Pentref Llanllechid

Pentref Llanllechid yn 1845 – manylyn o Fap y Degwm

Pentref Llanllechid yn 1768 – manylyn o Arolwg y Penrhyn 1768, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol 2944. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor

Yr oedd gan bentref Llanllechid ei ddyletswyddau lled statudol, yn codi’n benodol o’i gysylltiadau yn gwarchod buddiannau’r plwyf. Gorchwyl pwysig oedd cynnal cyfraith a threfn y plwyf. Yn Llanllechid y lleolwyd y cyffion (stocks) i garcharu troseddwyr, oedd â’i safle ar lain o dir dros y ffordd i fynedfa’r eglwys. Yn 1849 penderfynodd aelodau Cymdeithas Gwarchod  Comin Llanllechid benodi cwnstabl i ddiogelu buddiannau’r plwyf, y swyddog cyntaf o’i fath yn hanes yr ardal mae’n debyg. Mae gwerth nodi manylion y penodiad yn dilyn cofnodion y pwyllgor a gyfarfu yn nhafarn y Red Lion  ym mis Chwefror 1849:

‘The list of 15 men qualified or willing to serve as constables were made out and it was further resolved to appoint a paid constable in this parish to reside in or near Bethesda whose duty will be to prosecute all notons or drunken persons especially on Sundays and to see if the Publicans do keep regular hours according to the law, and to keep a  close a inspection at Bethesda on the Quarry pay days and the week following and also on the first and last days of each month and also to watch and keep care of commons of the parish of Llanllechid and to report every one who may cut turf or injure its pasture to which purpose he must visit the said commons from Penisarnant wall to Bryn Quarry time a week during the month of April, May, June, July, August nnd September, one of his visits to be on Saturday evening in each week … his salary being fixed this day at fifteen pounds, seven pounds and ten shillings from the Poor Rates, Col. Pennant having kindly proposed to pay the other seven pounds and ten shillings. That the person is to be recommended to Mr Wyatt [goruchwyliwr Stad y Penrhyn] by the Parish Officer and Mr John Parry of Bethesda, if approved by him he will be accounted duly elected’.

Hen dafarn y Bull

Red Lion Llanllechid

Yn y cyfarfod nesaf cofnodwyd fod ugain swllt i’w gyfrannu at brynu cot i’r plismon ar yr amod fod Pennant hefyd yn cyfrannu’r un faint o arian. Un o gyfrifoldebau ychwanegol y pentref oedd cynnal rhai o sefydliadau’r plwyf. Yn y fynwent, er enghraifft, y lleolwyd y ddeiol garreg  a gyflwynwyd yn 1795 gan Dafydd Wilson, bardd ac ysgolfeistr lleol, i gadw amser cyn i fecanwaith y cloc ddiorseddu cyfrwng yr haul. Fel pencadlys amaethyddol yr ardal yr oedd gefail y gof yno yn gwasanaethu cyfres o’r ffermydd cyfagos – Corbri yn dair uned,  Bryn Eithin, Pant Hwfa a Talysarn; ar y cyrion ddau dyddyn Bryn Hafod y Wern, Sychnant, Mignant a Powls, ac yn ddiweddarach yn y ganrif ofynion chwareli Bryn Hafod y Wern a Than y Bwlch. Yn ogystal yr oedd yno weithdy saer coed at ofyn y gymdogaeth. Sefydliad pwysig arall oedd y parc escheat lle y dygid defaid colledig comin Llanllechid i’w carcharu hyd nes eu hadfer gan eu perchnogion, neu eu gwerthu yn y sêl ‘siet’ arbennig a oedd yn rhan o’r ffair gyflogi a gynhelid yn y pentref ar Hydref 29ain bob blwyddyn. Mae’n bur debyg fod y ddau sefydliad yn perthyn i gyfnod llawer cynharach na 1849 pan drafodwyd sefydlu’r ‘pinfold’ yn ffurfiol a chyflogi gwarchodwr llawn amser i ddiogelu’r comin.  Y Red Lion oedd man cyfarfod y pwyllgorau hyn a pha bentref arall yn Nyffryn Ogwen â phoblogaeth barhaol o brin wyth deg allai ymfalchïo mewn bod â dwy dafarn, y Red Lion a’r Bull.

Eglwys Llanllechid

Yno hefyd yr oedd eglwys y plwyf, y corff sefydliadol o’r canol oesoedd yr heriwyd ei awdurdod moesol pan sefydlodd y Methodistiaid Calfinaidd gapel Peniel yn y pentref ym 1827. Erbyn 1864 roedd  gan y capel mawr 327 o gymunwyr tra bo 204 yn unig yn yr eglwys, buddugoliaeth foesol i Ymneilltuaeth os yw cyfrifo nifer yn bwysicach na mesur cred. Ac ar ochr arall y geiniog rhaid nodi mai yn Llanllechid y lleolwyd talwrn ymladd ceiliogod y plwyf ar safle sydd bellach yn anhysbys, tra bo Tŷ’r Ffeltiwr, murddun bychan dinod ar gychwyn y ffordd i Fryn Hafod y Wern, yn bragu cwrw answyddogol i ddisychedu’r plwyfolion. Ac wrth borth yr eglwys yr oedd lleoliad deiol yr haul, y teclyn carreg effeithiol a gyflwynwyd yn 1794 gan Dafydd Wilson, athro ysgol Llanllechid, i gofnodi’r amser i’r plwyfolion, cyfrwng yr hen fyd o bennu amser, a symbol o’r gorffennol ar drothwy croesawu dull y byd newydd o nodi amser drwy gyfrwng oriawr boced.

Capel Peniel

Sut mae dehongli’r uchod? Ymddengys mai swyddogaethau plwyfol y ffermwyr oedd gwneud y penderfyniadau gweinyddol, gyda chymeradwyaeth swyddogion a pherchennog stad y Penrhyn wrth gwrs. Ffermwyr oedd y cwnstabliaid gwirfoddol, er enghraifft, a hwy oedd yn pennu nifer o wasanaethau cymdeithaso. Roedd yr hen fyd amaethyddol yn rheoli gan arwain, yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, at dyndra rhwng cymdeithas fwy hamddenol y tir a chymdeithas fwy heriol diwydiant y chwareli, deuoliaeth sydd yn perthyn i fwy nag un ardal yng Ngwynedd hyd heddiw. Yr hyn sy’n ddiddorol o edrych ar gynllun pentref Llanllechid heddiw yw na newidiodd yn ei faint na’i gymeriad gwledig, a hynny er bod pentref diwydiannol cyfan a dwy chwarel lechi yn ei gysgodi ar y terfyn. Felly, hen werthoedd y byd gwledig gynhaliodd bentref Llanllechid drwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac mae sawr y byd hwnnw yn dal i aros yno er cymaint cyfnewidiadau’r oes bresennol. Mae bwlch dau gae rhwng y ddau bentref, Llanllechid a Rachub, ond mae mil a hanner o flynyddoedd o hanes yn eu rhannu – rhyfedd o fyd!

Gwybodaeth  bersonol gan Ieuan Wyn, Talgarreg, Ffordd Carneddi, Bethesda

Ffynonellau

Cofnodion Pwyllgor Gwarchod Comin Llanllechid – drwy law Edgar Roberts, Llanfairpwll.

E Namora Williams. 1985. Carneddog a’i deulu. Dinbych

Hafoty Famaeth a Hafoty Lowri

Ar ucheldir comin Llanllechid, dyffryn Afon Ffrydlas a chyrion y Carneddau yng nghymoedd Caseg a Llafar mae yno doreth o safleoedd sy’n perthyn i gyfnodau cynhanes a chyfnodau hanesyddol diweddarach. Olion cymdeithasau yn byw ar y cyrion sydd i’w gweld yn yr ardaloedd hyn yn defnyddio adnoddau’r ucheldir pan fyddai amgylchiadau economaidd, amgylcheddol, neu hyd yn oed boliticaidd, yn caniatáu. Credir, er enghraifft, fod yr ucheldir wedi ei boblogi yn ystod cyfnod yr Oes Efydd (2500-750 Cyn Crist) fel yr oedd prinder tir yn yr iseldir yn gorfodi  cymdeithasau, dan orfodaeth efallai, i ledu i diroedd ymylol llai ffrwythlon, onid i ymadael yng nghyfnod dilynol yr Oes Haearn (750 -45CC) wrth i’r adnoddau ddirywio dan bwysau newid  hinsawdd.

Mewn arolwg diweddar cofrestrodd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol fwy na 700 o safleoedd a nodweddion archaeolegol yn yr ardaloedd hyn, ond y broblem enfawr ydyw gosod y mwyafrif ohonynt yn eu cyd-destun hanesyddol cywir. Yn gyffredinol, dosberthir safleoedd a nodweddir gan adeiladau crwn i gyfnod cynhanes a chyn Rufeinig, tra perthyn safleoedd ac adeiladau sgwarog i gyfnodau ôl-Rufeinig, y Canol Oesoedd a chyfnod y Chwyldro Diwydiannol Diweddar, ond rhaid pwysleisio mai rhaniad cyffredinol iawn yw hwn. I’r categori cynhanes perthyn carneddau claddu, twmpathau llosgi cerrig, ac anheddau byw gyda nifer ohonynt wedi eu cysylltu â chaeau bychan a waliau cerrig isel sydd yn ymddangos heddiw fel petaent yn igam ogamu ar grwydr diamcan hyd  y gweunydd.

Prif nodwedd llawer o’r adeiladau o gyfnodau diweddarach yw eu bod yn ymddangos yn ddigyswllt a neilltuedig. Ystyrir fod canran uchel yn gorlannau neu yn ffaldiau, rhai yn sefydliadau dros dro, eraill yn fwy parhaol gyda chwt bychan neu loches yn gysylltiedig, ac eraill yn addasiadau o adeiladau cynharach, rhai o gyfnod cynhanes, at ddefnydd mwy perthnasol i’w cyfnod. Yn arolwg yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol cofnodir bod 94 safle corlan yn ucheldir Llanllechid a’r Carneddau ac maent oll yn rhan o economi fugeiliol a ddatblygodd oddeutu dechrau’r ddeunawfed ganrif. Ond mae hefyd olion o economi gynharach, a llai diffiniol, a ddatblygodd yn yr ardaloedd hyn, fel mewn rhannau eraill o Gymru,  yn ystod y 12fed ar 13eg ganrif. Seiliwyd yr economi ar ransio gwartheg a’i nodwedd amlycaf yw adeiladau hirsgwar sy’n amrywio rhwng deuddeg a 40 troedfedd mewn hyd a rhwng naw i ddeunaw troedfedd mewn lled. Maent wedi’u gwasgaru yn yr ucheldir ar uchder rhwng 600 a 1200 troedfedd. Ystyrir i’r adeiladau hyn wasanaethu fel hafotai  mewn cyfundrefn drawstrefa, ac fel yn yr Oes Efydd, awgrymir mai gwasgfa ar adnoddau yn yr iseldir oedd yn gyfrifol fod tiroedd ymylol yn yr ucheldir, a phorthiant gweunydd yr haf, yn cael eu defnyddio i fagu gwartheg. Cofnododd Pennant yn ei daith drwy Ogledd Cymru yn 1773-6 symudiad poblogaeth drawstrefol i’r ucheldir ond erbyn diwedd y ganrif peidiodd y drefn â bod.

Cynllun tŷ hir Mynydd Du yng Nghwm Caseg

Mae oddeutu deuddeg hafoty ar ffurf tai hirion yn yr ucheldir sy’n ffinio’r Carneddau, gyda saith enghraifft yn nyffryn Afon Caseg. Mae Hafoty Famaeth wedi ei lleoli ger tarddle Afon Ffrydlas ar uchder o 1700 troedfedd. Nodir y safle gan furiau trwchus ar sylfaen o feini mawr ac mae’r adeilad yn mesur 9 wrth 15 troedfedd. Adeiladwyd corlan ddiweddarach ym mhen de  orllewinol yr hafoty, ac mae’r enw yn awgrymu swyddogaeth yr adeilad fel meithrinfa i anifeiliaid. Y safle arall berthnasol yw Hafoty Lowri sydd wedi ei leoli i’r de o’r Gyrn ar uchder o 1500 troedfedd. Yno canfyddir adeilad mwy sgwarog sy’n mesur 15 troedfedd gyda’r muriau yn sefyll hyd at chwe throedfedd o uchder. Yn gyffredinol, adeiladwyd yr anheddau hirion i ddilyn yn hytrach na bod yn groes i’r llethr, ac mae ganddynt leoliad agos at ddŵr. Ychydig o’r safleoedd hyn a archwiliwyd yng Ngwynedd a’u prif nodwedd yw tlodi eu diwylliant materol  a dyddiad amhendant eu sefydlu, yn amrywio o’r Canol Oesoedd diweddar hyd at y ddeunawfed ganrif. Yn wreiddiol mae’n debyg fod gan y safleoedd hyn ledaeniad ehangach  yn yr iseldir yn ogystal ag yn yr ucheldir ond fod olion  yr iseldir wedi eu chwalu gan ddatblygiadau diweddarach. Ar y llaw arall, datblygodd rhai o’r safleoedd yn gynsail i rai o ffermydd cynnar yr ardal, yn arbennig felly’r rhai sydd ar y ffin rhwng y ddau amgylchfyd.

Cynllun adeiladau hirsgwar o gyfnod amhenodol ger Tan y Garth

Yng Nghiltwllan a Than y Garth, er enghraifft, mae adeiladau hirsgwar o gyfnod cynnar amhenodol yn amlwg yn sylfaenol i ddatblygiad y ffermydd hyn fel sefydliadau parhaol yn nhirlun ardal Gerlan a chyrion dyffrynnoedd y Carneddau. Cynrychiolwyr mwyaf adnabyddus yr economi hon oedd y porthmyn a fyddai’n gyrru’r gwartheg i’w gwerthu ym marchnadoedd Lloegr. Gadawodd y porthmyn eu marc ar Ddyffryn Ogwen mewn dau safle arbennig. Y cyntaf oedd Capel Ogwen yn aber afon Ogwen lle’r oedd safle derbyn y gwartheg wedi iddynt groesi i’r tir mawr o Fôn, i’w hail drefnu yno cyn cychwyn ar eu hynt. Mae’r ail safle, Tŷ Glas, ar y ffin rhwng Nant Ffrancon a Nant y Benglog, ac yno yr oedd y porthmyn yn ymgynnull gyda’u gyrroedd yn dilyn cwblhau rhan gyntaf eu taith wedi gadael glannau’r Fenai.

Mae gwaith ymchwil diweddar dan nawdd Cynllun y Carneddau a’r Parc Cenedlaethol yn debygol o gyfrannu’n sylweddol at ein gwybodaeth o archaeoleg ucheldir plwyf Llanllechid. Drwy ddulliau newydd o ddarganfod o’r awyr, megis LAIDAR, daw toreth o wybodaeth newydd ynghylch safleoedd a therfynau oedd gynt yn guddiedig dan orchudd o fawn a llystyfiant  Gyda gwybodaeth fanwl o’r fath daw cyfle i osod safleoedd fel yr hafotai yn eu gwir gyd-destun archaeolegol a hanesyddol a gweld, efallai, sut yr oeddynt yn cyd-gysylltu â’i gilydd i gynnal economi mewn amgylchedd ymylol oedd ar y gorau yn y Canol Oesoedd yn anodd a bregus. Megis ar gychwyn mae ail ddehongli cymdeithasau trawstrefa ucheldir y Carneddau, ac Eryri yn gyffredinol, a bydd rhyfeddodau i’w disgwyl o’r ymchwil a gyflwynir yn y blynyddoedd nesaf.

Ffynhonnell   

RCAMW. 1956 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 1 East. HMSO, London

The National Trust. 2010.  Historic Buildings, Sites and Monuments Record –  Carneddau, Glyderau, Moel Faban. Llandudno

Cilfodan

Dyma erthygl gan un o’n cyfranwyr gwadd gan Dafydd Fôn Williams

 Mae fferm Cilfodan yn ddaliad o dir yn Nyffryn Ogwen.Yn wahanol i’r rhan fwyaf o diroedd y dyffryn, fu hi erioed ym meddiant y Penrhyn, a phrofodd hynny o fudd mawr i un teulu. Yr oedd y fferm yn ymestyn o’r mynydd uwchlaw Tyddyn Sabel, i lawr ar hyd Ffrydlas, at y ffin â fferm Pant, yna Pen y Bryn, ac i lawr ar hyd ffin Pen y Bryn i lawr i Ogwan. Yr ochr arall yr oedd yn ffinio efo Cae Ifan Gymro, ac yna ar hyd ffin stad Coetmor i Ogwan.

Ceir sôn am ei thir yn 1627, pan yw rhenti nifer o diroedd  all in the township of Bodfeio’ yn cael eu prynu oddi wrth Syr Thomas Williams, Y Faenol am £244 gan Morris ap John ap Ieuan o gwmwd Dinorwig. Gan mai aelod o deulu Cochwillan oedd y Syr Thomas Williams a werthodd y rhenti, mae’n debyg mai perthyn i Gochwillan yr oedd tir Cilfodan yn wreiddiol. Yn ôl y ddogfen hon, y caeau dan sylw yw

Pant y Cledr, Cae’r Chwarel, Cae’r Fedw Bach( alias Cae Fedw Goch Uchaf, Cae’r Fedw Goch Isa, Cae’r Cyll, Cae’r Clochydd, Cae’r Sgubor, Cae Pen y Gaer, Cae’r Fuches Hen, Cae Maes y Gaer, Cae yr Wafen ( sic)  Goch, y Cae Bychan, Cae yr Achub, Cae Brest y Gaer, Cae’r Foty, y Ffridd Uchaf, y Ffridd Isaf

Mae’r enwau yn dangos yn amlwg mai tir Cilfodan yw’r rhan fwyaf, os nad y cyfan,  o’r caeau hyn. Mae Cae Clochydd yn parhau yma. Fwy na dwy ganrif yn ddiweddarach mae les yn cael ei rhoi ‘ on a parcel of land called Cae Clochydd, bounded on the south-east by the river Ffrydlas, and on the west by the road leading from Pencarneddi to Bont Uchaf’. Mae’n ddigon hawdd, felly, adnabod ffiniau’r tir sy’n cadw ei enw mewn rhes o dai yn y Carneddi heddiw, a hwnnw’n enw sy’n bodoli ers o leiaf pedair canrif. Mae’r caeau sy’n cyfeirio at ‘gaer’ hefyd yn amlwg yn rhan o dir y fferm bresennol. Mewn dogfen o 1859 sonnir am roi les  i Robert Prees of Cilyfodan ‘ for 60 years of lands called Pen y Gaer, Pen y Gaer Bach, part of cae Fuches Hen, and Cae Fuches Ganol’, ac yn 1861 rhoddir les arall ar ‘Cae Cyll, and Cae Fuches Hen’, Yr un tiroedd yw’r rhain â’r caeau a nodir yn nogfen 1627, ond eu bod, mewn sawl achos, wedi eu rhannu ymhellach. Nid oes reswm, mewn gwirionedd, i gymryd nad oedd yr holl caeau a nodir yn 1627 yn perthyn i Gilfodan.

Ar Chwefror 10fed, 1628, gwnaed cytundeb pellach rhwng y Morris ap John ap Richard o Ddinorwig a nodwyd gydag Owen ap William ap Richard,  sef  ‘ mortgage for a period of 500 years of a close of arable land, meadow, and pasture called y Kae Garrow abutting the river called afon Ogwen in the township of Bofaio’. Enw arall ar Pant y Cledr ( sef un o’r caeau a enwir yng nghytundeb 1627) oedd Cae Garw, ( ceir ‘Cae Garw alias Pant y Cledr’ mewn dogfen arall yn 1691 ) ac fe fu tai o’r enw Cae Garw a Phant y Cledr yng nghyffiniau Pen y Graig, sy’n lleoli’r cae ble mae rhan o Fethesda heddiw hwn.

Yn 1660, yr oedd Cilfodan, hefyd, yn amlwg wedi dod i feddiant  yr Owen ap William ap Richard o Fodfeio a nodwyd, oherwydd mae cofnod ohono ef, a’i wraig, Elisabeth yn rhoi i’w mab, Ellice Owen

‘ Gift of a messuage, tenement, and land called tythyn kil y fodan’ .

Mae’n debyg fod Cilfodan a Chae Garw yn ddau ddaliad gwahanol, gan fod cyfeiriadau at Gilfodan Uchaf a Chilfodan Isaf, gyda’r Isaf yn ymestyn i lawr at yr afon. Beth bynnag, mae’r caeau sy’n cael eu rhoi i Ellice yn gyffredinol yn rhai a enwir yn rhan uchaf Cilfodan wedi hynny. Yr hyn sydd fwyaf arwyddocaol am y weithred o roi’r tir i’r mab gan ei rieni yn 1660 yw fod y tir, am dros ddwy ganrif wedi hynny, yn aros  ym meddiant yr un teulu, sef teulu yr Ellice (Ellis)  Owen uchod, teulu y sefydlogodd eu cyfenw yn Ellis, ar ôl yr Ellice Owen hwn, mae’n debyg. Ellis fu’r teulu o ganol y 18fed ganrif ymlaen ( ar wahân i un gangen fu’n cyfnewid enw a chyfenw am ganrif wedyn ). Diddorol nodi, hefyd, ei bod yn ymddangos fod Owen yn enw ar fab, (hynaf, fel arfer),  y teulu bob cenhedlaeth wedi hynny.

Fel y nodwyd, erbyn 1691 mae’n sicr fod wedi dau ddaliad, gan fod dogfen ar gael sy’n cofnodi trosglwyddo rhan o dir Cilfodan gan Richard Rowlands a Henry Owen, Dologwen, i John Morris o Lanllechid fel gwaddol priodas. Awgryma enwau’r caeau a nodir mai’r rhan isaf Cilfodan yw hon. Diddorol iawn yw fod un cae yn 1691, fel yn 1627, yn cael ei enwi yn Cae Chwarel, sy’n gyfeiriad cynnar iawn at chwarelydda yn y dyffryn. Tybed ai dyma egin Chwarel Pantdreiniog, oedd i gyd ar dir yr hen Gilfodan?

Mae’n debyg yr arhosodd Cilfodan Uchaf yn nheulu Ellis ( er bod dogfen o 1733/34 y nodi fod y tir yn eiddo i Richard Williams, Kiltreflys, ‘yeoman’). Am Gilfodan Isaf, dengys treth tir 1792 fod gŵr o’r un enw â’r un a gafodd y tir ganrif ynghynt fel gwaddol priodas, John Morris, yn talu treth ar dir honno. Fodd bynnag, mae’n amlwg nad ef oedd y perchennog, gan fod fod Owen Ellis ( perchennog y Gilfodan Uchaf ) wedi prynu’r tir ddwy flynedd yn ddiweddarach, yn 1794, a hynny am £735, oddi wrth Maurice Jones, Gent, Bryn y Pin,  Gaerhun ( sef y Caerhun yn Nyffryn Conwy. Gyda llaw, wn i ddim a oedd Owen Ellis a Maurice Jones yn perthyn, ond, yn sicr, yn 1861, roedd ŵyr, neu or-wyr,  Owen Ellis, Owen arall, yn ffermio Bryn y Pin efo’i deulu ifanc). Beth bynnag oedd a wnelo yr ‘yeoman’ o Giltrefnus a’r lle yn 1733, mae’n amlwg mai’r Ellisiaid oedd yno o hyd, gan fod Owen Ellis yn talu treth tir ar Gilfodan Uchaf yn 1791, ac mae cyfeiriadau eraill at y teulu yng Nghilfodan yn y ddeunawfed ganrif. Mae’n debyg fod gan drefn forgeisi’r cyfnod, ac o fenthyca yn erbyn tir, rywbeth i’w wneud a hyn. Beth bynnag am hynny, yn 1794, unwyd yr holl diroedd o’r afon i’r mynydd ym mherchnogaeth yr Ellisiaid. Roedd y pryniant hwn yn un hynod o ffortunus, gan iddo ddod ar yr adeg gorau posibl, o safbwynt lleoliad y tiroedd, a thwf y diwydiant llechi yn Nyffryn Ogwen. Doedd Owen Ellis ei hun ddim  yn byw yng Nghilfodan, er bod perthnasau iddo yno, gan ei fod ef yn ffermio i lawr ger Traeth Lafan. ( Gweler yr erthygl ar Cefnfaes am fwy am yr Ellisiaid )

Cyn sôn am gyfraniad Cilfodan i ddatblygiad Bethesda, dylid cyfeirio at un ffaith diddorol arall. Chwaer i’r Owen Ellis a nodir uchod oedd Elizabeth Ellis, neu, fel yr adwaenid hi ar lafar, Betsan Ellis. Yn 1771 roedd hi’n ferch ifanc yn byw yng Nghilfodan. Roedd hi’n un o’r Anghydffurfwyr cyntaf yn yr ardal, yn Fedyddwraig, a chafodd ei bedyddio, yn ôl yr hanes, mewn ffynnon ar dir Cilfodan ( neu, mewn cyfeiriad arall, yn afon Ffrydlas, ar dir y fferm ). Nodir mai yn ei chartref hi y cafwyd y bregeth Anghydffurfiol gyntaf yn yr ardal, ond mae amheuaeth ai yng Nghilfodan, ai yn y Tyddyn Isaf, y bu hynny, gan iddi symud i Dyddyn Isaf o Gilfodan. Beth bynnag am y lleoliad, gwyddom y traddodwyd y bregeth cyn 1785, gan i Betsan Ellis ymfudo i Ogledd America y flwyddyn honno.

Yn ôl at Owen Ellis, Chilfodan. Fe unodd ef diroedd y ddwy Gilfodan rhyw ddeng mlynedd wedi i Pennant uno’r gweithfeydd bychain annibynnol ar Gae Braich y Cafn. A brynodd o Gilfodan Isaf oherwydd ei fod yn rhagweld y dyfodol, neu am ei fod am fwy o dir? Pwy a ŵyr? Beth bynnag, fe brofodd yn bryniant hynod o ffodus iddo ef, a’i ddisgynyddion. Yn 1815/16 gwelwyd fod angen capel Methodistaidd mawr yn yr ardal, ac fe roddodd Owen Ellis brydles o gan mlynedd ar dir Cilfodan i adeiladu Capel Carneddi arno, a symudodd cynulleidfa fechan capel Rachub yno. Datblygodd Capel Carneddi yn fam eglwys holl gapeli Methodistaidd yr ardal. Cafodd £15 am y les, gydag ardreth blynyddol o £2.  Ar ôl 1815, y mae stryd fawr Bethesda, hefyd, yn datblygu, ac mae hon, i gyd o Gapel Bethesda ( codwyd 1820 ) i lawr at waelod y stryd, ar dir Cilfodan.

Erbyn canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, mae fferm Cilfodan yn prysur ddadfeilio, oherwydd fod datblygiad Chwarel Cae Braich y Cafn wedi golygu twf mawr ardal Bethesda. Yng Nghyfrifiad 1841, gwelir fod na 88 o bobl yn byw mewn 44 o dai yn Llidiart y Gwenyn, ar dir Cilfodan.  Yn 1862, roedd teulu’r Ellisiaid yn derbyn rhent o rhwng £2 a £30 punt y flwyddyn am  y tai hyn. Hyd at 60au’r ganrif gwelir nifer helaeth o ddogfennau cyfreithiol sy’n dangos datblygiad Carneddi a Bethesda, a chynnydd eithriadol yng nghyfoeth yr Ellisiaid. Er enghraifft,  Chwefror 26, 1857, rhoddwyd les am 34 mlynedd ar

‘ a parcel of land adjoining the road from Llanllechid to Carneddi, formerly part of a field called Llain y Tu uchaf i’r Ffordd, which was in turn called Cilyfodan’

er mwyn codi tri thŷ arno. Dim ond un o nifer  helaeth tebyg yw’r ddogfen hon.

Yn Nhachwedd yr un flwyddyn gwelir cytundeb rhwng Owen Ellis a Thomas Morris a John Roberts o Bantdreiniog, a Robert Griffith o Fethesda, ‘Grocer ‘

‘Draft lease for 51 years of certain lands called Tan y Ffordd, formerly part of Cilfoden Farm’

ar rent o £30 y flwyddyn gyntaf, a £60 y flwyddyn bob blwyddyn wedi hynny. Mae’r lleoliad, natur yr ymgymerwyr, a maint y rhent, yn awgrymu’n gryf iawn mai les i ddatblygu Chwarel Pantdreiniog yw hon.

Erbyn yr 1860au yr oedd Cilfodan Isaf, fwy neu lai, wedi diflannu’n gyfangwbl o dan y datblygiad trefol newydd o dai, siopau, swyddfeydd, a mannau busnes eraill a dyfasai yn sgil datblygiad Chwarel Cae. Ar ei thir y codwyd y Stryd Fawr bron i gyd, yr holl dai y ddwy ochr i’r stryd, a’r mwyafrif llethol o’r hyn oedd yn Fethesda a’r Carneddi, Bont Uchaf, Cae Star, Penygraig, Bryntirion, a nifer o dai bychain a elwid yn Twr Tewdws, nad oes, bellach ond un yn aros, sef Twr.

Erys Cilfodan ( Uchaf ) yn fferm hyfyw, ond gorwedd ei thir bellach rhwng ffordd Carneddi a’r mynydd. Gellir parhau i adnabod nifer o’r caeau o’u henwau dros dair canrif yn ôl. Fodd bynnag, mae gweddill ei chaeau o dan dai, ac o dan yr hen chwarel – bellach wedi ei llenwi – ambell un yn dal i gadw cof o gaeau’r fferm yn 1627 ac 1691

Ffynonellau

Dogfennau yn archifdy Prifysgol Bangor

Dogfennaeth Stad y Penrhyn

Map o diroedd y Penrhyn 1768

Hanes Methodistiaeth Arfon  Hobley

Cofnodion Cyfrifiad 1841, 1851, 1861, 1871

Cilfodan

Dyma erthygl gan Dei Fôn Williams, un o’n cyfrannwyr gwadd, gyda diolch iddo.

Mae fferm Cilfodan yn ddaliad o dir yn Nyffryn Ogwen. Yn wahanol i’r rhan fwyaf o diroedd y dyffryn, fu hi erioed ym meddiant y Penrhyn, a phrofodd hynny o fudd mawr i un teulu. Yr oedd y fferm yn ymestyn o’r mynydd uwchlaw Tyddyn Sabel, i lawr ar hyd Ffrydlas, at y ffin â fferm Pant, yna Pen y Bryn, ac i lawr ar hyd ffin Pen y Bryn i lawr i Ogwan. Yr ochr arall yr oedd yn ffinio efo Cae Ifan Gymro, ac yna ar hyd ffin stad Coetmor i Ogwan.

Ceir sôn am ei thir yn 1627, pan yw rhenti nifer o diroedd  all in the township of Bodfeio’ yn cael eu prynu oddi wrth Syr Thomas Williams, Y Faenol am £244 gan Morris ap John ap Ieuan o gwmwd Dinorwig. Gan mai aelod o deulu Cochwillan oedd y Syr Thomas Williams a werthodd y rhenti, mae’n debyg mai perthyn i Gochwillan yr oedd tir Cilfodan yn wreiddiol. Yn ôl y ddogfen hon, y caeau dan sylw yw

Pant y Cledr, Cae’r Chwarel, Cae’r Fedw Bach( alias Cae Fedw Goch Uchaf, Cae’r Fedw Goch Isa, Cae’r Cyll, Cae’r Clochydd, Cae’r Sgubor, Cae Pen y Gaer, Cae’r Fuches Hen, Cae Maes y Gaer, Cae yr Wafen ( sic)  Goch, y Cae Bychan, Cae yr Achub, Cae Brest y Gaer, Cae’r Foty, y Ffridd Uchaf, y Ffridd Isaf

Mae’r enwau yn dangos yn amlwg mai tir Cilfodan yw’r rhan fwyaf, os nad y cyfan,  o’r caeau hyn. Mae Cae Clochydd yn parhau yma. Fwy na dwy ganrif yn ddiweddarach mae les yn cael ei rhoi ‘ on a parcel of land called Cae Clochydd, bounded on the south-east by the river Ffrydlas, and on the west by the road leading from Pencarneddi to Bont Uchaf’. Mae’n ddigon hawdd, felly, adnabod ffiniau’r tir sy’n cadw ei enw mewn rhes o dai yn y Carneddi heddiw, a hwnnw’n enw sy’n bodoli ers o leiaf pedair canrif. Mae’r caeau sy’n cyfeirio at ‘gaer’ hefyd yn amlwg yn rhan o dir y fferm bresennol. Mewn dogfen o 1859 sonnir am roi les  i Robert Prees of Cilyfodan ‘ for 60 years of lands called Pen y Gaer, Pen y Gaer Bach, part of cae Fuches Hen, and Cae Fuches Ganol’, ac yn 1861 rhoddir les arall ar ‘Cae Cyll, and Cae Fuches Hen’, Yr un tiroedd yw’r rhain a’r caeau a nodir yn nogfen 1627, ond eu bod, mewn sawl achos, wedi eu rhannu ymhellach. Nid oes reswm, mewn gwirionedd, i gymryd nad oedd yr holl gaeau a nodir yn 1627 yn perthyn i Gilfodan.

Ar Chwefror 10fed, 1628, gwnaed cytundeb pellach rhwng y Morris ap John ap Richard o Ddinorwig a nodwyd gydag Owen ap William ap Richard,  sef  ‘ mortgage for a period of 500 years of a close of arable land, meadow, and pasture called y Kae Garrow abutting the river called afon Ogwen in the township of Bofaio’. Enw arall ar Pant y Cledr ( sef un o’r caeau a enwir yng nghytundeb 1627) oedd Cae Garw, ( ceir ‘Cae Garw alias Pant y Cledr’ mewn dogfen arall yn 1691 ) ac fe fu tai o’r enw Cae Garw a Phant y Cledr yng nghyffiniau Pen y Graig, sy’n lleoli’r cae ble mae rhan o Fethesda heddiw hwn.

Yn 1660, yr oedd Cilfodan, hefyd, yn amlwg wedi dod i feddiant  yr Owen ap William ap Richard o Fodfeio a nodwyd, oherwydd mae cofnod ohono ef, a’i wraig, Elisabeth yn rhoi i’w mab, Ellice Owen

‘ Gift of a messuage, tenement, and land called tythyn kil y fodan’ .

Mae’n debyg fod Cilfodan a Chae Garw yn ddau ddaliad gwahanol, gan fod cyfeiriadau at Gilfodan Uchaf a Chilfodan Isaf, gyda’r Isaf yn ymestyn i lawr at yr afon. Beth bynnag, mae’r caeau sy’n cael eu rhoi i Ellice yn gyffredinol yn rhai a enwir yn rhan uchaf Cilfodan wedi hynny. Yr hyn sydd fwyaf arwyddocaol am y weithred o roi’r tir i’r mab gan ei rieni yn 1660 yw bod y tir, am dros ddwy ganrif wedi hynny, yn aros  ym meddiant yr un teulu, sef teulu yr Ellice (Ellis)  Owen uchod, teulu y sefydlogodd eu cyfenw yn Ellis, ar ôl yr Ellice Owen hwn, mae’n debyg. Ellis fu’r teulu o ganol y 18fed ganrif ymlaen ( ar wahân i un gangen fu’n cyfnewid enw a chyfenw am ganrif wedyn ). Diddorol nodi, hefyd, ei bod yn ymddangos fod Owen yn enw ar fab, (hynaf, fel arfer),  y teulu bob cenhedlaeth wedi hynny.

Fel y nodwyd, erbyn 1691 mae’n sicr fod wedi dau ddaliad, gan fod dogfen ar gael sy’n cofnodi trosglwyddo rhan o dir Cilfodan gan Richard Rowlands a Henry Owen, Dologwen, i John Morris o Lanllechid fel gwaddol priodas. Awgryma enwau’r caeau a nodir mai’r rhan isaf Cilfodan yw hon. Diddorol iawn yw fod un cae yn 1691, fel yn 1627, yn cael ei enwi yn Cae Chwarel, sy’n gyfeiriad cynnar iawn at chwarelydda yn y dyffryn. Tybed ai dyma egin Chwarel Pantdreiniog, oedd i gyd ar dir yr hen Gilfodan?

Mae’n debyg yr arhosodd Cilfodan Uchaf yn nheulu Ellis ( er bod dogfen o 1733/34 y nodi fod y tir yn eiddo i Richard Williams, Kiltreflys, ‘yeoman’). Am Gilfodan Isaf, dengys treth tir 1792 fod gŵr o’r un enw a’r un a gafodd y tir ganrif ynghynt fel gwaddol priodas, John Morris, yn talu treth ar dir honno. Fodd bynnag, mae’n amlwg nad ef oedd y perchennog, gan fod Owen Ellis (perchennog y Gilfodan Uchaf ) wedi prynu’r tir ddwy flynedd yn ddiweddarach, yn 1794, a hynny am £735, oddi wrth Maurice Jones, Gent, Bryn y Pin,  Gaerhun ( sef y Caerhun yn Nyffryn Conwy. Gyda llaw, wn i ddim a oedd Owen Ellis a Maurice Jones yn perthyn, ond, yn sicr, yn 1861, roedd ŵyr, neu or-ŵyr,  Owen Ellis, Owen arall, yn ffermio Bryn y Pin efo’i deulu ifanc). Beth bynnag oedd a wnelo yr ‘yeoman’ o Giltrefnus a’r lle yn 1733, mae’n amlwg mai’r Ellisiaid oedd yno o hyd, gan fod Owen Ellis yn talu treth tir ar Gilfodan Uchaf yn 1791, ac mae cyfeiriadau eraill at y teulu yng Nghilfodan yn y ddeunawfed ganrif. Mae’n debyg fod gan drefn forgeisi’r cyfnod, ac o fenthyca yn erbyn tir, rywbeth i’w wneud a hyn. Beth bynnag am hynny, yn 1794, unwyd yr holl diroedd o’r afon i’r mynydd ym mherchnogaeth yr Ellisiaid. Roedd y pryniant hwn yn un hynod o ffortunus, gan iddo ddod ar yr adeg gorau posibl, o safbwynt lleoliad y tiroedd, a thwf y diwydiant llechi yn Nyffryn Ogwen. Doedd Owen Ellis ei hun ddim  yn byw yng Nghilfodan, er bod perthnasau iddo yno, gan ei fod ef yn ffermio i lawr ger Traeth Lafan. ( Gweler yr erthygl ar Cefnfaes am fwy am yr Ellisiaid ).

Cyn sôn am gyfraniad Cilfodan i ddatblygiad Bethesda, dylid cyfeirio at un ffaith ddiddorol arall. Chwaer i’r Owen Ellis a nodir uchod oedd Elizabeth Ellis, neu, fel yr adwaenid hi ar lafar, Betsan Ellis. Yn 1771 roedd hi’n ferch ifanc yn byw yng Nghilfodan. Roedd hi’n un o’r Anghydffurfwyr cyntaf yn yr ardal, yn Fedyddwraig, a chafodd ei bedyddio, yn ôl yr hanes, mewn ffynnon ar dir Cilfodan ( neu, mewn cyfeiriad arall, yn afon Ffrydlas, ar dir y fferm ). Nodir mai yn ei chartref hi y cafwyd y bregeth Anghydffurfiol gyntaf yn yr ardal, ond mae amheuaeth ai yng Nghilfodan, ai yn y Tyddyn Isaf, y bu hynny, gan iddi symud i Dyddyn Isaf o Gilfodan. Beth bynnag am y lleoliad, gwyddom y traddodwyd y bregeth cyn 1785, gan i Betsan Ellis ymfudo i Ogledd America y flwyddyn honno.

Yn ôl at Owen Ellis, Cilfodan. Fe unodd ef diroedd y ddwy Gilfodan rhyw ddeng mlynedd wedi i Pennant uno’r gweithfeydd bychain annibynnol ar Gae Braich y Cafn. A brynodd o Gilfodan Isaf oherwydd ei fod yn rhagweld y dyfodol, neu am ei fod am fwy o dir? Pwy a ŵyr? Beth bynnag, fe brofodd yn bryniant hynod o ffodus iddo ef, a’i ddisgynyddion. Yn 1815/16 gwelwyd fod angen capel Methodistaidd mawr yn yr ardal, ac fe roddodd Owen Ellis brydles o gan mlynedd ar dir Cilfodan i adeiladu Capel Carneddi arno, a symudodd cynulleidfa fechan capel Rachub yno. Datblygodd Capel Carneddi yn fam eglwys holl gapeli Methodistaidd yr ardal. Cafodd £15 am y les, gydag ardreth flynyddol o £2.  Ar ôl 1815, y mae stryd fawr Bethesda, hefyd, yn datblygu, ac mae hon, i gyd o Gapel Bethesda ( codwyd 1820 ) i lawr at waelod y stryd, ar dir Cilfodan.

Erbyn canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, mae fferm Cilfodan yn prysur ddadfeilio, oherwydd bod datblygiad Chwarel Cae Braich y Cafn wedi golygu twf mawr ardal Bethesda. Yng Nghyfrifiad 1841, gwelir fod yna 88 o bobl yn byw mewn 44 o dai yn Llidiart y Gwenyn, ar dir Cilfodan.  Yn 1862, roedd teulu’r Ellisiaid yn derbyn rhent o rhwng £2 a £30 punt y flwyddyn am  y tai hyn. Hyd at 60au’r ganrif gwelir nifer helaeth o ddogfennau cyfreithiol sy’n dangos datblygiad Carneddi a Bethesda, a chynnydd eithriadol yng nghyfoeth yr Ellisiaid. Er enghraifft,  Chwefror 26, 1857, rhoddwyd les am 34 mlynedd ar

‘ a parcel of land adjoining the road from Llanllechid to Carneddi, formerly part of a field called Llain y Tu uchaf i’r Ffordd, which was in turn called Cilyfodan’

er mwyn codi tri thŷ arno. Dim ond un o nifer  helaeth tebyg yw’r ddogfen hon. Yn Nhachwedd yr un flwyddyn gwelir cytundeb rhwng Owen Ellis a Thomas Morris a John Roberts o Bantdreiniog, a Robert Griffith o Fethesda, ‘Grocer ‘

‘Draft lease for 51 years of certain lands called Tan y Ffordd, formerly part of Cilfoden Farm’

ar rent o £30 y flwyddyn gyntaf, a £60 y flwyddyn bob blwyddyn wedi hynny. Mae’r lleoliad, natur yr ymgymerwyr, a maint y rhent, yn awgrymu’n gryf iawn mai les i ddatblygu Chwarel Pantdreiniog yw hon.

Erbyn yr 1860au yr oedd Cilfodan Isaf, fwy neu lai, wedi diflannu’n gyfan gwbl o dan y datblygiad trefol newydd o dai, siopau, swyddfeydd, a mannau busnes eraill a dyfasai yn sgil datblygiad Chwarel Cae. Ar ei thir y codwyd y Stryd Fawr bron i gyd, yr holl dai y ddwy ochr i’r stryd, a’r mwyafrif llethol o’r hyn oedd ym Methesda a’r Carneddi, Bont Uchaf, Cae Star, Penygraig, Bryntirion, a nifer o dai bychain a elwid yn Twr Tewdws, nad oes, bellach ond un yn aros, sef Twr.

Erys Cilfodan ( Uchaf ) yn fferm hyfyw, ond gorwedd ei thir bellach rhwng ffordd Carneddi a’r mynydd. Gellir parhau i adnabod nifer o’r caeau o’u henwau dros dair canrif yn ôl. Fodd bynnag, mae gweddill ei chaeau o dan dai, ac o dan yr hen chwarel – bellach wedi ei llenwi – ambell un yn dal i gadw cof o gaeau’r fferm yn 1627 ac 1691

Ffynonellau

Dogfennau yn archifdy Prifysgol Bangor

Dogfennaeth Stad y Penrhyn

Map o diroedd y Penrhyn 1768

Hanes Methodistiaeth Arfon  Hobley

Cofnodion Cyfrifiad 1841, 1851, 1861, 1871

Cwt Mochyn Maes Caradog

Cwt mochyn Maes Caradog

Dyma gyfraniad gan un o’n cyfranwyr gwadd, Dafydd Fôn Williams

Pan ydym yn meddwl am adeilad rhestredig, rydym yn dueddol o feddwl am gestyll, a phalasau, ynghyd ag eglwysi cadeiriol mawreddog o oes a fu. Ond nid dyna’r achos o bell ffordd: erbyn hyn mae bron popeth sydd o ddiddordeb hanesyddol yn rhestredig, ac yn cael eu hamddiffyn. Gall hyn gynnwys unrhyw beth, o gastell i gwt, ac o deml i ffens grawiau.  Yn gyffredinol, mae dau fath o wrthrych yn rhestredig. Yn gyntaf, ceir y pethau rheiny sy’n unigryw, megis Castell Penrhyn, Pont Menai, neu Dŷ John Iorc, ac yn ail, ac yn llawer mwy niferus, ceir y gwrthrychau hynny sy’n cynrychioli eu math, megis ffens grawiau ym Mynydd Llandygái, neu restai Bryn Eglwys. Perthyn i’r ail ddosbarth hwn y mae testun y nodyn hwn.

Er bod sawl mochyn wedi byw mewn castell, a phlas, cartref yr anifail ei hun yw’r adeilad rhestredig dan sylw, a hwnnw’n gartref i fochyn, neu foch, Maes Caradog yn Nant Ffrancon. Yn wir, mae’r rhan fwyaf o adeiladau Maes Caradog yn rhestredig, ond am y twlc y soniwn ni. Does dim yn arbennig ynddo, mwy nag oedd yn y moch a breswyliai ynddo; fe’i rhestrwyd yn syml am ei fod yn gynrychioladol o ran o adeiladau pob fferm o ganol y 19 ganrif ymlaen, ac wedi eu hadeiladu i batrwm cyffredin.

Mae hanes hir i gadw moch yn Ewrop, er mai yn Tsieina y’u dofwyd ac y’u magwyd gyntaf, rai miloedd o flynyddoedd yn ôl. Yma yng Nghymru, yr oedd moch yn anifeiliaid cyffredin, yn cael eu cadw mewn haid, gyda’r meichiad (bugail moch ) yn eu gwarchod. Yn ôl y chwedl, meichiaid Matholwch oedd y rhai cyntaf i weld Bendigeidfran yn ei brasgamu hi ar draws y môr i ddial camwri ei chwaer, Branwen, a hwch o Nantlle a ddarganfu Lleu Llaw Gyffes, pan drowyd hwnnw yn eryr wrth geisio ei ladd. Yma, yn Nyffryn Ogwen, roedd moch fil o flynyddoedd yn ôl, canys roedd corlan iddynt yng Nghororion, gan fod yr enw yn deillio o Greu ( = corlan foch ) wyrion rhywun neu’i gilydd. Roedd y mochyn yn anifail hawdd iawn ei gadw, a hynny i bobl gyffredin, gan nad oedd angen tir arno, fel gwartheg ac ati. Os am fynd allan, gellid ei droi allan i dir comin i rychu a thyrchu, dim ond ei gadw i mewn yn y nos, rhag anifeiliaid rheibus – a dyna fyddai pwrpas y ‘creu’ . Roedd moch yn arbennig, hefyd, am eu gallu i fwyta mes, sy’n wenwyn pur i’r rhan fwyaf o greaduriaid. I’r hen Gymry, Gŵyl Ieuan y Moch, a ddethlid ar 29 Awst, oedd y dyddiad cyntaf pan fyddai’n gyfreithlon rhedeg moch yn y coed i’w pesgi ar fes. Efallai mai dyna darddiad enw Parc Moch yn Llanllechid, sef coedlan i yrru moch iddi ar y cyfnod penodol.

Erbyn heddiw, peth prin iawn yw gweld mochyn (pedeircoes ) ar unrhyw fferm, oni bai ei bod yn arbenigo mewn magu’r creadur arbennig hwn, ond am ganrif a mwy rhwng canol y 19eg ganrif a chanol yr 20fed ganrif, roedd moch yn rhan hanfodol o economi cefn gwlad. Roedd twlc mochyn ar bob fferm a thyddyn, ac mae enghreifftiau o sawl tŷ moel ( = tŷ heb ddim ond gardd ynghlwm wrtho) yn cadw mochyn,  a hynny yng nghanol trefi a phentrefi. Roedd twlc mochyn mewn libart sawl tŷ cynnar yn Nyffryn Ogwen. Mae ambell enghraifft wedi ei gofnodi , cyn dyfodiad Byrddau Iechyd Cyhoeddus a Chynghorau Trefol a Sirol, o unigolion yn cadw mochyn i mewn yn y tŷ, hyd yn oed. Tua 1890, fe safodd y nofelydd Daniel Owen etholiad ar gyfer Cyngor Tref yr Wyddgrug, ac un o’i brif bolisïau oedd gwrthwynebu cynlluniau’r Cyngor i atal trigolion y dref rhag cadw mochyn mewn twlc yn yr ardd.

Daeth y mochyn yn greadur hynod o gyffredin o chwarter cyntaf y 19eg ganrif ymlaen, yn bennaf, oherwydd gwelliannau mewn bridio moch, a ddatblygodd o fod yn greaduriaid main, heb lawer o gig arnynt, i fod yn anifeiliaid tew, cigog, brasterog. Roeddynt yn anifeiliaid hawdd iawn eu cadw, yn bwyta popeth, yn gig a llysiau, yn wir, unrhyw beth oedd dros ben ar ffarm a thyddyn – crwyn tatws, sgim llefrith, unrhyw beth.

Roedd marchnad fawr i gig y mochyn, yn enwedig yn ninasoedd Cymru a Lloegr, a datblygwyd economi, gyda phorthmyn moch lluosog yn rhan o’r rhwydwaith lleol. Amrywiai’r rhain o borthmyn oedd yn prynu yn lleol a gyrru i’r dinasoedd, i rai oedd yn prynu moch bach i ail-lenwi twlc oedd wedi ei wagio i’r farchnad. Bu datblygiad y rhwydwaith drenau yn ail chwarter y 19eg ganrif, hefyd, yn gymorth i’r fasnach foch, gan y gellid, yn awr, yrru llwythi ohonynt yn gyflym o’r wlad i ddinasoedd mawr Prydain.

Roedd, o leiaf, un mochyn, yn cael ei ladd yn flynyddol ar bob fferm ar gyfer ei gig, gan ei fod, wedi ei halltu, yn gallu parhau dros y gaeaf, mewn oes di-rewgell. Roedd diwrnod lladd mochyn yn achlysur pwysig yng nghalendr y byd amaethyddol. Roedd y mochyn yn arbennig iawn, hefyd, oherwydd bod defnydd i bob rhan o’i gorff; yn wir, dywedid y defnyddid “pob rhan o’r mochyn heblaw’r wich.”

I dyddynnwr, ac ambell berchen tŷ moel, roedd defnydd arall pwysig i’r mochyn, sef i dalu rhent. Fe’i pesgid, ac fe’i gwerthid, a hynny tua chyfnod talu’r rhent blynyddol. Weithiau, byddai’n mynd yn fain ar ambell dyddynnwr ar ganol blwyddyn, a byddai’n rhaid gwerthu’r mochyn er mwyn clirio rhyw gost arall. Adeg talu’r rhent, wedyn, ni fyddai mochyn, ac ni fyddai modd ei dalu, a dyna darddiad y dywediad fod yr hwch wedi mynd trwy’r siop, sef wedi ei gwerthu cyn pryd, gan adael dim ar ôl i dalu’r rhent.

Twlc Maes Caradog

A dyma ddychwelyd at gwt mochyn Maes Caradog, un o ddwsinau ar ddwsinau o rai cyffelyb yn Nyffryn Ogwen. Cafodd ei adeiladu, gan Stad Penrhyn, y landlord, yn niwedd y 19eg ganrif, yn gwt dwbl ar gyfer dwy hwch a dwy dorllwyth, neu rhyw ddeg o foch tewion. Mae’n dilyn patrwm generig oedd gan y stad, ac mae cynlluniau ar gyfer adeiladu cwt mochyn ym mhapurau’r Penrhyn yn Archifdy’r Brifysgol. Yn nechrau’r 1960au, fodd bynnag, fe addaswyd un rhan o gwt Maes Caradog ar gyfer creu pwll trochi defaid; roedd hyn yn adlewyrchu’r diwedd fu i fagu moch wedi canol y ganrif honno. Mae’n adeilad cadarn, o gerrig rwbel, gyda tho llechi iddo, a llechi awyru yn ei grib. Mae iddo gwt ar gyfer cysgod, rhywbeth hanfodol i fochyn, gan fod ei groen yn gallu llosgi’n hawdd mewn haul cryf ( dyna sy’n egluro natur mochyn i rowlio mewn mwd a baw – amddiffyn ei groen y mae, nid bod yn fudr, fel y gred naturiol! ). Mae’r cowt bach y tu allan wedi ei wneud o gerrig graean, ac mae llefydd bwydo yn y wal flaen.

A dyna ni, cartref i frenin – o fochyn beth bynnag!

Enwau Caeau Dyffryn Ogwen

Dosbarthiad enwau DO ar fap digidol Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru drwy ganiatâd a charedigrwydd Rhian Parry, Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru

Mae pob enw ar gae yn hwyluso tasg y perchennog yn trefnu gwaith dyddiol y fferm neu’r tyddyn yn llwyddiannus, ond mae’r enwau hefyd yn ddrych i etifeddiaeth ardal a’i threftadaeth. Ym Mhrydain byth ers i drefn amaethyddol y Neolithig chwe mil o flynyddoedd yn ôl ddechrau rhannu’r amgylchfyd gwyllt yn gyfres o unedau trefnus caeedig, megis caeau, felly hefyd y daeth y rheidrwydd i gyfeirio atynt yn unigol gydag enw. Ac mae’r enwau, fel ffurf ffisegol y caeau, wedi gorfod newid dros y canrifoedd yn ymateb i gyfnewidiadau mewn dulliau amaethu, datblygiadau economaidd, gofynion statudol y llywodraeth neu reol y tirfeddianwyr, ac mae’r enwau gan amlaf yn adlewyrchu’r newidiadau hyn.  Ond tra bod y newydd yn disgrifio’r presennol erys rhai enwau o’r hen, hen amser.

Gellir dosbarthu enwau caeau i fras gategorïau syml – categori lleoliad, megis ‘cae dan beudy’ neu ‘cae pella’; categori eu defnydd megis’ buarth yr ŵyn’ neu ‘gweirglodd y tro’; categori disgrifiadol megis ‘boncen eithin’ neu ‘talwrn y rhedyn’; categori enwau personol megis – ‘cae Rhys Powel’ neu ‘tyddyn Morfydd uchaf’; ac yn olaf caeau ag enwau anghyffredin arnynt, megis ‘ cae gwrnog’, ‘bichd’,  ‘pedair llathen’, ‘cae cyd’ neu ‘dalar bengam’, i enwi ond ychydig.

Wrth bwyso a mesur cofnod enwau caeau ardal Dyffryn Ogwen heddiw, sydd bellach yn rhestr o dros fil o enwau, ychydig iawn o eiriau anghyffredin a berthyn iddi.  Caiff ei nodweddu yn bennaf gan amledd enwau lleoliad a defnydd sydd, ar yr olwg gyntaf, yn ymddangos yn ailadroddus a dibwys. Ond fel y nodwyd uchod mae’n gofnod hyfyw a gwerthfawr sy’n cynrychioli agwedd ar gymdeithas amaethyddol y presennol, ond er hynny mae’n agored i’w newid ac felly mae’n frau a bregus i’w cholli oni chaiff ei chofnodi. A dyna yn union sydd wedi digwydd ym Mynydd Llandygái, er enghraifft. Cyn 1800 gweundir agored heb neb yn byw ynddo ydoedd, ond yn ystod y ganrif ganlynol amgaewyd yr holl ardal yn gyfres o gaeau bychan ynghlwm â nifer o fythynnod, unedau o rhwng dwy a chwe acer mewn maint, a oedd yn cynnal poblogaeth o chwarelwyr llawn amser a thyddynwyr rhan amser, y gwaith gartref yn bennaf yn ddyletswydd y wraig a’r plant. Yr oedd i bob cae ei enw syml yn y categorïau lleoliad neu ddefnydd mae’n bur debyg, ond heddiw wrth geisio cofnodi’r enwau dim ond deuddeg sydd wedi goroesi o gyfnod cymdeithas sydd bellach wedi diflannu bron yn llwyr ers bron i hanner canrif.  Ac yn y broses o golli enwau a breuo’r iaith Gymraeg aeth cymeriad ardal Mynydd Llandygái hefyd ar chwâl.

I’r rhai sy’n ymddiddori mewn hanes mae’n resyn na chofnodwyd enwau caeau Dyffryn Ogwen yn Arolwg y Degwm yn 1834 a hynny oherwydd esgeulustod y cofnodwr mae’n debyg, ac o ganlyniad mae plwyfi Llandygái a Llanllechid ymhlith yr ychydig yng Nghymru sydd heb restr berthnasol.  Serch hynny mae yn Nyffryn Ogwen gofnod yn Arolwg y Penrhyn 1768 sy’n dyddio i bron  ganrif yn gynharach na’r Degwm. Mae’r Arolwg yn rhestru holl enwau caeau’r ffermydd, tyddynnod a bythynnod y fro a berthynai i’r stad gan nodi eu lleoliad ar fapiau sydd yr un mor fanwl eu cynnwys â’r rhestrau enwau. Mae’r casgliad hwn felly yn agor ffenestr annisgwyl i ddadansoddi economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y Canol Oesoedd megis, a chyn cychwyn y cyfnod diwydiannol a wnaeth chwalu seiliau’r hen drefn yn y fro.  Fel y byddai’r disgwyl mae enwau lleoliad a defnydd yn britho’r casgliad ond mae enwau disgrifiadol, personol ac anghyffredin yn llawer pwysicach nag yn y cofnod modern presennol.  Dengys yr enwau bwysigrwydd magu gwartheg yn yr economi, ac mewn cyfundrefn sydd â phwyslais ar fod yn hunangynhaliol mae tyfu grawn, tatws a magu geifr, ebolion a cheffylau yn chwarae eu rhan. Mae corsydd, gwlypdiroedd a choedlannau gwern, ponciau anhydrin, tir gwyllt a chreigiog yn mynnu sylw, ac mae’r enwau anghyffredin yn cyfeirio at hen, hen ddulliau amaethu yn y ‘tir agored’ a oedd yn prysur ddiflannu cyn, ac yn ystod, cyfnod cofnodi’r arolwg – hen enwau megis tir gwag, pedair pladur, gwrthgwys a llociau.  Yn y rhanbarth ar y ffin rhwng plwyfi Llanllechid ac Abergwyngregyn ymddengys nifer uchel o enwau personol – Barbara, Ellen, Ednyfed, Joseph, Heilyn ac Ifan – a rhai ohonynt â chysylltiad agos â Llys y Tywysogion yn Abergarthcelyn yn y drydedd ganrif ar ddeg;  cymeriadau pwysig megis Ednyfed Fychan, disdain Llywelyn ap Iorwerth, a Heilyn ap Cynfrig a oedd yn un o lysgenhadon Llywelyn ap Iorwerth.

Wrth gwrs mae enwau a ffiniau caeau yn newid yn nhreigl amser ond mae’n rhyfeddol mor wydn y deil rhai. Ym Mryn Eithin, Llanllechid, er enghraifft, erys ‘Bryn Llwm’ a ‘Cae Tŷ’r Ffeltiwr’ yn enwau digyfnewid ers 1768 ar y ddau gae sy’n gyfochrog â’r ffordd i Fryn Hafod y Wern, a thebyg fod llawer mwy o enghreifftiau i’w darganfod yn yr archif drwy ymchwil pellach.  Ond beth am yr enw ‘Cae Ysbyty’ a berthyn i ddau gae sydd yn yr ardal?  Mae un ohonynt bellach yn gae chwarae i blant yn Rachub, a’r ail yn stribyn bychan cul,  llai na hanner acer ei faint, ar allt serth ger y tŷ ym Mlaen y Nant yn Nant Ffrancon.  Yn arolwg 1768 gelwir y cae yn Rachub yn Cae Groes  ac adnabyddir yr ail fel Gweirglodd Tŷ Croes. A dyma pryd y gall dychymyg redeg yn rhemp! Beth tybed yw arwyddocâd y gair ‘croes’ yn y ddau enw? A oes yma gysylltiad rhyngddynt â llwybr pererinion y Canol Oesoedd, troedffordd a oedd yn Rachub nepell o safleoedd eglwysi cynnar Llanerchyn. Ym Mlaen y Nant gwelir y cae o’r un enw yn dringo’n serth uwchlaw’r fferm yn llwybr cydnabyddedig, os gerwin, i Fuarth Rhiwiau ac ymlaen hyd ochr Foel Goch i gysylltu yn y man â Chwm Gafr cyn arwain i wastadnant Nant Peris.  Ond pam yr enw Cae Ysbyty tybed? Gellir egluro hwn ym Mlaen y Nant ond nid yn Rachub, ysywaeth. I’r cae hwn ym Mlaen y Nant y danfonir pob anifail sy’n glaf, ac yno i’w gwella ymhen y rhawg o flasu’r amrywiol flodau a phlanhigion a dyf yn rhan o lystyfiant naturiol y llethr, llystyfiant a gatalogiwyd gan ymwelydd diweddar i gynnwys oddeutu 70 math o blanhigion lleol a’r mwyafrif ohonynt yn meddu ar rinweddau  meddyginiaethol arbennig.

Mae pob enw yn drysor boed mor ddinod ac ailadroddus a ‘cae isaf pellaf’ neu ‘cae tan y beudy’ oherwydd maent yn rhan o’n treftadaeth a’n hetifeddiaeth, i’w cadarnhau, a’u trosglwyddo  i genedlaethau ein dyfodol. Mae prosiect enwau caeau Dyffryn Ogwen bellach wedi tynnu i’w derfyn ar ôl dwy flynedd o waith casglu manwl ac mae’n gyfuniad o weithgaredd diflino nifer o gasglwyr diwyd ac o gydweithrediad parod ffermwyr ac aelodau o gymdeithas amaethyddol Dyffryn Ogwen, yn bobl leol ac yn bobl sydd bellach ar wasgar.  Ni ellid fod wedi cwblhau’r gwaith heb gefnogaeth a nawdd Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru a’r Gymdeithas sydd bellach yn gwarchod yr archif enwau ar goflein ddigidol genedlaethol. Tybed sut y bydd cymdeithas Dyffryn Ogwen ymhen wyth can mlynedd yn dadansoddi’r drysorfa hon?  Mawr obeithiwn y byddant yn cofnodi’r cyfnewidiau a ddigwydd drwy dreigl y canrifoedd ond â’n gwaredo, os mai donkey paddock number one fydd yr enw a ben y rhestr!

Diolch i Rhian Parry, Porthaethwy, Gwyn Thomas, Blaen Nant, a Ieuan Wyn, Talgarreg am eu cymorth gyda’r nodyn hwn.

Fferm Blaen y Nant

Saif fferm Blaen y Nant ar y talcen mawr sy’n gwarchod pen deheuol Nant Ffrancon. Mae’n hen fferm a berthynai yn wreiddiol i stad y Penrhyn ym mhlwyf Llandygái, daliadaeth o 963 acer. Cynhwysai hyn ucheldir Llwyn y Tarw a ymestynnai hyd at 600 acer at fynydd Tryfan a Llyn Bochlwyd yn ogystal â chan acer ar graig fawr y Benglog. Ar lawr y Nant yr oedd plethiad o weirgloddiau llai eu maint ynghyd â chors sylweddol, ac ar y llethrau uwchlaw ymestynnai gweirgloddiau brasach eu natur i gyrion Creigiau Gleision a Chwm Coch. Deiliad y fferm yn ôl manylion Arolwg stad y Penrhyn yn 1768 oedd Rowland Williams. Bu ef farw yn 1774 gan adael ewyllys a restrai ei eiddo. Yr ewyllys hon yw testun y cofnod hwn.

Ffermdy Blaen y Nant yn ei safle godidog

Mae’r ewyllys yn gyforiog o wybodaeth am natur y drefn amaethyddol yn Nant Ffrancon ar diwedd y ddeunawfed ganrif. Mae’n rhestru manylion ynghylch maint y stoc, amrediad oedran yr anifeiliaid, a’u gwerth ar farwolaeth y perchennog. O’r manylion hyn gellir cael bras amcan beth fyddai maint disgwyliedig incwm blynyddol y deiliad, ac yn fwy penodol, beth oedd gwerth terfynol stad y deiliad ar ei farwolaeth. Drwy ystyried y manylion hyn gellir canfod beth oedd craidd y gyfundrefn amaethyddol a thrwy hynny werthuso ei chyfraniad i’r gymdeithas yr oedd y ffermwr hwn yn rhan ohoni.

Cynllun Blaen y Nant yn 1768 –Arolwg y Penrhyn, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol 2944. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor

Cofnod caeau Blaen y Nant yn y gofrestr uchod. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn

Dengys y tabl isod hanfodion yr ewyllys.

Stoc a porthiant	Nifer	Gwerth
Buwch	14	£47.5.0
Bustach	12	£30.0.0
Ych	0	0
Heffer	2	£5.0.0
Llo	5	£5.0.0
Dafad	90	£27.0.0
Gafr	24	£4.0.0
Ceffyl	1	£2.0.0
Gwair	–	£1.0.0
Grawn	–	£0.10.0
Tatws	–	0

Cyfanswm gwerth amaethyddol = £123.9.0

Cyfanswm gwerth cyflawn yn cynnwys offer a dodrefn = £152.0.0

Mae perthnasedd y manylion yn amlwg. Diben yr holl gyfundrefn oedd magu gwartheg stôr ar gyfer y farchnad a hynny ar gynllun cylchol o dair neu bedair blynedd i gynnwys lloi blwydd, heffrod a bustych yn eu llawn dwf. Cynsail y drefn oedd y gwartheg magu, adnodd pwysicaf a mwyaf gwerthfawr Rowland Williams, er yn yr achos hwn nid oedd yn berchen ar darw i’w gwasanaethu. Roedd pwyslais hefyd ar fagu defaid ac ŵyn gyda bodolaeth praidd nid ansylweddol ei maint, gyda geifr yn adnodd ychwanegol er llawer llai eu gwerth. Rhoddir sylw hefyd i fesurau bychan o rawn a gwair, yr olaf yn ffrwyth tyfiant o weirgloddiau llawr y dyffryn, a’r grawn yn gynnyrch a bwrcaswyd i mewn yn fwy na thebyg. O ystyried ei ewyllys, a gwerth cyflawn ei stad, bernir fod Rowland Williams yn ffermwr cysurus ei fyd er nad y mwyaf cefnog o bell ffordd o’i gyfoedion yn Nant Ffrancon a Nant y Benglog.

Yn gyffredinol mae ewyllysiau ffermwyr ucheldir Dyffryn Ogwen yn arddangos cyfoeth arbennig. Canfyddir mai cyfartaledd enillion amaethyddol deuddeg ffermwr yn yr ucheldir o gyfnod diwedd y ddeunawfed ganrif oedd £186 gyda’r amrediad yn amrywio o £52 i £643. Amcangyfrifir y gallasai incwm blynyddol rhai o’r unigolion hyn fod o leiaf £44, y swm wedi ei bennu ar sail gwerthiant chwech bustach (£21), chwech llo (£8) a 75 o ddefaid (£15). Mantais fawr y ffermydd oedd eu maint, yn amrywio yn Nant Ffrancon rhwng 141 acer (Penisa’r Nant) a 1388 acer (Pentref) a olygai fod y sefydliadau yn cynnal cyfartaledd uchel o stoc er mor erwin y tir ac er cymaint y colledion mae’n bur debyg. Cymharer, er enghraifft, fferm 287 acer Rowland Williams, Tŷ Gwyn, Nant Ffrancon yn 1768, gyda Talysarn, fferm 110 acer Richard Williams ar lwyfandir llawer brasach Llanllechid yn 1781. Gwerth amaethyddol Tŷ Gwyn oedd £288 yn cynnwys naw buwch, 30 o wartheg stôr, 140 o ddefaid ac ŵyn, chwe cheffyl, tri mochyn a phedair gafr gyda gwerth £34 o haidd a £23 punt o wair yn ychwanegol. Yn Nhalysarn y stoc gyfatebol oedd chwe buwch, 16 bustach a lloi, 40 dafad a saith ceffyl gyda £4 o wair a £7 o rawn i roddi cyfanswm terfynol o £95 punt.

Mae’n werth edrych ar ewyllys Robert Coytmor yn 1725 i gael cadarnhad pellach am flaengaredd economi yr ucheldir. Y gŵr bonheddig hwn oedd perchen stad Coetmor, oedd ar y pryd â meddiannau helaeth ym mhlwyf Llanllechid. Mae tair adran ddadlennol i’r ewyllys, un yn cyfeirio at gnewyllyn y stâd ym mhlasty Coetmor ar lwyfandir Llanllechid, yr ail yn crybwyll eiddo ar fferm Tŷ’n Hendre ar fras diroedd yr iseldir, a’r drydedd yn rhestru cynnwys y fferm fynydd yn Nhal Llyn Ogwen yn Nant Ffrancon. Yng Nghoetmor gynhwysai’r stoc 14 buwch, wyth ych, un anifail blwydd a phum mochyn – y cyfan werth £64 punt. Ond coron y sefydliad oedd y ceffylau, o leiaf 24 ohonynt a oedd yn werth £96, ac un, y ‘chesnut stone horse’, ei hun werth £30. Dyma felly arddangos cyfoeth uchelwr o dras. Yn Nhŷ’n Hendre nid yw cyfanswm y gwartheg wedi’i gofnodi, ac eithrio pum llo ac un fuwch, ond pris y cyfan, gan gynnwys ‘corn chest and old table’, oedd £17. Yn Nhal Llyn Ogwen, fferm na wyddys ei maint yn 1725, nifer y gwartheg oedd pump, y gwartheg stôr yn 63, i gynnwys saith ych, wyth bustach, 14 heffer, 13 heffer blwydd, naw bustach bychan a 12 llo blwydd, gyda chyfanswm ariannol y cyfan yn £105. Yn ychwanegol yr oedd gan y sefydliad 383 o ddefaid a 74 gafr oedd werth £37.5s. Yn dra diddorol mae’r rhestr hefyd yn cynnwys cyfeiriadau at dair troell, parsel o edafedd, pum tunnell o lo a pharsel o olosg, yr oll yn gwneud cyfanswm ychwanegol o £8.4s. Gwerth ariannol Robert  Coetmor yn 1725 oedd £341.9s gyda chrynswth yr arian yn deillio o’i fferm yn ucheldir Nant Ffrancon.

Mae’n amlwg o’r drafodaeth uchod fod llewyrch ariannol yn gysylltiedig ag economi ffermydd ucheldir Dyffryn Ogwen. Mae’r canlyniad yn ategu ymchwil ddiweddar sy’n dangos, yn groes i’r farn gyffredin am aflwyddiant economi amaethyddol ucheldir Cymru, fod cyfundrefn ucheldir Eryri yn braffach ac yn fwy cost effeithiol na’r economi gyfatebol a berthynai i lawr gwlad yr ardal. Manteision mawr yr economi oedd maint y sefydliadau, cyfartaledd uchel y stoc, traddodiad gwydn o ffermio a chraffter yr amaethwyr yn goresgyn holl amodau anodd yr amgylchedd. Ac mae ewyllys megis un Rowland Williams yn 1774 yn gofnod o flaengaredd yr economi hon.

Ffynonellau

Nia Powell. 2007. ‘Near the margin of existence’? Upland prosperity in Wales during the Early Modern Period. Studia Celtica. XLI (2007), 137-162.

J. Ll. W. Williams a Lowri W. Williams. 2013. Portread o gyfoeth a gwerth yn economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y ddeunawfed ganrif. Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 35, (4), 31-69.

Hau a Medi Ŷd

Dyma ail erthygl Ffrangcon Evans (1913 – 2015) am ddulliau amaethu ym Mryn Eithin, Llanllechid yng nghyfnod ei blentyndod a’i laslencyndod.

Bryn Eithin, Llanllechid

Yn wahanol i pan fyddem yn siarad am wair, nid ‘lladd ŷd’ a ddywedem ond ‘torri ŷd’. Dyna oedd yr arfer acw.

Ŷd, ceirch ac ychydig o haidd oedd yn cael eu plannu, dim gwenith, oherwydd pwrpas yr ŷd oedd bwyd i’r anifeiliaid, ar wahân i rywfaint ar gyfer pobi gan mam a modryb. Byddai fy nhad yn mynd â’r had mewn sachau i’r cae, yna roedd ganddo fesur fel hanner casgen, yna rhoi cynfas o’i amgylch fel roedd ganddo ran i dywallt yr hadyd iddo, yna ffwrdd â fo i ddosbarthu’r had, gan ddefnyddio ei ddwy law. Roedd yn ofalus i fesur, ac yna yn wyrthiol yn fy meddwl i bryd hynny, yn gallu taflu’r had yn gywrain a didrafferth.

I dorri’r ŷd,  pladuro ar y cychwyn nes daeth y peiriant lladd gwair. Ar y peiriant roedd lle i roi sedd ychwanegol. Ar honno eisteddai’r gwas efo cribyn bren, ond bod y rhan hefo’r dannedd ar osgo ac nid yn sgwâr i’r goes. Fel roedd y wanaf yn cael ei thorri, daliwyd y gribyn arni nes oedd digon i wneud ysgub, codi y gribyn ac i lawr yn syth am yr ysgub nesaf.

Prynwyd peiriant arall cyn bo hir, roedd hwnnw yn gwneud gweithred y gwas, ond dim gwahaniaeth arall rwy’n meddwl. Tywydd mawr yn aml yn sathru’r ŷd, ac yn gorfod ei godi gyda phicwarch er mwyn i lafn y peiriant fynd o tanodd. Er y cwbl, roedd rhaid i’r bladur gael ei le, i dorri lled y peiriant o amgylch y cae.

Yr orchwyl nesaf oedd clymu’r ysgub. Dim cortyn coch, ond rhaff fer wedi ei gwneud hefo rhan o’r ysgub. Gwneud y rhaff yn hawdd ar ôl gwybod sut, – dau swp o’r ysgub, eu croesi, yna gafael hefo eich dwy law, yna dan eich cesail gan newid dwylo yr un pryd, ryw dair gwaith, a dyna chi bwt o raff, ei rhoi o amgylch yr ysgub, cwlwm a’i wthio i’r ysgub. Wedi darfod torri a chlymu’r ysgubau, yna rhoi chwe ysgub i wneud styciau. Gan fod terfyn y ffarm ar ddwy ochr yn cynnwys ffordd, roedd yn rhaid i’r rhes styciau fod yn berffaith syth, gan y byddai ryw hen wag a’i ben dros wal y lôn yn fuan iawn gyda’i gellwair. Pan yn barod i’w gario, gwthio’r styciau drosodd, er mwyn i fôn yr ysgub sychu o’r gwlith. I’r gadlas â fo, ond roedd rhaid gwneud tas. Rhedyn wedi ei dorri dros dro ar y gwaelod, yna yr ŷd. Gan ei fod yno am amser byr, sachau wedi eu hagor, a’u gwnïo oedd dros y das, a rhaffau i’w dal i lawr.

Dyrnu oedd nesa. Roedd y dyrnwr yn cael ei fenthyca gan un o ffermydd yr ardal, ac yn dŵad o ffarm i ffarm. Roedd yna ryw ddeuddeg o ffermydd yn ein cylch ni, ac un o bob ffarm yn ‘canlyn y dyrnwr’ fel y dywedir. Un flwyddyn, roeddwn adra cyn dechrau fy ngyrfa, a ’nhad yn gofyn fuaswn i yn hoffi canlyn y dyrnwr. “Buaswn” oedd yr ateb heb betruso, ac roedd yn brofiad wrth fy modd. Roedd rhaid tynnu’r injan a’r dyrnwr gyda rhes o geffylau, a chan fod yna elltydd, rhyw chwech i wyth o geffylau mewn rhes, y dyrnwr yn gyntaf a’r injan yn dilyn. Yr un a oedd yn gyfrifol am y peiriannau oedd yn gyfrifol fod popeth yn ei le erbyn dechrau dyrnu ben bore. Sachau wedi eu bachu i dderbyn y grawn yn un pen i’r dyrnwr, a’r gwellt yn cael ei daflu allan yn y pen arall. Roedd gennym ran o’r ysgubor wedi ei rhannu â choed ryw lathen o uchdwr, ac yno y gwagiwyd yr ŷd. ‘Bing’ oedd y man yn cael ei alw. Daw hyn â defnydd arall a wnaed o’r bing i gof. Roeddem yn cael dieithriaid i aros i helpu costau byw, a mam wedi addo lle i fwy nag oedd ganddi le, a chan fod y bing yn wag yn yr haf, dyma wneud gwely yn y bing i ’nhad a finnau am wythnos.

Ond yn ôl i’r dyrnu, dau ar ben y dyrnwr, un â chyllell i dorri’r rhaff o amgylch yr ysgub a’r llall i agor yr ysgub allan a’i gollwng i’r dyrnwr.  Pan ar fin darfod dyrnu, roedd rhaid rhybuddio’r ffermydd cyfagos i ddod â’u ceffylau i symud y peiriannau i’r ffarm nesaf. Roedd yna chwiban, yn gweithio oddi ar stêm o’r ingian, a phan dynnwyd ar y gadwen, clywid y chwiban drwy’r ardal, fel arwydd.

Beth am y gwellt? Wel, gwneud tas yn y gadlas, rhoi’r cynfasau arni dros dro, ond oherwydd y byddai’r das yno am gryn amser roedd rhaid ei thoi. Cyn gwneud hynny, roedd rhaid wrth raffau. Yn un cae, roedd gennym wair rhaffau yn tyfu, ond dim digon ohono at ein gwasanaeth, felly defnyddio gwellt. Pren gwneud rhaffau oedd yr unig enw rwy’n ei gofio ar y teclyn. Troi’r pren yn araf a gofalus tra roedd fy nhad yn gweithio’r gwellt drwy’i ddwylo oddi ar ei lin – digon i wneud rhaff denau, a symud yn ôl fel roedd y rhaff yn tyfu. Wedi dod i’r hyd gofynnol, rhoi’r pren ar lawr a rhoi carreg arno. Yna, pren arall a gwneud yr un fath. Galw fy mrawd neu un o’r gweision i afael yn un pren, a finnau hefo’r llall. Fy nhad yn cysylltu’r ddau ben oedd ganddo fo, ac yna rhoi’r trydydd pren yn y cysylltiad. Wedyn y tri ohonom yn troi, ond bod fy nhad yn troi yn groes i ni ein dau, – y tro yma gorfod symud yn araf ymlaen gan fod rhaff ddwbl bob amser yn fyrrach. Toi’r das hefo gwellt, llinynnau hyd y das, rhaffau drosti a phegiau coed i’w dal yn eu lle. Roeddem yn cymysgu peth o’r gwellt hefo gwair, i’w falu yn y cwt malu, ac wrth gwrs defnyddio’r gwellt fel gwely i’r anifeiliaid.

Beth am y ceirch a’r haidd? Fel byddai angen, mynd â nhw i’r felin, un ai’r Felin Hen rhwng Tregarth a Glasinfryn, neu i Felin Cochwillan ar gwr Tal-y-bont. Roeddem yn mynd i Felin Cochwillan yn amlach gan fod y cafn yn cael ei lenwi gan ddŵr o afon Ogwen ac yn sicrwydd i gael malu unrhyw adeg, ond llyn oedd yn y Felin Hen. Flynyddoedd wedyn, fe wnes i baentiad o’r olwyn ddŵr a chefn yr adeilad yng Nghochwillan.

John Hughes oeddwn i yn gofio fel melinydd. Roeddwn yn meddwl ei fod yn hen ŵr, ei wallt yn wyn, ond wedi ei orchuddio â blawd oedd o! Cofio un tro, John yn eistedd ar foncyff tu allan i’r felin yn darllen llyfr, – Rhys Llwyd y Lleuad oedd y llyfr – ac yn edrych arnaf dros ei ysgwydd. “Wyt ti wedi darllen hwn?” gofynnodd. “Do”,  meddaf finnau. A dyma sylw John: “Wel, mae’n debyg y cei di fyw i weld dyn ar y lleuad.” Bryd hynny, meddyliwn mai cellwair yr oedd o, ond gair o broffwydoliaeth ges i!

Yr unig ddefnydd o’r blawd yn y tŷ oedd mam yn gwneud bara ceirch, a chymysgu blawd haidd hefo blawd gwyn i bobi. Y bara ceirch er mwyn y brecwast. Powlen o fara wedi ei dorri’n dalpiau, bara ceirch wedi ei falu drostynt ac yna cawl poeth dros y cwbl. Brwas bara ceirch oedd o yn cael ei alw.

I gloi, mam oedd yn gyfrifol am yr ieir a’r chwiaid, a phenderfynodd fagu tyrcwns. Beth wnelo hyn ag ŷd? Wel, doedd dim angen y gribyn delyn yn y cae ŷd, gan mai grawn oedd yn debyg o fod ar ôl darfod cario, a chan nad oedd Ruth a Naomi ar gael, byddai mam yn anfon y tyrcwns i’r cae ŷd ben bora, a’r tyrcwns wrth eu bodd!

Ffrangcon Evans

Fferm Moelyci

Cynllun  fferm  Moelyci  yn Arolwg y Penrhyn 1768.  Archif Penrhyn Ychwanegol 2944: ‘Plans of Penrhyn Estate in the Counties of Caernarvon and Denbigh belonging to Rich^d Pennant, Esq^r., 1768. Surveyed by G. Leigh.’ Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn.

Fferm Moelyci*, neu Moel Leucu i ddefnyddio’r enw gwreiddiol efallai, yw un o ffermydd hynotaf Dyffryn Ogwen, a sefydliad ac iddo hen hanes. Gellir olrhain hanes y fferm yn ôl i’r unfed ganrif ar bymtheg, ond ceir cofnod llawn am ei chynnwys fel uned amaethyddol  yn yr Arolwg a gomisiynwyd gan Richard Pennant, Arglwydd cyntaf Stad y Penrhyn, o’i etifeddiaeth yn 1768. Yn yr Arolwg ceir gwybodaeth am  nifer y caeau, eu maint, eu henwau, ac enw’r tenant  sef  Thomas Robart Owen. Cynhwyswyd y manylion hyn ar y map enfawr gan George Leigh sydd hefyd yn rhan anhepgor o’r Arolwg.

 

Rhestr y caeau yn Moelyci yn Arolwg 1768. Archif Penrhyn Ychwanegol 2944: ‘Plans of Penrhyn Estate in the Counties of Caernarvon and Denbigh belonging to Richd Pennant, Esqr., 1768. Surveyed by G. Leigh.’ Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn.

Yn wreiddiol lleolwyd prif adeilad y fferm  yng nghysgod y bryn i’r gorllewin o adeiladau presennol Moelyci  oddeutu hanner y ffordd i fferm Tŷ’n y Caeau yn y de. (cyfeirnod grid  Arolwg Ordnans-SH592676). Mewn archwiliad diweddar o’r safle canfuwyd adeilad sylweddol yn cynnwys nifer o ystafelloedd ar lwyfan uchel o lechi gyda muriau’r adeilad yn sefyll mor uchel â phedair troedfedd. Nid tŷ crand mohono ond ffermdy ymarferol  ei gynllun. Er hynny,  mae’n amlwg fod cyfoeth yn caniatáu adeiladu tŷ mor sylweddol ei faint ar y  safle, a bod hefyd chwarel lechi bur fawr gerllaw i gyflenwi’r deunyddiau angenrheidiol ar gyfer y gwaith o godi’r tŷ. O’r holl ffermydd yn yr Arolwg, Moelyci, efallai, sydd â’r crynhoad mwyaf diddorol o enwau caeau, ac o’u dehongli, maent yn rhoi cipolwg ar weithgareddau a chynhaliaeth y sefydliad. Yn ei chyfnod yr oedd hon yn fferm  fawr o 161 acer. Roedd iddi gyfuniad o weundir yn ffinio â’r mynydd, ynysoedd o dir corsiog a chaeau mwy cynhyrchiol eu defnydd. Ar y llethrau yr oedd ‘Ffridd’ eang  24 acer a dau lain ffiniol o’r enw Tir Du yn cyfateb i dir lle byddid yn torri mawn efallai.

Tystir i werth amaethyddol y fferm mewn enwau megis ‘Cae’r Ŵyn’ a ‘Chae’r Meheryn’ sy’n awgrymu mai fferm ddefaid oedd hon,  er mae’n eithaf sicr y byddai  gwartheg yn rhan o’r economi o ganfod eu pwysigrwydd yn ffermydd cyfatebol yr ardal yn yr un cyfnod. Byddai porthiant i’w gynaeafu o bedair gweirglodd a enwir felly yn ogystal â nifer o gaeau eraill llai heb enwau sy’n eu diffinio a dau ysgubor i gynnal y cynhaeaf. Un o’r unedau lleiaf oedd yr ‘Ardd Datws’, yr unig dir âr wrth ei enw yn yr holl sefydliad ac yn amlwg yn uned a ddarparai ar gyfer gofynion bwyd y teulu. Mae enwau’r caeau hefyd yn awgrymu fod ochr fwy fasnachol i weithgaredd y fferm. Yno yr oedd ‘Cae’r Gof‘ a  ‘Chae’r Efail’, yn ogystal â ‘Chae’r Pandy’, a’r awgrym yn ‘Cae Dŵr’ fod y dŵr angenrheidiol wrth law ar gyfer gofynion y pandy.  Enw mwy diddorol yw ‘Gweirglodd y Barty’,  sydd o’i ddehongli naill ai’n cyfeirio at danerdy neu fracty,  ond mater o farn yw a oedd yr holl ddiwydiannau hyn  wedi’u lleoli yn yr un sefydliad  ac yn gweithio ar yr un amser.  Serch hynny yr oedd  y  pandy yn ffaith a’i ddŵr yn llifo i lawr yr allt i weithio y felin yn Felin Hen islaw. Hynodrwydd pennaf enwau caeau Moelyci yw’r tri chae a enwir yn ‘Cae’r Ddeiol’, ‘Cae’r Wrach’ a ‘Chae Pistyll yr Eurich’. Y ddeiol sy’n cofnodi symudiad yr haul ac a ddefnyddid yn yr amser gynt i gofnodi’r amser cyn bod cloc wedi’i ddyfeisio. Fel arfer cysylltir ei leoliad â thir yr eglwys ac felly, o’i ganfod yn Moelyci,  byddai’n ychwanegu bri i’r sefydliad. Ond beth am y wrach? A fyddai hi a’i hyll dremion yn difrïo’r sefydliad?  Does wybod, ond rhaid cofio fod y gair gwrach hefyd yn golygu ysgubau  hirion o redyn, gwellt neu hesg a ddefnyddid yn orchudd hyd grib y das cyn ei thoi. Ac a oedd gofaint metelau gwerthfawr, gan gynnwys aur, wedi rhoddi ei sêl freintiedig i’r ffynnon? Eto does wybod ond rhaid cofio bod eraill yn cyfeirio at y ffynnon fel ‘ffynnon oerach’ yn hytrach na ‘ffynnon eurich’. Pwy sydd i wybod bellach yn nhreigl y blynyddoedd? Hynodrwydd mawr Moelyci yw ei bod, drwy enwau’r caeau yn cyflwyno darlun o gyflwr economi fferm ar derfyn y Canol Oesoedd diweddar a chyn i Gyfnod Modern y Chwyldro Diwydiannol newid holl gynlluniau’r  gorffennol.  Yn fuan wedi cyhoeddi’r  Arolwg yn 1768 aeth Richard Pennant ati i wella cyflwr amaethyddol  ei stad, ac yn fuan chwalwyd ffiniau’r hen gaeau a’u cynllunio i gyfuniadau newydd. Felly ffosil rhyfeddol yw caeau Moelyci sy’n cofnodi’r hyn a fu ac sydd bellach ar fin mynd yn angof.

Yn 1818 cynhaliodd stad y Penrhyn adolygiad manwl o gyflwr holl adeiladau ei thiriogaeth.  Mae’r adroddiad yn un eithriadol fanwl gan restru gwendidau’r adeiladau a’r gost o’u hadnewyddu.  Mae’r rhestr yn nodi diffygion Moelyci.  Cofnodir fod angen ffenestri newydd yn y tŷ, llawr cerrig newydd yn y parlwr,  byrddau llawr newydd yn y llofft ac atgyweiriadau i’r to, oll ar gost o £18.  Roedd angen gwaith sylweddol yn y beudy i atgyfnerthu’r  muriau a’r to ar gost o £22, a gwaith yr un mor ddwys yn yr ysgubor gan ychwanegu at ei uchder a chryfder yr adeiladwaith, ar gost o £18. Ac yr oedd mân gyfnewidiau i’w gwneud yn y stabl a hofal y ceirt ar gost o £7.6.0. Cost yr holl atgyweirio oedd £65. 6. 0  Nid yw’n wybyddus a gyflawnwyd yr atgyweiriadau ym Moelyci na gofynion yr adroddiad yn ei lawn gynnwys – y gost o gyflawni’r holl gynllun oedd £4,427.13.6 – cost anferthol sy’ cyfateb i tua £500,000 heddiw a hynny mewn cyfnod pan yr oedd y stad mewn cyfnod pur anodd yn ei hanes . Yn y flwyddyn honno bu farw Ann Susannah wedi iddi ymdrechu  yn ystod y deng mlynedd blaenorol i dalu dyledion mawr ei gŵr Richard Pennant. Yr oedd y stad ar fin trosglwyddo i ofalaeth, neu ddiffyg gofalaeth, yr olynydd George Hay ac, fel y gŵyr pawb, yr oedd ei fryd ef ar adeiladu castell drudfawr yn Llandygái yn hytrach na gofalu am anghenion preswylwyr ei stad.

Ymwelodd y Chwyldro Diwydiannol â Moelyci yn 1870 pan adeiladwyd rheilffordd Chwarel y Penrhyn trwy’r tir. Bellach mae hon hefyd yn rhan o hen hanes gan adael gweddillion pont fel yr unig gofadail o’i bodolaeth. Ond mae gan Foelyci un gyfrinach arall y mae’n anfoddog i’w datgelu. I’r dwyrain o’r fferm mae poncen gron y mae ei chopa wedi’i therasu. Cyfeirir at y safle fel ‘camp Moelyci’.  Mae’n amlwg mai tomen naturiol yw hon, un o ddyddodion Oes yr Ia bid sicr, ond,  ar ei chopa dyn sy’n gyfrifol am ei therasu.  Diystyrir yr awgrym mai mwnt  i gastell pren Normanaidd sydd yma,  ond yn dilyn archwiliadau geoffisegol  ar y copa darganfuwyd amlinell tŷ crwn o gerrig sy’n awgrymu fod yno sefydliad parhaol yn perthyn i gyfnod diwedd Oes yr Haearn a dechrau cyfnod y Rhufeiniaid. Tybed, felly, mai  ar y boncen gron y sefydlwyd yr annedd gyntaf yn hanes hir Moelyci?

*Cofiwch mai ynganu Moelyci fel un gair sy’n cywir. Nid oes ‘ci’ yn agos at yr enw!

Ffynonellau

Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor  -Penrhyn Additional 2944 –  ‘Plans of Penrhyn Estate in the Counties of Caernarvon and Denbigh belonging to Rich^d Pennant, Esq^r., 1768. Surveyed by G. Leigh.’ Penrhyn Archive – Estate Maps – 2203, 2205, 2207.

Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor – Archif Penrhyn  PFA/14/1146 – A Report of the State of the Buildings on the Penrhyn Estate. 1818.

J. Ll. W. Williams, Lowri Wynne Williams. 2013/14. ‘Eto yr oedd y wlad yn byw ar ei chynnyrch naturiol er gwell er gwaeth’ – darlun o economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y ddeunawfed ganrif drwy gyfrwng enwau caeau. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 74/75. 44-66.

Lladd Gwair

Dyma ysgrif gan Ffrangcon Evans, gynt o Fryn Eithin, Llanllechid. Daeth drwy law Ieuan Wyn ac mae ein diolch iddo am roi ei ganiatâd i’w chyhoeddi.

Bryn Eithin, Llanllechid. Cartref awdur yr ysgrif hon am ladd gwair yn Nyffryn Ogwen

Pwy ddarfu greu’r ymadrodd ‘lladd gwair’, tybed? Mae’n disgrifio’r weithred o dorri gwair i’r dim – ei dorri yn y bôn fel ei fod yn gorwedd yn farw ar ei hyd ar wyneb y ddaear.

 

Ond cyn lladd y gwair, roedd rhaid ei dyfu. Fferm wrth y mynydd oedd y cartref, felly roedd cryn dipyn o’r tir yn anaddas i’w drin, y weirglodd a’r gweunydd yn addas i bori yn unig, a rhai o’r caeau i bori ac i wair.

Ar y caeau hyn rhoddwyd gwrtaith o’r domen dail ger y beudy. Llwyth ar y drol, a thra bod un yn gyfrifol am symudiad y drol, roedd un arall yn dosbarthu’r tail yn sypiau ar y cae. Crafwr maint fforch gyffredin fyddai ganddo, ond y dannedd wedi eu troi fel cribyn, yna byddai’r sypiau yn cael eu chwalu dros y cae gyda fforch gyffredin.

Nawr i ddod  i’r caeau sydd yn addas i’w trin. Y flwyddyn gyntaf, aredig, er mwyn plannu tatws a chnydau eraill. Yr ail flwyddyn, plannu ŷd, a hefyd had gwair, gan y byddai dwy flynedd i’r gwair ddod. Welais i neb yn hau had gwair hefo eu dwylo, fel gyda’r ŷd, er enghraifft. Peiriant i’w wthio gyda llaw oedd gennym, – cafn hir ar ffrâm bren ysgafn, dwy goes ac olwyn tipyn o faint fel olwyn berfa. Roedd yna olwynion bach ar hyd y cafn hefo brws o’u cylch ac wedi eu cysylltu ag olwyn y peiriant, ac wrth i’r peiriant gael ei symud ymlaen roedd yr olwynion bach yn dosbarthu’r had dros y tir, ond gwneud yn siŵr fod y cafn yn llawn o had! Yn nau ben y cafn roedd llinyn, hyd hanner hyd y cafn. Roedd yn rhaid i rywun ddal y llinyn yn dynn o’i flaen, ac wrth gerdded ar y tir, crafu hoel efo ei esgid, i nodi lle’r olwyn ar y ffordd yn ôl, pryd, wrth gwrs, roedd rhaid newid i’r llinyn arall. Bûm yn gyfrifol am hyn o waith droeon.

Fel y dywedais, dwy flynedd i’r gwair, ac fe ddywedir fod y sofl ar ôl i’r ŷd gael ei gario o’r cae yn cadw gwlybaniaeth er tyfiant y gwelltglas. Rhowl garreg oedd gennym i ddarfod y plannu.

Cyn i’r gwair gael cyfle i dyfu, roedd yna un orchwyl bwysig, – hel cerrig. Byddai cryn tipyn yn y gwelltglas, felly roedd rhaid eu hel rhag damwain i’r llafnau. Eu hel yn dwmpathau gyda bwced, ac yna i’r drol, a’u dymchwel ar ochr y ffordd i’r torrwr cerrig ddod yn ei dro i’w torri i’r maint bwrpasol at wneud neu drwsio y ffordd, a swyddog o’r cyngor yn mesur y domen gerrig a rhoi tâl i’r ffarmwr. Cofiwch mai defnyddiau i roi wyneb i’r ffordd y pryd hynny oedd cerrig, pridd a dŵr wedi eu gwasgu â rhowl drom.

Nawr am y lladd !

Pedwar o bladurwyr, a oedd wedi dysgu sut i ladd gwair yn drwyadl, ond rwy’n siŵr mai’r gyfrinach oedd eu bod yn gallu rhoi min ar y llafn. Byddai’r pladurwyr yn mynd â doniau hogi gyda nhw i’r cae. Stric, sef pren wedi ei drin ar gyfer hogi wedi ei fachu ar ochr coes y bladur; darn o groen meddal; corn buwch yn llawn o raean; a saim mewn blwch baco. I baratoi’r stric, wedi ei lanhau, rhoi y saim ar y pedair ochr, taenu’r croen ar y ddaear, tywallt peth o’r graean ar y croen a rhoi’r pren arno, a gwasgu’r pren i lawr fel ei fod wedi ei orchuddio â’r graean.

Pan ddaeth y peiriant lladd gwair, roedd rhaid defnyddio’r bladur i dorri lled y peiriant o amgylch y cae rhag sathru’r gwair. Yma, eto, aed â doniau i’r cae, – mainc i’w defnyddio i hogi’r llafnau a hefyd i adnewyddu’r rhai a oedd wedi eu niweidio gan gerrig.  Wedi torri’r gwair, chwalu’r gwaneifiau â phicwarch. Yna’r gwaith nesaf oedd ei droi, cribyn bren gyffredin, y merched a’r plant yn helpu. Pan yn barod i’w hel, cribyn geffyl (gyda’r ferlen), ei hel yn rhenci, sef yn rhesi, ac yna yn groes i’w hel yn dwmpathau. Ffrâm addasol ar y drol, i gymryd y llwyth, a dwy raff i’w wneud yn ddiogel, rhag dymchwel, gan fod y tir mor anwastad, a’r ffordd i’r gadlas fawr gwell.

Ar ôl clirio’r cae roeddem yn defnyddio’r gribyn delyn, un i’w thynnu y tu ôl gyda dannedd haearn, tebyg i’r gribyn geffyl ond llawer llai wrth gwrs. Wedi gwneud yr orchwyl yma hefyd lawer gwaith. Roedd gennym dŷ gwair, felly dim angen gwneud tas. Erbyn y gaeaf roedd y gwair wedi mynd yn galed, ac roedd gennym gyllell arbennig i’w dorri, un â llafn hir a llydan, a’r carn yn groes i’r llafn. Wedi torri digon i’r alwad, i fynd i’r beudy, y stabl neu i’r cwt malu, fel y’i gelwir, lle roedd yr olwyn ddŵr yn gyrru’r peiriant malu, roedd angen rhywbeth i’w gario. Nithlen oedd enw fy nhad arni. Roeddem yn prynu bwyd i rai o’r anifeiliaid mewn sachau, ac wedi eu gwagio byddai fy nhad yn agor allan bedwar sach, ac yn eu gwnїo yn un gyda nodwydd arbennig – nodwydd sachau – wedi ei gwneud gan of y pentref. (Mae’r nodwydd gen i wedi ei chadw). Yna, gosod y gwair ar y nithlen a’i rhoi ar ein cefnau i’w gario.

Nodwydd sachau:  ”Nodwydd sachau: Nodwydd fawr flaenfain, lled fwaog a fflat, at wnїo sachau. Fe’i defnyddid…i wnїo sachau wedi eu hagor yn ei gilydd i wneud nithlenni, carthenni, ayyb. Ym Maldwyn ceir yr enw ‘nodwydd bacio’.” Cydymaith Byd Amaeth, Huw Jones.

Ffrangcon Evans

 Magwyd yr awdur ym Mryn Eithin, Llanllechid yn Nyffryn Ogwen. Fe’i ganed yn 1913 a bu farw yn 2015, yn 102 flwydd oed.

 _________________

                                      Lladd gwair â’r bladur blwm

                                      Ar weirglodd lwm fynyddig,

                                      Troell corun enbyd iawn,

                                      Pob gwanaf yn llawn o gerrig;

                                      Ni thorrwn arfod yn fy myw

                                      Gan fonau eithin Ffrengig.

 

Pennill ar lafar gwlad yn Nyffryn Ogwen yw’r uchod fel y’i cofnodwyd gan Wynne Roberts, Tregarth. Ei dad, Ifan Roberts, gof Llanllechid, a fyddai’n gwneud nodwyddau sachau ar gyfer ffermydd y cylch.