Cwt Mochyn Maes Caradog

Cwt mochyn Maes Caradog

Dyma gyfraniad gan un o’n cyfranwyr gwadd, Dafydd Fôn Williams

Pan ydym yn meddwl am adeilad rhestredig, rydym yn dueddol o feddwl am gestyll, a phalasau, ynghyd ag eglwysi cadeiriol mawreddog o oes a fu. Ond nid dyna’r achos o bell ffordd: erbyn hyn mae bron popeth sydd o ddiddordeb hanesyddol yn rhestredig, ac yn cael eu hamddiffyn. Gall hyn gynnwys unrhyw beth, o gastell i gwt, ac o deml i ffens grawiau.  Yn gyffredinol, mae dau fath o wrthrych yn rhestredig. Yn gyntaf, ceir y pethau rheiny sy’n unigryw, megis Castell Penrhyn, Pont Menai, neu Dŷ John Iorc, ac yn ail, ac yn llawer mwy niferus, ceir y gwrthrychau hynny sy’n cynrychioli eu math, megis ffens grawiau ym Mynydd Llandygái, neu restai Bryn Eglwys. Perthyn i’r ail ddosbarth hwn y mae testun y nodyn hwn.

Er bod sawl mochyn wedi byw mewn castell, a phlas, cartref yr anifail ei hun yw’r adeilad rhestredig dan sylw, a hwnnw’n gartref i fochyn, neu foch, Maes Caradog yn Nant Ffrancon. Yn wir, mae’r rhan fwyaf o adeiladau Maes Caradog yn rhestredig, ond am y twlc y soniwn ni. Does dim yn arbennig ynddo, mwy nag oedd yn y moch a breswyliai ynddo; fe’i rhestrwyd yn syml am ei fod yn gynrychioladol o ran o adeiladau pob fferm o ganol y 19 ganrif ymlaen, ac wedi eu hadeiladu i batrwm cyffredin.

Mae hanes hir i gadw moch yn Ewrop, er mai yn Tsieina y’u dofwyd ac y’u magwyd gyntaf, rai miloedd o flynyddoedd yn ôl. Yma yng Nghymru, yr oedd moch yn anifeiliaid cyffredin, yn cael eu cadw mewn haid, gyda’r meichiad (bugail moch ) yn eu gwarchod. Yn ôl y chwedl, meichiaid Matholwch oedd y rhai cyntaf i weld Bendigeidfran yn ei brasgamu hi ar draws y môr i ddial camwri ei chwaer, Branwen, a hwch o Nantlle a ddarganfu Lleu Llaw Gyffes, pan drowyd hwnnw yn eryr wrth geisio ei ladd. Yma, yn Nyffryn Ogwen, roedd moch fil o flynyddoedd yn ôl, canys roedd corlan iddynt yng Nghororion, gan fod yr enw yn deillio o Greu ( = corlan foch ) wyrion rhywun neu’i gilydd. Roedd y mochyn yn anifail hawdd iawn ei gadw, a hynny i bobl gyffredin, gan nad oedd angen tir arno, fel gwartheg ac ati. Os am fynd allan, gellid ei droi allan i dir comin i rychu a thyrchu, dim ond ei gadw i mewn yn y nos, rhag anifeiliaid rheibus – a dyna fyddai pwrpas y ‘creu’ . Roedd moch yn arbennig, hefyd, am eu gallu i fwyta mes, sy’n wenwyn pur i’r rhan fwyaf o greaduriaid. I’r hen Gymry, Gŵyl Ieuan y Moch, a ddethlid ar 29 Awst, oedd y dyddiad cyntaf pan fyddai’n gyfreithlon rhedeg moch yn y coed i’w pesgi ar fes. Efallai mai dyna darddiad enw Parc Moch yn Llanllechid, sef coedlan i yrru moch iddi ar y cyfnod penodol.

Erbyn heddiw, peth prin iawn yw gweld mochyn (pedeircoes ) ar unrhyw fferm, oni bai ei bod yn arbenigo mewn magu’r creadur arbennig hwn, ond am ganrif a mwy rhwng canol y 19eg ganrif a chanol yr 20fed ganrif, roedd moch yn rhan hanfodol o economi cefn gwlad. Roedd twlc mochyn ar bob fferm a thyddyn, ac mae enghreifftiau o sawl tŷ moel ( = tŷ heb ddim ond gardd ynghlwm wrtho) yn cadw mochyn,  a hynny yng nghanol trefi a phentrefi. Roedd twlc mochyn mewn libart sawl tŷ cynnar yn Nyffryn Ogwen. Mae ambell enghraifft wedi ei gofnodi , cyn dyfodiad Byrddau Iechyd Cyhoeddus a Chynghorau Trefol a Sirol, o unigolion yn cadw mochyn i mewn yn y tŷ, hyd yn oed. Tua 1890, fe safodd y nofelydd Daniel Owen etholiad ar gyfer Cyngor Tref yr Wyddgrug, ac un o’i brif bolisïau oedd gwrthwynebu cynlluniau’r Cyngor i atal trigolion y dref rhag cadw mochyn mewn twlc yn yr ardd.

Daeth y mochyn yn greadur hynod o gyffredin o chwarter cyntaf y 19eg ganrif ymlaen, yn bennaf, oherwydd gwelliannau mewn bridio moch, a ddatblygodd o fod yn greaduriaid main, heb lawer o gig arnynt, i fod yn anifeiliaid tew, cigog, brasterog. Roeddynt yn anifeiliaid hawdd iawn eu cadw, yn bwyta popeth, yn gig a llysiau, yn wir, unrhyw beth oedd dros ben ar ffarm a thyddyn – crwyn tatws, sgim llefrith, unrhyw beth.

Roedd marchnad fawr i gig y mochyn, yn enwedig yn ninasoedd Cymru a Lloegr, a datblygwyd economi, gyda phorthmyn moch lluosog yn rhan o’r rhwydwaith lleol. Amrywiai’r rhain o borthmyn oedd yn prynu yn lleol a gyrru i’r dinasoedd, i rai oedd yn prynu moch bach i ail-lenwi twlc oedd wedi ei wagio i’r farchnad. Bu datblygiad y rhwydwaith drenau yn ail chwarter y 19eg ganrif, hefyd, yn gymorth i’r fasnach foch, gan y gellid, yn awr, yrru llwythi ohonynt yn gyflym o’r wlad i ddinasoedd mawr Prydain.

Roedd, o leiaf, un mochyn, yn cael ei ladd yn flynyddol ar bob fferm ar gyfer ei gig, gan ei fod, wedi ei halltu, yn gallu parhau dros y gaeaf, mewn oes di-rewgell. Roedd diwrnod lladd mochyn yn achlysur pwysig yng nghalendr y byd amaethyddol. Roedd y mochyn yn arbennig iawn, hefyd, oherwydd bod defnydd i bob rhan o’i gorff; yn wir, dywedid y defnyddid “pob rhan o’r mochyn heblaw’r wich.”

I dyddynnwr, ac ambell berchen tŷ moel, roedd defnydd arall pwysig i’r mochyn, sef i dalu rhent. Fe’i pesgid, ac fe’i gwerthid, a hynny tua chyfnod talu’r rhent blynyddol. Weithiau, byddai’n mynd yn fain ar ambell dyddynnwr ar ganol blwyddyn, a byddai’n rhaid gwerthu’r mochyn er mwyn clirio rhyw gost arall. Adeg talu’r rhent, wedyn, ni fyddai mochyn, ac ni fyddai modd ei dalu, a dyna darddiad y dywediad fod yr hwch wedi mynd trwy’r siop, sef wedi ei gwerthu cyn pryd, gan adael dim ar ôl i dalu’r rhent.

Twlc Maes Caradog

A dyma ddychwelyd at gwt mochyn Maes Caradog, un o ddwsinau ar ddwsinau o rai cyffelyb yn Nyffryn Ogwen. Cafodd ei adeiladu, gan Stad Penrhyn, y landlord, yn niwedd y 19eg ganrif, yn gwt dwbl ar gyfer dwy hwch a dwy dorllwyth, neu rhyw ddeg o foch tewion. Mae’n dilyn patrwm generig oedd gan y stad, ac mae cynlluniau ar gyfer adeiladu cwt mochyn ym mhapurau’r Penrhyn yn Archifdy’r Brifysgol. Yn nechrau’r 1960au, fodd bynnag, fe addaswyd un rhan o gwt Maes Caradog ar gyfer creu pwll trochi defaid; roedd hyn yn adlewyrchu’r diwedd fu i fagu moch wedi canol y ganrif honno. Mae’n adeilad cadarn, o gerrig rwbel, gyda tho llechi iddo, a llechi awyru yn ei grib. Mae iddo gwt ar gyfer cysgod, rhywbeth hanfodol i fochyn, gan fod ei groen yn gallu llosgi’n hawdd mewn haul cryf ( dyna sy’n egluro natur mochyn i rowlio mewn mwd a baw – amddiffyn ei groen y mae, nid bod yn fudr, fel y gred naturiol! ). Mae’r cowt bach y tu allan wedi ei wneud o gerrig graean, ac mae llefydd bwydo yn y wal flaen.

A dyna ni, cartref i frenin – o fochyn beth bynnag!

Enwau Caeau Dyffryn Ogwen

Dosbarthiad enwau DO ar fap digidol Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru drwy ganiatâd a charedigrwydd Rhian Parry, Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru

Mae pob enw ar gae yn hwyluso tasg y perchennog yn trefnu gwaith dyddiol y fferm neu’r tyddyn yn llwyddiannus, ond mae’r enwau hefyd yn ddrych i etifeddiaeth ardal a’i threftadaeth. Ym Mhrydain byth ers i drefn amaethyddol y Neolithig chwe mil o flynyddoedd yn ôl ddechrau rhannu’r amgylchfyd gwyllt yn gyfres o unedau trefnus caeedig, megis caeau, felly hefyd y daeth y rheidrwydd i gyfeirio atynt yn unigol gydag enw. Ac mae’r enwau, fel ffurf ffisegol y caeau, wedi gorfod newid dros y canrifoedd yn ymateb i gyfnewidiadau mewn dulliau amaethu, datblygiadau economaidd, gofynion statudol y llywodraeth neu reol y tirfeddianwyr, ac mae’r enwau gan amlaf yn adlewyrchu’r newidiadau hyn.  Ond tra bod y newydd yn disgrifio’r presennol erys rhai enwau o’r hen, hen amser.

Gellir dosbarthu enwau caeau i fras gategorïau syml – categori lleoliad, megis ‘cae dan beudy’ neu ‘cae pella’; categori eu defnydd megis’ buarth yr ŵyn’ neu ‘gweirglodd y tro’; categori disgrifiadol megis ‘boncen eithin’ neu ‘talwrn y rhedyn’; categori enwau personol megis – ‘cae Rhys Powel’ neu ‘tyddyn Morfydd uchaf’; ac yn olaf caeau ag enwau anghyffredin arnynt, megis ‘ cae gwrnog’, ‘bichd’,  ‘pedair llathen’, ‘cae cyd’ neu ‘dalar bengam’, i enwi ond ychydig.

Wrth bwyso a mesur cofnod enwau caeau ardal Dyffryn Ogwen heddiw, sydd bellach yn rhestr o dros fil o enwau, ychydig iawn o eiriau anghyffredin a berthyn iddi.  Caiff ei nodweddu yn bennaf gan amledd enwau lleoliad a defnydd sydd, ar yr olwg gyntaf, yn ymddangos yn ailadroddus a dibwys. Ond fel y nodwyd uchod mae’n gofnod hyfyw a gwerthfawr sy’n cynrychioli agwedd ar gymdeithas amaethyddol y presennol, ond er hynny mae’n agored i’w newid ac felly mae’n frau a bregus i’w cholli oni chaiff ei chofnodi. A dyna yn union sydd wedi digwydd ym Mynydd Llandygái, er enghraifft. Cyn 1800 gweundir agored heb neb yn byw ynddo ydoedd, ond yn ystod y ganrif ganlynol amgaewyd yr holl ardal yn gyfres o gaeau bychan ynghlwm â nifer o fythynnod, unedau o rhwng dwy a chwe acer mewn maint, a oedd yn cynnal poblogaeth o chwarelwyr llawn amser a thyddynwyr rhan amser, y gwaith gartref yn bennaf yn ddyletswydd y wraig a’r plant. Yr oedd i bob cae ei enw syml yn y categorïau lleoliad neu ddefnydd mae’n bur debyg, ond heddiw wrth geisio cofnodi’r enwau dim ond deuddeg sydd wedi goroesi o gyfnod cymdeithas sydd bellach wedi diflannu bron yn llwyr ers bron i hanner canrif.  Ac yn y broses o golli enwau a breuo’r iaith Gymraeg aeth cymeriad ardal Mynydd Llandygái hefyd ar chwâl.

I’r rhai sy’n ymddiddori mewn hanes mae’n resyn na chofnodwyd enwau caeau Dyffryn Ogwen yn Arolwg y Degwm yn 1834 a hynny oherwydd esgeulustod y cofnodwr mae’n debyg, ac o ganlyniad mae plwyfi Llandygái a Llanllechid ymhlith yr ychydig yng Nghymru sydd heb restr berthnasol.  Serch hynny mae yn Nyffryn Ogwen gofnod yn Arolwg y Penrhyn 1768 sy’n dyddio i bron  ganrif yn gynharach na’r Degwm. Mae’r Arolwg yn rhestru holl enwau caeau’r ffermydd, tyddynnod a bythynnod y fro a berthynai i’r stad gan nodi eu lleoliad ar fapiau sydd yr un mor fanwl eu cynnwys â’r rhestrau enwau. Mae’r casgliad hwn felly yn agor ffenestr annisgwyl i ddadansoddi economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y Canol Oesoedd megis, a chyn cychwyn y cyfnod diwydiannol a wnaeth chwalu seiliau’r hen drefn yn y fro.  Fel y byddai’r disgwyl mae enwau lleoliad a defnydd yn britho’r casgliad ond mae enwau disgrifiadol, personol ac anghyffredin yn llawer pwysicach nag yn y cofnod modern presennol.  Dengys yr enwau bwysigrwydd magu gwartheg yn yr economi, ac mewn cyfundrefn sydd â phwyslais ar fod yn hunangynhaliol mae tyfu grawn, tatws a magu geifr, ebolion a cheffylau yn chwarae eu rhan. Mae corsydd, gwlypdiroedd a choedlannau gwern, ponciau anhydrin, tir gwyllt a chreigiog yn mynnu sylw, ac mae’r enwau anghyffredin yn cyfeirio at hen, hen ddulliau amaethu yn y ‘tir agored’ a oedd yn prysur ddiflannu cyn, ac yn ystod, cyfnod cofnodi’r arolwg – hen enwau megis tir gwag, pedair pladur, gwrthgwys a llociau.  Yn y rhanbarth ar y ffin rhwng plwyfi Llanllechid ac Abergwyngregyn ymddengys nifer uchel o enwau personol – Barbara, Ellen, Ednyfed, Joseph, Heilyn ac Ifan – a rhai ohonynt â chysylltiad agos â Llys y Tywysogion yn Abergarthcelyn yn y drydedd ganrif ar ddeg;  cymeriadau pwysig megis Ednyfed Fychan, disdain Llywelyn ap Iorwerth, a Heilyn ap Cynfrig a oedd yn un o lysgenhadon Llywelyn ap Iorwerth.

Wrth gwrs mae enwau a ffiniau caeau yn newid yn nhreigl amser ond mae’n rhyfeddol mor wydn y deil rhai. Ym Mryn Eithin, Llanllechid, er enghraifft, erys ‘Bryn Llwm’ a ‘Cae Tŷ’r Ffeltiwr’ yn enwau digyfnewid ers 1768 ar y ddau gae sy’n gyfochrog â’r ffordd i Fryn Hafod y Wern, a thebyg fod llawer mwy o enghreifftiau i’w darganfod yn yr archif drwy ymchwil pellach.  Ond beth am yr enw ‘Cae Ysbyty’ a berthyn i ddau gae sydd yn yr ardal?  Mae un ohonynt bellach yn gae chwarae i blant yn Rachub, a’r ail yn stribyn bychan cul,  llai na hanner acer ei faint, ar allt serth ger y tŷ ym Mlaen y Nant yn Nant Ffrancon.  Yn arolwg 1768 gelwir y cae yn Rachub yn Cae Groes  ac adnabyddir yr ail fel Gweirglodd Tŷ Croes. A dyma pryd y gall dychymyg redeg yn rhemp! Beth tybed yw arwyddocâd y gair ‘croes’ yn y ddau enw? A oes yma gysylltiad rhyngddynt â llwybr pererinion y Canol Oesoedd, troedffordd a oedd yn Rachub nepell o safleoedd eglwysi cynnar Llanerchyn. Ym Mlaen y Nant gwelir y cae o’r un enw yn dringo’n serth uwchlaw’r fferm yn llwybr cydnabyddedig, os gerwin, i Fuarth Rhiwiau ac ymlaen hyd ochr Foel Goch i gysylltu yn y man â Chwm Gafr cyn arwain i wastadnant Nant Peris.  Ond pam yr enw Cae Ysbyty tybed? Gellir egluro hwn ym Mlaen y Nant ond nid yn Rachub, ysywaeth. I’r cae hwn ym Mlaen y Nant y danfonir pob anifail sy’n glaf, ac yno i’w gwella ymhen y rhawg o flasu’r amrywiol flodau a phlanhigion a dyf yn rhan o lystyfiant naturiol y llethr, llystyfiant a gatalogiwyd gan ymwelydd diweddar i gynnwys oddeutu 70 math o blanhigion lleol a’r mwyafrif ohonynt yn meddu ar rinweddau  meddyginiaethol arbennig.

Mae pob enw yn drysor boed mor ddinod ac ailadroddus a ‘cae isaf pellaf’ neu ‘cae tan y beudy’ oherwydd maent yn rhan o’n treftadaeth a’n hetifeddiaeth, i’w cadarnhau, a’u trosglwyddo  i genedlaethau ein dyfodol. Mae prosiect enwau caeau Dyffryn Ogwen bellach wedi tynnu i’w derfyn ar ôl dwy flynedd o waith casglu manwl ac mae’n gyfuniad o weithgaredd diflino nifer o gasglwyr diwyd ac o gydweithrediad parod ffermwyr ac aelodau o gymdeithas amaethyddol Dyffryn Ogwen, yn bobl leol ac yn bobl sydd bellach ar wasgar.  Ni ellid fod wedi cwblhau’r gwaith heb gefnogaeth a nawdd Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru a’r Gymdeithas sydd bellach yn gwarchod yr archif enwau ar goflein ddigidol genedlaethol. Tybed sut y bydd cymdeithas Dyffryn Ogwen ymhen wyth can mlynedd yn dadansoddi’r drysorfa hon?  Mawr obeithiwn y byddant yn cofnodi’r cyfnewidiau a ddigwydd drwy dreigl y canrifoedd ond â’n gwaredo, os mai donkey paddock number one fydd yr enw a ben y rhestr!

Diolch i Rhian Parry, Porthaethwy, Gwyn Thomas, Blaen Nant, a Ieuan Wyn, Talgarreg am eu cymorth gyda’r nodyn hwn.

Fferm Blaen y Nant

Saif fferm Blaen y Nant ar y talcen mawr sy’n gwarchod pen deheuol Nant Ffrancon. Mae’n hen fferm a berthynai yn wreiddiol i stad y Penrhyn ym mhlwyf Llandygái, daliadaeth o 963 acer. Cynhwysai hyn ucheldir Llwyn y Tarw a ymestynnai hyd at 600 acer at fynydd Tryfan a Llyn Bochlwyd yn ogystal â chan acer ar graig fawr y Benglog. Ar lawr y Nant yr oedd plethiad o weirgloddiau llai eu maint ynghyd â chors sylweddol, ac ar y llethrau uwchlaw ymestynnai gweirgloddiau brasach eu natur i gyrion Creigiau Gleision a Chwm Coch. Deiliad y fferm yn ôl manylion Arolwg stad y Penrhyn yn 1768 oedd Rowland Williams. Bu ef farw yn 1774 gan adael ewyllys a restrai ei eiddo. Yr ewyllys hon yw testun y cofnod hwn.

Ffermdy Blaen y Nant yn ei safle godidog

Mae’r ewyllys yn gyforiog o wybodaeth am natur y drefn amaethyddol yn Nant Ffrancon ar diwedd y ddeunawfed ganrif. Mae’n rhestru manylion ynghylch maint y stoc, amrediad oedran yr anifeiliaid, a’u gwerth ar farwolaeth y perchennog. O’r manylion hyn gellir cael bras amcan beth fyddai maint disgwyliedig incwm blynyddol y deiliad, ac yn fwy penodol, beth oedd gwerth terfynol stad y deiliad ar ei farwolaeth. Drwy ystyried y manylion hyn gellir canfod beth oedd craidd y gyfundrefn amaethyddol a thrwy hynny werthuso ei chyfraniad i’r gymdeithas yr oedd y ffermwr hwn yn rhan ohoni.

Cynllun Blaen y Nant yn 1768 –Arolwg y Penrhyn, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol 2944. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor

Cofnod caeau Blaen y Nant yn y gofrestr uchod. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn

Dengys y tabl isod hanfodion yr ewyllys.

Stoc a porthiant	Nifer	Gwerth
Buwch	14	£47.5.0
Bustach	12	£30.0.0
Ych	0	0
Heffer	2	£5.0.0
Llo	5	£5.0.0
Dafad	90	£27.0.0
Gafr	24	£4.0.0
Ceffyl	1	£2.0.0
Gwair	–	£1.0.0
Grawn	–	£0.10.0
Tatws	–	0

Cyfanswm gwerth amaethyddol = £123.9.0

Cyfanswm gwerth cyflawn yn cynnwys offer a dodrefn = £152.0.0

Mae perthnasedd y manylion yn amlwg. Diben yr holl gyfundrefn oedd magu gwartheg stôr ar gyfer y farchnad a hynny ar gynllun cylchol o dair neu bedair blynedd i gynnwys lloi blwydd, heffrod a bustych yn eu llawn dwf. Cynsail y drefn oedd y gwartheg magu, adnodd pwysicaf a mwyaf gwerthfawr Rowland Williams, er yn yr achos hwn nid oedd yn berchen ar darw i’w gwasanaethu. Roedd pwyslais hefyd ar fagu defaid ac ŵyn gyda bodolaeth praidd nid ansylweddol ei maint, gyda geifr yn adnodd ychwanegol er llawer llai eu gwerth. Rhoddir sylw hefyd i fesurau bychan o rawn a gwair, yr olaf yn ffrwyth tyfiant o weirgloddiau llawr y dyffryn, a’r grawn yn gynnyrch a bwrcaswyd i mewn yn fwy na thebyg. O ystyried ei ewyllys, a gwerth cyflawn ei stad, bernir fod Rowland Williams yn ffermwr cysurus ei fyd er nad y mwyaf cefnog o bell ffordd o’i gyfoedion yn Nant Ffrancon a Nant y Benglog.

Yn gyffredinol mae ewyllysiau ffermwyr ucheldir Dyffryn Ogwen yn arddangos cyfoeth arbennig. Canfyddir mai cyfartaledd enillion amaethyddol deuddeg ffermwr yn yr ucheldir o gyfnod diwedd y ddeunawfed ganrif oedd £186 gyda’r amrediad yn amrywio o £52 i £643. Amcangyfrifir y gallasai incwm blynyddol rhai o’r unigolion hyn fod o leiaf £44, y swm wedi ei bennu ar sail gwerthiant chwech bustach (£21), chwech llo (£8) a 75 o ddefaid (£15). Mantais fawr y ffermydd oedd eu maint, yn amrywio yn Nant Ffrancon rhwng 141 acer (Penisa’r Nant) a 1388 acer (Pentref) a olygai fod y sefydliadau yn cynnal cyfartaledd uchel o stoc er mor erwin y tir ac er cymaint y colledion mae’n bur debyg. Cymharer, er enghraifft, fferm 287 acer Rowland Williams, Tŷ Gwyn, Nant Ffrancon yn 1768, gyda Talysarn, fferm 110 acer Richard Williams ar lwyfandir llawer brasach Llanllechid yn 1781. Gwerth amaethyddol Tŷ Gwyn oedd £288 yn cynnwys naw buwch, 30 o wartheg stôr, 140 o ddefaid ac ŵyn, chwe cheffyl, tri mochyn a phedair gafr gyda gwerth £34 o haidd a £23 punt o wair yn ychwanegol. Yn Nhalysarn y stoc gyfatebol oedd chwe buwch, 16 bustach a lloi, 40 dafad a saith ceffyl gyda £4 o wair a £7 o rawn i roddi cyfanswm terfynol o £95 punt.

Mae’n werth edrych ar ewyllys Robert Coytmor yn 1725 i gael cadarnhad pellach am flaengaredd economi yr ucheldir. Y gŵr bonheddig hwn oedd perchen stad Coetmor, oedd ar y pryd â meddiannau helaeth ym mhlwyf Llanllechid. Mae tair adran ddadlennol i’r ewyllys, un yn cyfeirio at gnewyllyn y stâd ym mhlasty Coetmor ar lwyfandir Llanllechid, yr ail yn crybwyll eiddo ar fferm Tŷ’n Hendre ar fras diroedd yr iseldir, a’r drydedd yn rhestru cynnwys y fferm fynydd yn Nhal Llyn Ogwen yn Nant Ffrancon. Yng Nghoetmor gynhwysai’r stoc 14 buwch, wyth ych, un anifail blwydd a phum mochyn – y cyfan werth £64 punt. Ond coron y sefydliad oedd y ceffylau, o leiaf 24 ohonynt a oedd yn werth £96, ac un, y ‘chesnut stone horse’, ei hun werth £30. Dyma felly arddangos cyfoeth uchelwr o dras. Yn Nhŷ’n Hendre nid yw cyfanswm y gwartheg wedi’i gofnodi, ac eithrio pum llo ac un fuwch, ond pris y cyfan, gan gynnwys ‘corn chest and old table’, oedd £17. Yn Nhal Llyn Ogwen, fferm na wyddys ei maint yn 1725, nifer y gwartheg oedd pump, y gwartheg stôr yn 63, i gynnwys saith ych, wyth bustach, 14 heffer, 13 heffer blwydd, naw bustach bychan a 12 llo blwydd, gyda chyfanswm ariannol y cyfan yn £105. Yn ychwanegol yr oedd gan y sefydliad 383 o ddefaid a 74 gafr oedd werth £37.5s. Yn dra diddorol mae’r rhestr hefyd yn cynnwys cyfeiriadau at dair troell, parsel o edafedd, pum tunnell o lo a pharsel o olosg, yr oll yn gwneud cyfanswm ychwanegol o £8.4s. Gwerth ariannol Robert  Coetmor yn 1725 oedd £341.9s gyda chrynswth yr arian yn deillio o’i fferm yn ucheldir Nant Ffrancon.

Mae’n amlwg o’r drafodaeth uchod fod llewyrch ariannol yn gysylltiedig ag economi ffermydd ucheldir Dyffryn Ogwen. Mae’r canlyniad yn ategu ymchwil ddiweddar sy’n dangos, yn groes i’r farn gyffredin am aflwyddiant economi amaethyddol ucheldir Cymru, fod cyfundrefn ucheldir Eryri yn braffach ac yn fwy cost effeithiol na’r economi gyfatebol a berthynai i lawr gwlad yr ardal. Manteision mawr yr economi oedd maint y sefydliadau, cyfartaledd uchel y stoc, traddodiad gwydn o ffermio a chraffter yr amaethwyr yn goresgyn holl amodau anodd yr amgylchedd. Ac mae ewyllys megis un Rowland Williams yn 1774 yn gofnod o flaengaredd yr economi hon.

Ffynonellau

Nia Powell. 2007. ‘Near the margin of existence’? Upland prosperity in Wales during the Early Modern Period. Studia Celtica. XLI (2007), 137-162.

J. Ll. W. Williams a Lowri W. Williams. 2013. Portread o gyfoeth a gwerth yn economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y ddeunawfed ganrif. Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 35, (4), 31-69.

Hau a Medi Ŷd

Dyma ail erthygl Ffrangcon Evans (1913 – 2015) am ddulliau amaethu ym Mryn Eithin, Llanllechid yng nghyfnod ei blentyndod a’i laslencyndod.

Bryn Eithin, Llanllechid

Yn wahanol i pan fyddem yn siarad am wair, nid ‘lladd ŷd’ a ddywedem ond ‘torri ŷd’. Dyna oedd yr arfer acw.

Ŷd, ceirch ac ychydig o haidd oedd yn cael eu plannu, dim gwenith, oherwydd pwrpas yr ŷd oedd bwyd i’r anifeiliaid, ar wahân i rywfaint ar gyfer pobi gan mam a modryb. Byddai fy nhad yn mynd â’r had mewn sachau i’r cae, yna roedd ganddo fesur fel hanner casgen, yna rhoi cynfas o’i amgylch fel roedd ganddo ran i dywallt yr hadyd iddo, yna ffwrdd â fo i ddosbarthu’r had, gan ddefnyddio ei ddwy law. Roedd yn ofalus i fesur, ac yna yn wyrthiol yn fy meddwl i bryd hynny, yn gallu taflu’r had yn gywrain a didrafferth.

I dorri’r ŷd,  pladuro ar y cychwyn nes daeth y peiriant lladd gwair. Ar y peiriant roedd lle i roi sedd ychwanegol. Ar honno eisteddai’r gwas efo cribyn bren, ond bod y rhan hefo’r dannedd ar osgo ac nid yn sgwâr i’r goes. Fel roedd y wanaf yn cael ei thorri, daliwyd y gribyn arni nes oedd digon i wneud ysgub, codi y gribyn ac i lawr yn syth am yr ysgub nesaf.

Prynwyd peiriant arall cyn bo hir, roedd hwnnw yn gwneud gweithred y gwas, ond dim gwahaniaeth arall rwy’n meddwl. Tywydd mawr yn aml yn sathru’r ŷd, ac yn gorfod ei godi gyda phicwarch er mwyn i lafn y peiriant fynd o tanodd. Er y cwbl, roedd rhaid i’r bladur gael ei le, i dorri lled y peiriant o amgylch y cae.

Yr orchwyl nesaf oedd clymu’r ysgub. Dim cortyn coch, ond rhaff fer wedi ei gwneud hefo rhan o’r ysgub. Gwneud y rhaff yn hawdd ar ôl gwybod sut, – dau swp o’r ysgub, eu croesi, yna gafael hefo eich dwy law, yna dan eich cesail gan newid dwylo yr un pryd, ryw dair gwaith, a dyna chi bwt o raff, ei rhoi o amgylch yr ysgub, cwlwm a’i wthio i’r ysgub. Wedi darfod torri a chlymu’r ysgubau, yna rhoi chwe ysgub i wneud styciau. Gan fod terfyn y ffarm ar ddwy ochr yn cynnwys ffordd, roedd yn rhaid i’r rhes styciau fod yn berffaith syth, gan y byddai ryw hen wag a’i ben dros wal y lôn yn fuan iawn gyda’i gellwair. Pan yn barod i’w gario, gwthio’r styciau drosodd, er mwyn i fôn yr ysgub sychu o’r gwlith. I’r gadlas â fo, ond roedd rhaid gwneud tas. Rhedyn wedi ei dorri dros dro ar y gwaelod, yna yr ŷd. Gan ei fod yno am amser byr, sachau wedi eu hagor, a’u gwnïo oedd dros y das, a rhaffau i’w dal i lawr.

Dyrnu oedd nesa. Roedd y dyrnwr yn cael ei fenthyca gan un o ffermydd yr ardal, ac yn dŵad o ffarm i ffarm. Roedd yna ryw ddeuddeg o ffermydd yn ein cylch ni, ac un o bob ffarm yn ‘canlyn y dyrnwr’ fel y dywedir. Un flwyddyn, roeddwn adra cyn dechrau fy ngyrfa, a ’nhad yn gofyn fuaswn i yn hoffi canlyn y dyrnwr. “Buaswn” oedd yr ateb heb betruso, ac roedd yn brofiad wrth fy modd. Roedd rhaid tynnu’r injan a’r dyrnwr gyda rhes o geffylau, a chan fod yna elltydd, rhyw chwech i wyth o geffylau mewn rhes, y dyrnwr yn gyntaf a’r injan yn dilyn. Yr un a oedd yn gyfrifol am y peiriannau oedd yn gyfrifol fod popeth yn ei le erbyn dechrau dyrnu ben bore. Sachau wedi eu bachu i dderbyn y grawn yn un pen i’r dyrnwr, a’r gwellt yn cael ei daflu allan yn y pen arall. Roedd gennym ran o’r ysgubor wedi ei rhannu â choed ryw lathen o uchdwr, ac yno y gwagiwyd yr ŷd. ‘Bing’ oedd y man yn cael ei alw. Daw hyn â defnydd arall a wnaed o’r bing i gof. Roeddem yn cael dieithriaid i aros i helpu costau byw, a mam wedi addo lle i fwy nag oedd ganddi le, a chan fod y bing yn wag yn yr haf, dyma wneud gwely yn y bing i ’nhad a finnau am wythnos.

Ond yn ôl i’r dyrnu, dau ar ben y dyrnwr, un â chyllell i dorri’r rhaff o amgylch yr ysgub a’r llall i agor yr ysgub allan a’i gollwng i’r dyrnwr.  Pan ar fin darfod dyrnu, roedd rhaid rhybuddio’r ffermydd cyfagos i ddod â’u ceffylau i symud y peiriannau i’r ffarm nesaf. Roedd yna chwiban, yn gweithio oddi ar stêm o’r ingian, a phan dynnwyd ar y gadwen, clywid y chwiban drwy’r ardal, fel arwydd.

Beth am y gwellt? Wel, gwneud tas yn y gadlas, rhoi’r cynfasau arni dros dro, ond oherwydd y byddai’r das yno am gryn amser roedd rhaid ei thoi. Cyn gwneud hynny, roedd rhaid wrth raffau. Yn un cae, roedd gennym wair rhaffau yn tyfu, ond dim digon ohono at ein gwasanaeth, felly defnyddio gwellt. Pren gwneud rhaffau oedd yr unig enw rwy’n ei gofio ar y teclyn. Troi’r pren yn araf a gofalus tra roedd fy nhad yn gweithio’r gwellt drwy’i ddwylo oddi ar ei lin – digon i wneud rhaff denau, a symud yn ôl fel roedd y rhaff yn tyfu. Wedi dod i’r hyd gofynnol, rhoi’r pren ar lawr a rhoi carreg arno. Yna, pren arall a gwneud yr un fath. Galw fy mrawd neu un o’r gweision i afael yn un pren, a finnau hefo’r llall. Fy nhad yn cysylltu’r ddau ben oedd ganddo fo, ac yna rhoi’r trydydd pren yn y cysylltiad. Wedyn y tri ohonom yn troi, ond bod fy nhad yn troi yn groes i ni ein dau, – y tro yma gorfod symud yn araf ymlaen gan fod rhaff ddwbl bob amser yn fyrrach. Toi’r das hefo gwellt, llinynnau hyd y das, rhaffau drosti a phegiau coed i’w dal yn eu lle. Roeddem yn cymysgu peth o’r gwellt hefo gwair, i’w falu yn y cwt malu, ac wrth gwrs defnyddio’r gwellt fel gwely i’r anifeiliaid.

Beth am y ceirch a’r haidd? Fel byddai angen, mynd â nhw i’r felin, un ai’r Felin Hen rhwng Tregarth a Glasinfryn, neu i Felin Cochwillan ar gwr Tal-y-bont. Roeddem yn mynd i Felin Cochwillan yn amlach gan fod y cafn yn cael ei lenwi gan ddŵr o afon Ogwen ac yn sicrwydd i gael malu unrhyw adeg, ond llyn oedd yn y Felin Hen. Flynyddoedd wedyn, fe wnes i baentiad o’r olwyn ddŵr a chefn yr adeilad yng Nghochwillan.

John Hughes oeddwn i yn gofio fel melinydd. Roeddwn yn meddwl ei fod yn hen ŵr, ei wallt yn wyn, ond wedi ei orchuddio â blawd oedd o! Cofio un tro, John yn eistedd ar foncyff tu allan i’r felin yn darllen llyfr, – Rhys Llwyd y Lleuad oedd y llyfr – ac yn edrych arnaf dros ei ysgwydd. “Wyt ti wedi darllen hwn?” gofynnodd. “Do”,  meddaf finnau. A dyma sylw John: “Wel, mae’n debyg y cei di fyw i weld dyn ar y lleuad.” Bryd hynny, meddyliwn mai cellwair yr oedd o, ond gair o broffwydoliaeth ges i!

Yr unig ddefnydd o’r blawd yn y tŷ oedd mam yn gwneud bara ceirch, a chymysgu blawd haidd hefo blawd gwyn i bobi. Y bara ceirch er mwyn y brecwast. Powlen o fara wedi ei dorri’n dalpiau, bara ceirch wedi ei falu drostynt ac yna cawl poeth dros y cwbl. Brwas bara ceirch oedd o yn cael ei alw.

I gloi, mam oedd yn gyfrifol am yr ieir a’r chwiaid, a phenderfynodd fagu tyrcwns. Beth wnelo hyn ag ŷd? Wel, doedd dim angen y gribyn delyn yn y cae ŷd, gan mai grawn oedd yn debyg o fod ar ôl darfod cario, a chan nad oedd Ruth a Naomi ar gael, byddai mam yn anfon y tyrcwns i’r cae ŷd ben bora, a’r tyrcwns wrth eu bodd!

Ffrangcon Evans

Fferm Moelyci

Cynllun  fferm  Moelyci  yn Arolwg y Penrhyn 1768.  Archif Penrhyn Ychwanegol 2944: ‘Plans of Penrhyn Estate in the Counties of Caernarvon and Denbigh belonging to Rich^d Pennant, Esq^r., 1768. Surveyed by G. Leigh.’ Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn.

Fferm Moelyci*, neu Moel Leucu i ddefnyddio’r enw gwreiddiol efallai, yw un o ffermydd hynotaf Dyffryn Ogwen, a sefydliad ac iddo hen hanes. Gellir olrhain hanes y fferm yn ôl i’r unfed ganrif ar bymtheg, ond ceir cofnod llawn am ei chynnwys fel uned amaethyddol  yn yr Arolwg a gomisiynwyd gan Richard Pennant, Arglwydd cyntaf Stad y Penrhyn, o’i etifeddiaeth yn 1768. Yn yr Arolwg ceir gwybodaeth am  nifer y caeau, eu maint, eu henwau, ac enw’r tenant  sef  Thomas Robart Owen. Cynhwyswyd y manylion hyn ar y map enfawr gan George Leigh sydd hefyd yn rhan anhepgor o’r Arolwg.

 

Rhestr y caeau yn Moelyci yn Arolwg 1768. Archif Penrhyn Ychwanegol 2944: ‘Plans of Penrhyn Estate in the Counties of Caernarvon and Denbigh belonging to Richd Pennant, Esqr., 1768. Surveyed by G. Leigh.’ Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn.

Yn wreiddiol lleolwyd prif adeilad y fferm  yng nghysgod y bryn i’r gorllewin o adeiladau presennol Moelyci  oddeutu hanner y ffordd i fferm Tŷ’n y Caeau yn y de. (cyfeirnod grid  Arolwg Ordnans-SH592676). Mewn archwiliad diweddar o’r safle canfuwyd adeilad sylweddol yn cynnwys nifer o ystafelloedd ar lwyfan uchel o lechi gyda muriau’r adeilad yn sefyll mor uchel â phedair troedfedd. Nid tŷ crand mohono ond ffermdy ymarferol  ei gynllun. Er hynny,  mae’n amlwg fod cyfoeth yn caniatáu adeiladu tŷ mor sylweddol ei faint ar y  safle, a bod hefyd chwarel lechi bur fawr gerllaw i gyflenwi’r deunyddiau angenrheidiol ar gyfer y gwaith o godi’r tŷ. O’r holl ffermydd yn yr Arolwg, Moelyci, efallai, sydd â’r crynhoad mwyaf diddorol o enwau caeau, ac o’u dehongli, maent yn rhoi cipolwg ar weithgareddau a chynhaliaeth y sefydliad. Yn ei chyfnod yr oedd hon yn fferm  fawr o 161 acer. Roedd iddi gyfuniad o weundir yn ffinio â’r mynydd, ynysoedd o dir corsiog a chaeau mwy cynhyrchiol eu defnydd. Ar y llethrau yr oedd ‘Ffridd’ eang  24 acer a dau lain ffiniol o’r enw Tir Du yn cyfateb i dir lle byddid yn torri mawn efallai.

Tystir i werth amaethyddol y fferm mewn enwau megis ‘Cae’r Ŵyn’ a ‘Chae’r Meheryn’ sy’n awgrymu mai fferm ddefaid oedd hon,  er mae’n eithaf sicr y byddai  gwartheg yn rhan o’r economi o ganfod eu pwysigrwydd yn ffermydd cyfatebol yr ardal yn yr un cyfnod. Byddai porthiant i’w gynaeafu o bedair gweirglodd a enwir felly yn ogystal â nifer o gaeau eraill llai heb enwau sy’n eu diffinio a dau ysgubor i gynnal y cynhaeaf. Un o’r unedau lleiaf oedd yr ‘Ardd Datws’, yr unig dir âr wrth ei enw yn yr holl sefydliad ac yn amlwg yn uned a ddarparai ar gyfer gofynion bwyd y teulu. Mae enwau’r caeau hefyd yn awgrymu fod ochr fwy fasnachol i weithgaredd y fferm. Yno yr oedd ‘Cae’r Gof‘ a  ‘Chae’r Efail’, yn ogystal â ‘Chae’r Pandy’, a’r awgrym yn ‘Cae Dŵr’ fod y dŵr angenrheidiol wrth law ar gyfer gofynion y pandy.  Enw mwy diddorol yw ‘Gweirglodd y Barty’,  sydd o’i ddehongli naill ai’n cyfeirio at danerdy neu fracty,  ond mater o farn yw a oedd yr holl ddiwydiannau hyn  wedi’u lleoli yn yr un sefydliad  ac yn gweithio ar yr un amser.  Serch hynny yr oedd  y  pandy yn ffaith a’i ddŵr yn llifo i lawr yr allt i weithio y felin yn Felin Hen islaw. Hynodrwydd pennaf enwau caeau Moelyci yw’r tri chae a enwir yn ‘Cae’r Ddeiol’, ‘Cae’r Wrach’ a ‘Chae Pistyll yr Eurich’. Y ddeiol sy’n cofnodi symudiad yr haul ac a ddefnyddid yn yr amser gynt i gofnodi’r amser cyn bod cloc wedi’i ddyfeisio. Fel arfer cysylltir ei leoliad â thir yr eglwys ac felly, o’i ganfod yn Moelyci,  byddai’n ychwanegu bri i’r sefydliad. Ond beth am y wrach? A fyddai hi a’i hyll dremion yn difrïo’r sefydliad?  Does wybod, ond rhaid cofio fod y gair gwrach hefyd yn golygu ysgubau  hirion o redyn, gwellt neu hesg a ddefnyddid yn orchudd hyd grib y das cyn ei thoi. Ac a oedd gofaint metelau gwerthfawr, gan gynnwys aur, wedi rhoddi ei sêl freintiedig i’r ffynnon? Eto does wybod ond rhaid cofio bod eraill yn cyfeirio at y ffynnon fel ‘ffynnon oerach’ yn hytrach na ‘ffynnon eurich’. Pwy sydd i wybod bellach yn nhreigl y blynyddoedd? Hynodrwydd mawr Moelyci yw ei bod, drwy enwau’r caeau yn cyflwyno darlun o gyflwr economi fferm ar derfyn y Canol Oesoedd diweddar a chyn i Gyfnod Modern y Chwyldro Diwydiannol newid holl gynlluniau’r  gorffennol.  Yn fuan wedi cyhoeddi’r  Arolwg yn 1768 aeth Richard Pennant ati i wella cyflwr amaethyddol  ei stad, ac yn fuan chwalwyd ffiniau’r hen gaeau a’u cynllunio i gyfuniadau newydd. Felly ffosil rhyfeddol yw caeau Moelyci sy’n cofnodi’r hyn a fu ac sydd bellach ar fin mynd yn angof.

Yn 1818 cynhaliodd stad y Penrhyn adolygiad manwl o gyflwr holl adeiladau ei thiriogaeth.  Mae’r adroddiad yn un eithriadol fanwl gan restru gwendidau’r adeiladau a’r gost o’u hadnewyddu.  Mae’r rhestr yn nodi diffygion Moelyci.  Cofnodir fod angen ffenestri newydd yn y tŷ, llawr cerrig newydd yn y parlwr,  byrddau llawr newydd yn y llofft ac atgyweiriadau i’r to, oll ar gost o £18.  Roedd angen gwaith sylweddol yn y beudy i atgyfnerthu’r  muriau a’r to ar gost o £22, a gwaith yr un mor ddwys yn yr ysgubor gan ychwanegu at ei uchder a chryfder yr adeiladwaith, ar gost o £18. Ac yr oedd mân gyfnewidiau i’w gwneud yn y stabl a hofal y ceirt ar gost o £7.6.0. Cost yr holl atgyweirio oedd £65. 6. 0  Nid yw’n wybyddus a gyflawnwyd yr atgyweiriadau ym Moelyci na gofynion yr adroddiad yn ei lawn gynnwys – y gost o gyflawni’r holl gynllun oedd £4,427.13.6 – cost anferthol sy’ cyfateb i tua £500,000 heddiw a hynny mewn cyfnod pan yr oedd y stad mewn cyfnod pur anodd yn ei hanes . Yn y flwyddyn honno bu farw Ann Susannah wedi iddi ymdrechu  yn ystod y deng mlynedd blaenorol i dalu dyledion mawr ei gŵr Richard Pennant. Yr oedd y stad ar fin trosglwyddo i ofalaeth, neu ddiffyg gofalaeth, yr olynydd George Hay ac, fel y gŵyr pawb, yr oedd ei fryd ef ar adeiladu castell drudfawr yn Llandygái yn hytrach na gofalu am anghenion preswylwyr ei stad.

Ymwelodd y Chwyldro Diwydiannol â Moelyci yn 1870 pan adeiladwyd rheilffordd Chwarel y Penrhyn trwy’r tir. Bellach mae hon hefyd yn rhan o hen hanes gan adael gweddillion pont fel yr unig gofadail o’i bodolaeth. Ond mae gan Foelyci un gyfrinach arall y mae’n anfoddog i’w datgelu. I’r dwyrain o’r fferm mae poncen gron y mae ei chopa wedi’i therasu. Cyfeirir at y safle fel ‘camp Moelyci’.  Mae’n amlwg mai tomen naturiol yw hon, un o ddyddodion Oes yr Ia bid sicr, ond,  ar ei chopa dyn sy’n gyfrifol am ei therasu.  Diystyrir yr awgrym mai mwnt  i gastell pren Normanaidd sydd yma,  ond yn dilyn archwiliadau geoffisegol  ar y copa darganfuwyd amlinell tŷ crwn o gerrig sy’n awgrymu fod yno sefydliad parhaol yn perthyn i gyfnod diwedd Oes yr Haearn a dechrau cyfnod y Rhufeiniaid. Tybed, felly, mai  ar y boncen gron y sefydlwyd yr annedd gyntaf yn hanes hir Moelyci?

*Cofiwch mai ynganu Moelyci fel un gair sy’n cywir. Nid oes ‘ci’ yn agos at yr enw!

Ffynonellau

Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor  -Penrhyn Additional 2944 –  ‘Plans of Penrhyn Estate in the Counties of Caernarvon and Denbigh belonging to Rich^d Pennant, Esq^r., 1768. Surveyed by G. Leigh.’ Penrhyn Archive – Estate Maps – 2203, 2205, 2207.

Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor – Archif Penrhyn  PFA/14/1146 – A Report of the State of the Buildings on the Penrhyn Estate. 1818.

J. Ll. W. Williams, Lowri Wynne Williams. 2013/14. ‘Eto yr oedd y wlad yn byw ar ei chynnyrch naturiol er gwell er gwaeth’ – darlun o economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y ddeunawfed ganrif drwy gyfrwng enwau caeau. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 74/75. 44-66.

Lladd Gwair

Dyma ysgrif gan Ffrangcon Evans, gynt o Fryn Eithin, Llanllechid. Daeth drwy law Ieuan Wyn ac mae ein diolch iddo am roi ei ganiatâd i’w chyhoeddi.

Bryn Eithin, Llanllechid. Cartref awdur yr ysgrif hon am ladd gwair yn Nyffryn Ogwen

Pwy ddarfu greu’r ymadrodd ‘lladd gwair’, tybed? Mae’n disgrifio’r weithred o dorri gwair i’r dim – ei dorri yn y bôn fel ei fod yn gorwedd yn farw ar ei hyd ar wyneb y ddaear.

 

Ond cyn lladd y gwair, roedd rhaid ei dyfu. Fferm wrth y mynydd oedd y cartref, felly roedd cryn dipyn o’r tir yn anaddas i’w drin, y weirglodd a’r gweunydd yn addas i bori yn unig, a rhai o’r caeau i bori ac i wair.

Ar y caeau hyn rhoddwyd gwrtaith o’r domen dail ger y beudy. Llwyth ar y drol, a thra bod un yn gyfrifol am symudiad y drol, roedd un arall yn dosbarthu’r tail yn sypiau ar y cae. Crafwr maint fforch gyffredin fyddai ganddo, ond y dannedd wedi eu troi fel cribyn, yna byddai’r sypiau yn cael eu chwalu dros y cae gyda fforch gyffredin.

Nawr i ddod  i’r caeau sydd yn addas i’w trin. Y flwyddyn gyntaf, aredig, er mwyn plannu tatws a chnydau eraill. Yr ail flwyddyn, plannu ŷd, a hefyd had gwair, gan y byddai dwy flynedd i’r gwair ddod. Welais i neb yn hau had gwair hefo eu dwylo, fel gyda’r ŷd, er enghraifft. Peiriant i’w wthio gyda llaw oedd gennym, – cafn hir ar ffrâm bren ysgafn, dwy goes ac olwyn tipyn o faint fel olwyn berfa. Roedd yna olwynion bach ar hyd y cafn hefo brws o’u cylch ac wedi eu cysylltu ag olwyn y peiriant, ac wrth i’r peiriant gael ei symud ymlaen roedd yr olwynion bach yn dosbarthu’r had dros y tir, ond gwneud yn siŵr fod y cafn yn llawn o had! Yn nau ben y cafn roedd llinyn, hyd hanner hyd y cafn. Roedd yn rhaid i rywun ddal y llinyn yn dynn o’i flaen, ac wrth gerdded ar y tir, crafu hoel efo ei esgid, i nodi lle’r olwyn ar y ffordd yn ôl, pryd, wrth gwrs, roedd rhaid newid i’r llinyn arall. Bûm yn gyfrifol am hyn o waith droeon.

Fel y dywedais, dwy flynedd i’r gwair, ac fe ddywedir fod y sofl ar ôl i’r ŷd gael ei gario o’r cae yn cadw gwlybaniaeth er tyfiant y gwelltglas. Rhowl garreg oedd gennym i ddarfod y plannu.

Cyn i’r gwair gael cyfle i dyfu, roedd yna un orchwyl bwysig, – hel cerrig. Byddai cryn tipyn yn y gwelltglas, felly roedd rhaid eu hel rhag damwain i’r llafnau. Eu hel yn dwmpathau gyda bwced, ac yna i’r drol, a’u dymchwel ar ochr y ffordd i’r torrwr cerrig ddod yn ei dro i’w torri i’r maint bwrpasol at wneud neu drwsio y ffordd, a swyddog o’r cyngor yn mesur y domen gerrig a rhoi tâl i’r ffarmwr. Cofiwch mai defnyddiau i roi wyneb i’r ffordd y pryd hynny oedd cerrig, pridd a dŵr wedi eu gwasgu â rhowl drom.

Nawr am y lladd !

Pedwar o bladurwyr, a oedd wedi dysgu sut i ladd gwair yn drwyadl, ond rwy’n siŵr mai’r gyfrinach oedd eu bod yn gallu rhoi min ar y llafn. Byddai’r pladurwyr yn mynd â doniau hogi gyda nhw i’r cae. Stric, sef pren wedi ei drin ar gyfer hogi wedi ei fachu ar ochr coes y bladur; darn o groen meddal; corn buwch yn llawn o raean; a saim mewn blwch baco. I baratoi’r stric, wedi ei lanhau, rhoi y saim ar y pedair ochr, taenu’r croen ar y ddaear, tywallt peth o’r graean ar y croen a rhoi’r pren arno, a gwasgu’r pren i lawr fel ei fod wedi ei orchuddio â’r graean.

Pan ddaeth y peiriant lladd gwair, roedd rhaid defnyddio’r bladur i dorri lled y peiriant o amgylch y cae rhag sathru’r gwair. Yma, eto, aed â doniau i’r cae, – mainc i’w defnyddio i hogi’r llafnau a hefyd i adnewyddu’r rhai a oedd wedi eu niweidio gan gerrig.  Wedi torri’r gwair, chwalu’r gwaneifiau â phicwarch. Yna’r gwaith nesaf oedd ei droi, cribyn bren gyffredin, y merched a’r plant yn helpu. Pan yn barod i’w hel, cribyn geffyl (gyda’r ferlen), ei hel yn rhenci, sef yn rhesi, ac yna yn groes i’w hel yn dwmpathau. Ffrâm addasol ar y drol, i gymryd y llwyth, a dwy raff i’w wneud yn ddiogel, rhag dymchwel, gan fod y tir mor anwastad, a’r ffordd i’r gadlas fawr gwell.

Ar ôl clirio’r cae roeddem yn defnyddio’r gribyn delyn, un i’w thynnu y tu ôl gyda dannedd haearn, tebyg i’r gribyn geffyl ond llawer llai wrth gwrs. Wedi gwneud yr orchwyl yma hefyd lawer gwaith. Roedd gennym dŷ gwair, felly dim angen gwneud tas. Erbyn y gaeaf roedd y gwair wedi mynd yn galed, ac roedd gennym gyllell arbennig i’w dorri, un â llafn hir a llydan, a’r carn yn groes i’r llafn. Wedi torri digon i’r alwad, i fynd i’r beudy, y stabl neu i’r cwt malu, fel y’i gelwir, lle roedd yr olwyn ddŵr yn gyrru’r peiriant malu, roedd angen rhywbeth i’w gario. Nithlen oedd enw fy nhad arni. Roeddem yn prynu bwyd i rai o’r anifeiliaid mewn sachau, ac wedi eu gwagio byddai fy nhad yn agor allan bedwar sach, ac yn eu gwnїo yn un gyda nodwydd arbennig – nodwydd sachau – wedi ei gwneud gan of y pentref. (Mae’r nodwydd gen i wedi ei chadw). Yna, gosod y gwair ar y nithlen a’i rhoi ar ein cefnau i’w gario.

Nodwydd sachau:  ”Nodwydd sachau: Nodwydd fawr flaenfain, lled fwaog a fflat, at wnїo sachau. Fe’i defnyddid…i wnїo sachau wedi eu hagor yn ei gilydd i wneud nithlenni, carthenni, ayyb. Ym Maldwyn ceir yr enw ‘nodwydd bacio’.” Cydymaith Byd Amaeth, Huw Jones.

Ffrangcon Evans

 Magwyd yr awdur ym Mryn Eithin, Llanllechid yn Nyffryn Ogwen. Fe’i ganed yn 1913 a bu farw yn 2015, yn 102 flwydd oed.

 _________________

                                      Lladd gwair â’r bladur blwm

                                      Ar weirglodd lwm fynyddig,

                                      Troell corun enbyd iawn,

                                      Pob gwanaf yn llawn o gerrig;

                                      Ni thorrwn arfod yn fy myw

                                      Gan fonau eithin Ffrengig.

 

Pennill ar lafar gwlad yn Nyffryn Ogwen yw’r uchod fel y’i cofnodwyd gan Wynne Roberts, Tregarth. Ei dad, Ifan Roberts, gof Llanllechid, a fyddai’n gwneud nodwyddau sachau ar gyfer ffermydd y cylch.

 

Capel Ogwen

 

Capel Ogwen yn 1768. Manylyn o Fap Arolwg Penrhyn gan George Leigh. Archif Penrhyn Ychwanegol 2944 – drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor.

Perthynai prysurdeb arbennig i fywyd masnachol Aberogwen yn y ddeunawfed ganrif. Yno ar y foryd yr oedd fferm unigryw Capel Ogwen wedi ei lleoli. Roedd yn fferm fechan, 31 acer ei maint ac roedd mwyafrif ei chaeau yn dwyn yr enw ‘Cae Ychain’ gydag un cae yn y canol yn dwyn yr enw ‘Cae’r Efail’. Gerllaw, yr oedd dau dyddyn y Tafarnau, a ‘Lodge’ oedd enw rhai o’r caeau yno, er nad oedd, hyd y gwyddys, adeiladau parhaol ar y caeau hyn. Mae’r holl enwau’n awgrymu fod Capel Ogwen a’r Tafarnau yn unedau pur arbenigol a sefydlwyd i dderbyn gwartheg a ddanfonwyd o Fiwmares dros Draeth Lafan gan y porthmyn. Yn Aberogwen, felly, awgrymir y byddai cyfle i aildrefnu’r fintai ar ôl i’r anifeiliaid groesi’r Fenai. Gellid rhoi sylw i’r gwartheg cloff drwy eu pedoli a gallai’r gyrwyr wersylla’r nos yno cyn cychwyn ar eu taith i farchnadoedd Lloegr naill ai drwy Ddyffryn Ogwen a Nant Ffrancon neu drwy Fwlch y Ddeufaen a Thal y Cafn yn Nyffryn Conwy.

Ni dderbyniodd Capel Ogwen sylw gan rai o deithwyr cynnar Gogledd Cymru fel canolfan porthmona ond, yn hytrach, nodwyd ganddynt bwysigrwydd rhyfeddol yr hafan am resymau llawer mwy pruddglwyfus. Ar y penrhyn safai adeilad bychan ar ffurf eglwys yn goruchwylio llif yr afon Ogwen i’r môr drwy ‘Lyn Celanedd’. Pan ymwelodd Fenton â’r capel yn 1805 yr oedd yn adfail, ond mae’n ei ddisgrifio fel annedd i dderbyn cyrff y meirw cyn iddynt gael eu hebrwng ‘till wind and tide favoured the ferrying them over the Styx of Menai to Llanfaes’. Ychwanegwyd mwy o fanylion am yr arfer gan William Williams, sy’n nodi y trefnwyd gwylnos, ‘when candles were lighted on the coffins and all the neighbours attended to take their last farewells of the deceased and to pray for his soul’s…. After this temporary rest, the corpse was next morning, or at an appointed time, removed to a boat prepared for the purpose and transported over and placed in its sacred repository’. Teulu’r Penrhyn oedd perchenogion y fferi ac fe dalai’r cychwr rent o ddeg swllt iddynt hwy am ddefnyddio’r cyfleuster. Roedd teulu’r Penrhyn hefyd yn hawlio’r wythfed rhan o werth y llechi a gludid i’r traeth yn Aberogwen. Beth ddywed yr hen ddywediad – ‘i’r pant y rhed y dŵr’.

Llyn Celanedd heddiw – golygfa o fwth gwylio adar yr RSPB yn Aberogwen.

Gwnaethpwyd cyfnewidiadau mawr i’r arfordir yn Aberogwen pan benderfynwyd unioni cwrs Afon Ogwen drwy hepgor dolen fawr Llyn Celanedd. Yn y broses golchwyd ymaith weddillion Capel Ogwen a thanseiliwyd meini cromlech gynhanes enfawr a safai yn aber yr afon yn ôl tystiolaeth William Williams. Mae’n debyg i’r cyfnewidiau hyn ddigwydd yn ystod cyfnod creu parc amgaeedig o amgylch Castell Penrhyn oddeutu tridegau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Golygodd y cynllun hwn gau Ffordd Domas, sef llwybr yr hen ffordd, a’r ffordd fwyaf uniongyrchol rhwng Bangor a Chonwy, dros lyn Celanedd. Er mawr ryfeddodd pery Llyn Celanedd hyd heddiw, ond bellach mae ar newydd wedd fel gwarchodfa i adar y môr.

 

 

 

 

 

Ffynhonnell

Jones, Emyr Gwynne. 1975. A Survey of the Ancient And Present State of the County of Caernarvon by William Williams (Pt 3). Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 36. 194- 231.

Ffos Coetmor

Mae ffos Coetmor yn tarddu ym mhen uchaf Gwaun Cwys Mai gan godi dŵr o Afon Ffrydlas. O’i tharddiad i’r man lle mae’n llifo i afon Ogwen mae’n mesur oddeutu pedwar cilomedr mewn hyd ac mae’n disgyn tua 280 metr mewn graddiant.

Y maen hirfain sy’n nodi rhaniad y dŵr yn Afon Ffrydlas a tharddiad Ffos Coetmor. Daw’r llun drwy ganiatâd o archif lluniau y diweddar Ifor Williams, Coetmor 

Nodir man ei tharddiad yn Afon Ffrydlas gan faen hirfain sy’n sefyll ar raniad y dŵr. Oddi yno mae’r ffos yn crymanu i gyfeiriad Bwlch Molchi cyn gwyro eto i ddilyn godre Moel Faban a disgyn i wastatir ysgwydd ddwyreiniol Dyffryn Ogwen yn Llidiart y Gweunydd. Yna mae’n llifo ar dir gwastad drwy Hen Barc i gyfeiriad Fferm Coetmor. O Goetmor i ymuno ag afon Ogwen mae ei chwrs yn gymharol fyr ond ar lan yr afon estynnwyd y ffos mewn addasiad diweddarach i lifo’n gyfochrog â’r afon hyd nes cyrraedd melin Coetmor gryn hanner milltir i’r gogledd.

Cwrs Ffos Coetmor o Wauncswysmai hyd at Felin Coetmor ar lan Afon Ogwen. Daw’r cynllun drwy gantiatâd David. A Jenkins, Llys Geraint, Bethesda.

Y cynllun cyntaf o Ffos Coetmor – addasiad David A Jenkins o fap William Earl – Plan of mountain and waste land in Llanllechid parish 1786. Mapiau Penrhyn PFA/6/182 drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor

 

 

 

Gwelir y cofnod cyntaf am y ffos yn 1786 ar fap o dir comin plwyf Llanllechid. Er hynny, mae’n  perthyn i gyfnod llawer cynharach yn hanes Dyffryn Ogwen, er nid i gyfnod y Rhufeiniaid fel sydd wedi ei nodi ar rai o fapiau’r Arolwg Ordnans. Er nad oes dogfennau i gadarnhau dyddiad ei ffurfio mae’n weddol bendant ei bod yn gysylltiedig â phlasty Canol Oesol Coetmor, sef cartref hen deulu pendefigaidd y gellir olrhain ei dras yn ôl i’r bymthegfed ganrif ac, yn ôl traddodiad, i gyfnod cynharach yn y drydedd ganrif ar ddeg. Nid oedd gan y plasty gyflenwad parhaol o ddŵr yn llifo i’r safle ac, felly, rhaid oedd goresgyn y diffyg drwy lunio ffos, a Ffos Coetmor oedd datrysiad y broblem. Yng Nghoetmor mae’r ffos yn llifo drwy Gae Llyn ac yno gwelir fod ei llwybr wedi ei gysylltu â dau hen gafn a fyddai yn y gorffennol pell wedi cynnal olwynion dŵr at wasanaeth y plasty hynafol. Pan adeiladwyd y Coetmor presennol oddeutu 1870 lluniwyd llyn arbennig ar gyfer y fferm wedi ei leoli i’r dwyrain ar ymyl Lôn Bach Odro.

Gwely ffos gynnar yng Nghae Llyn, Fferm Coetmor. Daw’r llun drwy ganiatâd o archif lluniau y diweddar Ifor Williams, Coetmor

Llyn corddi Fferm Coetmor ger Lôn Bach Odro

Dŵr o’r ffynhonnell hon oedd yn bwydo un olwyn ddŵr a safai wrth dalcen yr ysgubor, ac ynni o’r olwyn hon a oedd yn gyfrifol am droi holl offer y fferm ar gyfer dyletswyddau megis corddi a malu bwyd yr anifeiliaid. Dibynnai llawer o ffermydd Dyffryn Ogwen ar ynni dŵr i gyflawni eu dyletswyddau. Yn ogystal â bwydo fferm Coetmor yr oedd ffos Coetmor yn danfon dŵr i Dyddyn Sabel a Chae Ifan Gymro ac yr oedd nifer o ffosydd eraill yn yr ardal yn cyflawni’r un gofyn i ffermydd eraill. Dim ond olion nifer o’r ffosydd sydd i’w gweld megis creithiau ar y tir bellach. Er enghraifft derbyniai Tan y Foel ddŵr o Ffos Fawr Pantdreiniog a Bryn Owen ddŵr o ddyfroedd chwarel Bryn Hafod y Wern, a derbyniai hen weithdy Pont y Pandy ddŵr o Afon y Llan. Mae’n amlwg fod llawer mwy o’r ffosydd hyn i’w cofnodi yn y dyffryn.

Addasiad David A. Jenkins o gynllun Johnson, 1855 yn dangos yr argae ddŵr yn chwarel Llety’r Adar sy’n derbyn dŵr o Ffos Coetmor, drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor, Mapiau Penrhyn PFA/6/173, Volume of maps of Penrhyn Lands, Pandy Bridge to Tŷ’n y Maes

 

Chwaraeodd ynni dŵr ran eithriadol bwysig mewn sefydlu diwydiant cynnar yn Nyffryn Ogwen yn ogystal, ac fel y byddai’r disgwyl roedd lleoliad ger Afon Ogwen yn eithriadol ddefnyddiol. Ar lan yr afon yng Nghae Star y sefydlwyd stad ddiwydiannol gynharaf y dyffryn gyda ffatri wlân, melin gerrig, melin bwyd anifeiliaid, lladd-dy a bragdy ymhlith y cyfleusterau a ddibynnai ar ddŵr yr afon. Cyflenwai’r afon yn ogystal ynni i Chwarel y Penrhyn ac i Chwarel Dôl Goch, i felin Coetmor a’r pandy ym Mhont y Pandy a dŵr i droi y ddwy felin rawn a safai un o bob tu’r afon yn Nhal-y-bont. Yr oedd holl chwareli plwyf Llanllechid, ac eithrio Chwarel Tan y bwlch, hefyd yn ddibynnol ar ynni dŵr i’w gweithio, a threfnwyd ffosydd pwrpasol i’w cyflenwi. Tarddai ffos Coetmor o afon Ffrydlas i gyflenwi dŵr i chwarel Llety’r Adar; tarddai ffos fawr Pantdreiniog, eto o afon Ffrydlas, i gyflenwi chwarel Pantdreiniog, a tharddai ffos o afon bellennig yr Afon Wen yng Nghwm Caseg i chwarel Bryn Hafod y Wern.

Yr hyn sy’n wych yn Nyffryn Ogwen heddiw wrth gwrs yw bod cynllun newydd Ynni Ogwen ar droed i greu ffynhonnell ynni o ddyfroedd Afon Ogwen uwchlaw Ogwen Banc i gynhyrchu nid yn unig drydan ond hefyd er budd cymunedol ac amgylcheddol. Byddai cynllunwyr ffos Coetmor wedi bod yn gefnogol iawn i’r fenter ond yn rhyfeddu mae’n siŵr at gynnyrch y dechnoleg. ‘Trydan? … Beth ydy trydan’?

 

Ffynonellau

J.Ll.W.Williams a D.A.Jenkins.  1993. ‘Dŵr a Llechi ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda- agweddau ar ddatblygiad diwydiant yn Nyffryn Ogwen’. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 54. tt. 29-62.

J.Ll.W. Williams a D.A. Jenkins. 2010. ‘Ffos Coetmor: ffos ddŵr gynharaf Dyffryn Ogwen’. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 71, tt. 10-

Cwt Dafydd Ross

Cwt Dafydd Ross, delwedd o archif lluniau Mr Ifor Williams, gynt o fferm Coetmor

Nid Llanberis yw’r unig bentref yng Nghymru a all ymfalchïo fod adeilad ar gopa mynydd yn rhan o’i dreftadaeth. Mae gan Ddyffryn Ogwen hefyd adeilad ar ben un o’i chopaon. Eithr nid yw’r adeilad hanner mor grand â’r adeilad sydd ar gopa’r Wyddfa ac nid yw ychwaith yn cynnig paned o de i’r fforddolion, na thrên i’w gyrraedd. Ar gopa Moel Grach, 976 metr uwch arwynebedd y môr, lleolir cwt Dafydd Ross sy’n adeilad isel, trwsgl a garw ei olwg a adeiladwyd o gerrig bras i ymdoddi i bentwr mawr o feini. Mae cyrraedd ato, yn arbennig am y tro cyntaf, yn union fel camu i fyd hud a lledrith y tylwyth teg neu’r Mabinogi, yn arbennig felly os oes niwlen ysgafn yn ei led guddio. Mae gan y cwt do sinc isel â meini mawr wedi’u pentyrru drosto, ac islaw’r bargod mae un drws yn arwain at gell dywyll a oleuir gan olau egwan o un ffenestr ar y talcen. Ond mewn stormydd gwynt a glaw y gaeaf neu heulwen crasboeth canol haf saif y cwt, sydd dafliad carreg, fwy neu lai, o grib Carnedd Llywelyn ail fynydd uchaf Cymru, yn lecyn delfrydol i’w gyrraedd.

Mr Ifor Williams, gynt o Fferm Coetmor a dau gerddwr y tu allan i Gwt Dafydd Ross. Daw’r ddelwedd o archif lluniau Mr Ifor Williams.

Defnyddir Cwt Dafydd Ross heddiw fel caban ymochel i fforddolion y mynydd fel y mae arysgrif ar un o’r meini gerllaw’r drws yn ei nodi, ond yn wreiddiol fe’i hadeiladwyd fel man lle gallai bugeiliaid y fro lochesu. Adroddir mai bugail oedd Dafydd Ross, Sgotyn o ran ei fagwraeth, a gyflogwyd yn fugail yn ardal Ro Wen a Chwm Eigiau yn ystod cyfnod cynnar y bedwaredd ganrif ar bymtheg pan oedd nifer o’i gymheiriaid o’r Alban yn gweithio fel bugeiliaid ar stadau mawr bröydd Eryri. Ef a adeiladodd y cwt yn ôl tystiolaeth tafod leferydd. Yr oedd Cwt Dafydd Ross yn gyrchfan i fugeiliaid mynydd Llanllechid yn arbennig pan fyddid yn hel defaid cynefinoedd Braich Cwm Bychan a Charreg Gath ym mhellafoedd Cwm Caseg. Y cynllun oedd cyrraedd y cwt yn fuan wedi hanner nos ac ymochel yno hyd at doriad gwawr cyn dechrau hel yn gyflym a glân i lawr y gelltydd. Wedi cenedlaethau o ddefnydd aeth y cwt yn adfail hyd nes y penderfynodd nifer fechan o fugeiliaid a cherddwyr lleol, er mawr glod iddynt, ei atgyweirio i’w gyflwr presennol ym mhumdegau’r ganrif ddiwethaf. Nid cwt Dafydd Ross yw’r unig loches o’i bath ar fynydd Llanllechid. Ar gopa’r Bera safai cwt Jacob a fyddai’n gyrchfan i fugeiliaid ardal Aber a Llanfairfechan yn bennaf, ond a ddefnyddid o bryd i’w gilydd gan fugeiliaid Dyffryn Ogwen yn ogystal. Nid yw hanes y cwt hwn mor llewyrchus a chwt Dafydd Ross a bellach mae’n furddun er iddo roi degawdau o wasanaeth i hen fugeiliaid ucheldir y Carneddau.

Eglwys Coetmor

Nid cwt Dafydd Ross yw’r unig adeilad yn Nyffryn Ogwen sydd â chysylltiad uniongyrchol â mynyddoedd yr ardal. Mae gan gapel coffa Charles Donald Robertson ym mynwent yr Eglwys yng Nghoetmor gysylltiad llawer mwy syber na’r cwt disylw ar gopa Foel Grach. Ym mis Mawrth 1910 lladdwyd Charles  wrth iddo ddringo ar Glyder Fach ac adeiladwyd y capel syml, ond hynod deimladol, yn 1911 gan ei fam yn goffâd i’w mab. Bachgen o dras eglwysig tra enwog oedd Charles ac adwaenid ei daid a oedd yn un o brif bregethwyr yr Eglwys Anglicanaidd yn ei ddydd, Y Parch F.W. Robertson, fel ‘Robertson of Brighton’.

 

Byddai’n dda clywed gan ddarllenwyr am ragor o adeiladau sydd â chysylltiad uniongyrchol â mynyddoedd yr ardal.

Gwybodaeth gan Dafydd Jones, Fferm Coetmor, Bethesda a Wyn Roberts, Bryn Difyr, Tregarth.

Siet Llanllechid

Siet Llanllechid gan edrych tua’r gogledd

Siet Llanllechid gan edrych i gyfeiriad y de a’r drws cul sy’n fynedfa iddo

Does dim nodweddion arbennig yn diffinio siet (escheat) Llanllechid. Mae’n gae bychan  sydd wedi’i leoli y tu cefn i Dan Bryn ar gychwyn y llwybr troed drwy Gors Goch i Chwarel y Bryn. Caiff y cae ei amgylchynu gan waliau uchel ac mae mynedfa iddo drwy ddôr gul sydd dan glo. Ynddo carcharir defaid coll comin Llanllechid, a chyfrifoldeb y bugail mynydd yw edrych ar ei ôl. Ar un amser yr oedd parc siet llawer mwy wedi’i leoli ar y ffridd rhwng Tŷ’n Stabal a phentref Rachub. I’r cae hwn y cesglid defaid coll y mynydd i’w hadfer gan eu perchnogion tra byddai’r gweddill heb nod yn cael eu trosglwyddo i siet Llanllechid. Ar Hydref 29ain, diwrnod Ffair Llan, y byddai’r gweddill hwn yn cael eu gwerthu yn y sêl ‘siet’ arbennig, defod a oedd yn rhan o gyfrifoldeb gweinyddol hen bencadlys amaethyddol plwyf Llanllechid.

Cofnododd William Williams (1738-1817) yn ei arolwg o Sir Gaernarfon yn 1808, fod mwy na 4000 acer o dir plwyf Llanllechid yn gomin â hawl gan bob ffermwr yn y plwyf i bori ei anifeiliaid yn ddiwaharddiad arno. Mae’n amlwg fod hawl mor benagored o’i fath yn creu trafferthion ac yn 1846 sefydlwyd Pwyllgor Gwarchod Comin Llanllechid i lunio cyfundrefn ar gyfer diogelu’r comin. Penderfynwyd yn y pwyllgor cyntaf, a gynhaliwyd yn nhafarn y Red Lion yn Llanllechid, ar dri gorchymyn gwarchodol. Yn gyntaf, y rhoddid caniatâd i bob ffermwr gadw tair dafad i bob acer o’i ddaliadaeth yn y plwyf, ond y byddai’n rhaid i’r deiliad dalu dau swllt am bob dafad a fyddai dros y cyfri penodedig. Yn ail, cytunwyd na chai ffermwr yr hawl i ail osod ei gyfran ef o’r comin i ffermwr arall. Yn drydydd, penderfynwyd codi dirwy o ugain swllt y diwrnod ar dresmaswyr a fyddai’n torri brwyn ar y comin cyn y dydd cyntaf o Awst.

Erbyn mis Chwefror 1849 yr oedd yn amlwg fod buddiannau cymuned Llanllechid cymaint fel yr oedd gofyn am  swyddog arbennig i’w gwarchod, a phenderfyniad y pwyllgor oedd penodi ‘cwnstabl’ i warchod y plwyf, y cyntaf o’i fath yn hanes yr ardal mae’n debyg. Ymhlith ei ddyletswyddau yr oedd gwarchod y comin rhwng misoedd Ebrill a Medi rhag pobl a oedd yn niweidio’r borfa drwy dorri tywyrch. Disgwylid i’r cwnstabl ymweld â’r comin rhwng Penisarnant a chwarel Bryn Hafod y Wern ar nifer o amseroedd yn ystod yr wythnos ac roedd un ymweliad i ddigwydd ar nos Sadwrn pob wythnos. I’w gynorthwyo penderfynwyd penodi pymtheg o gwnstabliaid yn warchodwyr gwirfoddol o blith ffermwyr cymwys neu rai a fynnai gyfrannu at y gwaith. Gwnaethpwyd newid pellach yn 1852 pan benderfynwyd cyflogi gwarchodwr llawn amser i ofalu am fuddiannau’r comin yn unig. Telid wyth swllt a chwe cheiniog yr wythnos am ei wasanaeth ac roedd caniatâd iddo hefyd dderbyn yn ychwanegol hanner gwerth y defaid a oedd yn tresbasu ar y comin. Erbyn 1859 yr oedd cae tresbas wedi’i sefydlu ym mhentref Llanllechid ac roedd cynnig gerbron y dylid adeiladu tŷ i’r swyddog i ofalu am y cae. Mae’n amlwg fod costau cynnal y gyfundrefn yn troi yn faich erbyn chwedegau’r ganrif gyda chyflog y gwarchodwr bellach yn 14 swllt yr wythnos. Ym mis Chwefror 1861 penderfynwyd y dylid diddymu’r swydd yn gyfan gwbl, penderfyniad anymarferol oherwydd ddau fis yn ddiweddarach gorfu i’r pwyllgor ymddiried gwasanaeth gwarchod y comin i ofal wyth o ffermwyr gwirfoddol.

Yr hyn sy’n ddiddorol am holl drafodaethau’r pwyllgor yw diddordeb gwarcheidiol stad y Penrhyn yn y penderfyniadau. Er enghraifft, yn 1849 yr oedd hanner cyflog y gwarchodwr i’w dalu o goffrau Treth y Tlodion a’r hanner arall i’w warantu gan yr Arglwydd Penrhyn. Yn yr un modd yr oedd hanner pris cot y plismon, sef 20 swllt, i’w dalu gan y pwyllgor ac roedd cais i berchennog y stad dalu’r hanner arall. Ni basiwyd yr un penderfyniad heb fod arno yn gyntaf sêl bendith rheolwr stad y Penrhyn, boed hwnnw yn Mr Wyatt neu Mr Ironmonger, er mewn gwirionedd, penderfyniadau ynghylch tir y Goron ac nid perchnogaeth y Penrhyn oedd dan drafodaeth.

Gwybodaeth – Cofnodion Pwyllgor Gwarchod Comin Llanllechid – drwy law Edgar Roberts, Llanfairpwll.

Ffynhonnell

Jones, Emyr Gwynne. 1973. ‘A Survey of the ancient and present state of the county of Caernarvon, by William Williams (Part 2’). Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon 34. tt. 112-162