu’n sylweddol at ein gwybodaeth o archaeoleg ucheldir plwyf Llanllechid. Drwy ddulliau newydd o ddarganfod o’r awyr, megis LAIDAR, daw toreth o wybodaeth newydd ynghylch safleoedd a therfynau oedd gynt yn guddiedig dan orchudd o fawn a llystyfiant  Gyda gwybodaeth fanwl o’r fath daw cyfle i osod safleoedd fel yr hafotai yn eu gwir gyd-destun archaeolegol a hanesyddol a gweld, efallai, sut yr oeddynt yn cyd-gysylltu â’i gilydd i gynnal economi mewn amgylchedd ymylol oedd ar y gorau yn y Canol Oesoedd yn anodd a bregus. Megis ar gychwyn mae ail ddehongli cymdeithasau trawstrefa ucheldir y Carneddau, ac Eryri yn gyffredinol, a bydd rhyfeddodau i’w disgwyl o’r ymchwil a gyflwynir yn y blynyddoedd nesaf.

Ffynhonnell   

RCAMW. 1956 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 1 East. HMSO, London

The National Trust. 2010.  Historic Buildings, Sites and Monuments Record –  Carneddau, Glyderau, Moel Faban. Llandudno

Cilfodan

Dyma erthygl gan un o’n cyfranwyr gwadd gan Dafydd Fôn Williams

 Mae fferm Cilfodan yn ddaliad o dir yn Nyffryn Ogwen.Yn wahanol i’r rhan fwyaf o diroedd y dyffryn, fu hi erioed ym meddiant y Penrhyn, a phrofodd hynny o fudd mawr i un teulu. Yr oedd y fferm yn ymestyn o’r mynydd uwchlaw Tyddyn Sabel, i lawr ar hyd Ffrydlas, at y ffin â fferm Pant, yna Pen y Bryn, ac i lawr ar hyd ffin Pen y Bryn i lawr i Ogwan. Yr ochr arall yr oedd yn ffinio efo Cae Ifan Gymro, ac yna ar hyd ffin stad Coetmor i Ogwan.

Ceir sôn am ei thir yn 1627, pan yw rhenti nifer o diroedd  all in the township of Bodfeio’ yn cael eu prynu oddi wrth Syr Thomas Williams, Y Faenol am £244 gan Morris ap John ap Ieuan o gwmwd Dinorwig. Gan mai aelod o deulu Cochwillan oedd y Syr Thomas Williams a werthodd y rhenti, mae’n debyg mai perthyn i Gochwillan yr oedd tir Cilfodan yn wreiddiol. Yn ôl y ddogfen hon, y caeau dan sylw yw

Pant y Cledr, Cae’r Chwarel, Cae’r Fedw Bach( alias Cae Fedw Goch Uchaf, Cae’r Fedw Goch Isa, Cae’r Cyll, Cae’r Clochydd, Cae’r Sgubor, Cae Pen y Gaer, Cae’r Fuches Hen, Cae Maes y Gaer, Cae yr Wafen ( sic)  Goch, y Cae Bychan, Cae yr Achub, Cae Brest y Gaer, Cae’r Foty, y Ffridd Uchaf, y Ffridd Isaf

Mae’r enwau yn dangos yn amlwg mai tir Cilfodan yw’r rhan fwyaf, os nad y cyfan,  o’r caeau hyn. Mae Cae Clochydd yn parhau yma. Fwy na dwy ganrif yn ddiweddarach mae les yn cael ei rhoi ‘ on a parcel of land called Cae Clochydd, bounded on the south-east by the river Ffrydlas, and on the west by the road leading from Pencarneddi to Bont Uchaf’. Mae’n ddigon hawdd, felly, adnabod ffiniau’r tir sy’n cadw ei enw mewn rhes o dai yn y Carneddi heddiw, a hwnnw’n enw sy’n bodoli ers o leiaf pedair canrif. Mae’r caeau sy’n cyfeirio at ‘gaer’ hefyd yn amlwg yn rhan o dir y fferm bresennol. Mewn dogfen o 1859 sonnir am roi les  i Robert Prees of Cilyfodan ‘ for 60 years of lands called Pen y Gaer, Pen y Gaer Bach, part of cae Fuches Hen, and Cae Fuches Ganol’, ac yn 1861 rhoddir les arall ar ‘Cae Cyll, and Cae Fuches Hen’, Yr un tiroedd yw’r rhain â’r caeau a nodir yn nogfen 1627, ond eu bod, mewn sawl achos, wedi eu rhannu ymhellach. Nid oes reswm, mewn gwirionedd, i gymryd nad oedd yr holl caeau a nodir yn 1627 yn perthyn i Gilfodan.

Ar Chwefror 10fed, 1628, gwnaed cytundeb pellach rhwng y Morris ap John ap Richard o Ddinorwig a nodwyd gydag Owen ap William ap Richard,  sef  ‘ mortgage for a period of 500 years of a close of arable land, meadow, and pasture called y Kae Garrow abutting the river called afon Ogwen in the township of Bofaio’. Enw arall ar Pant y Cledr ( sef un o’r caeau a enwir yng nghytundeb 1627) oedd Cae Garw, ( ceir ‘Cae Garw alias Pant y Cledr’ mewn dogfen arall yn 1691 ) ac fe fu tai o’r enw Cae Garw a Phant y Cledr yng nghyffiniau Pen y Graig, sy’n lleoli’r cae ble mae rhan o Fethesda heddiw hwn.

Yn 1660, yr oedd Cilfodan, hefyd, yn amlwg wedi dod i feddiant  yr Owen ap William ap Richard o Fodfeio a nodwyd, oherwydd mae cofnod ohono ef, a’i wraig, Elisabeth yn rhoi i’w mab, Ellice Owen

‘ Gift of a messuage, tenement, and land called tythyn kil y fodan’ .

Mae’n debyg fod Cilfodan a Chae Garw yn ddau ddaliad gwahanol, gan fod cyfeiriadau at Gilfodan Uchaf a Chilfodan Isaf, gyda’r Isaf yn ymestyn i lawr at yr afon. Beth bynnag, mae’r caeau sy’n cael eu rhoi i Ellice yn gyffredinol yn rhai a enwir yn rhan uchaf Cilfodan wedi hynny. Yr hyn sydd fwyaf arwyddocaol am y weithred o roi’r tir i’r mab gan ei rieni yn 1660 yw fod y tir, am dros ddwy ganrif wedi hynny, yn aros  ym meddiant yr un teulu, sef teulu yr Ellice (Ellis)  Owen uchod, teulu y sefydlogodd eu cyfenw yn Ellis, ar ôl yr Ellice Owen hwn, mae’n debyg. Ellis fu’r teulu o ganol y 18fed ganrif ymlaen ( ar wahân i un gangen fu’n cyfnewid enw a chyfenw am ganrif wedyn ). Diddorol nodi, hefyd, ei bod yn ymddangos fod Owen yn enw ar fab, (hynaf, fel arfer),  y teulu bob cenhedlaeth wedi hynny.

Fel y nodwyd, erbyn 1691 mae’n sicr fod wedi dau ddaliad, gan fod dogfen ar gael sy’n cofnodi trosglwyddo rhan o dir Cilfodan gan Richard Rowlands a Henry Owen, Dologwen, i John Morris o Lanllechid fel gwaddol priodas. Awgryma enwau’r caeau a nodir mai’r rhan isaf Cilfodan yw hon. Diddorol iawn yw fod un cae yn 1691, fel yn 1627, yn cael ei enwi yn Cae Chwarel, sy’n gyfeiriad cynnar iawn at chwarelydda yn y dyffryn. Tybed ai dyma egin Chwarel Pantdreiniog, oedd i gyd ar dir yr hen Gilfodan?

Mae’n debyg yr arhosodd Cilfodan Uchaf yn nheulu Ellis ( er bod dogfen o 1733/34 y nodi fod y tir yn eiddo i Richard Williams, Kiltreflys, ‘yeoman’). Am Gilfodan Isaf, dengys treth tir 1792 fod gŵr o’r un enw â’r un a gafodd y tir ganrif ynghynt fel gwaddol priodas, John Morris, yn talu treth ar dir honno. Fodd bynnag, mae’n amlwg nad ef oedd y perchennog, gan fod fod Owen Ellis ( perchennog y Gilfodan Uchaf ) wedi prynu’r tir ddwy flynedd yn ddiweddarach, yn 1794, a hynny am £735, oddi wrth Maurice Jones, Gent, Bryn y Pin,  Gaerhun ( sef y Caerhun yn Nyffryn Conwy. Gyda llaw, wn i ddim a oedd Owen Ellis a Maurice Jones yn perthyn, ond, yn sicr, yn 1861, roedd ŵyr, neu or-wyr,  Owen Ellis, Owen arall, yn ffermio Bryn y Pin efo’i deulu ifanc). Beth bynnag oedd a wnelo yr ‘yeoman’ o Giltrefnus a’r lle yn 1733, mae’n amlwg mai’r Ellisiaid oedd yno o hyd, gan fod Owen Ellis yn talu treth tir ar Gilfodan Uchaf yn 1791, ac mae cyfeiriadau eraill at y teulu yng Nghilfodan yn y ddeunawfed ganrif. Mae’n debyg fod gan drefn forgeisi’r cyfnod, ac o fenthyca yn erbyn tir, rywbeth i’w wneud a hyn. Beth bynnag am hynny, yn 1794, unwyd yr holl diroedd o’r afon i’r mynydd ym mherchnogaeth yr Ellisiaid. Roedd y pryniant hwn yn un hynod o ffortunus, gan iddo ddod ar yr adeg gorau posibl, o safbwynt lleoliad y tiroedd, a thwf y diwydiant llechi yn Nyffryn Ogwen. Doedd Owen Ellis ei hun ddim  yn byw yng Nghilfodan, er bod perthnasau iddo yno, gan ei fod ef yn ffermio i lawr ger Traeth Lafan. ( Gweler yr erthygl ar Cefnfaes am fwy am yr Ellisiaid )

Cyn sôn am gyfraniad Cilfodan i ddatblygiad Bethesda, dylid cyfeirio at un ffaith diddorol arall. Chwaer i’r Owen Ellis a nodir uchod oedd Elizabeth Ellis, neu, fel yr adwaenid hi ar lafar, Betsan Ellis. Yn 1771 roedd hi’n ferch ifanc yn byw yng Nghilfodan. Roedd hi’n un o’r Anghydffurfwyr cyntaf yn yr ardal, yn Fedyddwraig, a chafodd ei bedyddio, yn ôl yr hanes, mewn ffynnon ar dir Cilfodan ( neu, mewn cyfeiriad arall, yn afon Ffrydlas, ar dir y fferm ). Nodir mai yn ei chartref hi y cafwyd y bregeth Anghydffurfiol gyntaf yn yr ardal, ond mae amheuaeth ai yng Nghilfodan, ai yn y Tyddyn Isaf, y bu hynny, gan iddi symud i Dyddyn Isaf o Gilfodan. Beth bynnag am y lleoliad, gwyddom y traddodwyd y bregeth cyn 1785, gan i Betsan Ellis ymfudo i Ogledd America y flwyddyn honno.

Yn ôl at Owen Ellis, Chilfodan. Fe unodd ef diroedd y ddwy Gilfodan rhyw ddeng mlynedd wedi i Pennant uno’r gweithfeydd bychain annibynnol ar Gae Braich y Cafn. A brynodd o Gilfodan Isaf oherwydd ei fod yn rhagweld y dyfodol, neu am ei fod am fwy o dir? Pwy a ŵyr? Beth bynnag, fe brofodd yn bryniant hynod o ffodus iddo ef, a’i ddisgynyddion. Yn 1815/16 gwelwyd fod angen capel Methodistaidd mawr yn yr ardal, ac fe roddodd Owen Ellis brydles o gan mlynedd ar dir Cilfodan i adeiladu Capel Carneddi arno, a symudodd cynulleidfa fechan capel Rachub yno. Datblygodd Capel Carneddi yn fam eglwys holl gapeli Methodistaidd yr ardal. Cafodd £15 am y les, gydag ardreth blynyddol o £2.  Ar ôl 1815, y mae stryd fawr Bethesda, hefyd, yn datblygu, ac mae hon, i gyd o Gapel Bethesda ( codwyd 1820 ) i lawr at waelod y stryd, ar dir Cilfodan.

Erbyn canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, mae fferm Cilfodan yn prysur ddadfeilio, oherwydd fod datblygiad Chwarel Cae Braich y Cafn wedi golygu twf mawr ardal Bethesda. Yng Nghyfrifiad 1841, gwelir fod na 88 o bobl yn byw mewn 44 o dai yn Llidiart y Gwenyn, ar dir Cilfodan.  Yn 1862, roedd teulu’r Ellisiaid yn derbyn rhent o rhwng £2 a £30 punt y flwyddyn am  y tai hyn. Hyd at 60au’r ganrif gwelir nifer helaeth o ddogfennau cyfreithiol sy’n dangos datblygiad Carneddi a Bethesda, a chynnydd eithriadol yng nghyfoeth yr Ellisiaid. Er enghraifft,  Chwefror 26, 1857, rhoddwyd les am 34 mlynedd ar

‘ a parcel of land adjoining the road from Llanllechid to Carneddi, formerly part of a field called Llain y Tu uchaf i’r Ffordd, which was in turn called Cilyfodan’

er mwyn codi tri thŷ arno. Dim ond un o nifer  helaeth tebyg yw’r ddogfen hon.

Yn Nhachwedd yr un flwyddyn gwelir cytundeb rhwng Owen Ellis a Thomas Morris a John Roberts o Bantdreiniog, a Robert Griffith o Fethesda, ‘Grocer ‘

‘Draft lease for 51 years of certain lands called Tan y Ffordd, formerly part of Cilfoden Farm’

ar rent o £30 y flwyddyn gyntaf, a £60 y flwyddyn bob blwyddyn wedi hynny. Mae’r lleoliad, natur yr ymgymerwyr, a maint y rhent, yn awgrymu’n gryf iawn mai les i ddatblygu Chwarel Pantdreiniog yw hon.

Erbyn yr 1860au yr oedd Cilfodan Isaf, fwy neu lai, wedi diflannu’n gyfangwbl o dan y datblygiad trefol newydd o dai, siopau, swyddfeydd, a mannau busnes eraill a dyfasai yn sgil datblygiad Chwarel Cae. Ar ei thir y codwyd y Stryd Fawr bron i gyd, yr holl dai y ddwy ochr i’r stryd, a’r mwyafrif llethol o’r hyn oedd yn Fethesda a’r Carneddi, Bont Uchaf, Cae Star, Penygraig, Bryntirion, a nifer o dai bychain a elwid yn Twr Tewdws, nad oes, bellach ond un yn aros, sef Twr.

Erys Cilfodan ( Uchaf ) yn fferm hyfyw, ond gorwedd ei thir bellach rhwng ffordd Carneddi a’r mynydd. Gellir parhau i adnabod nifer o’r caeau o’u henwau dros dair canrif yn ôl. Fodd bynnag, mae gweddill ei chaeau o dan dai, ac o dan yr hen chwarel – bellach wedi ei llenwi – ambell un yn dal i gadw cof o gaeau’r fferm yn 1627 ac 1691

Ffynonellau

Dogfennau yn archifdy Prifysgol Bangor

Dogfennaeth Stad y Penrhyn

Map o diroedd y Penrhyn 1768

Hanes Methodistiaeth Arfon  Hobley

Cofnodion Cyfrifiad 1841, 1851, 1861, 1871

Cilfodan

Dyma erthygl gan Dei Fôn Williams, un o’n cyfrannwyr gwadd, gyda diolch iddo.

Mae fferm Cilfodan yn ddaliad o dir yn Nyffryn Ogwen. Yn wahanol i’r rhan fwyaf o diroedd y dyffryn, fu hi erioed ym meddiant y Penrhyn, a phrofodd hynny o fudd mawr i un teulu. Yr oedd y fferm yn ymestyn o’r mynydd uwchlaw Tyddyn Sabel, i lawr ar hyd Ffrydlas, at y ffin â fferm Pant, yna Pen y Bryn, ac i lawr ar hyd ffin Pen y Bryn i lawr i Ogwan. Yr ochr arall yr oedd yn ffinio efo Cae Ifan Gymro, ac yna ar hyd ffin stad Coetmor i Ogwan.

Ceir sôn am ei thir yn 1627, pan yw rhenti nifer o diroedd  all in the township of Bodfeio’ yn cael eu prynu oddi wrth Syr Thomas Williams, Y Faenol am £244 gan Morris ap John ap Ieuan o gwmwd Dinorwig. Gan mai aelod o deulu Cochwillan oedd y Syr Thomas Williams a werthodd y rhenti, mae’n debyg mai perthyn i Gochwillan yr oedd tir Cilfodan yn wreiddiol. Yn ôl y ddogfen hon, y caeau dan sylw yw

Pant y Cledr, Cae’r Chwarel, Cae’r Fedw Bach( alias Cae Fedw Goch Uchaf, Cae’r Fedw Goch Isa, Cae’r Cyll, Cae’r Clochydd, Cae’r Sgubor, Cae Pen y Gaer, Cae’r Fuches Hen, Cae Maes y Gaer, Cae yr Wafen ( sic)  Goch, y Cae Bychan, Cae yr Achub, Cae Brest y Gaer, Cae’r Foty, y Ffridd Uchaf, y Ffridd Isaf

Mae’r enwau yn dangos yn amlwg mai tir Cilfodan yw’r rhan fwyaf, os nad y cyfan,  o’r caeau hyn. Mae Cae Clochydd yn parhau yma. Fwy na dwy ganrif yn ddiweddarach mae les yn cael ei rhoi ‘ on a parcel of land called Cae Clochydd, bounded on the south-east by the river Ffrydlas, and on the west by the road leading from Pencarneddi to Bont Uchaf’. Mae’n ddigon hawdd, felly, adnabod ffiniau’r tir sy’n cadw ei enw mewn rhes o dai yn y Carneddi heddiw, a hwnnw’n enw sy’n bodoli ers o leiaf pedair canrif. Mae’r caeau sy’n cyfeirio at ‘gaer’ hefyd yn amlwg yn rhan o dir y fferm bresennol. Mewn dogfen o 1859 sonnir am roi les  i Robert Prees of Cilyfodan ‘ for 60 years of lands called Pen y Gaer, Pen y Gaer Bach, part of cae Fuches Hen, and Cae Fuches Ganol’, ac yn 1861 rhoddir les arall ar ‘Cae Cyll, and Cae Fuches Hen’, Yr un tiroedd yw’r rhain a’r caeau a nodir yn nogfen 1627, ond eu bod, mewn sawl achos, wedi eu rhannu ymhellach. Nid oes reswm, mewn gwirionedd, i gymryd nad oedd yr holl gaeau a nodir yn 1627 yn perthyn i Gilfodan.

Ar Chwefror 10fed, 1628, gwnaed cytundeb pellach rhwng y Morris ap John ap Richard o Ddinorwig a nodwyd gydag Owen ap William ap Richard,  sef  ‘ mortgage for a period of 500 years of a close of arable land, meadow, and pasture called y Kae Garrow abutting the river called afon Ogwen in the township of Bofaio’. Enw arall ar Pant y Cledr ( sef un o’r caeau a enwir yng nghytundeb 1627) oedd Cae Garw, ( ceir ‘Cae Garw alias Pant y Cledr’ mewn dogfen arall yn 1691 ) ac fe fu tai o’r enw Cae Garw a Phant y Cledr yng nghyffiniau Pen y Graig, sy’n lleoli’r cae ble mae rhan o Fethesda heddiw hwn.

Yn 1660, yr oedd Cilfodan, hefyd, yn amlwg wedi dod i feddiant  yr Owen ap William ap Richard o Fodfeio a nodwyd, oherwydd mae cofnod ohono ef, a’i wraig, Elisabeth yn rhoi i’w mab, Ellice Owen

‘ Gift of a messuage, tenement, and land called tythyn kil y fodan’ .

Mae’n debyg fod Cilfodan a Chae Garw yn ddau ddaliad gwahanol, gan fod cyfeiriadau at Gilfodan Uchaf a Chilfodan Isaf, gyda’r Isaf yn ymestyn i lawr at yr afon. Beth bynnag, mae’r caeau sy’n cael eu rhoi i Ellice yn gyffredinol yn rhai a enwir yn rhan uchaf Cilfodan wedi hynny. Yr hyn sydd fwyaf arwyddocaol am y weithred o roi’r tir i’r mab gan ei rieni yn 1660 yw bod y tir, am dros ddwy ganrif wedi hynny, yn aros  ym meddiant yr un teulu, sef teulu yr Ellice (Ellis)  Owen uchod, teulu y sefydlogodd eu cyfenw yn Ellis, ar ôl yr Ellice Owen hwn, mae’n debyg. Ellis fu’r teulu o ganol y 18fed ganrif ymlaen ( ar wahân i un gangen fu’n cyfnewid enw a chyfenw am ganrif wedyn ). Diddorol nodi, hefyd, ei bod yn ymddangos fod Owen yn enw ar fab, (hynaf, fel arfer),  y teulu bob cenhedlaeth wedi hynny.

Fel y nodwyd, erbyn 1691 mae’n sicr fod wedi dau ddaliad, gan fod dogfen ar gael sy’n cofnodi trosglwyddo rhan o dir Cilfodan gan Richard Rowlands a Henry Owen, Dologwen, i John Morris o Lanllechid fel gwaddol priodas. Awgryma enwau’r caeau a nodir mai’r rhan isaf Cilfodan yw hon. Diddorol iawn yw fod un cae yn 1691, fel yn 1627, yn cael ei enwi yn Cae Chwarel, sy’n gyfeiriad cynnar iawn at chwarelydda yn y dyffryn. Tybed ai dyma egin Chwarel Pantdreiniog, oedd i gyd ar dir yr hen Gilfodan?

Mae’n debyg yr arhosodd Cilfodan Uchaf yn nheulu Ellis ( er bod dogfen o 1733/34 y nodi fod y tir yn eiddo i Richard Williams, Kiltreflys, ‘yeoman’). Am Gilfodan Isaf, dengys treth tir 1792 fod gŵr o’r un enw a’r un a gafodd y tir ganrif ynghynt fel gwaddol priodas, John Morris, yn talu treth ar dir honno. Fodd bynnag, mae’n amlwg nad ef oedd y perchennog, gan fod Owen Ellis (perchennog y Gilfodan Uchaf ) wedi prynu’r tir ddwy flynedd yn ddiweddarach, yn 1794, a hynny am £735, oddi wrth Maurice Jones, Gent, Bryn y Pin,  Gaerhun ( sef y Caerhun yn Nyffryn Conwy. Gyda llaw, wn i ddim a oedd Owen Ellis a Maurice Jones yn perthyn, ond, yn sicr, yn 1861, roedd ŵyr, neu or-ŵyr,  Owen Ellis, Owen arall, yn ffermio Bryn y Pin efo’i deulu ifanc). Beth bynnag oedd a wnelo yr ‘yeoman’ o Giltrefnus a’r lle yn 1733, mae’n amlwg mai’r Ellisiaid oedd yno o hyd, gan fod Owen Ellis yn talu treth tir ar Gilfodan Uchaf yn 1791, ac mae cyfeiriadau eraill at y teulu yng Nghilfodan yn y ddeunawfed ganrif. Mae’n debyg fod gan drefn forgeisi’r cyfnod, ac o fenthyca yn erbyn tir, rywbeth i’w wneud a hyn. Beth bynnag am hynny, yn 1794, unwyd yr holl diroedd o’r afon i’r mynydd ym mherchnogaeth yr Ellisiaid. Roedd y pryniant hwn yn un hynod o ffortunus, gan iddo ddod ar yr adeg gorau posibl, o safbwynt lleoliad y tiroedd, a thwf y diwydiant llechi yn Nyffryn Ogwen. Doedd Owen Ellis ei hun ddim  yn byw yng Nghilfodan, er bod perthnasau iddo yno, gan ei fod ef yn ffermio i lawr ger Traeth Lafan. ( Gweler yr erthygl ar Cefnfaes am fwy am yr Ellisiaid ).

Cyn sôn am gyfraniad Cilfodan i ddatblygiad Bethesda, dylid cyfeirio at un ffaith ddiddorol arall. Chwaer i’r Owen Ellis a nodir uchod oedd Elizabeth Ellis, neu, fel yr adwaenid hi ar lafar, Betsan Ellis. Yn 1771 roedd hi’n ferch ifanc yn byw yng Nghilfodan. Roedd hi’n un o’r Anghydffurfwyr cyntaf yn yr ardal, yn Fedyddwraig, a chafodd ei bedyddio, yn ôl yr hanes, mewn ffynnon ar dir Cilfodan ( neu, mewn cyfeiriad arall, yn afon Ffrydlas, ar dir y fferm ). Nodir mai yn ei chartref hi y cafwyd y bregeth Anghydffurfiol gyntaf yn yr ardal, ond mae amheuaeth ai yng Nghilfodan, ai yn y Tyddyn Isaf, y bu hynny, gan iddi symud i Dyddyn Isaf o Gilfodan. Beth bynnag am y lleoliad, gwyddom y traddodwyd y bregeth cyn 1785, gan i Betsan Ellis ymfudo i Ogledd America y flwyddyn honno.

Yn ôl at Owen Ellis, Cilfodan. Fe unodd ef diroedd y ddwy Gilfodan rhyw ddeng mlynedd wedi i Pennant uno’r gweithfeydd bychain annibynnol ar Gae Braich y Cafn. A brynodd o Gilfodan Isaf oherwydd ei fod yn rhagweld y dyfodol, neu am ei fod am fwy o dir? Pwy a ŵyr? Beth bynnag, fe brofodd yn bryniant hynod o ffodus iddo ef, a’i ddisgynyddion. Yn 1815/16 gwelwyd fod angen capel Methodistaidd mawr yn yr ardal, ac fe roddodd Owen Ellis brydles o gan mlynedd ar dir Cilfodan i adeiladu Capel Carneddi arno, a symudodd cynulleidfa fechan capel Rachub yno. Datblygodd Capel Carneddi yn fam eglwys holl gapeli Methodistaidd yr ardal. Cafodd £15 am y les, gydag ardreth flynyddol o £2.  Ar ôl 1815, y mae stryd fawr Bethesda, hefyd, yn datblygu, ac mae hon, i gyd o Gapel Bethesda ( codwyd 1820 ) i lawr at waelod y stryd, ar dir Cilfodan.

Erbyn canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, mae fferm Cilfodan yn prysur ddadfeilio, oherwydd bod datblygiad Chwarel Cae Braich y Cafn wedi golygu twf mawr ardal Bethesda. Yng Nghyfrifiad 1841, gwelir fod yna 88 o bobl yn byw mewn 44 o dai yn Llidiart y Gwenyn, ar dir Cilfodan.  Yn 1862, roedd teulu’r Ellisiaid yn derbyn rhent o rhwng £2 a £30 punt y flwyddyn am  y tai hyn. Hyd at 60au’r ganrif gwelir nifer helaeth o ddogfennau cyfreithiol sy’n dangos datblygiad Carneddi a Bethesda, a chynnydd eithriadol yng nghyfoeth yr Ellisiaid. Er enghraifft,  Chwefror 26, 1857, rhoddwyd les am 34 mlynedd ar

‘ a parcel of land adjoining the road from Llanllechid to Carneddi, formerly part of a field called Llain y Tu uchaf i’r Ffordd, which was in turn called Cilyfodan’

er mwyn codi tri thŷ arno. Dim ond un o nifer  helaeth tebyg yw’r ddogfen hon. Yn Nhachwedd yr un flwyddyn gwelir cytundeb rhwng Owen Ellis a Thomas Morris a John Roberts o Bantdreiniog, a Robert Griffith o Fethesda, ‘Grocer ‘

‘Draft lease for 51 years of certain lands called Tan y Ffordd, formerly part of Cilfoden Farm’

ar rent o £30 y flwyddyn gyntaf, a £60 y flwyddyn bob blwyddyn wedi hynny. Mae’r lleoliad, natur yr ymgymerwyr, a maint y rhent, yn awgrymu’n gryf iawn mai les i ddatblygu Chwarel Pantdreiniog yw hon.

Erbyn yr 1860au yr oedd Cilfodan Isaf, fwy neu lai, wedi diflannu’n gyfan gwbl o dan y datblygiad trefol newydd o dai, siopau, swyddfeydd, a mannau busnes eraill a dyfasai yn sgil datblygiad Chwarel Cae. Ar ei thir y codwyd y Stryd Fawr bron i gyd, yr holl dai y ddwy ochr i’r stryd, a’r mwyafrif llethol o’r hyn oedd ym Methesda a’r Carneddi, Bont Uchaf, Cae Star, Penygraig, Bryntirion, a nifer o dai bychain a elwid yn Twr Tewdws, nad oes, bellach ond un yn aros, sef Twr.

Erys Cilfodan ( Uchaf ) yn fferm hyfyw, ond gorwedd ei thir bellach rhwng ffordd Carneddi a’r mynydd. Gellir parhau i adnabod nifer o’r caeau o’u henwau dros dair canrif yn ôl. Fodd bynnag, mae gweddill ei chaeau o dan dai, ac o dan yr hen chwarel – bellach wedi ei llenwi – ambell un yn dal i gadw cof o gaeau’r fferm yn 1627 ac 1691

Ffynonellau

Dogfennau yn archifdy Prifysgol Bangor

Dogfennaeth Stad y Penrhyn

Map o diroedd y Penrhyn 1768

Hanes Methodistiaeth Arfon  Hobley

Cofnodion Cyfrifiad 1841, 1851, 1861, 1871

Cwt Mochyn Maes Caradog

Cwt mochyn Maes Caradog

Dyma gyfraniad gan un o’n cyfranwyr gwadd, Dafydd Fôn Williams

Pan ydym yn meddwl am adeilad rhestredig, rydym yn dueddol o feddwl am gestyll, a phalasau, ynghyd ag eglwysi cadeiriol mawreddog o oes a fu. Ond nid dyna’r achos o bell ffordd: erbyn hyn mae bron popeth sydd o ddiddordeb hanesyddol yn rhestredig, ac yn cael eu hamddiffyn. Gall hyn gynnwys unrhyw beth, o gastell i gwt, ac o deml i ffens grawiau.  Yn gyffredinol, mae dau fath o wrthrych yn rhestredig. Yn gyntaf, ceir y pethau rheiny sy’n unigryw, megis Castell Penrhyn, Pont Menai, neu Dŷ John Iorc, ac yn ail, ac yn llawer mwy niferus, ceir y gwrthrychau hynny sy’n cynrychioli eu math, megis ffens grawiau ym Mynydd Llandygái, neu restai Bryn Eglwys. Perthyn i’r ail ddosbarth hwn y mae testun y nodyn hwn.

Er bod sawl mochyn wedi byw mewn castell, a phlas, cartref yr anifail ei hun yw’r adeilad rhestredig dan sylw, a hwnnw’n gartref i fochyn, neu foch, Maes Caradog yn Nant Ffrancon. Yn wir, mae’r rhan fwyaf o adeiladau Maes Caradog yn rhestredig, ond am y twlc y soniwn ni. Does dim yn arbennig ynddo, mwy nag oedd yn y moch a breswyliai ynddo; fe’i rhestrwyd yn syml am ei fod yn gynrychioladol o ran o adeiladau pob fferm o ganol y 19 ganrif ymlaen, ac wedi eu hadeiladu i batrwm cyffredin.

Mae hanes hir i gadw moch yn Ewrop, er mai yn Tsieina y’u dofwyd ac y’u magwyd gyntaf, rai miloedd o flynyddoedd yn ôl. Yma yng Nghymru, yr oedd moch yn anifeiliaid cyffredin, yn cael eu cadw mewn haid, gyda’r meichiad (bugail moch ) yn eu gwarchod. Yn ôl y chwedl, meichiaid Matholwch oedd y rhai cyntaf i weld Bendigeidfran yn ei brasgamu hi ar draws y môr i ddial camwri ei chwaer, Branwen, a hwch o Nantlle a ddarganfu Lleu Llaw Gyffes, pan drowyd hwnnw yn eryr wrth geisio ei ladd. Yma, yn Nyffryn Ogwen, roedd moch fil o flynyddoedd yn ôl, canys roedd corlan iddynt yng Nghororion, gan fod yr enw yn deillio o Greu ( = corlan foch ) wyrion rhywun neu’i gilydd. Roedd y mochyn yn anifail hawdd iawn ei gadw, a hynny i bobl gyffredin, gan nad oedd angen tir arno, fel gwartheg ac ati. Os am fynd allan, gellid ei droi allan i dir comin i rychu a thyrchu, dim ond ei gadw i mewn yn y nos, rhag anifeiliaid rheibus – a dyna fyddai pwrpas y ‘creu’ . Roedd moch yn arbennig, hefyd, am eu gallu i fwyta mes, sy’n wenwyn pur i’r rhan fwyaf o greaduriaid. I’r hen Gymry, Gŵyl Ieuan y Moch, a ddethlid ar 29 Awst, oedd y dyddiad cyntaf pan fyddai’n gyfreithlon rhedeg moch yn y coed i’w pesgi ar fes. Efallai mai dyna darddiad enw Parc Moch yn Llanllechid, sef coedlan i yrru moch iddi ar y cyfnod penodol.

Erbyn heddiw, peth prin iawn yw gweld mochyn (pedeircoes ) ar unrhyw fferm, oni bai ei bod yn arbenigo mewn magu’r creadur arbennig hwn, ond am ganrif a mwy rhwng canol y 19eg ganrif a chanol yr 20fed ganrif, roedd moch yn rhan hanfodol o economi cefn gwlad. Roedd twlc mochyn ar bob fferm a thyddyn, ac mae enghreifftiau o sawl tŷ moel ( = tŷ heb ddim ond gardd ynghlwm wrtho) yn cadw mochyn,  a hynny yng nghanol trefi a phentrefi. Roedd twlc mochyn mewn libart sawl tŷ cynnar yn Nyffryn Ogwen. Mae ambell enghraifft wedi ei gofnodi , cyn dyfodiad Byrddau Iechyd Cyhoeddus a Chynghorau Trefol a Sirol, o unigolion yn cadw mochyn i mewn yn y tŷ, hyd yn oed. Tua 1890, fe safodd y nofelydd Daniel Owen etholiad ar gyfer Cyngor Tref yr Wyddgrug, ac un o’i brif bolisïau oedd gwrthwynebu cynlluniau’r Cyngor i atal trigolion y dref rhag cadw mochyn mewn twlc yn yr ardd.

Daeth y mochyn yn greadur hynod o gyffredin o chwarter cyntaf y 19eg ganrif ymlaen, yn bennaf, oherwydd gwelliannau mewn bridio moch, a ddatblygodd o fod yn greaduriaid main, heb lawer o gig arnynt, i fod yn anifeiliaid tew, cigog, brasterog. Roeddynt yn anifeiliaid hawdd iawn eu cadw, yn bwyta popeth, yn gig a llysiau, yn wir, unrhyw beth oedd dros ben ar ffarm a thyddyn – crwyn tatws, sgim llefrith, unrhyw beth.

Roedd marchnad fawr i gig y mochyn, yn enwedig yn ninasoedd Cymru a Lloegr, a datblygwyd economi, gyda phorthmyn moch lluosog yn rhan o’r rhwydwaith lleol. Amrywiai’r rhain o borthmyn oedd yn prynu yn lleol a gyrru i’r dinasoedd, i rai oedd yn prynu moch bach i ail-lenwi twlc oedd wedi ei wagio i’r farchnad. Bu datblygiad y rhwydwaith drenau yn ail chwarter y 19eg ganrif, hefyd, yn gymorth i’r fasnach foch, gan y gellid, yn awr, yrru llwythi ohonynt yn gyflym o’r wlad i ddinasoedd mawr Prydain.

Roedd, o leiaf, un mochyn, yn cael ei ladd yn flynyddol ar bob fferm ar gyfer ei gig, gan ei fod, wedi ei halltu, yn gallu parhau dros y gaeaf, mewn oes di-rewgell. Roedd diwrnod lladd mochyn yn achlysur pwysig yng nghalendr y byd amaethyddol. Roedd y mochyn yn arbennig iawn, hefyd, oherwydd bod defnydd i bob rhan o’i gorff; yn wir, dywedid y defnyddid “pob rhan o’r mochyn heblaw’r wich.”

I dyddynnwr, ac ambell berchen tŷ moel, roedd defnydd arall pwysig i’r mochyn, sef i dalu rhent. Fe’i pesgid, ac fe’i gwerthid, a hynny tua chyfnod talu’r rhent blynyddol. Weithiau, byddai’n mynd yn fain ar ambell dyddynnwr ar ganol blwyddyn, a byddai’n rhaid gwerthu’r mochyn er mwyn clirio rhyw gost arall. Adeg talu’r rhent, wedyn, ni fyddai mochyn, ac ni fyddai modd ei dalu, a dyna darddiad y dywediad fod yr hwch wedi mynd trwy’r siop, sef wedi ei gwerthu cyn pryd, gan adael dim ar ôl i dalu’r rhent.

Twlc Maes Caradog

A dyma ddychwelyd at gwt mochyn Maes Caradog, un o ddwsinau ar ddwsinau o rai cyffelyb yn Nyffryn Ogwen. Cafodd ei adeiladu, gan Stad Penrhyn, y landlord, yn niwedd y 19eg ganrif, yn gwt dwbl ar gyfer dwy hwch a dwy dorllwyth, neu rhyw ddeg o foch tewion. Mae’n dilyn patrwm generig oedd gan y stad, ac mae cynlluniau ar gyfer adeiladu cwt mochyn ym mhapurau’r Penrhyn yn Archifdy’r Brifysgol. Yn nechrau’r 1960au, fodd bynnag, fe addaswyd un rhan o gwt Maes Caradog ar gyfer creu pwll trochi defaid; roedd hyn yn adlewyrchu’r diwedd fu i fagu moch wedi canol y ganrif honno. Mae’n adeilad cadarn, o gerrig rwbel, gyda tho llechi iddo, a llechi awyru yn ei grib. Mae iddo gwt ar gyfer cysgod, rhywbeth hanfodol i fochyn, gan fod ei groen yn gallu llosgi’n hawdd mewn haul cryf ( dyna sy’n egluro natur mochyn i rowlio mewn mwd a baw – amddiffyn ei groen y mae, nid bod yn fudr, fel y gred naturiol! ). Mae’r cowt bach y tu allan wedi ei wneud o gerrig graean, ac mae llefydd bwydo yn y wal flaen.

A dyna ni, cartref i frenin – o fochyn beth bynnag!

Enwau Caeau Dyffryn Ogwen

Dosbarthiad enwau DO ar fap digidol Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru drwy ganiatâd a charedigrwydd Rhian Parry, Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru

Mae pob enw ar gae yn hwyluso tasg y perchennog yn trefnu gwaith dyddiol y fferm neu’r tyddyn yn llwyddiannus, ond mae’r enwau hefyd yn ddrych i etifeddiaeth ardal a’i threftadaeth. Ym Mhrydain byth ers i drefn amaethyddol y Neolithig chwe mil o flynyddoedd yn ôl ddechrau rhannu’r amgylchfyd gwyllt yn gyfres o unedau trefnus caeedig, megis caeau, felly hefyd y daeth y rheidrwydd i gyfeirio atynt yn unigol gydag enw. Ac mae’r enwau, fel ffurf ffisegol y caeau, wedi gorfod newid dros y canrifoedd yn ymateb i gyfnewidiadau mewn dulliau amaethu, datblygiadau economaidd, gofynion statudol y llywodraeth neu reol y tirfeddianwyr, ac mae’r enwau gan amlaf yn adlewyrchu’r newidiadau hyn.  Ond tra bod y newydd yn disgrifio’r presennol erys rhai enwau o’r hen, hen amser.

Gellir dosbarthu enwau caeau i fras gategorïau syml – categori lleoliad, megis ‘cae dan beudy’ neu ‘cae pella’; categori eu defnydd megis’ buarth yr ŵyn’ neu ‘gweirglodd y tro’; categori disgrifiadol megis ‘boncen eithin’ neu ‘talwrn y rhedyn’; categori enwau personol megis – ‘cae Rhys Powel’ neu ‘tyddyn Morfydd uchaf’; ac yn olaf caeau ag enwau anghyffredin arnynt, megis ‘ cae gwrnog’, ‘bichd’,  ‘pedair llathen’, ‘cae cyd’ neu ‘dalar bengam’, i enwi ond ychydig.

Wrth bwyso a mesur cofnod enwau caeau ardal Dyffryn Ogwen heddiw, sydd bellach yn rhestr o dros fil o enwau, ychydig iawn o eiriau anghyffredin a berthyn iddi.  Caiff ei nodweddu yn bennaf gan amledd enwau lleoliad a defnydd sydd, ar yr olwg gyntaf, yn ymddangos yn ailadroddus a dibwys. Ond fel y nodwyd uchod mae’n gofnod hyfyw a gwerthfawr sy’n cynrychioli agwedd ar gymdeithas amaethyddol y presennol, ond er hynny mae’n agored i’w newid ac felly mae’n frau a bregus i’w cholli oni chaiff ei chofnodi. A dyna yn union sydd wedi digwydd ym Mynydd Llandygái, er enghraifft. Cyn 1800 gweundir agored heb neb yn byw ynddo ydoedd, ond yn ystod y ganrif ganlynol amgaewyd yr holl ardal yn gyfres o gaeau bychan ynghlwm â nifer o fythynnod, unedau o rhwng dwy a chwe acer mewn maint, a oedd yn cynnal poblogaeth o chwarelwyr llawn amser a thyddynwyr rhan amser, y gwaith gartref yn bennaf yn ddyletswydd y wraig a’r plant. Yr oedd i bob cae ei enw syml yn y categorïau lleoliad neu ddefnydd mae’n bur debyg, ond heddiw wrth geisio cofnodi’r enwau dim ond deuddeg sydd wedi goroesi o gyfnod cymdeithas sydd bellach wedi diflannu bron yn llwyr ers bron i hanner canrif.  Ac yn y broses o golli enwau a breuo’r iaith Gymraeg aeth cymeriad ardal Mynydd Llandygái hefyd ar chwâl.

I’r rhai sy’n ymddiddori mewn hanes mae’n resyn na chofnodwyd enwau caeau Dyffryn Ogwen yn Arolwg y Degwm yn 1834 a hynny oherwydd esgeulustod y cofnodwr mae’n debyg, ac o ganlyniad mae plwyfi Llandygái a Llanllechid ymhlith yr ychydig yng Nghymru sydd heb restr berthnasol.  Serch hynny mae yn Nyffryn Ogwen gofnod yn Arolwg y Penrhyn 1768 sy’n dyddio i bron  ganrif yn gynharach na’r Degwm. Mae’r Arolwg yn rhestru holl enwau caeau’r ffermydd, tyddynnod a bythynnod y fro a berthynai i’r stad gan nodi eu lleoliad ar fapiau sydd yr un mor fanwl eu cynnwys â’r rhestrau enwau. Mae’r casgliad hwn felly yn agor ffenestr annisgwyl i ddadansoddi economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y Canol Oesoedd megis, a chyn cychwyn y cyfnod diwydiannol a wnaeth chwalu seiliau’r hen drefn yn y fro.  Fel y byddai’r disgwyl mae enwau lleoliad a defnydd yn britho’r casgliad ond mae enwau disgrifiadol, personol ac anghyffredin yn llawer pwysicach nag yn y cofnod modern presennol.  Dengys yr enwau bwysigrwydd magu gwartheg yn yr economi, ac mewn cyfundrefn sydd â phwyslais ar fod yn hunangynhaliol mae tyfu grawn, tatws a magu geifr, ebolion a cheffylau yn chwarae eu rhan. Mae corsydd, gwlypdiroedd a choedlannau gwern, ponciau anhydrin, tir gwyllt a chreigiog yn mynnu sylw, ac mae’r enwau anghyffredin yn cyfeirio at hen, hen ddulliau amaethu yn y ‘tir agored’ a oedd yn prysur ddiflannu cyn, ac yn ystod, cyfnod cofnodi’r arolwg – hen enwau megis tir gwag, pedair pladur, gwrthgwys a llociau.  Yn y rhanbarth ar y ffin rhwng plwyfi Llanllechid ac Abergwyngregyn ymddengys nifer uchel o enwau personol – Barbara, Ellen, Ednyfed, Joseph, Heilyn ac Ifan – a rhai ohonynt â chysylltiad agos â Llys y Tywysogion yn Abergarthcelyn yn y drydedd ganrif ar ddeg;  cymeriadau pwysig megis Ednyfed Fychan, disdain Llywelyn ap Iorwerth, a Heilyn ap Cynfrig a oedd yn un o lysgenhadon Llywelyn ap Iorwerth.

Wrth gwrs mae enwau a ffiniau caeau yn newid yn nhreigl amser ond mae’n rhyfeddol mor wydn y deil rhai. Ym Mryn Eithin, Llanllechid, er enghraifft, erys ‘Bryn Llwm’ a ‘Cae Tŷ’r Ffeltiwr’ yn enwau digyfnewid ers 1768 ar y ddau gae sy’n gyfochrog â’r ffordd i Fryn Hafod y Wern, a thebyg fod llawer mwy o enghreifftiau i’w darganfod yn yr archif drwy ymchwil pellach.  Ond beth am yr enw ‘Cae Ysbyty’ a berthyn i ddau gae sydd yn yr ardal?  Mae un ohonynt bellach yn gae chwarae i blant yn Rachub, a’r ail yn stribyn bychan cul,  llai na hanner acer ei faint, ar allt serth ger y tŷ ym Mlaen y Nant yn Nant Ffrancon.  Yn arolwg 1768 gelwir y cae yn Rachub yn Cae Groes  ac adnabyddir yr ail fel Gweirglodd Tŷ Croes. A dyma pryd y gall dychymyg redeg yn rhemp! Beth tybed yw arwyddocâd y gair ‘croes’ yn y ddau enw? A oes yma gysylltiad rhyngddynt â llwybr pererinion y Canol Oesoedd, troedffordd a oedd yn Rachub nepell o safleoedd eglwysi cynnar Llanerchyn. Ym Mlaen y Nant gwelir y cae o’r un enw yn dringo’n serth uwchlaw’r fferm yn llwybr cydnabyddedig, os gerwin, i Fuarth Rhiwiau ac ymlaen hyd ochr Foel Goch i gysylltu yn y man â Chwm Gafr cyn arwain i wastadnant Nant Peris.  Ond pam yr enw Cae Ysbyty tybed? Gellir egluro hwn ym Mlaen y Nant ond nid yn Rachub, ysywaeth. I’r cae hwn ym Mlaen y Nant y danfonir pob anifail sy’n glaf, ac yno i’w gwella ymhen y rhawg o flasu’r amrywiol flodau a phlanhigion a dyf yn rhan o lystyfiant naturiol y llethr, llystyfiant a gatalogiwyd gan ymwelydd diweddar i gynnwys oddeutu 70 math o blanhigion lleol a’r mwyafrif ohonynt yn meddu ar rinweddau  meddyginiaethol arbennig.

Mae pob enw yn drysor boed mor ddinod ac ailadroddus a ‘cae isaf pellaf’ neu ‘cae tan y beudy’ oherwydd maent yn rhan o’n treftadaeth a’n hetifeddiaeth, i’w cadarnhau, a’u trosglwyddo  i genedlaethau ein dyfodol. Mae prosiect enwau caeau Dyffryn Ogwen bellach wedi tynnu i’w derfyn ar ôl dwy flynedd o waith casglu manwl ac mae’n gyfuniad o weithgaredd diflino nifer o gasglwyr diwyd ac o gydweithrediad parod ffermwyr ac aelodau o gymdeithas amaethyddol Dyffryn Ogwen, yn bobl leol ac yn bobl sydd bellach ar wasgar.  Ni ellid fod wedi cwblhau’r gwaith heb gefnogaeth a nawdd Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru a’r Gymdeithas sydd bellach yn gwarchod yr archif enwau ar goflein ddigidol genedlaethol. Tybed sut y bydd cymdeithas Dyffryn Ogwen ymhen wyth can mlynedd yn dadansoddi’r drysorfa hon?  Mawr obeithiwn y byddant yn cofnodi’r cyfnewidiau a ddigwydd drwy dreigl y canrifoedd ond â’n gwaredo, os mai donkey paddock number one fydd yr enw a ben y rhestr!

Diolch i Rhian Parry, Porthaethwy, Gwyn Thomas, Blaen Nant, a Ieuan Wyn, Talgarreg am eu cymorth gyda’r nodyn hwn.

Fferm Blaen y Nant

Saif fferm Blaen y Nant ar y talcen mawr sy’n gwarchod pen deheuol Nant Ffrancon. Mae’n hen fferm a berthynai yn wreiddiol i stad y Penrhyn ym mhlwyf Llandygái, daliadaeth o 963 acer. Cynhwysai hyn ucheldir Llwyn y Tarw a ymestynnai hyd at 600 acer at fynydd Tryfan a Llyn Bochlwyd yn ogystal â chan acer ar graig fawr y Benglog. Ar lawr y Nant yr oedd plethiad o weirgloddiau llai eu maint ynghyd â chors sylweddol, ac ar y llethrau uwchlaw ymestynnai gweirgloddiau brasach eu natur i gyrion Creigiau Gleision a Chwm Coch. Deiliad y fferm yn ôl manylion Arolwg stad y Penrhyn yn 1768 oedd Rowland Williams. Bu ef farw yn 1774 gan adael ewyllys a restrai ei eiddo. Yr ewyllys hon yw testun y cofnod hwn.

Ffermdy Blaen y Nant yn ei safle godidog

Mae’r ewyllys yn gyforiog o wybodaeth am natur y drefn amaethyddol yn Nant Ffrancon ar diwedd y ddeunawfed ganrif. Mae’n rhestru manylion ynghylch maint y stoc, amrediad oedran yr anifeiliaid, a’u gwerth ar farwolaeth y perchennog. O’r manylion hyn gellir cael bras amcan beth fyddai maint disgwyliedig incwm blynyddol y deiliad, ac yn fwy penodol, beth oedd gwerth terfynol stad y deiliad ar ei farwolaeth. Drwy ystyried y manylion hyn gellir canfod beth oedd craidd y gyfundrefn amaethyddol a thrwy hynny werthuso ei chyfraniad i’r gymdeithas yr oedd y ffermwr hwn yn rhan ohoni.

Cynllun Blaen y Nant yn 1768 –Arolwg y Penrhyn, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol 2944. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor

Cofnod caeau Blaen y Nant yn y gofrestr uchod. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn

Dengys y tabl isod hanfodion yr ewyllys.

Stoc a porthiant	Nifer	Gwerth
Buwch	14	£47.5.0
Bustach	12	£30.0.0
Ych	0	0
Heffer	2	£5.0.0
Llo	5	£5.0.0
Dafad	90	£27.0.0
Gafr	24	£4.0.0
Ceffyl	1	£2.0.0
Gwair	–	£1.0.0
Grawn	–	£0.10.0
Tatws	–	0

Cyfanswm gwerth amaethyddol = £123.9.0

Cyfanswm gwerth cyflawn yn cynnwys offer a dodrefn = £152.0.0

Mae perthnasedd y manylion yn amlwg. Diben yr holl gyfundrefn oedd magu gwartheg stôr ar gyfer y farchnad a hynny ar gynllun cylchol o dair neu bedair blynedd i gynnwys lloi blwydd, heffrod a bustych yn eu llawn dwf. Cynsail y drefn oedd y gwartheg magu, adnodd pwysicaf a mwyaf gwerthfawr Rowland Williams, er yn yr achos hwn nid oedd yn berchen ar darw i’w gwasanaethu. Roedd pwyslais hefyd ar fagu defaid ac ŵyn gyda bodolaeth praidd nid ansylweddol ei maint, gyda geifr yn adnodd ychwanegol er llawer llai eu gwerth. Rhoddir sylw hefyd i fesurau bychan o rawn a gwair, yr olaf yn ffrwyth tyfiant o weirgloddiau llawr y dyffryn, a’r grawn yn gynnyrch a bwrcaswyd i mewn yn fwy na thebyg. O ystyried ei ewyllys, a gwerth cyflawn ei stad, bernir fod Rowland Williams yn ffermwr cysurus ei fyd er nad y mwyaf cefnog o bell ffordd o’i gyfoedion yn Nant Ffrancon a Nant y Benglog.

Yn gyffredinol mae ewyllysiau ffermwyr ucheldir Dyffryn Ogwen yn arddangos cyfoeth arbennig. Canfyddir mai cyfartaledd enillion amaethyddol deuddeg ffermwr yn yr ucheldir o gyfnod diwedd y ddeunawfed ganrif oedd £186 gyda’r amrediad yn amrywio o £52 i £643. Amcangyfrifir y gallasai incwm blynyddol rhai o’r unigolion hyn fod o leiaf £44, y swm wedi ei bennu ar sail gwerthiant chwech bustach (£21), chwech llo (£8) a 75 o ddefaid (£15). Mantais fawr y ffermydd oedd eu maint, yn amrywio yn Nant Ffrancon rhwng 141 acer (Penisa’r Nant) a 1388 acer (Pentref) a olygai fod y sefydliadau yn cynnal cyfartaledd uchel o stoc er mor erwin y tir ac er cymaint y colledion mae’n bur debyg. Cymharer, er enghraifft, fferm 287 acer Rowland Williams, Tŷ Gwyn, Nant Ffrancon yn 1768, gyda Talysarn, fferm 110 acer Richard Williams ar lwyfandir llawer brasach Llanllechid yn 1781. Gwerth amaethyddol Tŷ Gwyn oedd £288 yn cynnwys naw buwch, 30 o wartheg stôr, 140 o ddefaid ac ŵyn, chwe cheffyl, tri mochyn a phedair gafr gyda gwerth £34 o haidd a £23 punt o wair yn ychwanegol. Yn Nhalysarn y stoc gyfatebol oedd chwe buwch, 16 bustach a lloi, 40 dafad a saith ceffyl gyda £4 o wair a £7 o rawn i roddi cyfanswm terfynol o £95 punt.

Mae’n werth edrych ar ewyllys Robert Coytmor yn 1725 i gael cadarnhad pellach am flaengaredd economi yr ucheldir. Y gŵr bonheddig hwn oedd perchen stad Coetmor, oedd ar y pryd â meddiannau helaeth ym mhlwyf Llanllechid. Mae tair adran ddadlennol i’r ewyllys, un yn cyfeirio at gnewyllyn y stâd ym mhlasty Coetmor ar lwyfandir Llanllechid, yr ail yn crybwyll eiddo ar fferm Tŷ’n Hendre ar fras diroedd yr iseldir, a’r drydedd yn rhestru cynnwys y fferm fynydd yn Nhal Llyn Ogwen yn Nant Ffrancon. Yng Nghoetmor gynhwysai’r stoc 14 buwch, wyth ych, un anifail blwydd a phum mochyn – y cyfan werth £64 punt. Ond coron y sefydliad oedd y ceffylau, o leiaf 24 ohonynt a oedd yn werth £96, ac un, y ‘chesnut stone horse’, ei hun werth £30. Dyma felly arddangos cyfoeth uchelwr o dras. Yn Nhŷ’n Hendre nid yw cyfanswm y gwartheg wedi’i gofnodi, ac eithrio pum llo ac un fuwch, ond pris y cyfan, gan gynnwys ‘corn chest and old table’, oedd £17. Yn Nhal Llyn Ogwen, fferm na wyddys ei maint yn 1725, nifer y gwartheg oedd pump, y gwartheg stôr yn 63, i gynnwys saith ych, wyth bustach, 14 heffer, 13 heffer blwydd, naw bustach bychan a 12 llo blwydd, gyda chyfanswm ariannol y cyfan yn £105. Yn ychwanegol yr oedd gan y sefydliad 383 o ddefaid a 74 gafr oedd werth £37.5s. Yn dra diddorol mae’r rhestr hefyd yn cynnwys cyfeiriadau at dair troell, parsel o edafedd, pum tunnell o lo a pharsel o olosg, yr oll yn gwneud cyfanswm ychwanegol o £8.4s. Gwerth ariannol Robert  Coetmor yn 1725 oedd £341.9s gyda chrynswth yr arian yn deillio o’i fferm yn ucheldir Nant Ffrancon.

Mae’n amlwg o’r drafodaeth uchod fod llewyrch ariannol yn gysylltiedig ag economi ffermydd ucheldir Dyffryn Ogwen. Mae’r canlyniad yn ategu ymchwil ddiweddar sy’n dangos, yn groes i’r farn gyffredin am aflwyddiant economi amaethyddol ucheldir Cymru, fod cyfundrefn ucheldir Eryri yn braffach ac yn fwy cost effeithiol na’r economi gyfatebol a berthynai i lawr gwlad yr ardal. Manteision mawr yr economi oedd maint y sefydliadau, cyfartaledd uchel y stoc, traddodiad gwydn o ffermio a chraffter yr amaethwyr yn goresgyn holl amodau anodd yr amgylchedd. Ac mae ewyllys megis un Rowland Williams yn 1774 yn gofnod o flaengaredd yr economi hon.

Ffynonellau

Nia Powell. 2007. ‘Near the margin of existence’? Upland prosperity in Wales during the Early Modern Period. Studia Celtica. XLI (2007), 137-162.

J. Ll. W. Williams a Lowri W. Williams. 2013. Portread o gyfoeth a gwerth yn economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y ddeunawfed ganrif. Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 35, (4), 31-69.