Ysgolion Cynradd Llanllechid

Ar ddydd Iau, 3ydd Mehefin, 1954 agorwyd Ysgol Gynradd newydd Llanllechid gan yr Athro Syr Idris Ll. Foster. Yr oedd yr achlysur yn gyfle i ganfod hanes ymdrechion y gorffennol i sefydlu cyfundrefn addysg ffurfiol i blant y pentref a’r ardal. Hyd at yr ail ganrif ar bymtheg dim ond aelodau’r dosbarth breintiedig a gai addysg ac felly hanes cyflwyno cyfleoedd i drwch poblogaeth gyffredin yr ardal a ddathlwyd drwy agor yr ysgol newydd yn Llanllechid yn 1954.

Yr Ysgol genedlaethol ar y sgwâr

Mudiadau gwirfoddol oedd cyfranwyr sylfaenol addysg yn yr ail ganrif ar bymtheg ac yng nghwrs y ganrif sefydlwyd nifer o ysgolion elusennol o dan eu cyfarwyddyd yn Llanllechid. Gellir olrhain yr ysgol gyntaf a agorwyd o dan nawdd Ymddiriedolaeth y Welsh Trust i tua 1675. Mudiad oedd hwn a drefnwyd gan Thomas Gouge (1605?-1681), gweinidog Anghydffurfiol a dyngarwr a anwyd yn Llundain a’i addysgu yn ysgol Eton a phrifysgol Caergrawnt, i efengyleiddio Cymru. Hyrwyddwyd ei waith gyda thanysgrifiadau gan arweinwyr crefyddol o Loegr a Chymru a sefydlodd oddeutu 300 o ysgolion yng Nghymru gyda’r bwriad o ddysgu plant tlodion y wlad i ddarllen ac ysgrifennu, i gyfrif ac i adrodd y Catecism. Cyfrwng y dysgu oedd Saesneg, ond er budd y bobl hynaf cyfieithwyd llawer o lyfrau i’r Gymraeg, gan gynnwys argraffiad o’r Beibl, cyfraniadau annisgwyl wnaeth hyrwyddo gwaith rhai o’r mudiadau a’i dilynodd. Ar farwolaeth Gouge yn 1681 terfynwyd gwaith y mudiad a daeth yr ysgolion i ben, ond yr oedd hedyn addysg wirfoddol wedi ei hau yn Llanllechid fel yng ngweddill Cymru.

Arloeswr mawr yr ysgolion elusennol yng ngogledd Cymru oedd John Jones (1650-1727), ac yn 1689 ef oedd Deon Bangor a rheithor Aber a Llanllechid. Cyfraniad mawr y gŵr nodedig hwn oedd sylfaenu a gwaddodi ysgolion i blant tlodion yn y plwyfi yr oedd ganddo gysylltiad â hwy a threfnu mai yn y Gymraeg y dysgid Catecism Eglwys Loegr. Brodor o Bentraeth, Ynys Môn, oedd ef, ac er ei addysgu yng Ngholeg y Drindod Caergrawnt deallai mai megis rhoddi’r drol o flaen y ceffyl fyddai ceisio dysgu yn Saesneg i blant plwyfolion a oedd yn uniaith Gymraeg. Agorodd ysgol yn Llanllechid oddeutu 1700 ac ymhlith eraill o’i gyfraniadau nodedig oedd dosbarthu llyfrau Cymraeg a sefydlu llyfrgelloedd ymhlith ei blwyfolion. Ei bryder mawr yn 1716 oedd bod y plant yn rhy dlawd i ddod i’r ysgol yn gyson gan eu bod yn treulio eu hamser yn cardota a gweithio ar y ffermydd mewn plwyf nad oedd ei boblogaeth yn fawr mwy na 450. Yn ei ewyllys gwaddododd naw ysgol i addysgu plant y tlawd ac yr oedd ysgol Llanllechid yn un o’r rhai a elwodd gyda chymynrodd o £100. Yn ôl ei gyfarwyddyd yr oedd llog blynyddol y swm i’w ddefnyddio i gynnal ysgol rad i ddeuddeg o blant y plwyf gyda’r nod o’u dysgu i ddarllen Cymraeg yn berffaith. Derbyniai’r ysgolfeistr £4 y flwyddyn o’r llog a’r gweddill i’w ddefnyddio i brynu llyfrau neu ddillad i’r plant tlotaf. Ychwanegwyd toll y ffordd o Fangor i Bwllheli at y gymynrodd a defnyddiwyd cymynroddion eraill i chwyddo’r swm blynyddol.

Derbyniodd John Jones gefnogaeth gan y Gymdeithas er Taenu Gwybodaeth Gristionogol (SPCK) yn ei gwest addysgol. Sefydlwyd y gymdeithas hon yn Llundain gan Thomas Bray yn 1698 i wrthsefyll anlladrwydd drwy ddysgu canonau’r ffydd Gristionogol. Nod deublyg y gymdeithas oedd sefydlu ysgolion elusennol a thaenu’r efengyl Gristnogol. Erbyn 1715 llwyddwyd i agor oddeutu 68 ysgol yng Nghymru gyda churadiaid yr eglwysi yn dysgu’r disgyblion i ddarllen ac ysgrifennu, ond gan mai Saesneg oedd iaith y dysgu ni ellid disgwyl y byddai ymdrechion y gymdeithas yn llwyddiannus eithriadol. Ni agorwyd ysgol yn Llanllechid, ond y gymdeithas hon a sbardunodd gychwyn mudiad addysgol Griffith Jones (1683-1761), Llanddowror a sefydlwyd ysgol lwyddiannus dan ei nawdd ef yn Nhanybwlch a bu’n weithredol o1749 hyd 1767. Er ei fod yn gefnogwr cynnar o’r SPCK yr oedd yn amheus o bwyslais y gymdeithas ar ddysgu drwy gyfrwng y Saesneg yn hytrach nag ym mamiaith y plant. Ei ateb oedd sefydlu cyfresi o ysgolion cylchynol yn 1731 ac ef yn anad neb fu’n gyfrifol am alluog i’r Cymry fod yn genedl lythrennog, ac ar ei farwolaeth yn 1761 amcangyfrifir bod o leiaf chwarter miliwn wedi mynychu’r ysgolion dros gyfnod o dri deg mlynedd. Daeth oes yr ysgolion hyn i ben yn ystod wythdegau’r ddeunawfed ganrif.

Ar ganol y ddeunawfed ganrif yr oedd dwy ysgol led lwyddiannus yn Llanllechid, y naill yn cael ei chynnal mewn ystafell fechan y tu cefn i dŵr yr eglwys a’r llall yn nhŷ bonheddig Tanybwlch, a’r ddwy gyda’r pwyslais ar ddysgu drwy’r Gymraeg. Mantais fawr ysgol John Jones oedd bod cymynroddion yn ei chynnal i’r dyfodol, ond ei hanfantais oedd agwedd wrth-Gymreig yr Eglwys Anglicanaidd i addysg, yn arbennig felly gydag ethol Saeson yn esgobion yng Nghymru drwy gydol hanner olaf y ganrif a chychwyn y nesaf, cyfnod diffrwyth yr Eingl-esgobion. Gwrthbwys i hyn i raddau helaeth oedd llwyddiant mawr ysgolion Sul yr enwadau ymneilltuol a oedd i chwarae rhan allweddol yn addysgu plant a phobol mewn oed i fod yn llythrennog yn y cyfnod wnaeth ddilyn. Had a heuwyd gan ysgolion cylchynol Griffith Jones oedd sylfaen llythrennedd y Cymry a oedd yn uwch ar gyfartaledd nag yn unrhyw ran arall o Brydain, a’r llwyddiant hwn a oedd i fwydo gwleidyddiaeth radical yr oes a ddilynodd. Datblygodd gweithgarwch yr ysgol Sul, dan arweinyddiaeth fedrus Thomas Charles (1755-1814) o’r Bala, yn gyflym gan ysgogi’r holl enwadau Anghydffurfiol i ymuno yn yr ymdrech i gyfrannu at wybodaeth Feiblaidd y Cymry a chyfoethogi eu dealltwriaeth drwy fedru darllen. Daeth yr ysgolion yn rym dylanwadol ym mywyd cyhoeddus Cymru gyda mwy yn eu mynychu ar y Sul nag yn yr ysgolion ffurfiol yn yr wythnos. Cydnabyddir mai’r ysgol Sul oedd magwrfa llawer o arweinwyr y genedl yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ffaith a wireddwyd ar ei ganfed ym mywyd diwylliannol, crefyddol a gwleidyddol Dyffryn Ogwen yn ogystal.

Canlyniadau cymdeithasol y Chwyldro Diwydiannol a thwf enfawr ym mhoblogaeth y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd ymhlith y ffactorau pwysicaf a greodd yr angen i sefydlu cyfundrefn addysg hyblyg a theg i blant o bob haen yn y gymdeithas. Sefydlwyd ysgol Genedlaethol gyntaf Dyffryn Ogwen yn Rachub yn 1828 ar dir a roddwyd gan glerigwr o Landdeiniolen ar gost o £155.11.11. Derbyniwyd benthyciad o £100 gan Maurice Gruffydd, prifathro olaf hen ysgol eglwys Llanllechid, a chafwyd cymorth ychwanegol o £30 gan y Gymdeithas genedlaethol. Meddai’r ysgol ar safle blaenllaw ar y sgwâr ac yn 1832 cyflog blynyddol y prifathro oedd £30 a ‘gwobr’ yr athrawes am ddysgu gwnïo oedd £3.10.0, a’r ddau i ddysgu rhwng 50 i 80 o fechgyn a merched yn gymysg. Dangosodd ymchwiliad y comisiynwyr yn 1847 (Brad y Llyfrau Gleision) pa mor ddiffygiol oedd y ddarpariaeth swyddogol yng Nghymru oherwydd safon isel yr athrawon, niferoedd y plant i’w dysgu a chyflwr gwael yr adeiladau y dysgid hwy ynddynt. Er mawr ryfeddod ni feirniadodd y comisiynwyr y ddarpariaeth yn ysgol Genedlaethol Rachub yn 1847 ond erbyn 1864 dengys y gofrestr fod 95 bachgen a 108 merched i’w dysgu gan ddau athro a oedd yn gyfrifol am yr ysgol. Er bod trwch poblogaeth Rachub megis wyth o bob deg yn Anghydffurfwyr, yr ysgol Genedlaethol oedd yr unig sefydliad i gynnig addysg ffurfiol i blant y pentref hyd nes i ysgol Frutanaidd gael ei hagor yn 1851. Derbyniwyd rhodd o £144 yn ewyllys Owen Jones, un o athrawon hen ysgol Llanllechid, i sefydlu’r ysgol ar dir Plas Pistyll a gyflwynwyd gan ei wraig ar lecyn canolog yn y pentref. Yn 1864 yr oedd 75 o ferched a 75 o fechgyn yn cael eu dysgu yn yr ysgol anenwadol hon gan ddau athro, ond gyda chefnogaeth capel Peniel y Methodistiaid  Calfinaidd yn Llanllechid.

Yr Ysgol Frutanaidd – llun drwy garedigrwydd Dilwyn Pritchard

Yr Ysgol Frutanaidd – llun drwy garedigrwydd Dilwyn Pritchard

Yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg gosodwyd seiliau deublyg i addysg gynradd ym mhentref Rachub a’r rhaniad wedi ei bennu gan ddaliadau crefyddol yn hytrach na chyfarwyddyd addysgol fel y digwyddodd ym mhob pentref arall yng Nghymru yn ystod yr un cyfnod. Dwy ysgol mewn pentref o lai na mil o boblogaeth a’r ddwy yn cydfyw yn weddol gytûn, er efallai mewn cystadleuaeth, ac ar brydiau dan straen pan oedd cysylltiadau diwydiannol yn bygwth creu rhaniadau cymdeithasol yn y gymdogaeth. Trosglwyddwyd yr Ysgol Frutanaidd i ofal y Cyngor Sir yn dilyn Deddf Addysg 1902 gyda’r awdurdod lleol yn gweinyddu’r gyfundrefn o hynny ymlaen, tra bod yr Ysgol Genedlaethol yn parhau i gael ei chynnal drwy roddion gwirfoddol ac elusennau hyd oni yn 1948, yn dilyn gofynion Deddf Addysg 1944, yr aeth y baich o’i chynnal yn drech na’r eglwys. Bu llawer cais i uno’r ddwy ysgol o ddauddegau’r ganrif ymlaen hyd oni ddaethpwyd i gytundeb yn 1949 i gael un ysgol yn Llanllechid ac, yn dilyn cyfnod byr pryd y gweinyddwyd yr ysgol ar y ddau safle, yr agorwyd yr ysgol newydd yn 1954.

Golygodd uno’r ysgolion fod addysg gynradd yn Llanllechid wedi ei ffurfioli ar ôl mwy na dwy ganrif o hanes ymgyrch arwrol i gyflwyno cyfundrefn addysg deg a chytbwys i blant y pentref, ac mae’n bleser cael cofnodi fod Ysgol Llanllechid heddiw ymhlith y goreuon o holl ysgolion cynradd Gwynedd. Ond rhaid talu teyrnged yn ogystal i waith gwirfoddolwyr ysgolion Sul capeli’r pentref a osododd sylfaen llythrennedd yn y Gymraeg i genedlaethau o blant, a chofnodi fod ysgol Sul capel Carmel yn dal i gyfrannu yr un mor ddylanwadol gyda’r gwaith heddiw. 

Ysgol Llanllechid heddiw

Gwybodaeth gyda diolch i Vivienne Parry, Llanfairpwll a Dilwyn Pritchard, Bron Arfon, Rachub

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

William John Lloyd. 1954.  Addysg yn Llanllechid. Rhan o anerchiad  yn seremoni agor Ysgol Gynradd Llanllechid ym mis Mehefin 1954. Pwyllgor Addysg Sir Gaernarfon.

MEDAL y D.C.M.

Dyma gyfraniad gan un o’n cyfranwyr gwadd, Andre Lomozik.

Sefydlwyd y Fedal D.C.M. (Distinguished Conduct Medal) ar y 4ydd o Ragfyr 1854, gyda gwarant brenhinol, yn ystod rhyfel y Crimea, fel gwobr i swyddog gwarant, swyddog heb gomisiwn a dynion am wasanaeth gwrol ar faes y gad, gan y Frenhines Victoria. Roedd y fedal yma’n dod chweched mewn dilyniant ac anrhydedd i’r Groes Victoria, ond yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd pryder wedi codi oherwydd y nifer o fedalau oedd yn cael eu gwobrwyo, ac yn dibrisio gwerth y D.C.M. felly penderfynwyd creu medal newydd sef y Fedal Filwrol, am wasanaeth o ddewrder ar dir sych. Sefydlwyd y fedel yma ar y 25ain o Fawrth 1916, ac ei ôl-ddyddio i 1914, o’r dyddiad yma ymlaen dyma’r wobr a roddwyd am ddewrder, a cadwyd y D.C.M. fel gwobr am ddewrder eithriadol ar faes y gad. Gwobrwywyd y fedal gyntaf yn 1885, ac yn 1993 fe derfynwyd y D.C.M. y C.G.M. a’r D.S.O. er mwyn creu medal newydd C.G.C. (Conspicuous Gallantary Cross) nad oedd yn gwahaniaethu rhwng rhengoedd yr lluoedd arfog. Rhwng 1884 a 1993 fe wobrwywyd 29,800 o filwyr gyda’r D.C.M. am eu dewrder mewn gwahanol ryfelgyrchoedd.

Un o’r milwyr yma oedd gŵr ifanc o Dregarth, a fu yn ymladd yn y rhyfel byd cyntaf, sef Sargeant Jack Malancthon Williams, cafodd ei anafu yn 1915, ac roedd yn rhaid torri ymaith rhan o’i fraich chwith gan fod ei anaf mor ddrwg, ond cyn derbyn triniaeth am ei glwyfau eu hyn, arhosodd ar faes y gad i helpu milwyr eraill a oedd wedi eu hanafu, ac annog y milwyr eraill o’i gwmni ymlaen, cyn cerdded yn ôl heb gymorth ar hyd y ffoes cenadwri i’r orsaf cymorth cyntaf.   Mae ei hanes i’w weld mewn adroddiad ar y 16eg o Dachwedd 1915, tudalen 11433 o’r ‘London Gasette’. Pan gyrhaeddodd adref yn ôl i’w ardal enedigol rhoddwyd croeso anrhydeddus iddo, a dyma sut mae’r adroddiad yn ymddangos yn yr Herald Cymraeg ar Dachwedd 30ain 1915.

CROESAWU GWRON Y D.C.M. YM METHESDA

Yr oedd dydd Sadwrn yn ddiwrnod pwysig yn hanes Bethesda, diwrnod y cofir am dymor maith am dano. Dydd ydoedd i groesawu milwr clwyfedig o faes y frwydr, sef Sargeant J. M. Williams, a enillodd y D.C.M. am wrhydri yn Festubert, ar Fedi 25ain. Er gweled ei law aswy bron wedi ein thori ymaith, a’i glwyfo yn ei ysgwydd, gwrthododd bob cynhorthwy ar y pryd, a chynorthwyodd glwyfedigion eraill o’i amgylch a chalonogodd ei gydfilwr i fyned ymlaen i ennill y frwydr ac am ei ddewrder a’i hunanaberth yr enillodd yr anrhydedd o D.C.M. Mab yw Sergt. Williams i Mr  a Mrs Melancthon Williams, Tregarth, a bu yn gweithio yn Chwarel y Penrhyn hyd doriad allan y rhyfel. Yr oedd bob amser yn ddyn ieuanc hynod boblogaidd ymhlith ei gyd-ieuenctid, a chymerai ran flaenllaw yn chwaraeon yr ardal.

Ffurfiwyd pwyllgor yn y cylch i’w groesawu gartref, a phenderfynwyd cychwyn gorymdaith o’r gwirfoddolwyr ac eraill o’i gartref yn cael ei blaenori gan Seindorf Bechgyn y Clio. Trwy garedigrwydd Mr Richard Jones, Llangollen Hotel, caed cerbyd, ac ynddo yr oedd y gwron a’i rieni a phedwar milwr clwyfedig eraill o’r ardal, sef Pte. William Pritchard, Elfed Terrace, a Pte John Williams, Braichmelyn, a glwyfwyd yn Ffrainc; Pte. William Thomas, Tregarth, a’r Morwr Owen R. Davies. Rynys, a glwyfwyd yn y Dardanells. Rhoddwyd derbyniad brwdfrydig i’r orymdaith ym Methesda. Yr oedd y masnachwyr wedi rhoddi baneri allan a’r brif heol yn llawn o edrychwyr. Chwaraeodd y seindorf drwy y pentref, ac yr oedd golwg urddasol ar y gwirfoddolwyr a’u swyddogion yn gorymdeithio drwy y brif heol. Wedi’r orymdaith cynhaliwyd CYFARFOD CYHOEDDUS yn y Neuadd, ac er mor eang yw y Neuadd nid oedd ddigon i ddal y dyrfa fawr oedd wedi dod ynghyd i groesawu gwron y D.C.M. Llywyddwyd y cyfarfod gan yr Athro David Llewelyn, Llanllechid, a dywedodd eu bod wedi dod yno i roddi “welcome home” i wron o faes y frwydr. Darllenodd y llywydd lythyrau oddi wrth Mr W. D. Hobson, Bangor; Capten Cooke, yr Henadur W. J. Parry, Parch J. T. Job, a Mr E. R. Jones yn gofidio oherwydd amgylchiadau yn eu rhwystro i fod yn bresennol yn y cyfarfod. Dywedodd y Llywydd fod cynllun  Arglwydd Derby i gael ei weithio yn yr ardal yr wythnos nesaf, ac os bu anghydwelediad yr oeddynt wedi dod bellach i ddealltwriaeth ac yn dymuno ar i bawb roddi derbyniad teilwng i’r canfasers.

Galwyd ar y Parch. William Morgan, M. A., i annerch y cyfarfod. Dywedodd mai’r gymwynas orau i Sargt. Williams a fyddai gweled llu o’r dynion ieuainc yn ymuno a’r fyddin. Os collodd y gwron ei law aswy chyll ef byth ei glod. Beth sydd mor gysegredig ag amddiffyn y wlad, a ellir mwy o hunanaberth na’r hyn a wnaeth y milwr clwyfedig yma? Peryglodd ei fywyd ei hyn wrth geisio achub a chynorthwyo milwyr eraill. Os nad yw dyn am amddiffyn ei wlad nid oes ganddo hawl o gwbl i fyw ynddi. Tro annheilwng yw ffoi yn llechwraidd a pheidio ymuno a gadael i eraill ymladd trosom.

Dywedodd y Parch. H. Jones Davies, Tregarth ei fod yn falch o gael croesawu ei gyfaill, Sergt. Williams yn ôl o faes y rhyfel. Wrth gerdded llwybr hunanaberth cerddodd yr un llwybr a Iesu o Nazareth. Llongyfarchai ef fel patrwm o filwr o’r fyddin newydd. Dywedodd Duc Wellington ymhen ysbaid ar ôl brwydr Waterloo mai segurwyr a meddwyn oedd yn ymuno a byddin Prydain Fawr, ond y mae yn wahanol iawn heddiw.

Galwodd y Llywydd ar Mrs Dr Pritchard i

GYFLWYNO FFON HARDD

I Sergt. Williams fel arwydd fechan o serch ac edmygedd yr ardal iddo am ei wrhydri ar faes y frwydr. Derbyniodd y milwr clwyfedig yr anrheg o law y foneddiges gyda gwyleidd-dra sydd yn nodweddu’r Celt ar lawer adeg yn ei fywyd, ac yna chwaraeodd y seindorf “For he’s a jolly good fellow.”

Galwodd y Llywydd ar Mr Melancthon Williams, a dywedodd ei fod yn datgan eu diolchgarwch fel teulu iddynt yn wyneb y profedigaethau yr oeddynt wedi myned trwyddynt yn ddiweddar. Ei eiriau ef a’i briod i’w dau fab cyn iddynt fyned i ymladd tros eu gwlad oeddynt am iddynt gofio gwneud eu dyletswydd a throi at Dduw i ofyn am nerth yn nydd y frwydr.

Chwaraeodd y seindorf i ddiweddu’r cyfarfod “Hen Wlad fy Nhadau”.

Wrn gladdu Moel Faban

Yr Wrn a ddarganfuwyd yn y gistfaen yng nghanol carnedd rhif 554 (iii)

Mewn archwiliad oddeutu 1869 darganfuwyd wrn pridd mewn cist fechan a gladdwyd yn y garnedd fwyaf o’r tair sy’n coroni copa Moel Faban ar uchder o 409 metr. Mae’r wrn bellach yn rhan o gasgliad amgueddfa’r Ashmolean yn Rhydychen. Nid oes dim nodedig yn ffurf yr wrn. Mae’n cyfateb i ffurf y mwyafrif o’r yrnau claddu o’r Oes Efydd sydd wedi eu darganfod mewn tomennydd claddu ar hyd ac ar led Prydain. Saif oddeutu 20 centimetr mewn maint gyda’r rhan uchaf wedi ei fodelu ar lun tair coler diaddurn, ond ar ran fewnol ceg y llestr mae cyfres o dyllau mân wedi eu hargraffu yn y clai. Darganfuwyd wrn tebyg, ond gydag addurn llinellog llawer mwy amlwg, yn nhomen gladdu fawr Carnedd Howel ger Llys y Gwynt a archwiliwyd yn yr un cyfnod â thomen Moel Faban. Perthyn yr yrnau hyn i gyfnod yr Oes Efydd a gellir ei ddyddio i rhwng 2000 a 1800 cyn Crist. Yr yrnau hyn yw’r celfi hynaf a ddarganfuwyd yn Nyffryn Ogwen hyd yn hyn ac eithrio teilchion y llestri Neolithig a ddarganfuwyd yn yr archwiliadau ym Mharc Bryn Cegin i’r gogledd o Garnedd Howel.

Prif ddefnydd yrnau o’r math hyn oedd cynnwys gweddillion corff losgiad un unigolyn a allasai fod yn ddyn, dynes neu blentyn. Yn aml ymysg y gweddillion cynhwysir eitemau personol megis gleiniau, celfi addurno mewn asgwrn, neu gelfi mewn efydd neu gallestr megis cyllell neu ben saeth, a’r celfi hyn hefyd gan amlaf wedi eu llosgi. Fel arfer caiff wrn o’r fath ei warchod mewn cist fechan a osodir yng nghanol y domen, ond yn aml darganfyddir cistiau eilaidd wedi eu trefnu ar y cylch allanol. Gall y cistiau hyn gynnwys wrn ond fel arfer corff losgiad yn unig a ddarganfyddir ynddynt a chredir y byddai’r esgyrn wedi eu cynnwys mewn basged neu gwdyn organig yn wreiddiol.

Y tair carnedd o Oes yr Efydd ar gopa Moel Faban

Mae’n syndod faint o domennydd claddu o fath y Foel sydd yn Nyffryn Ogwen. Amcangyfrifir bod o leiaf bump ar hugain o garneddau yn yr ardal, rhai ar eu pen eu hunain yn coroni copaon y prif fynyddoedd ac eraill yn gasgliad bychan megis mewn mynwent o fath fel yr enghraifft uwch law Bwlch Molchi. Ar Garnedd Llywelyn mae’r domen gerrig yn 26 troedfedd mewn diamedr a chylch yr enghraifft ar Garnedd Dafydd yn 50 troedfedd. Archwiliwyd y domen ar gopa’r Drosgl yn ddiweddar ond er mor drwyadl yr archwiliad yr oedd lleoliad agored y safle a dinistr cenedlaethau o ymyrraeth wedi dylanwadu yn drwm ar ganlyniadau negyddol yr archwiliad. Yn anffodus mae mwyafrif y carneddau mewn cyflwr drylliedig gyda’r canol naill ai wedi ei gloddio i wneud cell neu’r domen wedi ei gwastatáu’n llwyr hyd at ei seiliau. Mae’n bur debygol mai pwysigion y gymdeithas a gleddid yn y carneddau hyn.

Un agwedd yn unig ar fywyd y gymdeithas a gynrychiolir yn y carneddau. Hwn oedd y cyfnod pryd y defnyddiwyd celfi metel am y tro cyntaf, celfi o gopr ac yna amalgam tun a chopr i wneud efydd. Yr oedd hwn yn gam technolegol eithriadol bwysig ac o’i ystyried, roedd yn gychwyn yr oes fetel yr ydym ni yn byw ynddi heddiw bedair mil o flynyddoedd yn ddiweddarach. Celfi pwysicaf y cyfnod oedd cyllyll a bwyeill o wahanol fathau ac yna datblygwyd arfau ymosodol megis cleddyfau a gwaywffyn. Datblygwyd hefyd dlysau er addurno megis breichledau, modrwyau a chlustdlysau. Roedd rhai mewn copr ac efydd, rhai mewn cerrig amryliw, rhai mewn math o wydr ac yn bennaf mewn aur. Hyd eto nid oes dim o’r celfi hyn wedi eu darganfod yn Nyffryn Ogwen ac eithrio un fwyell efydd sydd o leoliad ansicr a ddisgrifiwyd yn benagored iawn fel ‘college wood, Penrhyn’.

Lleoliad y carneddau ar gopa Moel Faban – mae’r tair carnedd wedi dioddef o gael eu chwalu ac mae canol dwy ohonynt bellach yn gytiau crynion. Cynllun wedi ei gyhoeddi drwy ganiatâd y Comisiwn Brenhinol, Aberystwyth

Mae’n rhyfedd meddwl fod cyfnod arloesol Oes yr Efydd a barhaodd am yn agos i fil a hanner o flynyddoedd wedi ei gynrychioli yn Nyffryn Ogwen gan nifer bychan o yrnau claddu a bod eu cynnwys o gorfflosgiadau wedi eu gwasgaru i’r pedwar gwynt dros dreigl amser. Gall hanes fod yn eithriadol greulon ac amhersonol ambell dro.

Ffynhonnell 

RCAMW. 1956 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 1 East. HMSO, Llundain

Meddai Syr Ifor

Neilltuodd Syr Ifor Williams rai penodau yn ei lyfr Enwau Lleoedd ar gyfer trafod geiriau cyffredin sy’n perthyn i lyn cors a phwll, i goed a llysiau ac i nodweddion eraill y mae ôl dyn arnynt. Mae’r canlynol yn enwau sy’n berthnasol i’n hardal ni yn Nyffryn Ogwen.

Aber (fel yn Aber Ogwen) –  Mae bêr yn elfen gyffredin yn golygu dwfr a chyda ychwanegiad y rhagddodiad ad– at ber cafwyd yr enw ad-ber sy’n disgrifio genau afon. Yna collwyd d yr ad gan roddi i ni aber fel yn yr enw.

Traeth Lafan – mae cryn ddyfalu ynghylch yr enw hwn. Cred rhai mai o Traeth Wylofain y daw’r enw, o gofio, wrth gwrs, fod cynhebryngau brenhinol tywysogion Gwynedd yn croesi’r traeth i Lanfaes, ac yno y gorwedd Siwan gwraig Llywelyn Fawr er enghraifft. Sylwodd Syr Ifor, er hynny, y gallasai math o wymon y cyfeirir ato fel llafan fod yn berthnasol i enw’r traeth. Ond yna drylliwyd ei ddamcaniaeth o wybod fod sawl cyfeiriad ar gael i gilfachau ar y Fenai yn dwyn enwau fel Efelafen ac Y Felafen.  Mae’r dewis felly yn eang, ond ni feiddiai Syr Ifor dderbyn yr un ohonynt fel y tarddiad cywir.

Coetmor  –  y coed mawr yw tarddiad yr enw sef y goedwig drwchus a amgylchynai’r hen blasty Canol Oesoedd ac a ddisgrifiwyd gan y teithiwr Thomas Pennant yn 1781 fel ’seated in the midst of lofty trees every now and then opening so as to admit sight of the exalted mountains and rocks soaring above with misty tops’.

Cororion –  mae’r enw hwn â chysylltiad uniongyrchol â stori Gwydion yn y Mabinogi yn adeiladu creu i’r moch ar ei daith yn ôl o Ddyfed ar ôl dwyn y moch oddi yno. Ystyr creu yw cwt i’r moch ac enwyd y lle y gwnaethpwyd y creu yn Creu-Wyrion, sef ein Cororion ni heddiw ger Tregarth.

Tref – ei ystyr gwreiddiol oedd cartref y pen teulu a’i feibion. Wedi i’r meibion adael yna ceid Tre’r Meibion, fel yn y fferm ger Talybont Tai’r Meibion, sydd wrth gwrs y drws nesaf i Dy’n yr Hendref neu Ty’n Hendre fel yr adnabyddir y fferm heddiw.

Pentref (megis Pentre’r Felin yn Nhalybont) – tŷ  pennaeth ystâd oedd y dref ac yno yr oedd ef yn byw, ond ym mhen arall yr ystâd, yn y pentref, trigai’r taeogion, yno i weithio’r tir ac i ofalu am y felin.

Yr Achub (neu Rachub) – y Lladin occupo yw gwraidd y gair achub, a gall olygu cymryd gafael o berson, fel Math yn achub Gwydion rhag rhedeg i ffwrdd yn y Mabinogi,  neu gall olygu cymryd meddiant o rywbeth materol, megis achub adeilad fel y golygir yng  nghyfreithiau Hywel Dda.  Felly yn achos pentref Rachub cymryd meddiant o ddarn o dir fyddai achub er mwyn sefydlu’r pentref bur debyg.

Sling – llain neu stribyn cul o dir, yn aml ar derfyn neu ar ymyl ffordd, rydd yr ystyr i sling ac felly i enw’r pentrefan ger Tregarth, ac mae clwt (fel yn Ty’n  Clwt) , llain a dryll yn enwau cyffelyb i’r un math o dir.

Bod  (megis yn Bod Feurig) – mae ystyr bod yn cyfateb i preswyl- fod, sef cartref y teulu, a dyma’r rheswm paham y’idefnyddir fel rhan o enw ar gynifer o gartrefi yng Nghymru. Serch hynny, yr oedd bod hefyd yn cyfateb i’r Hendref yn y drefn Gymreig o drawsdrefa rhwng Hendref llawr gwlad y gaeaf a Hafodty (Fotty) yn ucheldir yr haf.

Llety – gair cyfansawdd o lled, sef hanner, a tŷ.  Ac yn yr hanner arall megis y rhoddid  y dieithriaid i aros gan obeithio y byddai eu harhosiad yn lled gysurus.

Celli, Y Gelli – enw cyffredin ar lwyn o goed sy’n gyfystyr â’r gair grove yn Saesneg, ond nid yn golygu gwigfa o goed cyll fel y cred rhai.

Ysgrafell (megis yn Tanysgrafell) – offeryn i grafu yw ysgrafell, ac yn fwyaf arbennig ar gyfer glanhau ceffyl, ac megis crafu bodolaeth, efallai, ar lain o dir go arw fyddai addasrwydd yr enw hwn yn Nyffryn Ogwen.

Arfonwyson a Phentan Bryn Twrw

Dyma erthygl gan un o’n cyfranwyr gwadd Deri Tomos, Llanllechid. Mae dolenni at ragor o wybodaeth ar ddiwedd yr erthygl.

Y planedau yn cylchynnu’r haul ym Mryn Twrw.

Ymysg rhyfeddodau Dyffryn Ogwen mae ugeiniau, onid cannoedd, o bentanau a llechi mawrion eraill a gerfiwyd yn hanner cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg er mwyn addurno nifer o anheddau’r dyffryn. Dyma Lechi Cerfiedig Dyffryn Ogwen. Mae nifer ag arnynt ddyddiadau rhwng 1823 a 1843. Wedi’r cyfnod byr hwn aeth yr arfer o’u cerfio allan o ffasiwn ac, i bob pwrpas, yn angof. Yn sicr collwyd nifer ohonynt am byth. Ond o tua 1977 dechreuodd ymchwil, a brwdfrydedd, Gwenno Caffell ac aelodau eraill Cymdeithas Archaeoleg Llandegai a Llanllechid newid yr agwedd ddi-hid hyd yma ac achub nifer o drysorau a fyddai wedi’u colli am byth heb eu gwaith. Yn 1983 cyhoeddwyd y llyfryn (dwyieithog) a oedd i dynnu sylw ehangach atynt (Llechi Cerfiedig Dyffryn Ogwen, Amgueddfa Genedlaethol Cymru). Er, yn ôl y sôn yn y Dyffryn, bu angen cryn berswâd ar yr Amgueddfa Genedlaethol i ymgymryd â’r gwaith ! Mae enwau nifer o’r unigolion a fu’n allweddol yn hyn o beth wedi’u rhestru yn y llyfryn.

Dosbarthiad rhai o Lechi Cerfiedig Dyffryn Ogwen (o lyfr Gwenno Cafell).

Yn ddiweddar bu adferiad pellach ym mhroffil y traddodiad wrth i’r artist Sian Owen, sydd â’i gwreiddiau yng Nghaellwyngrydd, ddefnyddio ambell batrwm i ysbrydoli  celf newydd gan drefnu arddangosfeydd a gweithdai pwrpasol. Bu sawl disgrifiad cyhoeddus ar glawr a sgrîn, gan gynnwys rhai gan Magnus Magnusson, Jan Morris a Dewi Prysor.

Mae i bob pentan ei hanes ei hun, ond goroesodd cryn dipyn o gefndir y toreth o fanylion annisgwyl sydd wedi’u cynnwys yng nghynllun un ohonynt. Llechi Seryddol Bryn Twrw yw’r pentan hwnnw. Yn ôl Gwenno Caffell mae’r rhain ymhlith y llechi cerfiedig mwyaf a gofnodwyd. Er nad ydynt, bellach, ym Mryn Twrw maent wedi’u gwarchod yn ofalus. Yn 1983 gwnaethpwyd copi mewn resin ohonynt, sydd bellach yng nghasgliad Storiel (Amgueddfa Bangor).

Y pentan yn ei le heddiw. Ar ei dri llechfaen mae 12 o baneli unigol llawn manylion seryddol a sêr ddewiniol.

Wedi’i wneud o dri llechfaen mawr, mae i’r pentan bum pâr o baneli gwyddonol manwl ynghyd â phanel canol lle amgylchynir enwau a dyddiadau teulu Bryn Twrw (Richard  a Grace Jones a’u merch Eleanor) gan ddarluniadau gwych o deulu’r Sidydd.  Y panel sêr-ddewiniol hwn, yn bennaf, sydd wedi dal llygad ymwelwyr diweddar. (Gan gynnwys, yn ôl y sôn, gais gan fyfyrwyr o Fangor ar i’r Parch Aelwyn Roberts fwrw allan gythreuliaid !)  Ond y mae i’r pentan liaws o fanylion eraill sy’n adlewyrchiad dadlennol o’r wybodaeth am seryddiaeth yn 1837 – gan gynnwys manylion clip (diffyg) haul 1836, ymweliad comed Halley yn 1835, y pedair planed (cor-blanedau bellach) newydd a ddarganfuwyd yn negawd cyntaf y ganrif ac, o bosib, un o’r lluniau cyntaf o’r smotyn mawr coch presennol ar wyneb y blaned Iau.

Y Saethydd yn trotian ei “stwff”. Hefyd ei arwydd sêr ddewiniol ac ymgais i darlunio’r cyser. (Panel 3)

Cyfuniad hyfryd o’r dyfrwr a’r pysgod. (Panel 3)

Comed Halley yn croesi llwybrau’r cor-blanedau. (Panel 1)

Gwyddom i’r wybodaeth gyrraedd Bryn Twrw yn 1835 o law mathemategydd o’r enw John William Thomas a aned yn Rallt Isaf, Pentir, yn 1805 yn fab i Dorothy a William Thomas, gofalwr cŵn Plas Pentir. (Defnyddiodd John William yr enwau “Arfon” ac yna “Arfonwyson” wrth lythyru a chyhoeddi.)  Mae copi o un llythyr allweddol wedi’i gynnwys yn yr erthygl amdano yn Y Gwyddoniadur Cymreig. Ym meddiant disgynyddion Richard a Grace mae copïau o gylchgronau gwyddoniaeth boblogaidd y cyfnod sy’n dogfennu safon a chynnwys gwybodaeth a diddordeb gwerin ddeallus y cyfnod. Mae’n debyg mai trwy law Arfonwyson y cyrhaeddodd y rhain y dyffryn. Er mai yn Saesneg y mae’r dogfennau hyn, uchelgais John William Thomas oedd sicrhau bod eu cynnwys a’u cefndir ar gael i’r darllenydd Cymraeg. (Cymraeg, wrth gwrs,  yw iaith y pentan.) Treuliodd ei fywyd byr (bu farw o’r diciâu yn 1840 tra’n gweithio yn Arsyllfa’r Brenin yn Greenwich) yn addysgu a chyhoeddi yn Gymraeg ar fathemateg a seryddiaeth. 

Y Ddaear a’r Lloer. Mae arwydd sêr ddewiniol y blaned ar y chwith. (Panel 1)

Y blaned Iau – yn cynnwys delwedd o’r smotyn mawr coch (Panel 11

Mae hanes bywyd Arfonwyson wedi’i gofnodi’n drwyadl gan y gwyddonydd R. Elwyn Hughes (Pentyrch) ac mewn ambell goffadwriaeth o’r bedwaredd ganrif ar bymtheg.  Cyhoeddwyd ychydig am ei gyfraniad i ddysgu mathemateg trwy’r Gymraeg – pwnc amserol iawn i ni heddiw – gan Gwyn Llewelyn Chambers.  (Mae erthyglau Elwyn a Gwyn i’w cael yn llawn ar wefan y Llyfrgell Genedlaethol.)  Mae Peter Lord yn cofnodi y paentiwyd llun ohono ar gyfer Cymreigyddion Llundain gan William Roos, yr artist ffasiynol o Gymru, ond diflannodd pob cofnod o’r llun hwn yn fuan wedi’i farwolaeth. Erbyn heddiw diflannodd, hefyd, bob arwydd o’i fedd ym mynwent eglwys Alphege yn Greenwich.

Mae angen mwy o ymchwil i deulu a (unrhyw) disgynyddion i John William Thomas a hefyd fanylion teulu Richard a Grace Jones – a’u perthynas â cherfwyr y Pentan. Mae eu henwau hwythau – Thomas a William Jones – yn elfen fawreddog o gynllun y panel canol.

Wrth baratoi ar gyfer darlith ddiweddar ar Arfonwyson a Phentan Bryn Twrw aethpwyd ati i ddogfennu’n ffotograffig ac esbonio manylion, yn arbennig fanylion gwyddonol, y llechi. Oherwydd natur sgleiniog y pentan (wedi bron i ddwy ganrif o flac-ledio gofalus !) nid hawdd i amatur dynnu lluniau eang – felly aethpwyd ati i ddarlunio’r manylion unigol.

Un o werslyfrau mathemateg rhyfeddol Arfonwyson

Un o ddarlithoedd Arfonwyson

 

Casglwyd tua 200 o luniau unigol, pob un yn gofyn am eglurhad. Felly, fe’u dosbarthwyd yma yn bum rhan ar wahân y gellir eu cyrraedd drwy’r cysylltiadau gwe (hyperddolenau) isod. (Mae’r rhan fwyaf o’r lluniau wedi’i lleihau ar gyfer y wefan. Os hoffech gopi maint gwreiddiol, neu os hoffech lawr lwytho ffeil pdf o’r rhannau, rhoir cyfarwyddiadau yn y mannau priodol.)

Manylion gwyddonol Arfonwyson a Phentan Bryn Twrw:

Rhan 1:  Y Sidydd
Rhan 2:  Cysawd yr Haul
Rhan 3:  Seryddiaeth Diffygiadau’ ar yr Haul a’r Lleuad
Rhan 4:  Comed Halley a Chlip Haul 1836
Rhan 5:  Ychydig Gefndir

Mae’r ffeiliau yn agor mewn tudalen newydd, er mwyn eich galluogi i ddychwelid yn hawdd i’r wefan hon.)

Un o wersi geometri y pentan ! (Panel 2)

Seryddiaeth a sêr-ddewiniaeth yn cyffwrdd ? Yma gwelir enw ffynhonell y gwybodaeth – John William Thomas, Arfon(wyson). (Panel 8)

Y Cob Mawr

Nodyn ar y cyd ag Idris Lewis, Dolwern, Ffordd Bangor. Ei eiddo ef yw’r holl ddelweddau.

^{Mynedfa i’r chwarel a’r bont drwy’r cob ym Mryn Llwyd}

Mae’r nodyn hwn yn trafod adeiladu  rhagfur hir ac uchel yn Chwarel y Penrhyn nad oedd iddo, hyd sy’n wybyddus, enw swyddogol yn hanes y gloddfa.  Adeiladwyd y cob i redeg rhwng Pont Ogwen a Bryn Llwyd,  gan ffurfio mwgwd gwarcheidiol ar y fynedfa i’r chwarel.  Yr oedd hwn yn anferth o ragfur solet ei adeiladwaith  (oddeutu 300 metr o hyd a 7 metr o uchder) ac i gyrraedd y chwarel lluniwyd agoriad bychan, yn bont gul, i gael mynediad drwyddo.  Mae’n debyg nad oedd arbenigedd mawr yn ei adeiladwaith, mur o glytiau llechi cymesur tebyg i ragfuriau’r Felin Fawr oedd yn ei gyfansoddiad. Nid oedd prinder yn y chwarel o’r deunydd crai i’w adeiladu, er nad oedd ei adeiladwaith syml i’w gymharu ag ysblander peirianyddol pont Rhiwbryfdir ym Mlaenau Ffestiniog er enghraifft. Serch hynny yr oedd yn adeilad a fyddai’n tynnu sylw unrhyw ymwelydd a fyddai’n gorfod ymwthio drwy ei agoriad cyfyng i fynychu’r chwarel.

^{Rhan o fap ordnans 1888. Noder safle’r ffordd haearn rhwng Tros y Ffordd a Ty’n y Coed (canol isaf y map) ac yn dilyn yn fwa o amgylch y tomennydd rwbel ar y ffordd i Fryn Llys a’r Felin Fawr (llwybr presennol Ffordd Las Ogwen)}

Gellir pennu cyfnod adeiladu’r rhagfur i’r degawd rhwng 1888 ac 1899 o ganfod  y newidiadau a welir ym mapiau ordnans manwl y deng mlynedd sydd  rhwng y ddau ddyddiad. Yr ardal benodol sydd dan sylw oedd estyniad o dir gwyrdd, megis, rhwng tomennydd amgylchynol a oedd yn arwain at brif fynedfa’r chwarel yn ardal Bryn Llwyd. Cynhwysai’r rhimyn hwn o dir nifer o dai megis Bryn Llwyd a Ty’n y Coed ac yno hefyd yr oedd capel cyntaf enwad yr Annibynwyr yn Nyffryn Ogwen yn Tros y Ffordd. Yn 1888 dengys y map fod rheilffordd yn croesi’r ardal hon o ochr chwith y gwaith, ochr y gogledd ddwyrain, i ymuno, ar yr un llaw, â rhwydwaith prif bonc cynhyrchu’r chwarel yn Red Lion, ac ar y llaw arall i arwain yn ddolen estynedig hyd ymyl ddwyreiniol y twll nes cyrraedd y Felin Fawr yng Nghoed y Parc. Cynlluniwyd y rheilffordd i redeg rhwng Tros y Ffordd ac yn rhyfeddol o agos at gongl adeilad Ty’n y Coed. Erbyn 1899 mae’n amlwg fod nifer o newidiadau wedi  digwydd yn ystod y ddegawd a aeth heibio. Yn gyntaf  cynlluniwyd dyfrffos o afon Ogwen uwchlaw Pont Ogwen  i fwydo dŵr i weithio pympiau hydrolig y chwarel a hynny mor gynnar â chanol y ganrif.  Yn ail adeiladwyd y cob mawr i gynnal y rheilffordd ar lwybr sydd bellach yn rhedeg i’r dwyrain o Dyn y Coed gan fanteisio yn ogystal ar gopa tomen fechan i godi uchder y lein uwchlaw dau begwn y pant islaw yn Tros y Ffordd.

Rhan o fap ordnans 1899. Noder safle’r cob mawr i’r dde o Ty’n y Coed ac yn arwain y rheilffordd i Bonc Red Lion ac ymlaen ar ei thraws i’r Allt Fawr a Bryn Llys i gyrraedd y Felin Fawr.

Golygodd adeiladu’r cob newid holl gynllun trafnidiaeth fewnol y chwarel.  Hwylusodd uchder y cob i gysylltu’n uniongyrchol gyda Phonc Red Lion gan hepgor y ddolen fawr ar ochr y dwyrain a arweiniai i’r Felin Fawr. Drwy wneud hyn gallai’r chwarel ymestyn y twll a’r tomennydd i gyfeiriad y dwyrain ac yn raddol gladdu hen wely’r rheilffordd,  sydd, o ryfeddod yn ein cyfnod ni, wedi ei hail adfer ar ffurf Lôn Las Ogwen.  Ond i gynnal y cysylltiad hollbwysig â’r Felin Fawr cynlluniwyd  gallt o ben gogledd Ponc Red Lion i arwain yn uniongyrchol i’r Felin. Dyma efallai un o’r gelltydd pwysicaf yn yr holl gyfundrefn a’r unig un i’w gweithredu drwy gysylltiad cadwyn ar ddrwm yn hytrach nag ar wifren fel gweddill gelltydd y chwarel. Felly, erbyn 1899 yr oedd y gyfundrefn newydd mewn bodolaeth ac adeilad y cob yn ddolen hollbwysig yn ei chynnal.

^{Rhan o fap ordnans 1914. Noder y cob mawr yn ei lawn faint ac yn cyfeirio’r rheilffordd i Bonc Red Lion ac ymlaen i Fryn Llys a’r Felin Fawr}

Yn ystod cyfnod hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif ehangodd pwysigrwydd y cob fwyfwy wrth i gyfnewidiadau yng nghynlluniau’r chwarel ddatblygu o’r newydd. Erbyn dauddegau’r ganrif yr oedd cynlluniau ar droed i weddnewid ochr chwith y gwaith oherwydd mai yno y tybiai’r perchnogion weld ei dyfodol mwyaf llwyddiannus.  Un o’r cynlluniau  mwyaf uchelgeisiol oedd i newid sianel Afon Ogwen rhwng Pont Ogwen a Phont y Tŵr, yn benodol rhag bod ei dyfroedd yn peryglu twll y chwarel ar ymyl gorllewin ei glan.   Ail gynllun oedd datblygu system o aer dan bwysedd i weithio driliau tyllu’r graig drwy’r chwarel i ddisodli’r hen drefn lafurus o dyllu drwy law. Yn ganolog i’r cynllun roedd cynhyrchu egni drwy harneisio dŵr o afon Ogwen fel y grym i weithio tyrbin a leolwyd mewn cwt nepell o Fryn Llwyd.

^{Map y bibell ddŵr}

Cysylltwyd y cwt drwy ddyfrffos o gronfa fechan a gynlluniwyd ar yr afon uwchlaw Pont Ogwen, ac unwaith yn rhagor defnyddiwyd y cob fel y ddolen gyswllt hollbwysig i drosglwyddo’r bibell aer i’r chwarel. 1929 oedd y flwyddyn y  datblygwyd y cynllun aer dan bwysedd yn y chwarel a chymal Pont Ogwen oedd yr unig un i’w bweru ag egni heidro. Trydan a ddefnyddiwyd i weithio’r cynllun yn rhannau eraill y gwaith. Pwysigrwydd y cynllun heidro oedd ei fod yn cynnig, ar amcangyfrif, arbedion o £1610 y flwyddyn, swm a oedd ben ac ysgwydd yn rhatach i’w gynnal na’r cymal cyfatebol a bwerwyd ag ynni trydan.

^{Y cob mawr yn edrych i gyfeiriad y de yn dangos y bibell aer dan wasgedd ar yr wyneb}

Daeth newid byd i’r chwarel yn ystod chwedegau’r ganrif pan ddaeth trefn hen ffasiwn o dan berchnogaeth y Penrhyn i’w therfyn a chyflwynwyd cyfundrefn newydd o redeg y gwaith gan gwmni mawr rhyngwladol McAlpine. Ysgubwyd ymaith y gofyn am dyrbin hen ffasiwn i gynhyrchu aer dan bwysedd ac yn sgil y newid daeth un o brif swyddogaethau’r cob i’w derfyn. Lawn cyn bwysiced oedd  dull sylfaenol y perchnogion newydd o redeg y gwaith. Cynt rhwydwaith o reilffyrdd cul oedd sylfaen y drefn fewnol, a’r trên bach oedd y cyfrwng allanol sidet, hen ffasiwn ac anghymwys, bellach trefnwyd i hepgor yr holl gyfundrefn yn llwyr drwy ddefnyddio cyfresi o lorïau trymion i wasanaethu’n fewnol a thrafnidiaeth cludiant cyhoeddus i ddosbarthu’n allanol. O ganlyniad yr oedd y cob mawr yn rhwystr enfawr i hwylustod y gyfundrefn yn ogystal ag i ddelwedd allanol y gwaith. Ac felly nid drwy bont gul mewn rhagfur gwarcheidiol enfawr yr oedd y chwarel i’w phortreadu i’r byd mawr modern allanol. Yn 1964 chwalwyd y cob ac yn y weithred hon daeth symbol o’r hen gyfundrefn i’w derfyn. 

^{Yr Allt Fawr o ben Gogledd Red Lion yn arwain i’r Felin Fawr}

Gweler erthygl gan Dee Edwards  The Llyn Meurig triangle . Gwreiddiau Gwynedd,  2020, Cyfrol 2, Rhif 79, 16-18.

Nadolig Llawen!

Nadolig Llawen a Blwyddyn Newydd Dda i holl ddarllenwyr gwefan Hanes Dyffryn Ogwen.

Gobeithio eich bod wedi mwynhau darllen hanesion diddorol ein dyffryn eleni. Mae rhagor o nodiadau wedi’u paratoi ar gyfer y flwyddyn nesaf. Mae nifer o gyfranwyr gwadd hefyd wedi danfon cyfraniadau hefyd, felly bydd digon i’w ddarllen!

Gyda phob dymuniad da i bawb ohonoch.

Yn gywir

John a Lowri

Death Valley a’r Klondike

^{John Evans. Tynnwyd y llun yn San Francisco. Yr oedd yn y ddinas yn 1906 pan ddinistriwyd y ddinas yn yfflon gan ddaeargryn nerthol wnaeth ladd cannoedd o’i thrigolion}

Mae Death Valley yng Nghaliffornia yn un o’r mannau poethaf dan wyneb y cread. Ar y llaw arall yn y Klondike yn Alaska, gryn dair mil o filltiroedd i’r gogledd o Death Valley, mae hinsawdd rewllyd hirdymor yr Arctig yn tra arglwyddiaethu ar drefn bywyd. Ond beth sydd a wnelo dwy ardal mor bellennig ac mor gwbl wahanol eu hapêl â hanes Dyffryn Ogwen? Mae’r ateb yn syml – AUR – a’r dwymyn ddychrynllyd a oedd yn meddiannu dynion i ruthro i’w gloddio ym mhedwar ban byd yn y gobaith o ennill ffortiwn a fyddai’n caniatáu iddynt fyw’n gysurus hyd weddill eu hoes. Ond nid aur yw popeth melyn medd yr hen air Cymraeg, ac meddai ymadrodd sinigaidd, ysgeler o America -‘nothing to have a man for breakfast’.

Mae’r stori yn dechrau yn y Parc, tyddyn ar ffin Gwern Cwys Mai ym mhlwyf Llanllechid yn 1871 lle ganed John Evans. Un o bedwar o blant oedd ef ac erbyn ei fod yn unarddeg oed yr oedd yn gweithio fel nafi yn adeiladu rheilffordd yr LNWR i Fethesda. Yn bymtheg oed gadawodd Gymru yng nghwmni ei ddewyrth,  y ddau i geisio bywyd gwell yn Unol Daleithiau’r America, gwlad yr atynfa oludog a breuddwydion y tu hwnt i bob dychymyg. Ac felly yn 1886 caed y ddau yn Death Valley yn ne ddwyrain Califfornia ar y ffin â thalaith Nevada. Mae pam a sut y bu iddynt gyrraedd y fangre uffernol hon yn rhan o’r stori nas datgelwyd rhyw lawer amdani gan John Evans. Ond yno yr oeddynt o ddewis, yn un o’r mannau mwyaf anghysurus yn y byd – dyffryn cul o anialwch crimp 140 milltir o hyd wedi ei gywasgu rhwng mynyddoedd y Sierra Nevada, gyda rhannau o’i lawr yn disgyn yn is na 200 troedfedd islaw arwynebedd y môr.  Lai na chan milltir i’r gogledd safai mynydd uchaf y Sierra Nevada, Mt Whitney, yn dalp anferth o graig 14,000 troedfedd o uchder a’i gopa o dan eira claerwyn am ran helaethaf o’r flwyddyn.  Yr  atynfa, wrth gwrs, oedd y newyddion am ruthr aur i Death Valley yn 1886. Ond nid oed y rhuthr hwn ar yr un raddfa â’r un a ddigwyddodd yng Nghaliffornia yn 1849, yr enwog ‘forty niner’, y rhuthr gwallgof a drawsnewidiodd holl economi’r dalaith ddiarffordd  a’i sefydlu yn atynfa oludog i’r byd. Rhan ffiniol iawn a chwaraeodd Death Valley yn rhuthr 1849, megis croesfan dra pheryglus o’r de i fwyngloddiau gogledd y dalaith ydoedd bryd hynny, a man lle bu farw mintai o fwyngloddwyr ar eu taith o graster yr haul, gan fedyddio’r dyffryn â’i enw angheuol .

Yn  y ffwrnais lethol hon, lle’r oedd gwres dyddiau’r haf yn aros rhwng  90 a 100°F am wythnosau bwygilydd, y bu i’r ddau anturiaethwr ymuno yn y rhuthr mawr yn fforio am aur. Ac yna ymhen llai na blwyddyn o gyrraedd digwyddodd trasiedi pan fu farw’r dewythr o glefyd yr haul gan adael John Evans yn llanc amddifad 16 oed i grafu byw mewn cymdeithas anwar, beryglus, ddireol, lle nad oedd prin gyfraith a threfn yn bodoli.  Rhuthr hwnt ac yma oedd yr un i Death Valley yn 1886 – yr aur yn brin, yr amodau yn anodd, gwres llethol; prinder dŵr a thanwydd; cyfarpar hen ffasiwn; lleoliad anghysbell, ac anawsterau yn cludo’r ysbail i’r banc rhag ymosodiadau lladron gwancus – ond gyda grym ewyllys, penderfyniad, dyfalbarhad, dewrder a dogn helaeth o ffawd bur sicr, llwyddodd John Evans i oresgyn yr holl anawsterau. Prin iawn oedd ei sylw am ei arhosiad yn Death Valley, bu yno hyd 1900 ac yn amlwg yn lled llwyddiannus – cyfrannodd meddai at gynnwys bricsen aur gwerth $140,000 a arddangoswyd yn Ffair y Byd yn Chicago yn 1893 – ond ai gweithio fel mwynwr llawrydd yr oedd ynteu i gwmni mwyngloddio nis gwyddom.

1896 oedd blwyddyn darganfod yr aur yn y Klondike a arweiniodd at ruthr gwallgof arall o oddeutu 100,000 o ddynion (a merched yn eu plith) i gyrraedd un o’r mannau mwyaf anghysbell ar wyneb y cread.  Ac yr oedd John Evans yn eu plith. Gadawodd Death Valley mewn trol a cheffyl am yr ugain milltir cyntaf i gyrraedd y trên a oedd i’w gludo’r wyth can milltir nesaf o’i daith i gyrraedd porthladd  Seattle. Yno ymunodd â llong yr Alpha ym mis Mai 1900 – cragen fusgrell 200 troedfedd o hyd a oedd i hwylio’r 3,000 milltir nesaf  i Nome City, pentref digroeso o bebyll ar lan y môr yng nghulfor Bering rhwng  Alaska a Siberia. Ar ei bwrdd cywasgwyd hyd at 200 o ddynion garw, yn ogystal â chargo, a’r pris i’w dalu am y fath fordaith oedd $1,000. Pan gyrhaeddodd Nome City ni allai’r llong lanio oherwydd y rhew ac yno y buont megis carcharorion am y tair wythnos nesaf – y capten yn feddw a’r bwyd yn eithriadol brin, hyd nes gorfod talu i gychwyr lleol eu rhwyfo i’r lan ar gost o 12/6 yr un. 

John Evans (ar y dde) a’i gyd fforiwr yn hela yn fforest taiga Alaska yn byw megis o’r llaw i’r genau

Canolbwynt y sgarmes aur oedd Dawson City, tref nad oedd wedi bodoli cyn 1896, ond a welodd chwyddo ei phoblogaeth i 30,000 erbyn 1898 ac, yn ôl y disgrifiad, a oedd  ‘little better than a hell on earth…about the roughest place in the world’. Safai yn y mewndir ar aber afonydd yr Yukon a’r Klondike ar y ffin rhwng Alaska a thalaith British Columbia yng Nghanada.  Y daith fyrraf i gyrraedd yno oedd o borthladdoedd Dyea, Skagaway neu Juneau ar arfordir de Alaska, ond taith a olygai ddringo drwy fylchoedd uchel a garw Chilkoot a White Pass i ddisgyn i ddyffryn yr Yukon a hwylio ar ei llif, pe byddai’r afon heb rewi, hyd nes cyrraedd Dawson City. O’r 100,000 a dyrrodd i Alaska amcangyfrir mai dim ond rhwng 30,000 a 40,000 wnaeth gyrraedd y cloddfeydd aur, ac o’r rhain tua 15,000 i 20,000 yn unig  oedd yn fwyngloddwyr aur – ac am y gweddill gellid cyfrif canran uchel ohonynt yn ddichellwyr, twyllwyr, gamblwyr, lladron a llofruddion, gan wireddu’r ymadrodd – ‘nothing to have a man for breakfast’.

Ond yn y gogledd eithaf y dewisodd  John Evans lanio yn 1900 ac o Nome City, yn bartner gyda dau Wyddel a dyn o Sweden, dilynodd yr afon Solomon dri deg milltir i’r mewndir  gan lusgo cwch yn drafferthus yn erbyn y llif yn y fenter o ddarganfod yr aur. Gorchwyl anhawdd iawn ydoedd dan amodau cyntefig a gerwinder eithriadol yr amgylchfyd pryd y gallasai’r tymheredd ddisgyn i ­-50°C (­58°F) rhwng misoedd Hydref a Mehefin. Drwy ffawd y darganfyddid yr aur, naill ai drwy bannu amdano yn llifbridd y nentydd, neu drwy gloddio amdano ar lecyn o dir, y ‘stake’ a nodwyd ar bolyn, ac a gofrestrwyd drwy dalu $15 am yr hawl i’w gloddio hyd weddill y flwyddyn. Ac nid ar chwarae bach yr oedd agor twll mewn daear oedd dan rew parhaol i ddyfnder a olygai gynnau tân fesul troedfedd, fwy neu lai, hyd nes cyrraedd y graig islaw gan obeithio taro gwythïen gyfoethog, ac, os yn llwyddiannus, ymestyn y twll yn dwnnel tanddaearol. Cafwyd peth llwyddiant i’r ymgyrch ond siomedig ar y cyfan oedd y fenter, yn arbennig wedi i aur gael ei ddarganfod yn nhywod aberoedd a thraethau arfordir Nome City, gan chwyddo poblogaeth y ddinas honno i 20,000, yn ffau afrad o dafarndai, casinos a phuteindai. Y dafarn, ac nid y banc, oedd y lle i newid yr aur am arian ac nid ryfedd felly mai perchnogion y tafarndai, drwy eu cyfrwyster ac yn aml gyda byddin o ddrwgweithredwyr i’w gwarchod, oedd pendefigion mwyaf llwyddiannus pob rhuthr aur mewn hanes. Ac yn Nome City yn mis Medi 1899 yr enwog  geidwad cyfraith a threfn a chwiliwr ffortiwn, neb llai na Wyatt Earp ei hun, oedd perchennog y Dexter Saloon yn y ddinas afreolus. Rhywbryd oddeutu 1902 mae’n debyg, ac yn amlwg wedi cael llond bol ar fyw ar y dibyn megis, gwerthodd John Evans ei ‘stake’ yn afon Solomon am ddigon o arian i brynu ei docyn i ddychwelyd yn ôl i Fethesda, yn ŵr ieuanc llawn cyffro mae’n amlwg, ond yn sicr heb feddu ar ffortiwn.

Ond nid oedd twymyn yr aur wedi pallu. Daeth newydd am sgarmes newydd yn Relief Hill yn ne  ddwyrain Califfornia ar y ffin â thalaith Nevada, ac eto ym mynyddoedd y Sierra Nevada gryn 4,000 o droedfeddi uwch arwynebedd y môr. Pentref bychan diarffordd oedd Relief Hill a welodd sgarmesi aur cyson yn ystod y ganrif flaenorol drwy gloddio  yn anhrefnus mewn tyllau dyfnion a thwneli bregus ond yn ddiweddarach drwy ddefnyddio  technegau mwy dinistriol i olchi’r aur o wyneb y graig  gyda phibellau dŵr nerthol. Megis sgarmes fechan a ddigwyddodd yn 1900 yn ail gloddio hen gloddfeydd y ganrif gynt, ond sgarmes a oedd yr un mor orffwyll pan nodwyd am ddinasyddion Relife Hill eu bod yn ‘crazed with gold fever, washed the foundations from under their homes and watched the houses fall into the river, while the wives and children ran for their lives, fleeing a certain death’.  Ac i’r rhanbarth diarffordd hwn , llawn gwylltineb a thor cyfraith, y cyrhaeddodd John Evans oddeutu 1903, a phwy oedd ei ragflaenydd yn Tonopah gerllaw ers 1902 ond Wyatt Earp, yn awr yn berchennog y Northern Saloon. I fod yn fwynwr llwyddiannus yr oedd angen wrth gyfalaf sylweddol cyn gallu cloddio a golchi’r aur a bellach cwmnïau oedd yn rheoli gweithgaredd yn yr hen fwynfeydd yn Relief Hill a Tonopah megis Blue Gravel, Great Eastern, Relief a Wankesha, ac i fforiwr tlawd, ond profiadol, o Gymru prin oedd y cyfleon.  Yn hytrach gwelodd ei gyfle i fod yn warchodwr yn hebrwng y goets a oedd yn danfon yr aur i’r banc gan farchogaeth ar gefn mul ar flaen yr osgordd a gwn yn ei law,  gwaith nad oedd heb ei beryglon, wrth gwrs, o gofio y lladdwyd gwarchodwyr mintai debyg ychydig ddyddiau’n ddiweddarach gan ladron arfog.

Cymharol fyr fu ei arhosiad yng nghymdogaeth Relief Hill, ac yn 1907 penderfynodd ddychwelyd adref i Fethesda gan hwylio o Efrog Newydd i Lerpwl ar Fehefin 28 1907 gan roddi terfyn am dros chwarter canrif o fyw ar y dibyn. Ac meddai, ac ef bellach yn chwarelwr diwyd a blaenor uchel ei barch yng nghapel Carneddi,  ‘gwelais ddigon am un oes a oedd y tu hwnt i ddychymyg y mwyaf beiddgar, drwy grwydro drwy anialwch a thros fynyddoedd a mhac ar fy nghefn’. Bu John Evans fyw gweddill ei oes yn 25 Pen y Bryn y drws nesaf i’w frawd yng nghyfraith J. O. Williams, a’r rhyfeddod  yw na chofnododd ef anturiaethau ei gymydog er yn ddiweddarach iddo ysgrifennu nofel antur i blant am wron dychmygol yn ne America. Ni throediodd JOW gyfandir de America ond byddai defnydd anturiaethau lu yng ngogledd America wedi bod ar gael iddo petai wedi holi hynt a helynt y dyn drws nesaf.

Gwybodaeth

Diolch i Meirion Davies, Bangor a Gwilym Owen, Rhos y Nant am eu hymchwil i hanes John Evans.

Ffynhonnell

Y Cymro, rhifyn Ionawr 6ed 1940, a rhifyn Dathlu Gemau y Cymro 1932-1957 – Erthygl gan John Aelod Jones – Anturiaethau mewn tri rhuthr aur – hanes John Evans

Ysgol Tan Capel

^{Capel Bethesda}

Clochydd yn eglwys Llandygái yn 1765 oedd Thomas Thomas y dylid ei anrhydeddu fel un o addysgwyr cyntaf Dyffryn Ogwen. Meddai Hugh Derfel wrth gyfeirio at athrawon cynnar y fro ‘er nad oedd yr ysgolfeistri yn drwyddedig, na dysgedig fel y deallir y geiriau heddyw, eto hwy a’r offeiriaid oedd unig oraclau yr hen amser o’r bron …yr oedd yn dda eu cael pryd hynny. Goleuasant gannwyll, ac nis diffoddir hi’.

Ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg sefydlwyd dwy ysgol Genedlaethol yn Nyffryn Ogwen, y naill yn Llandygái a’r llall yn Rachub, a thrwy ryfedd rawd bu i’r ddwy osgoi beirniadaeth lem y tri chomisiynydd a benodwyd gan y llywodraeth yn 1846 i ymchwilio i sefyllfa addysg yng Nghymru. Cyhoeddwyd adroddiad rhagfarnllyd, hiliol a gwrth Gymreig y comisiynwyr yn y flwyddyn ganlynol, a chyfeirir ato gyda dirmyg yng Nghymru fel adroddiad Brad y Llyfrau Gleision. Serch bod cyfrifiad crefyddol 1851 yn dangos fod 80% o boblogaeth Cymru yn Anghydffurfwyr neu’n Ymneilltuwyr prin iawn oedd ysgolion y Gymdeithas Frutanaidd – y British and Foreign School Society -yng Nghymru. Ysgogodd agwedd wrthwynebus adroddiad y comisiynwyr i’r Gymdeithas Frutanaidd sefydlu ysgolion ar gyfer plant o gartrefi Ymneilltuwyr o’r pumdegau ymlaen er mwyn gwrthbwyso dylanwad Seisnig ac Anglicanaidd y Gymdeithas Genedlaethol.

Erbyn 1864 roedd saith ysgol oedd ag athrawon trwyddedig ynddynt yn Nyffryn Ogwen – pedair gan y Gymdeithas Genedlaethol (Anglicanaidd), yn Rachub, Llandygái, Bodfeurig a Glan Ogwen; ysgol ‘rydd’ yn Nhŷ’n Tŵr; a dwy gan y gymdeithas Frutanaidd (Anghydffurfiol) yn Rachub a Charneddi. Er, gellir amau effeithiolrwydd darpariaeth a olygai bod prifathro ac un athrawes yn brwydro i ddisgyblu hyd at 280 o blant, yn fechgyn a genethod fel yn ysgol Tŷ’n Tŵr bryd hynny! Saesneg oedd iaith yr addysg yn ysgolion y ddwy gymdeithas, adlais o argymhellion y comisiynwyr ar y naill law, a’r awydd i lwyddo mewn byd o ddiwydiant a masnach ganol y ganrif ar y llaw arall. Câi dysgu elfennau addysg ffurfiol ei lesteirio gan fater yr iaith ond llwyddai’r Ysgolion Sul i roddi sylfaen gadarnach yn y Gymraeg i blant ac oedolion gan lwyddo i ddenu mwy o ddisgyblion na’r ysgolion dyddiol.

^{Seler capel Bethesda lle cynhelid ysgol Tan Capel}

Fel rhan o’r cynllun i ail adeiladu Capel Bethesda rhwng 1872 ac 1874 cynlluniwyd ystafell helaeth dan y capel gyda’r bwriad o sefydlu ynddi ysgol Frutanaidd gan fod teimlad cryf y dylid sefydlu ysgol Frutanaidd yn y pentref ei hun i wrthbwyso dylanwad ysgol Genedlaethol Glan Ogwen. Gwrthododd yr Arglwydd Penrhyn a rhyddhau tir ar gyfer y fenter ac ariannwyd y cynllun gyda chasgliadau o gapeli Ymneilltuol y pentref. Drwy ystryw ryfygus W. J. Parry, blaenor mwyaf blaengar y capel a gŵr busnes mwyaf llwyddiannus yr ardal, trefnwyd i agor yr ysgol heb ganiatâd awdurdodau’r Llywodraeth yn Llundain. Agorwyd yr ysgol yn swyddogol yn 1874, gyda Llew Tegid o’r Bala yn brifathro, gyda chymorth un athrawes a dau ddisgybl-athro i addysgu tri chant a hanner o fechgyn a genethod o gartrefi Ymneilltuol y pentref. Enw’r ysgol oedd Cefnfaes yn unol ag enw’r stad a oedd yn  ganolbwynt y pentref, ond fel ysgol Tan Capel y cyfeirid ati yn lleol.

Er cymaint rhyfyg Parry yn sefydlu’r ysgol yr oedd yn rhyfeddod iddi llwyddo mewn adeilad a oedd mor anaddas. Cafwyd adroddiad damniol ar yr ysgol gan yr arolygwyr yn 1898 yn nodi’r holl wendidau. Mesurai seler y capel oddeutu 17 metr wrth 16 metr gydag uchder yr ystafell yn llai na 4 metr (51’x 48’x11’), ac yn 1878 yr oedd 273 o blant yn mynychu’r ysgol. Nid oedd golau digonol nac awyr iach yn cyrraedd y dynjwn a gorchuddiwyd y ffenestri gyda bariau metel i warchod y gwydr rhag ei falu gan fandaliaid. Twymid yr ystafell gydag un tân glo. I ychwanegu at y caddug rhennid y seler gyda llenni cochddu trymion i greu llochesau anaddas ar gyfer y gwahanol ddosbarthiadau. Rhannai’r bechgyn a’r merched yr un cyfleusterau cadw cotiau a defnyddid y cyntedd ar gyfer cotiau’r plant bach. Yr oedd y llefydd chwech yn annigonol a gorfodid y plant bach i ddefnyddio’r un cyfleusterau â’r bechgyn. Rhedai carthffos o dan ystafell y plant bach a’i lleoliad yn rheswm digonol i gondemnio’r holl adeilad. Ar derfyn yr iard chwarae llifai Afon Ogwen a dderbyniai holl ysbwriel y plant o’r ffrydiau agored a lifai drwy’r llain cyfyng, ac yn Awst 1879 difrodwyd y maes chwarae wrth i lif yr afon olchi’r mur ataliol ymaith.

Gellir amgyffred pryder y prifathro mewn cyfeiriad yn Llyfr Cofnodion yr ysgol, dyddiedig y cyntaf o Ebrill 1899, sy’n nodi – ‘We had a new teacher yesterday… she has been never teaching before so, of course, could not be expected to know much of the management of a class of children’. O dan yr amodau rhyfeddol hyn sut rhaid gofyn sut yr oedd yn bosibl i blant y cyfnod dderbyn addysg gymwys? Ac eto er gwaetha’r holl rwystrau yr oedd llwyddiannau, fel y dengys praffter cymdeithas lengar a chrefyddol pentref Bethesda yn ystod cyfnod chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Cafwyd rhybudd yn 1899 gan y Bwrdd Addysg oni symudid yr ysgol i leoliad newydd erbyn y diwrnod olaf o Fai 1901 y byddai grant cynnal y sefydliad yn cael ei atal. Clustnodwyd safle yn Twr ar ymyl gogledd eithaf stad Cefnfaes ar gyfer adeiladu’r ysgol. A dyna oedd dechrau ymgyrch bur chwerw rhwng yr Ymneilltuwyr a’r Anglicaniaid cyn y llwyddwyd i sefydlu ysgol newydd y Cefnfaes yn 1907. Dadl yr Ymneilltuwyr oedd y dylid sefydlu Bwrdd Addysg i hyrwyddo addysg y pentref yn ei chyfanrwydd ond gwrthwynebid hyn yn ffyrnig gan yr Anglicaniaid. Mewn cyfarfod ym mis Mawrth 1893 dadleuai’r Canon Morgan, offeiriad Eglwys St Cross, Talybont, y byddai sefydlu Bwrdd yn gyfystyr â chreu ‘the most destructive thing that could be introduced into Bethesda and would be infinitely worse than the Disestablishment of the Church’ ac yng nghyngerdd blynyddol ysgol Tan Capel i ddathlu dydd Gŵyl Dewi Sant yn 1901, pwysleisiai’r Cadeirydd, y Parch Isfryn Hughes gweinidog Siloam, fod gwrthwynebwyr y cynllun yn defnyddio dulliau annheilwng a chelwyddog i annog y Bwrdd Addysg i wrthod sefydlu’r ysgol. Yr oedd ariannu’r fenter hefyd yn creu anawsterau enfawr gan fod yr ymgyrch yn cyd-daro ag un o gyfnodau mwyaf dirdynnol hanes Dyffryn Ogwen pan oedd dioddefaint a chynni ar ei waethaf yn ystod cyfnod y Streic Fawr. Cost adeiladu’r ysgol newydd oedd £3500 ac erbyn mis Hydref 1902 dim ond £800 oedd wedi ei danysgrifio a dyddiad cau Tan Capel wedi ei bennu ar gyfer diwedd y flwyddyn honno. I geisio ysbrydoli’r ymgyrch trefnwyd danfon dirprwyaeth at Gyngor Eglwysi Rhyddion Dinas Lerpwl ym mis Hydref 1902 a derbyniwyd cefnogaeth ariannol i hybu’r ymgyrch ymlaen. Rhaid cydnabod i’r Bwrdd Addysg fod yn hynod gymwynasgar yn oedi’r bygythiadau i gau’r hen ysgol oherwydd yn y diwedd ni chafodd ei hagor hyd nes Tachwedd 15fed 1907.

Ysgol y Cefnfaes a Chwarel Pantdreiniog

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda.

J. Elwyn Hughes.2007  Canmlwyddiant Ysgol y Cefnfaes, Bethesda

W. J. Parry.  Hanes fy mywyd a’m gwaith. Bethesda

Adroddiadau yn y papurau newydd canlynol – Caernarvon and Denbigh, Mawrth 1893;  North Wales Express, Mawrth 1901, Hydref 1902, Tachwedd 1902, Gorffennaf 1909.

Maes Bleddyn

^{Maes Bleddyn o’r awyr}

Dyma erthygl gan Marian Jones, un o’n cyfranwyr gwadd

Dyma ychydig nodiadau yn dilyn cyfarfod o Glwb Hanes Rachub [29/05/2019] pan gafwyd noson o sgwrsio am Maes Bleddyn, Rachub. Arweiniwyd y cyfan gan Adrian Williams a Peter Roberts.

Daeth nifer fawr ynghyd i sgwrsio a hel atgofion am stad Maes Bleddyn ym mhentref Rachub. Daeth llawer o breswylwyr gwreiddiol Maes Bleddyn yno, ac wrth wrando ar eu hanesion, cafodd y gweddill ohonom ddarlun byw o gymuned hapus, gymdeithasol, Gymraeg a chlos dros ben.

Mae Maes Bleddyn yn cynnwys 60 o dai, ond dim ond 30 ohonynt a adeiladwyd ym 1948, gan gwmni o Loegr o’r enw ‘Pochin’, a cyfeiriwyd at drigolion y tai cyntaf fel ‘pobol tai Pochin’. Yna adeiladwyd y 30 arall ym 1951, ac roedd y tai, i gyd, yn rhai o safon uchel iawn. Yn wir, roeddynt yn llawer mwy modern na nifer o dai eraill oedd yn Rachub ar y pryd, gan eu bod yn cynnwys lle chwech tu mewn, ac ystafell ‘molchi iawn.  Doedd pob tŷ ddim yn dilyn yr un cynllun, – roedd gan rai o’r tai ystafell fyw  [neu’r parlwr] yng nghefn y tŷ, ac eraill yn y ffrynt, ac roedd rhai tai’n cynnwys tair llofft ac eraill bedair. Roedd llawer o blant ‘tai Pochin’ yn cofio gweddill y stad yn cael ei hadeiladu, ac arferent fynd i chwarae’n rhwydd i’r tai gweigion [tai oedd ar hanner cael eu hadeiladu] gan nad oedd math o rwystrau na rhybuddion diogelwch yno. Yn ôl y trigolion, digwyddodd sawl damwain wrth iddynt ddringo i lofftydd y tai, – a hynny cyni’r grisiau gael eu gosod!

Adeiladwyd y stad ar ffurf pentagon, gyda gwagle yn cynnwys glaswellt yn y canol, ac yn wir fel ’Y Canol’ y cyfeiriwyd at hwn. Yma y digwyddai’r cymdeithasu, y chwarae, y criced, y pêl-droed yn ogystal â’r goelcerth flynyddol pob mis Tachwedd. Roedd pawb yn cofio mynd i dŷ hwn a’r llall yn rheolaidd e.e. mynd i dŷ rhywun i weld ffilm ‘Cowbois’ neu ‘London Palladium’ ar y teledu, a mynd i dŷ rhywun arall i gael crempog a.y.b. Roedd gan y trigolion eu system arbennig o dderbyn a dosbarthu papurau Dydd Sul, ac roeddynt ar flaen y gad pan ddeuai cyfle i ddathlu neu gymryd rhan mewn digwyddiadau cymdeithasol. Roedd parti mawreddog yno i ddathlu coroni’r Frenhines ym 1953, ac roeddynt yn flaenllaw iawn wrth gymryd rhan yng Ngharnifal Rachub yn flynyddol. Roedd ganddynt falchder mawr, hefyd, yn eu gerddi hynod daclus, – pawb am y gorau i gael yr ardd fwyaf blodeuog a lliwgar!

Roedd cymeriadau Maes Bleddyn yn bobol mor ddiddorol a lliwgar, ac roedd cymaint yn digwydd yno i ddiddori a diddanu unrhyw blentyn! Roedd ‘na ddyn gwneud triciau’n byw yno, sef Mr Gwilym ‘Blackbird’ Jones [aelod llawn o’r ‘Magic Circle’], ac roedd plant y stad yn talu dima iddo am weld sioe driciau yng Nghae Rhosydd! Roedd Mr Edwin Alun Jones yn hyfforddi plant i adrodd, ac yn mynd â’i barti cyd-adrodd o amgylch nifer fawr o eisteddfodau, a chael cryn lwyddiant yn y maes. Roedd peldroedwyr o’r safon uchaf yno, fel Mr Bobby Morris – gŵr a fyddai heddiw wedi derbyn arian mawr gan glybiau yn Lloegr. Pobol ffraeth oedd y rhain – bob amser yn barod i dynnu coes – yn ymddiddori mewn colomennod a chaneris, betio ar raddfa fechan, mynychu’r capel a’r Royal, yn ogystal â bod yn berchnogion ar gŵn anhygoel fel Toby, Stalin a Bonzo! Ond roedd yr agosatrwydd yn arbennig iawn. Roedd rhywun ar gael pob amser i helpu unrhyw un oedd yn dioddef neu mewn helynt. Roedd person yno, a fyddai’n glanhau simdde, a hynny mewn modd anghonfensiynol, sef cychwyn o ben y to, gan wthio’r huddug i lawr i’r lle tân! Roedd ‘na nifer yno, fyddai’n fodlon rhoi gwersi gyrru car i bobol ifainc, rhai’n grefftwyr a oedd yn gallu creu celfi, yn ogystal â pherson oedd yn gwneud cacennau  priodas!

Llwyddodd y gymdeithas wych yma i fagu crefftwyr dawnus, perfformwyr enwog, arbenigwyr o’r byd addysgol a meddygol, pobl busnes a llawer mwy! Does ryfedd, – o gofio bod y rhain wedi’u magu yn yr amgylchfyd diogel, diwylliedig, cynnes a chartrefol oedd yn bodoli ar stad Maes Bleddyn dros hanner canrif yn ôl.