Braichmelyn

Braichmelyn oddeutu 1900 yn dangos y rhes tai ar ochr y gogledd o’r ffordd cyn iddynt gael eu dymchwel

Braichmelyn yw un o’r strydoedd mwyaf eiconig  ym Methesda ac mae’n portreadu i ni heddiw amodau byw cymdeithas chwarelwyr Dyffryn Ogwen yn ystod cyfnod canol y 19g. Fel un rhes hir o dai unllawr, ac unffurf eu gwedd, yr adnabyddir Braichmelyn, er bod nifer o is-adrannau llai amlwg yn perthyn i’r datblygiad o’r cychwyn cyntaf. Y Penrhyn fel perchennog y tir awdurdododd adeiladu holl dai Braichmelyn. Y drefn arferol oedd bod perchennog y tir yn lesu’r hawl i nifer o adeiladwyr mentrus i godi’r tai, gyda’r perchennog yn derbyn yr arian o’r les tra oedd yr adeiladwr yn derbyn ei gyfran ef o’r rhent. Ar derfyn cyfnod y les, gan amlaf wedi 25 mlynedd, byddai’r tai yn dychwelyd i feddiant perchennog y tir.

Manylyn o Fraichmelyn ar Fap y Degwm 1840

Gellir dyddio’r datblygiad cychwynnol i gyfnod ychydig cyn 1840, ac felly byddai’n ddiddorol gwybod pwy yn union awdurdododd y cynllun i adeiladu’r tai. 1840 oedd dyddiad marwolaeth George Hay sgweiar goludog stad y Penrhyn a fynnodd ei anfarwoldeb yn y torllwyth hyll o gastell a adeiladodd ar gost enfawr yn Llandygái.  Hyd at adeiladu Braichmelyn, cyfraniad eithriadol bitw wnaeth y bonheddwr hwn i gartrefu pobl ar dir ei stad yn Nyffryn Ogwen, a hyd y gwelir, rhan gychwynnol yn unig o’r rhes tai  ym Mraichmelyn sy’n perthyn i gyfnod blynyddoedd olaf yr afradwr hwn.  Dengys map y Degwm, sy’n ddyddiedig i’r un cyfnod, fodolaeth yr hanner rhes gyda’i chymar o’r un dyddiad yn Caerberllan. Ei olynydd graslon Edward Gordon, mae’n debyg, orchmynnodd adeiladu gweddill y rhes – er tybed o gywilydd i oferedd ei dad yng nghyfraith? – ac mae map Johnson yn cofnodi cwblhau’r holl ddatblygiad erbyn 1855.

Braichmelyn yn 1855

Tir hen fferm hynafol Tyn Twr oedd cnewyllyn y datblygiad, y lleoliad ar gefnen fain o dir a gywasgwyd rhwng glan Afon Gaseg a llethr serth y “fraich” ar gwr y de. Cyn awdurdodi cynllun ffyrdd yr ardal, ac yn arbennig ffordd fawr Telford, ceid mynediad i Fraichmelyn ar lwybr o’r gogledd oedd yn croesi Afon Gaseg ar ryd neu bompren wachul rhwng Abercaseg a Llawr y Nant (Dangosir lleoliad y bompren ar fap sy’n ddyddiedig i 1765). Y ffactor bwysig roddodd fynediad mwy sefydlog i’r safle oedd adeiladu pont y Gaseg a ganiataodd gysylltu’r ffordd o Bont Uchaf yn Carneddi  yn y man gyda ffordd fawr Telford islaw Capel Cwta. Ar y pumed o Fedi 1800 arwyddwyd cytundeb i William Roberts adeiladu’r bont ar gost o £290 gan ei ymrwymo yn ogystal i’w chynnal a’i chadw am y saith mlynedd ganlynol.

Mae Map Johnson yn dangos mor gyflym y sefydlwyd Braichmelyn yn y pymtheng mlynedd rhwng 1840 ac 1855. Yng nghyfrifiad 1841dim ond 88 tŷ oedd ar y rhestr gan gynnwys datblygiadau cychwynnol yn Tan y Gadlas, Capel Cwta, Tan Rhiw a Cwlyn. Erbyn cyhoeddi map Johnson yn 1855 yr oedd yr holl ddatblygiad yn gyflawn gyda thai ychwanegol ym Mhen y Graig, Cefn Capel Cwta, Ty’n Twr a Chaerberllan, a’r oll yn cyfuno i greu un pentrefan estynedig  ar naill ochr y ffordd. Y datblygiad pwysicaf oedd y ddwy res o dai unllawr o boptu’r ffordd. Roedd rhes ochr y de yn cynnwys 32 tŷ wedi eu trefnu mewn pedwar bloc, a gyferbyn roedd uned o 12 tŷ ar safle sydd heddiw yn fynedfa i stad Gernant – dymchwelwyd y tai hyn ar gychwyn yr 20g. Cyplyswyd y tai gyda gerddi estynedig  yn y cefn, nifer ohonynt gyda’u lle chwech pwrpasol ar derfyn yr ardd, a cheid mynediad i’r cefn drwy lwybrau cul rhwng y pedwar bloc. Adeiladwyd pob tŷ oddi fewn i gynllun syml i gynnwys dwy brif ystafell ar y llawr gyda chroglofft uwchben, ac ym mwyafrif y tai ceid estyniad bychan yn y cefn ar gyfer y gegin a lle i ymolchi. Goleuid y tŷ drwy’r ddwy ffenest o boptu’r drws ffrynt, gyda’r drws yn agor yn syth bwt i’r ffordd dan gysgod bargod estynedig.  Yn y libart ffrynt cywasgid adeilad y cwt glo os oedd digon o le i’w ganiatáu (Un cwt glo sydd yn aros yn y rhes erbyn heddiw). Er mor set oedd gofynion cynllun y perchennog, eto ym Mraichmelyn mae trefn yr adeiladwyr unigol i’w ganfod yn adeiladwaith nifer o’r tai – defnyddiwyd llechen i adeiladu rhai, eraill mewn meini maen mwy unffurf, a chynifer mewn cerrig bras amrywiol eu gwead, ond oll, wrth gwrs, wedi eu toi â llechen las y Penrhyn. Pwy oedd yr adeiladwyr mentrus sydd eto i’w canfod? – ond mae enw un o leiaf yn gybyddus, sef Owen Jones, Tyn y Coed, Llandygái, a adeiladodd dri thŷ ar lesiant yn Tan y Gadlas yn 1844.

Mae cynllun unffurf tai syml Braichmelyn yn drawiadol. Y math hwn o dŷ unllawr, boed yn  sengl, yn gyplau neu mewn rhes, ddefnyddiwyd gan stad y Penrhyn i osod ei stamp ar gynlluniau tai gwaith a ddilynodd adeiladu Braichmelyn wedi pedwardegau’r ganrif.

Mae’n bur debyg mai cynllunydd y math hwn o dŷ oedd Benjamin Wyatt, prif asiant dylanwadol stad y Penrhyn o gyfnod cynharach. Onid o’r cyfnod cynnar hwn y daeth y syniad o greu sefydliad i gartrefu gweithwyr, ac yn achos Braichmelyn i gartrefu chwarelwyr a’u teuluoedd yn unig. Ni fwriadwyd i’r datblygiad fod ag unrhyw gyfleusterau dinesig na chymdeithasol – dim siop, na chapel, na thafarn nac ysgol – oherwydd ar y cyntaf pentrefan i huno ynddo oedd Braichmelyn. Yng nghyfrifiad 1841 yr oedd yn gartref i 132 o chwarelwyr a dim ond naw dyn ar y gofrestr oedd mewn galwedigaeth wahanol,  tri ohonynt yn  ffermwyr, un yn gariwr a’r gweddill heb ddynodiad. Cyfanswm poblogaeth Braichmelyn yn ôl y cyfrifiad oedd 388 person. Erbyn cyfrifiad 1851 yr oedd rhif y tai yn 108, nifer y chwarelwyr wedi chwyddo i 178 a’r boblogaeth yn 571 person. Gellir canfod amrywiaeth ymhlith y deiliaid gan gynnwys gofaint, gwneuthurwyr sets, rhai meinars – yn lojo fel arfer – crydd, saer coed, dau deiliwr, un ffermwr, clerc yn y chwarel, ac ym Mhont y Twr drepar a groser, a rhyfedd y rhyfeddodau, gweinidog Capel Jerusalem ym Modforis. Fel bo’r disgwyl yr oedd gwead cymdeithasol Braichmelyn o fwriad yn dra gwahanol i bentrefi cyfoesol Bethesda a Rachub a oedd yn datblygu ar stadau annibynnol yr ardal i gynnwys poblogaethau lawer mwy amrywiol eu galwedigaethau.

Os datblygwyd Braichmelyn fel arbrawf i ateb gofyn eithriadol ddwys y cyfnod i gartrefu gweithlu’r chwarel, yna fe’i defnyddiwyd gan stad y Penrhyn yn gynsail i ddatblygiadau llawer ehangach ar weundir agored Mynydd Llandygái mewn cyfnod ychydig yn ddiweddarach pan adeiladwyd tai yn y Gefnan, Llwybr Main a Thanybwlch ar gyfer cartrefu chwarelwyr yn bennaf.  Byddai’n gwbl annheg defnyddio’r enw ‘geto’ am y datblygiadau hyn, oherwydd yn y cysyniad o ranbarth cyfyngedig i weithwyr  tyfodd drychfeddwl llawer mwy eangfrydig nag un y Penrhyn wrth sefydlu pentrefi gweithiol haelionus, megis New Lanark, Bournville a Port Sunlight,  yn ystod cyfnod ail hanner y 19g. Prin y gellid honni fod perchenogion y Penrhyn ymysg rhagflaenwyr mwyaf daionus  a bendithiol Prydain! Ond o ba le y daeth y syniad gwreiddiol o greu maestref gyfyngedig i weithwyr megis yr un ym Mraichmelyn?

Gellir olrhain y syniad i’r rhes arbrofol o wyth tŷ gyda’u gerddi atodol a adeiladwyd gan Richard Pennant yn 1798 ar gomin agored Mynydd Llandygái. Ond yr oedd gan res iwtilitaraidd Tai’r Mynydd hefyd ei tharddiad cynharach mewn cynlluniau manwl o blanhigfeydd siwgr  teulu’r Penrhyn ar ynys Jamaica.  Er nad ymwelodd Pennant â’r ynys bellennig, mae’n eithaf sicr y byddai ef a’i asiant Wyatt yn gyfarwydd â threfn y planhigfeydd o neilltuo ardal arbennig i gartrefu’r caethweision,  yn ogystal â phennu darn o dir yr un mor neilltuedig i’w galluogi i dyfu eu bwyd.  Mae’n bosibl mai addasiad o’r cynlluniau hyn sydd i’w gweld ym Mraichmelyn, yn sicr mewn  trefn nad oedd mor farbaraidd â’r gwreiddiol yn Jamaica. Ond er mwyn ateb problem diffyg cartrefi yn Nyffryn Ogwen roedd yn drefn a neilltuai pobl ac yn drefn a oedd hefyd yr un mor ymarferol ei chynllun yn darparu tai syml i liaws gweithlu Chwarel Cae Braich y Cafn yn 1840.

Hafoty Famaeth a Hafoty Lowri

Ar ucheldir comin Llanllechid, dyffryn Afon Ffrydlas a chyrion y Carneddau yng nghymoedd Caseg a Llafar mae yno doreth o safleoedd sy’n perthyn i gyfnodau cynhanes a chyfnodau hanesyddol diweddarach. Olion cymdeithasau yn byw ar y cyrion sydd i’w gweld yn yr ardaloedd hyn yn defnyddio adnoddau’r ucheldir pan fyddai amgylchiadau economaidd, amgylcheddol, neu hyd yn oed boliticaidd, yn caniatáu. Credir, er enghraifft, fod yr ucheldir wedi ei boblogi yn ystod cyfnod yr Oes Efydd (2500-750 Cyn Crist) fel yr oedd prinder tir yn yr iseldir yn gorfodi  cymdeithasau, dan orfodaeth efallai, i ledu i diroedd ymylol llai ffrwythlon, onid i ymadael yng nghyfnod dilynol yr Oes Haearn (750 -45CC) wrth i’r adnoddau ddirywio dan bwysau newid  hinsawdd.

Mewn arolwg diweddar cofrestrodd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol fwy na 700 o safleoedd a nodweddion archaeolegol yn yr ardaloedd hyn, ond y broblem enfawr ydyw gosod y mwyafrif ohonynt yn eu cyd-destun hanesyddol cywir. Yn gyffredinol, dosberthir safleoedd a nodweddir gan adeiladau crwn i gyfnod cynhanes a chyn Rufeinig, tra perthyn safleoedd ac adeiladau sgwarog i gyfnodau ôl-Rufeinig, y Canol Oesoedd a chyfnod y Chwyldro Diwydiannol Diweddar, ond rhaid pwysleisio mai rhaniad cyffredinol iawn yw hwn. I’r categori cynhanes perthyn carneddau claddu, twmpathau llosgi cerrig, ac anheddau byw gyda nifer ohonynt wedi eu cysylltu â chaeau bychan a waliau cerrig isel sydd yn ymddangos heddiw fel petaent yn igam ogamu ar grwydr diamcan hyd  y gweunydd.

Prif nodwedd llawer o’r adeiladau o gyfnodau diweddarach yw eu bod yn ymddangos yn ddigyswllt a neilltuedig. Ystyrir fod canran uchel yn gorlannau neu yn ffaldiau, rhai yn sefydliadau dros dro, eraill yn fwy parhaol gyda chwt bychan neu loches yn gysylltiedig, ac eraill yn addasiadau o adeiladau cynharach, rhai o gyfnod cynhanes, at ddefnydd mwy perthnasol i’w cyfnod. Yn arolwg yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol cofnodir bod 94 safle corlan yn ucheldir Llanllechid a’r Carneddau ac maent oll yn rhan o economi fugeiliol a ddatblygodd oddeutu dechrau’r ddeunawfed ganrif. Ond mae hefyd olion o economi gynharach, a llai diffiniol, a ddatblygodd yn yr ardaloedd hyn, fel mewn rhannau eraill o Gymru,  yn ystod y 12fed ar 13eg ganrif. Seiliwyd yr economi ar ransio gwartheg a’i nodwedd amlycaf yw adeiladau hirsgwar sy’n amrywio rhwng deuddeg a 40 troedfedd mewn hyd a rhwng naw i ddeunaw troedfedd mewn lled. Maent wedi’u gwasgaru yn yr ucheldir ar uchder rhwng 600 a 1200 troedfedd. Ystyrir i’r adeiladau hyn wasanaethu fel hafotai  mewn cyfundrefn drawstrefa, ac fel yn yr Oes Efydd, awgrymir mai gwasgfa ar adnoddau yn yr iseldir oedd yn gyfrifol fod tiroedd ymylol yn yr ucheldir, a phorthiant gweunydd yr haf, yn cael eu defnyddio i fagu gwartheg. Cofnododd Pennant yn ei daith drwy Ogledd Cymru yn 1773-6 symudiad poblogaeth drawstrefol i’r ucheldir ond erbyn diwedd y ganrif peidiodd y drefn â bod.

Cynllun tŷ hir Mynydd Du yng Nghwm Caseg

Mae oddeutu deuddeg hafoty ar ffurf tai hirion yn yr ucheldir sy’n ffinio’r Carneddau, gyda saith enghraifft yn nyffryn Afon Caseg. Mae Hafoty Famaeth wedi ei lleoli ger tarddle Afon Ffrydlas ar uchder o 1700 troedfedd. Nodir y safle gan furiau trwchus ar sylfaen o feini mawr ac mae’r adeilad yn mesur 9 wrth 15 troedfedd. Adeiladwyd corlan ddiweddarach ym mhen de  orllewinol yr hafoty, ac mae’r enw yn awgrymu swyddogaeth yr adeilad fel meithrinfa i anifeiliaid. Y safle arall berthnasol yw Hafoty Lowri sydd wedi ei leoli i’r de o’r Gyrn ar uchder o 1500 troedfedd. Yno canfyddir adeilad mwy sgwarog sy’n mesur 15 troedfedd gyda’r muriau yn sefyll hyd at chwe throedfedd o uchder. Yn gyffredinol, adeiladwyd yr anheddau hirion i ddilyn yn hytrach na bod yn groes i’r llethr, ac mae ganddynt leoliad agos at ddŵr. Ychydig o’r safleoedd hyn a archwiliwyd yng Ngwynedd a’u prif nodwedd yw tlodi eu diwylliant materol  a dyddiad amhendant eu sefydlu, yn amrywio o’r Canol Oesoedd diweddar hyd at y ddeunawfed ganrif. Yn wreiddiol mae’n debyg fod gan y safleoedd hyn ledaeniad ehangach  yn yr iseldir yn ogystal ag yn yr ucheldir ond fod olion  yr iseldir wedi eu chwalu gan ddatblygiadau diweddarach. Ar y llaw arall, datblygodd rhai o’r safleoedd yn gynsail i rai o ffermydd cynnar yr ardal, yn arbennig felly’r rhai sydd ar y ffin rhwng y ddau amgylchfyd.

Cynllun adeiladau hirsgwar o gyfnod amhenodol ger Tan y Garth

Yng Nghiltwllan a Than y Garth, er enghraifft, mae adeiladau hirsgwar o gyfnod cynnar amhenodol yn amlwg yn sylfaenol i ddatblygiad y ffermydd hyn fel sefydliadau parhaol yn nhirlun ardal Gerlan a chyrion dyffrynnoedd y Carneddau. Cynrychiolwyr mwyaf adnabyddus yr economi hon oedd y porthmyn a fyddai’n gyrru’r gwartheg i’w gwerthu ym marchnadoedd Lloegr. Gadawodd y porthmyn eu marc ar Ddyffryn Ogwen mewn dau safle arbennig. Y cyntaf oedd Capel Ogwen yn aber afon Ogwen lle’r oedd safle derbyn y gwartheg wedi iddynt groesi i’r tir mawr o Fôn, i’w hail drefnu yno cyn cychwyn ar eu hynt. Mae’r ail safle, Tŷ Glas, ar y ffin rhwng Nant Ffrancon a Nant y Benglog, ac yno yr oedd y porthmyn yn ymgynnull gyda’u gyrroedd yn dilyn cwblhau rhan gyntaf eu taith wedi gadael glannau’r Fenai.

Mae gwaith ymchwil diweddar dan nawdd Cynllun y Carneddau a’r Parc Cenedlaethol yn debygol o gyfrannu’n sylweddol at ein gwybodaeth o archaeoleg ucheldir plwyf Llanllechid. Drwy ddulliau newydd o ddarganfod o’r awyr, megis LAIDAR, daw toreth o wybodaeth newydd ynghylch safleoedd a therfynau oedd gynt yn guddiedig dan orchudd o fawn a llystyfiant  Gyda gwybodaeth fanwl o’r fath daw cyfle i osod safleoedd fel yr hafotai yn eu gwir gyd-destun archaeolegol a hanesyddol a gweld, efallai, sut yr oeddynt yn cyd-gysylltu â’i gilydd i gynnal economi mewn amgylchedd ymylol oedd ar y gorau yn y Canol Oesoedd yn anodd a bregus. Megis ar gychwyn mae ail ddehongli cymdeithasau trawstrefa ucheldir y Carneddau, ac Eryri yn gyffredinol, a bydd rhyfeddodau i’w disgwyl o’r ymchwil a gyflwynir yn y blynyddoedd nesaf.

Ffynhonnell   

RCAMW. 1956 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 1 East. HMSO, London

The National Trust. 2010.  Historic Buildings, Sites and Monuments Record –  Carneddau, Glyderau, Moel Faban. Llandudno

Clwb Golff Tyn y Maes

Llun (bur debyg) o agoriad swyddogol y clwb yn 1930. Llun drwy garedigrwydd John Elwyn Hughes, Bethel

Pwy fyddai wedi dychmygu fod gan Fethesda glwb golff! Tybed beth yw hanes ei sefydlu, a beth tybed fyddai’r rhesymau cymdeithasol am fodolaeth y fath sefydliad?  Bellach mae manylion ynghylch y clwb wedi llithro bron i ddifancoll lwyr yng nghof hanes y pentref, ond i’w ganfod yn ddiweddar drwy ymchwil dyfal y Dr J Elwyn Hughes ar gyfer ei erthyglau yn Llais Ogwan, ac yn fwy rhyfeddol fyth, mewn cofnod ar gyrsiau golff diflanedig Prydain sy’n rhan o wefan genedlaethol.

Y cwrs golff yn Nant Ffrancon. Cynllun drwy ganiatâd a charedigrwydd Adran Archifau a Llawysgrifau, Prifysgol Bangor, Llawysgrif PFA/6/207

Sefydlwyd clwb golff Nant Ffrangcon, sylwer ar y sillafiad, yn Nhyn y Maes yn 1930  gyda’r Arglwydd Penrhyn, Hugh Napier Douglas-Pennant, a’i wraig Sybil Mary, yn llywyddion anrhydeddus. Yr Arglwydd bid sicr a ganiataodd brydles i’r maes chwarae gan mai ef wrth gwrs oedd y tirfeddiannwr. Agorwyd y clwb yn swyddogol ar Fai 10fed 1930 pan chwaraewyd gornest arddangosiadol gyda Mr Skirton o Glwb Bangor a Mr Lewis Williams o glwb Porth Llechog, Amlwch, yn herio’r ddau aelod o glwb y dathlu, Mr Hugh Lloyd a Mr Wheldon Jones. Nid yw’r canlyniad yn wybyddus. Yn dilyn yr ornest trefnwyd nifer o gystadlaethau agored i’w chwarae ymhlith yr aelodau a’u gwesteion.

Cwpan swyddogol i gystadleuwyr y clwb

Lleolwyd canolfan y clwb, y ‘clyb hows’ ys dywedir, ym mhentref Tyn y Maes, ond yr oedd y maes chwarae gryn bellter anghyfleus i ffwrdd ar safle ar ochr arall i Afon Ogwen ger Pont Ceunant yn Nant  Ffrancon. Naw twll a berthynai i’r cwrs, ond er ei fyrred gallasai’r clwb gynnal chwaraewr proffesiynol i hyfforddi sgiliau’r darpar aelodau. Ef oedd Mr Palferman,  enillydd mewn cystadleuaeth genedlaethol i chwaraewyr golff proffesiynol a gynhaliwyd yn Wrecsam yn ystod yr un flwyddyn ac, o ganlyniad, yn abwyd pwysig i ddelwedd y clwb newydd. Mr E R Hughes oedd yr ysgrifennydd a chredir mai perchennog siop ym Methesda oedd ef. Y ffioedd i ymaelodi oedd £1.5.0  i ddynion, 15/- i ferched, a 10/6 i aelodau cyffredin yn ogystal ag i ieuenctid o dan ddeunaw oed. Gallai ymwelwyr chwarae ar y cwrs o dalu 2/- y dydd, ond ym mis Awst byddid disgwyl iddynt dalu 3/- am y cyfle. Yr oedd gan y clwb gwpan gystadleuol yn ogystal,  i’w dyfarnu’n flynyddol, bur debyg, i bencampwyr y cystadlaethau, a’i thrysori i’r enillydd am gyfnod cyn ei dychwelyd ar gyfer gornestau’r tymor canlynol.

Maes y ‘Tir Pal’

Lleolwyd y ‘lincs’ ar dir fferm Dolawen ar faes a adweinir fel y ‘Tir Pal’, llain o dir agored, cwrs  ei borfa a phonciog ei dirwedd, sy’n agor i gyfeiriad y de i ehangder Nant Ffrancon. Mae’n hawdd dilyn amlinelliad allanol y cwrs drwy ganlyn y ffordd o Bont Ceunant i gyfeiriad Tai Newyddion cyn yno droi i gerdded i gyfeiriad y gogledd ar lwybr sydd heddiw yn rhan o Lôn Las Ogwen. Ar ongl eithaf y llwybr cyn bod tomennydd rwbel y chwarel wedi ei orchuddio,  troi eto i ddilyn hen lwybr sy’n arwain i’r gogledd ddwyrain at fythynnod y Ceunant. Bellach mae olion mewnol y cwrs wedi hen ddiflannu wrth i flewyn glas llyfn y ‘tîs’ a’r ‘grîns’ ildio i lystyfiant  garw gweundir dyffryn mynyddig yn Eryri lle nad oedd cwrs golff erioed i fod yn rhan o’i dirwedd.

Byrhoedlog fu hanes y clwb golff yn hanes Dyffryn Ogwen, ac er yr holl lafur a’r balchder o’i sefydlu, daeth ei weithgareddau i ben ar Fehefin 5ed 1936.  Mae’n berthnasol gofyn heddiw, o bellter hanesyddol ymron i dri chwarter canrif, beth oedd y cymhelliad seicig a fynnodd sefydlu adloniant mor elitaidd, grachaidd ei ddelwedd, mewn pentref chwarelyddol pur gyffredin yn ystod cyfnod dirwasgiad economaidd tridegau’r ganrif flaenorol? Sefydliad a berthynai i ddosbarth canol ac uwch cymdeithas fwy cyfoethog ac ymwthiol fyddai clwb o’r fath, ond ym Methesda’r tridegau gellid cyfrif ar brin ddeunaw aelod o’r haen hon o’r boblogaeth.  Nid pawb ar gyflog chwarelwr allai dalu tâl aelodaeth a phrynu’r gêr angenrheidiol a’r trowsus plysffors ffasiynol yn ei ddydd, er mwyn anrhydeddu’r berthynas â’r clwb. Felly gellid barnu mai aelodaeth ddewisedig, ddethol o blith criw bychan proffesiynol yr ardal a fyddai’n cynnal delwedd crandrwydd y clwb golff. Ond wedi’r cyfan yr oedd sefydlu’r clwb, er byrred ei dymor, yn ddatganiad arwyddocaol a hollbwysig yn hanes y pentref, i nodi fod Bethesda bellach ar y map ac yn dringo’n hyderus i fyny ysgol gymdeithasol y cyfnod.

Diolch i Gwyn Thomas, Ceunant,  John Morris, Dolawen a John Elwyn Hughes, Bethel am gyfrannu o’u gwybodaeth am y clwb golff.

Ffynhonnell: Golf’s Missing Links, https://www.golfsmissinglinks.co.uk/index.php/wales-64

Ffos Fawr Pantdreiniog a Stryd y Dŵr

Ym mhlwyf Llanllechid yr oedd yn gwbl angenrheidiol fod gan holl fân chwareli’r plwyf gysylltiad uniongyrchol gyda ffynonellau dibynadwy o  ddŵr i’w pweru i weithio’n llwyddiannus. Ac nid oedd chwarel Pantdreiniog, y fwyaf a’r bwysicaf yn y plwyf, yn eithriad i’r gofyn hwn. Bu chwarel Pantdreiniog mewn gwaith am dros gyfnod o ganrif, ond yn ysbeidiol – plwc o weithio cyn dirwasgiad ac yna ail gychwyn – hyd nes cyrraedd ddyddiad ei chau yn derfynol yn 1907. Ond drwy gydol ei blynyddoedd ar agor yr oedd dŵr yn hanfodol i’w gweithrediad a’i llwyddiant. Afon Ffrydlas sydd gryn hanner milltir i’r de-ddwyrain o leoliad y chwarel  oedd prif, ac unig, ffynhonnell ei dŵr. Mae ceg Ffos Fawr Pantdreiniog, fel y gelwid hi ganrif a mwy yn ôl yn yr ardal, i’w chanfod yng ngheunant Cerrig y Rhyd islaw adfail bwthyn Nant y Tŷ sydd ar y lan gyferbyn a rhes tai Tan y Foel.

Ceunant Cerrig y Rhyd ger Nant y Tŷ

Allt Cafnau yn 2021

Yno yr oedd cafnau pren i ddechrau, ac yn ddiweddarach pibellau pridd, yn dringo’r llethr o wely’r afon i ffos agored islaw Tan y Foel i ganlyn ymlaen i Gilfodan, cyn newid yn llwybr tanddaearol i gyrraedd Allt Cafnau oedd, fel mae’r enw yn ei nodi, yn arwain y dŵr oddi yno i gyfeiriad y chwarel.  Dengys map yn 1855 fod llyn bychan yn dal y dŵr ar ymyl dwyreiniol y chwarel, a’r cyflenwad hwn a ddefnyddiwyd ymhen amser i weithio rhai o brif beiriannau’r chwarel yn ystod cyfnod cynnar ei datblygiad. Y peiriannau pwysicaf oedd y brif allt i gysylltu â gwaelod y twll ar ochr y de a’r pwmp heidrolig  ar ymyl y gogledd oedd yn gwarchod gwaelod y twll rhag cael ei foddi. Ar un cyfnod diweddarach yn hanes y chwarel yr oedd dŵr o’r Ffos Fawr yn llifo drwy gafn agored o lechi ar un ochr o Stryd y Dŵr ac yn arwain yn uniongyrchol i safle olwyn ddŵr a safai ar erchwyn gogledd y twll, a’r olwyn hon oedd yn gweithio’r pwmp islaw. Yr oedd y pwmp yn codi’r dŵr gwastraff i lefel oedd yn arwain yn uniongyrchol i Afon Ogwen islaw Stryd y Graig yn y pentref. Yn ystod cyfnod olaf gweithio’r chwarel rhwng 1903 a 1907 trosglwyddwyd  prif beiriannau’r chwarel i weithio â stem, egni o losgi glo a oedd yn llawer drytach i’w gynhyrchu na dŵr, ond yr oedd cyfraniad y dŵr lawn cyn bwysiced yn gweithio offer y pwmp. Aildrefnwyd y cyflenwad  i redeg mewn pibell ddur ar y terfyn eithriadol gul rhwng ymyl y twll a ffin eiddo’r Penrhyn i’r gogledd. O’i safle uwchlaw yr oedd y bibell yn disgyn hyd wyneb y clogwyn i weithio offer y pwmp yn y dyfnder islaw, a buan y daeth clonc riddfannol, gyson y falfiau i’w gyffelybu i anadl rhyw fod arallfydol, ac o ganlyniad cyfeirid yn barchus at y pwmp fel ‘Jac Pirs’.

Map Johnson o bentref Bethesda yn 1855; noder lleoliad chwarel Pantdreiniog a’r llyn oedd yn cyflawni dŵr i’r chwarel o’r Ffos Fawr. Noder hefyd y ffin gyda stad Coetmor ar ymyl gogledd y chwarel. Casgliad Mapiau Johnson – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol

Map Johnson o ardal Chwarel Llety’r Adar yn 1855; noder llwybr y ffos o’r llyn yn Llidiart y Gwenyn yn llifo heibio’r cafn mawr ac i’r chwarel ar ffordd bost Telford. Casgliad Mapiau Johnson – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn

Chwaraeodd y ffin rhwng y ddau eiddo ar ochr y gogledd ran allweddol yn hanes chwarel Pantdreiniog, ac yn fwyaf arbennig yn nyddiau cynnar y gloddfa. Yn wreiddiol Stad Coetmor oedd yn gymydog i stad Cefnfaes cyn iddi gael ei phrynu gan stad y Penrhyn yn 1855.  Yr oedd chwarel fechan Llety’r Adar wedi agor ar stad Coetmor mor gynnar â dechrau’r 19g ac yn cydoesi ar y terfyn gyda thwf cynharaf Pantdreiniog. Derbyniai Llety’r Adar ei dŵr o lyn bychan yn Llidiart y Gwenyn, lleoliad  i’r dwyrain o’r chwarel, a’i gronni mewn cronfa fawr ar dir uwchlaw’r gloddfa sydd heddiw yn rhan o gwrtil Ysgol Dyffryn Ogwen. Oddi yno llifai’r dŵr i weithio peiriannau’r gwaith i’w safle islaw ar ffordd bost Telford ym mynedfa’r gogledd i bentref Bethesda. Terfynwyd gweithio chwarel Llety’r Adar yn fuan yn y 19g a bryd hynny byddai perchnogion Pantdreiniog wedi bod yn hynod awyddus i dderbyn ei chyflenwad ychwanegol at ddefnydd y gwaith, ond nid oedd bosib i drefniant cymdogol o’r fath fyth ddigwydd rhwng dwy stad a oedd yn cydfyw yn anfoddog ar y terfyn â’i gilydd, ac yn arbennig felly pan hawliodd stad y Penrhyn ei statws fel y cymydog mwyaf nerthol wedi’r pryniant yn 1855.

Cynllun chwarel Pantdreiniog cyn ac wedi 1903; noder mai dŵr oedd yn gweithio’r chwarel cyn 1903 a pheiriannau stem ar ôl 1903; sylwer ar leoliad pwysig y pwmp heidrolig ar ochr gogledd y twll yn nau gyfnod gweithio’r chwarel

Nid yw’r un o’r ddwy chwarel, Llety’r Adar na Phantdreiniog, bellach yn bodoli yn nhirwedd yr ardal, ond erys eu henwau fel atgof prin o’u gorffennol fel sefydliadau gwaith o bwys.  Ar y llaw arall mae rhannau o Ffos Fawr Pantdreiniog  yn aros hyd heddiw yn gofadail distadl i hanes y gloddfa, ac mae enwau Stryd y Dŵr ac Allt Cafnau yn ategu cyfraniad allweddol yr hen chwarel i economi a datblygiad cymdeithasol pentref Bethesda yn ystod y 19g

Ffynhonnell

J. Ll. W. Williams., D.A. Jenkins. 1996. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda Rhan 2. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 57. 65-84.

Lôn Las Ogwen

Derbynfa rheilffordd y chwarel yn y fynedfa i’r Felin Fawr fel yr oedd oddeutu 1920

Mae llwybr Lôn Las Ogwen rhwng y Felin Fawr a safle hen ysbyty’r chwarel ym Mryn Llwyd yn cofnodi dau begwn yn hanes cyflogaeth yn chwarel y Penrhyn. Wrth rodio’r llwybr heddiw mae’n anodd dychmygu’r prysurdeb a fu yn y rhan hon o’r chwarel. I’r de o bont Coed y Parc lleolwyd y brif dderbynfa i holl wagenni’r chwarel a oedd yn cario’r llechi gorffenedig i’r porthladd yn aber Cegin. Y ddolen gyswllt hollbwysig rhwng y chwarel a’r dderbynfa oedd yr Allt Fawr y mae ei lleoliad yn tra arglwyddiaethu uwchlaw safle’r llwybr troed heddiw.

Llwybr y rheilffordd fel yr oedd cyn 1890 yn dolennu hyd ymyl tomennydd rwbel y chwarel ond sydd heddiw yn droedffordd y Lôn Las

Ond cyn adeiladu’r allt, y ddolen gyswllt oedd y rheilffordd a redai hyd lwybr y Lôn Las heibio i’r ysbyty yn fwa wrth droed y tomennydd rwbel hyd nes cyrraedd y Felin Fawr.  Cyn dyddiau’r rheilffordd mae’n bur debyg mai hwn oedd llwybr y dramffordd geffylau o’r chwarel i’r Felin Fawr yn ogystal, ac felly mae troedffordd y Lôn Las yn cyfeirio’n ôl i gyfnod cynnar iawn yn hanes cloddfa Cae Braich y Cafn. Rhwng 1890 ac 1900 yr ataliwyd ar lwybr y rheilffordd ac y dargyfeiriwyd holl drafnidiaeth y chwarel i redeg o bonc Red Lion, prif ganolfan cynhyrchu’r gwaith, drwy’r Allt Fawr ac ymlaen i’r dderbynfa ger y Felin Fawr.

Yr Alltfawr yn cysylltu rhwng prif bonc weithredol y chwarel, Red Lion, a’r Felin Fawr

Wrth droed murddun hen ysbyty’r chwarel, ar y ffordd fawr ger pont Ty’n Tŵr, saif adeiladau a oedd gynt yn perthyn i ysgol Pont Tŵr. Adeiladwyd yr ysgol yn 1830 ar lain o dir a roddwyd gan deulu’r Penrhyn a chyda cyfraniadau gan y chwarelwyr. Ar y cychwyn gweithredai fel ysgol rydd yn addysgu plant o ardal gyfagos Llyn Meurig a phentrefan Braichmelyn a oedd yn ehangu ei maint yn ystod y cyfnod hwn. Yn ddiweddarach perthynai’r ysgol i’r Gymdeithas Genedlaethol, mudiad a sefydlwyd i addysgu plant a oedd yn mynychu’r eglwys Anglicanaidd.

Ysgol Tŷ’n Tŵr

Yn 1864 yr oedd 148 o fechgyn a 144 o enethod ar y llyfrau o dan ofal dau athro. Terfynwyd ar ei defnydd fel ysgol ddyddiol yn 1915, ac wedi hynny fe’i defnyddiwyd i amryfal ddibenion hyd nes ei throsi yn nifer o anheddau. Dywedir bod bechgyn o’r ysgol hon yn cael mynediad rhwydd i weithio yn y chwarel, ac yn ddiweddarach am gyfnod yn y 1950au ymlaen defnyddiwyd yr adeilad fel canolfan i hyfforddi prentisiaid ar gyfer y chwarel. Mae’n berthnasol cofio hefyd fod prentisiaid a ddymunai ddilyn crefftau arbenigol yn derbyn hyfforddiant ymarferol yng ngwahanol adrannau’r Felin Fawr, ac yn y chwarel ei hun yr oedd sied yr ‘hogia bach’ lle dysgid y prentisiaid sut i hollti a naddu llechi. Dyma oedd pegwn dechrau’r daith i weithio yn y chwarel, ac, yn gyffredinol, yr oedd gan y Penrhyn enw da am hyfforddi ei gweithlu ar gychwyn gyrfa.

Pegwn arall cyflogaeth y chwarel oedd y waliau tin domen sydd â’u gweddillion maluriedig i’w gweld ar fin llwybr y Lôn Las uwchlaw Grisiau Cochion. Lleolwyd y waliau answyddogol hyn, ac mae o leiaf dair os nad pedair wal i’w gweld, yn llythrennol yn nhin y domen fawr sydd yn gysgod uwchlaw llwybr y Lôn Las.

Waliau maluriedig ar fin y Lôn Las uwchlaw Grisiau Cochion – Cwt tin doman

Yma yr oedd dynion a oedd wedi colli eu gwaith yn y chwarel am amryfal resymau yn rwbela ar y tomennydd ac yn naddu llechi o’r clytiau gwastraff yn y waliau sydd bellach yn furddynnod. Dywedir bod cerrig da yn cael eu taflu’n fwriadol dros y domen er mwyn hwyluso’r mentrau answyddogol hyn. Gallasai awdurdodau’r chwarel gau llygad i weithgaredd answyddogol o’r math hwn cyn belled â bod y cynnyrch yn cael ei werthu drwy sianelau swyddogol y gwaith fel bod y gyfundrefn yn ennill mwy na cheiniog o lafur y di-waith. Nid oedd awdurdodau chwarel y Penrhyn yn enwog am eu haelioni i’r rhai nad oedd mwyach yn gyflogedig ganddynt, ond i fod yn deg nid elusen oedd y chwarel wedi’r cyfan.

Wrth gerdded y llwybr heddiw nodweddir llechwedd serth y domen uwchlaw Grisiau Cochion gan glytiau llechfaen enfawr, rhai ohonynt, efallai, wedi eu bwrw yn gymwynasgar fwriadol ar gyfer gofynion naddwyr y waliau tin doman. Ond perthyn i gyfnod diweddarach cwmni rhyngwladol yn hanes y chwarel y mae mwyafrif llethol y clytiau hyn. Adroddir bod dymchwel y cerrig dros ymyl y domen yn bolisi bwriadol gan y cwmni, mesur pur ynfyd a oedd yn sicr yn peryglu’r tai islaw. A dyna yn union a ddigwyddodd pan rowliodd un clwt enfawr i libart cefn un o dai Grisiau Cochion gan greu braw a phryder i’r perchennog tanllyd ei dymer! Ond gwelodd y preswylydd ei gyfle hefyd, ac fel hen chwarelwr medrus ei grefft, fe naddodd y clwt yn flociau taclus a’u defnyddio, yn rhad ac am ddim, i adeiladu cwt swmpus yn lloches i’w gerbyd. Ac felly mae dau begwn cyflogaeth i’w gweld hyd heddiw ar droedffordd y Lôn Las.

Gwybodaeth

Tecwyn Hughes, Ffordd Gerlan, Gerlan; Idris Lewis, Dôlwern, Bethesda

Ffynhonnell

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Cilfodan

Dyma erthygl gan un o’n cyfranwyr gwadd gan Dafydd Fôn Williams

 Mae fferm Cilfodan yn ddaliad o dir yn Nyffryn Ogwen.Yn wahanol i’r rhan fwyaf o diroedd y dyffryn, fu hi erioed ym meddiant y Penrhyn, a phrofodd hynny o fudd mawr i un teulu. Yr oedd y fferm yn ymestyn o’r mynydd uwchlaw Tyddyn Sabel, i lawr ar hyd Ffrydlas, at y ffin â fferm Pant, yna Pen y Bryn, ac i lawr ar hyd ffin Pen y Bryn i lawr i Ogwan. Yr ochr arall yr oedd yn ffinio efo Cae Ifan Gymro, ac yna ar hyd ffin stad Coetmor i Ogwan.

Ceir sôn am ei thir yn 1627, pan yw rhenti nifer o diroedd  all in the township of Bodfeio’ yn cael eu prynu oddi wrth Syr Thomas Williams, Y Faenol am £244 gan Morris ap John ap Ieuan o gwmwd Dinorwig. Gan mai aelod o deulu Cochwillan oedd y Syr Thomas Williams a werthodd y rhenti, mae’n debyg mai perthyn i Gochwillan yr oedd tir Cilfodan yn wreiddiol. Yn ôl y ddogfen hon, y caeau dan sylw yw

Pant y Cledr, Cae’r Chwarel, Cae’r Fedw Bach( alias Cae Fedw Goch Uchaf, Cae’r Fedw Goch Isa, Cae’r Cyll, Cae’r Clochydd, Cae’r Sgubor, Cae Pen y Gaer, Cae’r Fuches Hen, Cae Maes y Gaer, Cae yr Wafen ( sic)  Goch, y Cae Bychan, Cae yr Achub, Cae Brest y Gaer, Cae’r Foty, y Ffridd Uchaf, y Ffridd Isaf

Mae’r enwau yn dangos yn amlwg mai tir Cilfodan yw’r rhan fwyaf, os nad y cyfan,  o’r caeau hyn. Mae Cae Clochydd yn parhau yma. Fwy na dwy ganrif yn ddiweddarach mae les yn cael ei rhoi ‘ on a parcel of land called Cae Clochydd, bounded on the south-east by the river Ffrydlas, and on the west by the road leading from Pencarneddi to Bont Uchaf’. Mae’n ddigon hawdd, felly, adnabod ffiniau’r tir sy’n cadw ei enw mewn rhes o dai yn y Carneddi heddiw, a hwnnw’n enw sy’n bodoli ers o leiaf pedair canrif. Mae’r caeau sy’n cyfeirio at ‘gaer’ hefyd yn amlwg yn rhan o dir y fferm bresennol. Mewn dogfen o 1859 sonnir am roi les  i Robert Prees of Cilyfodan ‘ for 60 years of lands called Pen y Gaer, Pen y Gaer Bach, part of cae Fuches Hen, and Cae Fuches Ganol’, ac yn 1861 rhoddir les arall ar ‘Cae Cyll, and Cae Fuches Hen’, Yr un tiroedd yw’r rhain â’r caeau a nodir yn nogfen 1627, ond eu bod, mewn sawl achos, wedi eu rhannu ymhellach. Nid oes reswm, mewn gwirionedd, i gymryd nad oedd yr holl caeau a nodir yn 1627 yn perthyn i Gilfodan.

Ar Chwefror 10fed, 1628, gwnaed cytundeb pellach rhwng y Morris ap John ap Richard o Ddinorwig a nodwyd gydag Owen ap William ap Richard,  sef  ‘ mortgage for a period of 500 years of a close of arable land, meadow, and pasture called y Kae Garrow abutting the river called afon Ogwen in the township of Bofaio’. Enw arall ar Pant y Cledr ( sef un o’r caeau a enwir yng nghytundeb 1627) oedd Cae Garw, ( ceir ‘Cae Garw alias Pant y Cledr’ mewn dogfen arall yn 1691 ) ac fe fu tai o’r enw Cae Garw a Phant y Cledr yng nghyffiniau Pen y Graig, sy’n lleoli’r cae ble mae rhan o Fethesda heddiw hwn.

Yn 1660, yr oedd Cilfodan, hefyd, yn amlwg wedi dod i feddiant  yr Owen ap William ap Richard o Fodfeio a nodwyd, oherwydd mae cofnod ohono ef, a’i wraig, Elisabeth yn rhoi i’w mab, Ellice Owen

‘ Gift of a messuage, tenement, and land called tythyn kil y fodan’ .

Mae’n debyg fod Cilfodan a Chae Garw yn ddau ddaliad gwahanol, gan fod cyfeiriadau at Gilfodan Uchaf a Chilfodan Isaf, gyda’r Isaf yn ymestyn i lawr at yr afon. Beth bynnag, mae’r caeau sy’n cael eu rhoi i Ellice yn gyffredinol yn rhai a enwir yn rhan uchaf Cilfodan wedi hynny. Yr hyn sydd fwyaf arwyddocaol am y weithred o roi’r tir i’r mab gan ei rieni yn 1660 yw fod y tir, am dros ddwy ganrif wedi hynny, yn aros  ym meddiant yr un teulu, sef teulu yr Ellice (Ellis)  Owen uchod, teulu y sefydlogodd eu cyfenw yn Ellis, ar ôl yr Ellice Owen hwn, mae’n debyg. Ellis fu’r teulu o ganol y 18fed ganrif ymlaen ( ar wahân i un gangen fu’n cyfnewid enw a chyfenw am ganrif wedyn ). Diddorol nodi, hefyd, ei bod yn ymddangos fod Owen yn enw ar fab, (hynaf, fel arfer),  y teulu bob cenhedlaeth wedi hynny.

Fel y nodwyd, erbyn 1691 mae’n sicr fod wedi dau ddaliad, gan fod dogfen ar gael sy’n cofnodi trosglwyddo rhan o dir Cilfodan gan Richard Rowlands a Henry Owen, Dologwen, i John Morris o Lanllechid fel gwaddol priodas. Awgryma enwau’r caeau a nodir mai’r rhan isaf Cilfodan yw hon. Diddorol iawn yw fod un cae yn 1691, fel yn 1627, yn cael ei enwi yn Cae Chwarel, sy’n gyfeiriad cynnar iawn at chwarelydda yn y dyffryn. Tybed ai dyma egin Chwarel Pantdreiniog, oedd i gyd ar dir yr hen Gilfodan?

Mae’n debyg yr arhosodd Cilfodan Uchaf yn nheulu Ellis ( er bod dogfen o 1733/34 y nodi fod y tir yn eiddo i Richard Williams, Kiltreflys, ‘yeoman’). Am Gilfodan Isaf, dengys treth tir 1792 fod gŵr o’r un enw â’r un a gafodd y tir ganrif ynghynt fel gwaddol priodas, John Morris, yn talu treth ar dir honno. Fodd bynnag, mae’n amlwg nad ef oedd y perchennog, gan fod fod Owen Ellis ( perchennog y Gilfodan Uchaf ) wedi prynu’r tir ddwy flynedd yn ddiweddarach, yn 1794, a hynny am £735, oddi wrth Maurice Jones, Gent, Bryn y Pin,  Gaerhun ( sef y Caerhun yn Nyffryn Conwy. Gyda llaw, wn i ddim a oedd Owen Ellis a Maurice Jones yn perthyn, ond, yn sicr, yn 1861, roedd ŵyr, neu or-wyr,  Owen Ellis, Owen arall, yn ffermio Bryn y Pin efo’i deulu ifanc). Beth bynnag oedd a wnelo yr ‘yeoman’ o Giltrefnus a’r lle yn 1733, mae’n amlwg mai’r Ellisiaid oedd yno o hyd, gan fod Owen Ellis yn talu treth tir ar Gilfodan Uchaf yn 1791, ac mae cyfeiriadau eraill at y teulu yng Nghilfodan yn y ddeunawfed ganrif. Mae’n debyg fod gan drefn forgeisi’r cyfnod, ac o fenthyca yn erbyn tir, rywbeth i’w wneud a hyn. Beth bynnag am hynny, yn 1794, unwyd yr holl diroedd o’r afon i’r mynydd ym mherchnogaeth yr Ellisiaid. Roedd y pryniant hwn yn un hynod o ffortunus, gan iddo ddod ar yr adeg gorau posibl, o safbwynt lleoliad y tiroedd, a thwf y diwydiant llechi yn Nyffryn Ogwen. Doedd Owen Ellis ei hun ddim  yn byw yng Nghilfodan, er bod perthnasau iddo yno, gan ei fod ef yn ffermio i lawr ger Traeth Lafan. ( Gweler yr erthygl ar Cefnfaes am fwy am yr Ellisiaid )

Cyn sôn am gyfraniad Cilfodan i ddatblygiad Bethesda, dylid cyfeirio at un ffaith diddorol arall. Chwaer i’r Owen Ellis a nodir uchod oedd Elizabeth Ellis, neu, fel yr adwaenid hi ar lafar, Betsan Ellis. Yn 1771 roedd hi’n ferch ifanc yn byw yng Nghilfodan. Roedd hi’n un o’r Anghydffurfwyr cyntaf yn yr ardal, yn Fedyddwraig, a chafodd ei bedyddio, yn ôl yr hanes, mewn ffynnon ar dir Cilfodan ( neu, mewn cyfeiriad arall, yn afon Ffrydlas, ar dir y fferm ). Nodir mai yn ei chartref hi y cafwyd y bregeth Anghydffurfiol gyntaf yn yr ardal, ond mae amheuaeth ai yng Nghilfodan, ai yn y Tyddyn Isaf, y bu hynny, gan iddi symud i Dyddyn Isaf o Gilfodan. Beth bynnag am y lleoliad, gwyddom y traddodwyd y bregeth cyn 1785, gan i Betsan Ellis ymfudo i Ogledd America y flwyddyn honno.

Yn ôl at Owen Ellis, Chilfodan. Fe unodd ef diroedd y ddwy Gilfodan rhyw ddeng mlynedd wedi i Pennant uno’r gweithfeydd bychain annibynnol ar Gae Braich y Cafn. A brynodd o Gilfodan Isaf oherwydd ei fod yn rhagweld y dyfodol, neu am ei fod am fwy o dir? Pwy a ŵyr? Beth bynnag, fe brofodd yn bryniant hynod o ffodus iddo ef, a’i ddisgynyddion. Yn 1815/16 gwelwyd fod angen capel Methodistaidd mawr yn yr ardal, ac fe roddodd Owen Ellis brydles o gan mlynedd ar dir Cilfodan i adeiladu Capel Carneddi arno, a symudodd cynulleidfa fechan capel Rachub yno. Datblygodd Capel Carneddi yn fam eglwys holl gapeli Methodistaidd yr ardal. Cafodd £15 am y les, gydag ardreth blynyddol o £2.  Ar ôl 1815, y mae stryd fawr Bethesda, hefyd, yn datblygu, ac mae hon, i gyd o Gapel Bethesda ( codwyd 1820 ) i lawr at waelod y stryd, ar dir Cilfodan.

Erbyn canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, mae fferm Cilfodan yn prysur ddadfeilio, oherwydd fod datblygiad Chwarel Cae Braich y Cafn wedi golygu twf mawr ardal Bethesda. Yng Nghyfrifiad 1841, gwelir fod na 88 o bobl yn byw mewn 44 o dai yn Llidiart y Gwenyn, ar dir Cilfodan.  Yn 1862, roedd teulu’r Ellisiaid yn derbyn rhent o rhwng £2 a £30 punt y flwyddyn am  y tai hyn. Hyd at 60au’r ganrif gwelir nifer helaeth o ddogfennau cyfreithiol sy’n dangos datblygiad Carneddi a Bethesda, a chynnydd eithriadol yng nghyfoeth yr Ellisiaid. Er enghraifft,  Chwefror 26, 1857, rhoddwyd les am 34 mlynedd ar

‘ a parcel of land adjoining the road from Llanllechid to Carneddi, formerly part of a field called Llain y Tu uchaf i’r Ffordd, which was in turn called Cilyfodan’

er mwyn codi tri thŷ arno. Dim ond un o nifer  helaeth tebyg yw’r ddogfen hon.

Yn Nhachwedd yr un flwyddyn gwelir cytundeb rhwng Owen Ellis a Thomas Morris a John Roberts o Bantdreiniog, a Robert Griffith o Fethesda, ‘Grocer ‘

‘Draft lease for 51 years of certain lands called Tan y Ffordd, formerly part of Cilfoden Farm’

ar rent o £30 y flwyddyn gyntaf, a £60 y flwyddyn bob blwyddyn wedi hynny. Mae’r lleoliad, natur yr ymgymerwyr, a maint y rhent, yn awgrymu’n gryf iawn mai les i ddatblygu Chwarel Pantdreiniog yw hon.

Erbyn yr 1860au yr oedd Cilfodan Isaf, fwy neu lai, wedi diflannu’n gyfangwbl o dan y datblygiad trefol newydd o dai, siopau, swyddfeydd, a mannau busnes eraill a dyfasai yn sgil datblygiad Chwarel Cae. Ar ei thir y codwyd y Stryd Fawr bron i gyd, yr holl dai y ddwy ochr i’r stryd, a’r mwyafrif llethol o’r hyn oedd yn Fethesda a’r Carneddi, Bont Uchaf, Cae Star, Penygraig, Bryntirion, a nifer o dai bychain a elwid yn Twr Tewdws, nad oes, bellach ond un yn aros, sef Twr.

Erys Cilfodan ( Uchaf ) yn fferm hyfyw, ond gorwedd ei thir bellach rhwng ffordd Carneddi a’r mynydd. Gellir parhau i adnabod nifer o’r caeau o’u henwau dros dair canrif yn ôl. Fodd bynnag, mae gweddill ei chaeau o dan dai, ac o dan yr hen chwarel – bellach wedi ei llenwi – ambell un yn dal i gadw cof o gaeau’r fferm yn 1627 ac 1691

Ffynonellau

Dogfennau yn archifdy Prifysgol Bangor

Dogfennaeth Stad y Penrhyn

Map o diroedd y Penrhyn 1768

Hanes Methodistiaeth Arfon  Hobley

Cofnodion Cyfrifiad 1841, 1851, 1861, 1871

UNESCO a Thirlun Hanesyddol Dyffryn Ogwen

Ac mae Bethesda bellach yn rhan o gynllun Safle Treftadaeth y Byd yn hobnobio gyda Phyramidiau’r Aifft, Machu Picchu ym Mheriw, y Taj Mahal yn India a Chôr y Cewri yn Lloegr, i enwi ond dyrnaid o safleoedd byd-eang sydd ar restr dreftadaeth UNESCO! Ond gyda’r dynodiad daw cyfrifoldeb, a chyfrifoldeb sydd efallai heb ei egluro’n llawn gan y rhai sydd wedi hyrwyddo, ac a fydd o hyn allan, yn gwarchod y cynllun. Does dim dwywaith fod hwn yn gam pwysig yn hanes chwarelyddiaeth gogledd-orllewin Cymru, yn un i’w longyfarch a’i dderbyn yn wresog gan ei fod yn cynnig cyfleoedd arbennig i ddatblygiadau economaidd, amgylcheddol a diwylliannol os cânt eu datblygu yn gynaliadwy a chymeradwy er budd ein cymdeithas yn lleol ac yn genedlaethol yng Nghymru.

Ond beth fydd ein cyfrifoldeb ni ym Methesda o fod yn rhan o’r cynllun hwn, a beth yn union sydd gan Fethesda i’w gynnig yn weladwy mewn dynodiad sydd mor uchelgeisiol ei bwyslais ar gadwraeth y safleoedd chwarelyddol a gwarchodaeth y tirlun hanesyddol? Ar un amser, yr oedd tirwedd Dyffryn Ogwen yn ddrych digymar i lafur ac ymroddiad y gorffennol. Nid hynny mo’r gwirionedd mwyach. Mae’r chwarel mewn gwaith, y pentref yn bod, a’r gymdeithas ar ei newydd wedd yn ffyniannus. Ond o edrych yn ofalus diflannodd sglein y tirlun hanesyddol drwy esgeulustod a dibristod hanner canrif a mwy o ddryllio ein treftadaeth.

Pan sefydlwyd Parc Cenedlaethol Eryri ym mhumdegau’r ganrif ddiwethaf, gadawyd pob un o’r pentrefi chwarelyddol yn ynysoedd a oedd yn rhy frwnt i’w cynnwys o fewn tiriogaeth y Parc. A dyna eironi’r sefyllfa heddiw, sef mai’r ynysoedd ‘brwnt’ yw’r ‘perlau’ sydd i’w gwarchod fel rhan o’r cynllun treftadaeth. Canlyniad yr esgymuno bwriadol oedd iddo greu agwedd gwbl ddibris at gadwraeth ein treftadaeth hanesyddol. Dechreuodd yr alanastra yn Nyffryn Ogwen pan aeth Chwarel y Penrhyn i ddwylo barus cwmni rhyngwladol, a dilynwyd hyn gan gynllun y Swyddfa Gymreig, fel yr oedd bryd hynny, i chwalu hen chwarel Pantdreiniog yng nghanol y pentref oherwydd peryglon y safle. Yn dra anffodus, bu i’r ddau drefniant greu agwedd o ddiffyg parch yn y gymuned at ein treftadaeth hanesyddol, ac yn fwy anffodus fyth, cafwyd yr awdurdodau cadwraethol sydd heddiw yn heidio, blithdrafflith, i warchod ein treftadaeth hanesyddol – Stad y Penrhyn, Cyngor Sir Gwynedd, Yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, CADW, Y Comisiwn Brenhinol, Y Parc Cenedlaethol, a’r sefydliadau eraill sy’n perthyn i’r consortiwm cadwraethol – yn hepian cysgu megis wrth ddrws agored y stabal.

Mawredd ponciau chwarel y Penrhyn cyn y distryw

Chwarel y Penrhyn oedd gem bensaernïol holl chwareli gogledd Cymru, yn gyfanwaith cymesur, urddasol a naddwyd ris wrth ris i glogwyni’r Fronllwyd drwy lafur cenedlaethau o chwarelwyr diwyd. Ac yr oedd harddwch i’w ganfod yn nhrefnusrwydd y distryw. Diflannodd yr hen ogoniant pan bwrcaswyd y chwarel gan gwmni barus rhyng-genedlaethol gan gychwyn cyfnod o ysbeilio’r gloddfa i ennill y geiniog olaf drwy ddistryw ffrwydrol direol. Yr oedd y chwarel yn hen ffasiwn ac angen ei moderneiddio, ond nid drwy fandaleiddio ei gorffennol. Chwalwyd y ponciau ar ochr chwith y gwaith, arllwyswyd miloedd ar filoedd o dunelli o rwbel i lenwi’r twll, a rhwygwyd peirianwaith y systemau heidrolig oedd wedi ei weithio drwy gydol cyfnod ei datblygiad – peiriannau a oedd yn eu dydd ymhlith y mwyaf blaengar ym myd chwarelyddiaeth. Gyda chynllunio mwy hyderus gallesid fod wedi arbed rhannau mwyaf hanesyddol y gwaith i’w gwarchod yn gofadeiliau byw ar gyfer addysgu’r dyfodol. Ac er ein gwarth, cofadail mwyaf gwarthus y chwarel yw’r ysbyty yn ei chyflwr cyfeiliornus, sefydliad a gyfrannodd yn arloesol yn ei ddydd at feddygaeth gymunedol a chenedlaethol. A gwell peidio â sôn am reilffordd y chwarel a werthwyd yn ddigywilydd yn sgrap, a’r injans stêm yn drysorau i’w gweld mewn sefydliadau mwy goleuedig ledled Prydain a’r tu hwnt, ond yr un bellach yn pwffian yn hudolus yn Nyffryn Ogwen.

Y Stryd Fawr cyn bod ceir

Y Stryd Fawr cyn bod ceir

A hanes tebyg sydd i gadwraeth pentref Bethesda – nid yr harddaf o bentrefi Cymru ond un sydd ag iddo gymeriad unigryw. Amgylchiadau gwahanol sydd wedi amddifadu’r pentref o’i dreftadaeth ddiwylliannol. Aethpwyd ati’n ddi-feind i chwalu y rhan fwyaf o gapeli’r fro – Carmel, Carneddi, Giatws, Hermon, Salem, Siloam, Tabernacl, Treflys,  Saron, Peniel, Penygroes, Amana, Gerlan – oll yn sefydliadau ysbrydol a diwylliannol ac yn gofgolofnau pwysig yn y tirlun hanesyddol. Paham y distryw heb ystyried dulliau mwy cynhwysol o gadwraeth gynaliadwy? A dyna hanes trist stryd fawr y pentref. Yr oedd i’r stryd fawr ei statws fel prif wythïen fasnach y gymuned, tra ei bod hi hefyd yn enghraifft gyflawn, ddiddorol o bensaernïaeth o Oes Edward a Fictoria.  Penllwydni rhyfeddol oedd penderfyniad y gymuned yn y 1970au i wrthod cael ffordd osgoi i’r pentref, gyda’r canlyniad fod yn agos i gant a mwy o lorïau’r dydd yn tagu rhwydd ddefnydd ohoni heddiw gan danseilio ei masnach a’i phriodoldeb cymdeithasol. Ac yn yr un cywair di-feind aethpwyd ati i fylchu ei hundod pensaernïol. Os mai’r bwriad oedd adnewyddu ei defnyddioldeb cymdeithasol drwy greu encil cymunedol yn Llys Dafydd drwy chwalu’r tai gwreiddiol a’u cyfnewid am grocbren erchyll ei luniad, yna aflwyddiant fu’r cynllun tra bo trafnidiaeth ddi-baid y dydd yn taranu heibio. Pa ddiben felly oedd creu adnodd prin ei ddefnydd ar draul bylchu cydbwysedd cymhlethiad unigryw yn y tirlun hanesyddol?

Yn bresennol mae 34 o safleoedd cofrestredig a phedair ardal gadwriaethol yn Nyffryn Ogwen, oll ar gofnod eu gwarchod, ac mae’n amlwg y dewisir mwy o safleoedd yn y dyfodol i atgyfnerthu’r dynodiad.  Nodir y rhestr isod gan mai ychydig a ŵyr leoliad y safleoedd na’r rhesymau o blaid eu dynodi. Yn eu plith mae rhesdai Caerberllan sy’n enghraifft arbennig o dai gwaith o gyfnod cynnar yn y 19g. Yno, mae’r pwyslais cadwraethol ar ddiogelu lluniad y tai – dim ffenestri a drysau plastig i’w anharddu a’r canopi uwch y drws ffrynt wedi eu cadw yn ddiwahân. Ond os diogelu’r tai, paham nad y gerddi a oedd yn rhan annatod o’r datblygiad gan Stad y Penrhyn? Yno yr oedd y cwt glo, y cwt golchi dillad, ac ym mhen draw’r ardd, y lle chwech. Prin fod yr un o’r adeiladau hyn yn aros – un neu ddau o gytiau glo ac un lle chwech drylliedig, yr holl gynllun yn ei gyfanrwydd wedi ei chwalu drwy esgeulustod gan y gwasanaethau cadwraethol, ac megis un enghraifft yw hon o nifer lle mae cynllunio direol wedi anharddu bythynnod a thai traddodiadol ein bro. Nid yw cadwraeth ein treftadaeth hanesyddol yn golygu cadw pob twll, tomen a thwlc yn y tirlun ond mae’n golygu ceisio gwarchod rhai enghreifftiau arbennig yn eu cyfanrwydd fel eu bod yn ddrych o’r gorffennol i’w cyflwyno i gymdeithas newydd ddeallus y presennol. A dyna fydd amcan cynllun Treftadaeth y Byd i ni yn yr ardal hon.

Nid ar chwarae bach y dewiswyd Dyffryn Ogwen i fod yn rhan o’r dynodiad, ond mae cymalau niferus yn clymu’r anrhydedd i ofynion UNESCO drwy ofalaeth corff World Heritage Watch.  Ac os bydd y warchodaeth yn anaddas yng ngolwg y corff hwn gall hynny arwain at golli statws y dynodiad fel y digwyddodd yn ddiweddar yn hanes dinas Lerpwl. Mae gan hyn ei oblygiadau hirdymor bid sicr, er na ellir yn hawdd eu deall yn ieithwedd jargonistig-gymylog cyflwyniad y cynllun. Yn Nyffryn Ogwen, mae’r cynllun yn ddewisol iawn ei ffiniau a’i gynnwys- yn ganolog ynddo mae pentrefi Bethesda, Gerlan, Mynydd Llandygái a Llandygái, ac mae rhannau ochr chwith y chwarel o’i fewn, fel mae tentaclau llwybrau rheilffordd y chwarel, Lôn Las Ogwen a Ffordd Telford i gysylltu â’r cei yn Abercegin. Nid yw Rachub, Llanllechid na Thregarth yn rhan o’r cynllun, ac yn y dynodiad ehangach nid yw Llanberis, Pen-y-groes, Llanllyfni na’r Felinheli o fewn cwmpas y tirlun dewisedig.

Yn y cyflwyniad jargonistig, cyfeirir at effeithiolrwydd y system gynllunio i warchod y ‘living urban areas’ sydd, o ddarllen rhwng y llinellau, i gynnwys traddodiadau diwylliannol cryf yr ardal, gyda chyfeiriad ymyl y ddalen megis at arfer y bröydd o ddefnyddio’r iaith Gymraeg yn y diwylliant. Yn ei hanfod nid cynllun diwylliannol mo’r hyn a gyflwynir yn nynodiad Treftadaeth y Byd oherwydd ei brif amcan yw cadwraeth yr elfennau ffisegol sydd yn y tirlun – cofrestrir y safleoedd o bwys, gosodir mesurau i’w gwarchod o fewn Cynllun Rheoli Lleol, a sefydlir strategaeth fonitro i werthuso effeithiolrwydd y cynllun rheoli. Ychwanegir at nifer y safleoedd yn yr ofalaeth a disgwylir bod holl werthoedd y cynllun treftadaeth yn cael eu gwarchod gan y prosesau cynllunio. Sefydlir strategaethau i hybu twristiaid i fynychu ‘eiddo’ y dynodiad ond nid oes gair am greu cynlluniau i warchod yr iaith Gymraeg o fewn y tirlun hanesyddol. Gellir barnu, o ddarllen rhwng llinellau’r argymhellion uchod, fod ton ychwanegol o fiwrocratiaeth i gael ei ychwanegu ar gefn ein cymdeithas.

Prif wers Dyffryn Ogwen i’w dysgu i Gynllun Treftadaeth y Byd UNESCO yw’r modd y tanseiliwyd gwarchodaeth ar y dreftadaeth hanesyddol drwy fynnu budrelw, drwy gamweinyddu, drwy ddiffyg cynllunio strategol, drwy arweiniad diffygiol a bwnglera ymhlith y cyrff a oedd i fod i wybod, ac a ddylai fod wedi gweithredu’n well yn y gorffennol. Gyda chymaint o drwynau’r amryfal asiantaethau a sefydliadau statudol cadwraethol yn y cafn, a ellir disgwyl llawer gwell yn y dyfodol dan gynllun mawreddog UNESCO i warchod treftadaeth frau ein hiaith a’n diwylliant hanesyddol yma yn Nyffryn Ogwen? Amser a ddengys pa frwdfrydedd fydd gan y gwas newydd o gofio ei bod yn haws sefydlu na gweithredu gwarchodaeth.

*Daw’r tri llun yn yr erthygl hon o gasgliad y diweddar Alaw Jones, Parc Moch drwy garedigrwydd a chaniatâd

Rhestr Adeiladau Rhestredig Bethesda

Capel Bethania – Gradd 2

Gwesty’r Victoria – Gradd 2

King’s Head – Gradd 2

11 Stryd John – Gradd 2

10 Stryd John – Gradd 2

18 Ffordd Penybryn – Gradd 2

16 Ffordd Penybryn – Gradd 2

Capel Jerusalem – Gradd 1

Eglwys Glanogwen  – Gradd 2

1 Rhes Ogwen – Gradd 2

2 Rhes Ogwen – Gradd 2

8 Rhes Ogwen – Gradd 2

10 Rhes Ogwen – Gradd 2

17 Rhes Ogwen – Gradd 2

22 Rhes Ogwen – Gradd 2

Cofeb y Rhyfel – Gradd 2

Carreg Filltir Telford  Rhos y Nant – Gradd 2

Pont y Gaseg – Gradd 2

Ffermdy Abercaseg – Gradd 2

Pont Abercaseg – Gradd 2

Caerberllan 1 – 12 – Gradd 2

Ardaloedd Cadwraeth

Rhes Gordon

Rhes Elfed

Lôn y Graig

Braichmelyn

Tŷ’n Tŵr ‘Village’

Tŷ’n Tŵr yn 1765

Mae’n rhyfedd cyfeirio at Tŷ’n Tŵr (gwelir hefyd Ty’n Twr a Tyn Twr) fel ‘village’ ond dyna yw’r cyfeiriad yng nghyfrifiad 1851, ac ar fap Johnson o’r ardal yn 1855 ymddengys Braichmelyn fel atodiad yn unig i dreflan gynharach Tŷ’n Tŵr. Erbyn canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg yr oedd undod fferm wreiddiol Tŷ’n Tŵr, sef y ffermdy canol oesol y cyfeirir ato heddiw fel Tŷ John Iorc, yn prysur ddiflannu wrth i’r caeau gael eu trosi’n strydoedd o dai ym Mraichmelyn a Chaerberllan ar gyfer gweithlu Chwarel y Penrhyn. Gellir dyddio datblygiad cychwynnol y rhesi tai i gyfnod trothwy map y Degwm yn 1840 ac erbyn i Johnson gyflwyno ei fap yn 1855 yr oedd strydoedd Caerberllan a Braichmelyn wedi datblygu yn sefydliadau llawer mwy a llawer pwysicach na’r cnewyllyn hynafol gwreiddiol wrth y bont yn Nhŷ’n Tŵr.

Ty’n Tŵr yn 1822 – manylyn o Fap Llanllechid drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol

Sefydlwyd treflan Tŷ’n Tŵr cyn 1822. Yno ar dir Stad y Penrhyn adeiladwyd pump o dai traddodiadol un llawr â siambr a chroglofft, wedi eu cywasgu rhwng cysgod y graig a glan Afon Ogwen ac yn ychwanegiad i’r ffermdy gwreiddiol. Yng nghyfrifiad 1841 yr oedd un o’r tai yn gartref i Owen Williams, chwarelwr 40 oed yn wreiddiol o Landwrog, a’i wraig Margaret, hi yn anedig yn ôl y cyfrifiad o Lanllechid, er bod traddodiad teuluol yn dweud yn wahanol. Ystyrid fod Margaret o deulu Albanaidd a oedd wedi ymgartrefu yn Llanberis ond a symudodd i Dyddyn Gogrwn, Pentir drwy drefniant gydag Assheton-Smith er mwyn ei alluogi ef i ddatblygu chwarel fawr Dinorwig. Boed hynny fel y bo, yn Nhŷ’n Tŵr ganed saith o feibion i Owen a Margaret rhwng 1831 ac 1850. Owen William Davies oedd enw priod y gŵr ond gollyngodd y Davies a daeth Williams yn gyfenw i’r teulu. Mae hanes y saith mab yn ddrych i’r hyn y gellid ei adrodd am deuluoedd llawer o chwarelwyr Dyffryn Ogwen yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg – troeon yr yrfa megis nad ydynt o reidrwydd yn bwysig ond sydd yn werthfawr oherwydd eu bod yn gyffredin.

Yn yr achos hwn mae’r cyffredin yn gofnod o ymlediad y teulu – mae hanes y mab hynaf yn annelwig; boddwyd brawd arall yn llanc 17 oed oddi ar arfordir De Affrica; ymfudodd un arall i Awstralia; a symudodd y brawd iau i Fangor i weithio mewn iard goed. Gellir manylu ar hanes y tri mab oedd weddill. Chwarelwyr oedd John ac Owen ond prentisiwyd Richard i fod yn saer coed llongau. Bu i’r tri briodi a magu teulu, er bod John ac Owen yn hir cyn gadael y nyth yn Nhŷ’n Tŵr. Yr oedd Richard yn ŵr llwyddiannus a dilynodd yrfa fel casglwr a swyddog trethi gan ychwanegu at ei statws cymdeithasol. Prynodd ddarn o dir ym Mhenybryn ac adeiladu arno ei gartref a’i enwi yn Ivy House. Danfonodd un o’i ferched i ysgol breswyl Dr Williams yn Nolgellau ac aeth hi ymlaen i raddio o’r brifysgol yn Aberystwyth.  Yn ystod ei yrfa dringodd Owen i swydd marciwr yn Chwarel y Penrhyn ac fe aned dau fab iddo, un yn chwarelwr a’r llall yn ffitar yn y chwarel. Pan ddaeth cyfnod adfyd y Streic Fawr 1900-03, parhaodd teulu Owen i weithio yn y chwarel a dioddefodd y tad a’r meibion nifer o ymosodiadau ciaidd.

A beth, tybed, oedd hanes John? Bernir ei fod yn ŵr tawel, uchel ei barch yn y gymuned. Collodd ei wraig gyntaf pan oedd hi yn 31 mlwydd oed yn Rhagfyr 1877 ac ymhen y flwyddyn bu farw eu mab bychan yn dair blwydd oed, ond yr oedd ganddo hefyd ferch o’r briodas hon a briododd yn y man a bu’n byw drws nesa i’r tŷ lle’i maged. Yr oedd ei thad yn amlwg yn ŵr hirben a llwyddodd, gyda’i frawd Richard, i fuddsoddi swm o £80 mewn llong yn Lerpwl, swm enfawr o ystyried mai chwarelwr cyffredin ydoedd wrth ei alwedigaeth. Ailbriododd â merch oedd ddeunaw mlynedd yn iau nag ef a ganed un mab iddynt. Yn ei dro aeth yntau i Brifysgol Bangor i fod yn beiriannydd. Hyd y gwyddys nid aeth John yn ôl i’r chwarel fel ei frawd Owen yn ystod  y streic fawr, yr oedd bellach yn ŵr bregus ei iechyd a bu farw yn 1908 yn 74 oed. Ar ddiwrnod ei gynhebrwng adroddir fod brodyr ei wraig, teulu o gyff radicalaidd o Nant y Tŷ ar gyrion Gwaun Cwys Mai ym Methesda, wedi gwrthod dod i’r tŷ ond iddynt gael eu perswadio i sefyll ar y cyrion i dalu parch i aelod o deulu yr oeddynt hwy yn eu hystyried yn fradwyr yn ystod y streic.

Mae’r stori felly yn gofnod o freuder perthynas teulu o dan amgylchiadau blin mewn cyfnod anodd yn hanes Dyffryn Ogwen.

_{Bythynnod Tŷ’n Tŵr heddiw}

Hengorau Llandygái

_{Hengorau a safleoedd perthynol yn Llandygái yn dilyn eu darganfyddiad o lun awyr a dynnwyd ym mis Mehefin 1960}

Yn fuan yn chwedegau’r ganrif ddiwethaf wrth hedfan uwch y caeau i’r gorllewin o’r Tŷ Newydd yn Llandygái gwelwyd argraff yn y pridd islaw o ddau gylch anferth mewn safle a ddefnyddiwyd ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach i adeiladu  parc diwydiannol Llandygái ar ei ganol. Arweiniodd y darganfyddiad at ymgyrch yn 1966/67 i archwilio’r ddau gylch, yn ogystal â safleoedd perthnasol eraill a oedd yn y cae.  Llwyddwyd i archwilio deg y cant yn unig o’r olion archaeolegol mewn cae sydd yn 15 hectar (38 acer) ei faint . Canlyniad yr archwiliadau oedd sefydlu fod y ddau gylch yn rhan o ardal gysegredig a oedd mewn bri yn Llandygái yn ystod cyfnod diweddar yn yr Oes Neolithig a ddyddiwyd gan asesiadau carbon14 i rhwng 3,100 a 2,700 CC.

Cynllun y ddwy hengor yn Llandygái yn dilyn eu harchwiliad

Ym Mhrydain un o brif nodweddion y cyfnod dan sylw yw’r cylchoedd enfawr eu maint  a adweinir  fel hengorau (henges), ac mae’r ddau gylch yn Llandygái yn enghreifftiau arbennig o’r math hwn o heneb. Prif nodwedd yr hengor yw bod banc o bridd a ffos ddofn yn amgylchynu ei ffurf allanol gan warchod cylch eang, agored, oddi fewn, gydag un fynedfa, ac mewn rhai enghreifftiau ddwy adwy, yn arwain i’r cyfrin gylch. Yn Llandygái trawsfesur y ddau gylch mewnol, yn fras, yw 50 metr, gan greu llwyfan estynedig ei faint yng nghanol y ddwy heneb. Yn y mwyafrif llethol o hengorau Prydain cloddiwyd y ffos ar ochr fewnol y cylch gyda’r banc pridd a cherrig, cynnyrch y cloddio, wedi ei godi ar yr ymyl allanol – felly nid safleoedd amddiffynnol mohonynt, O’r ddau gylch yn Llandygái hengor y de sy’n cyfateb i’r cynllun hwn, ond perthyn heneb y gogledd i griw bychan o eithriadau ym Mhrydain lle’r adeiladwyd y banc pridd yn fewnol a’r ffos yn allanol.  I’r nifer prin o safleoedd o’r math hwn perthyn un cylch sydd o bwysigrwydd eithriadol, sef cylch yr hengor a sefydlodd safle unigryw Côr y Cewri (Stonehenge) yn y lle cyntaf, a hynny mewn cyfnod cyn i’r meini enfawr gael eu codi o fewn y cylch. Ac fel mae’n digwydd y cymal ‘henge’ yn enw Côr y Cewri a ddefnyddiwyd gan archaeolegwyr yn label tylwythol cyfleus ar y mathau hyn o henebion Neolithig fel y’u disgrifiwyd uchod.

Dros gyfnod hir eu bodolaeth llwyfannau agored oedd yn y ddau gylch yn Llandygái, ond mae’n amlwg fod prysurdeb arbennig wedi digwydd o fewn eu cynteddau. Yn blith draphlith, heb ddilyn cynllun manwl, agorwyd nifer o bydewau bychan yn y ddau lwyfan ac ynddynt claddwyd cymysgedd o arteffactau, gan gynnwys teilchion llestri pridd, cerrig amrywiol, golosg, cnau cyll a llafnau o gallestr a bwyeill carreg. Mae rhai o’r eitemau hyn yn gynnyrch masnach, nifer o’r llafnau callestr o dde Lloegr, un o’r bwyeill o Ardal y Llynnoedd, un arall o Sir Benfro a gweddillion y drydedd o’r Graig Lwyd, Penmaenmawr, oll yn gynnyrch rhai o chwareli bwyeill pwysicaf Prydain y cyfnod. Mae rhai o’r creiriau yn faluriedig iawn a hynny drwy fwriad gan y rhai a’u cuddiodd yn y pydewau. Ystyrir fod y creiriau yn ymdebygu i offrwm na wyddom ni bellach beth oedd eu harwyddocâd. Nid safleoedd i gladdu’r meirw oedd yr hengorau. Serch hynny, yn y fynedfa i’r ddwy hengor lleolwyd pydewau i gynnwys corfflosgiadau mwy nag un person yn gymysg, ac mewn safle canolog yng nghylch y de claddwyd corfflosgiad arall mewn pydew. Credir y defnyddiwyd y corfflosgiadau i arwyddo sancteiddrwydd y safleoedd cysegredig hyn, tra bo cynllun yr hengor yn ei chyfanrwydd yn diffinio’r cylch mewnol rhag y byd seciwlar allanol, tra ar yr un pryd yn galluogi lleygwyr y ‘werin’, megis, i arsyllu o bellter y clawdd allanol ar y cyfrin mewnol, gyda’r ffos yn ‘wahanfur’ terfyn rhwng y ddau fyd. Dyna un dadansoddiad, gor-ffansiol efallai, wrth geisio treiddio i feddwl deallusol cymdeithas ddiflanedig bum mileniwm o oed, a adnabyddir heddiw drwy ei arteffactau bydol a’i chofadeiliau drylliedig yn y tirlun presennol.

Llun awyr o Arbor Law yn swydd Darby heneb a rydd syniad o sut fath o safle oedd hengor y de yn Llandygái yn wreiddiol. Yn Arbor Law ychwanegwyd cylch cerrig o fewn y safle fel yn yr hengor sylfaenol ym Mryn Celli Ddu cyn adeiladu’r gromlech yno o fewn y cylch

Henebion sy’n perthyn i Brydain yn unig yw’r hengorau – eu dosbarthiad yn ymestyn o ogledd yr Alban i dde ddwyrain a de orllewin Lloegr – ac nid oes ffurfiau tebyg na chysylltiadau materol rhyngddynt a’u cyfoeswyr Neolithig ar gyfandir Ewrop. Adweinir y safleoedd o luniau awyr, yn bennaf fel marc cnwd neu liwiau amrywiol yn y pridd fel yn Llandygái, a’u nodweddion amlwg wedi eu dinistrio gan ganrifoedd o amaethu’r tir. Mae iddynt gysylltiad agos ag ardaloedd llawr gwlad bras eu hamaeth a dyffrynnoedd afonydd pwysig megis afon Tafwys ac afon Don yn Efrog, ond yng Nghymru nid yw eu dosbarthiad yn niferus – wyth yw’r rhif presennol, dwy yn nyffryn yr Hafren yn ardal y Trallwng, dwy arall yn y de orllewin ym Mhenrhyn Gwyr a dyffryn Tywi, a dwy ym Môn – y cylch allanol ym Mryn Celli Ddu a Chastell Bryn Gwyn yn ardal y Fenai – ond gyda nifer mwy yn aros i’w cadarnhau megis yn nyffryn afon Dyfrdwy a Bro Morgannwg.

Yn Llandygái mae tiriogaeth y cylchoedd yn rhan o ardal gysegredig ei dylanwad, un o nifer sydd wedi eu diffinio bellach ym Mhrydain. Amlygir yr ardaloedd hyn gan gymysgedd o henebion gyda’r mwyafrif llethol ohonynt yn ffurfiau cylchog – rhai yn hengorau agored, eraill gyda gosodiad o feini ar gantel y ffos, megis ym Mryn Celli Ddu, a chynifer yn cynnwys cylchoedd o goed trwchus, megis drysfa, o’u mewn. Ystyrir fod y tirlun defodol wedi ei sefydlu yn gyntaf mewn perthynas â henebion eithriadol enigmatig y cyfeirir atynt fel cwrsws – megis rhodfa hir a chul a amlinellir gan ffos a banc ar y naill ochr, ac a all fod o hyd amrywiol, gyda’r enghraifft fwyaf ym Mhrydain yn 9.6 cilomedr rhwng ei deupen. Yn Llandygái amlygir y cwrsws ar ymyl y dwyrain o’r safle, ei lwybr yn diflannu dan wyneb y cae criced, ond ei swydd yn sefydlu sancteiddrwydd yr ardal gyda’r ddwy hengor ddefodol yn dilyn yn ddiweddarach dros gyfnod o amser. Tystiolaeth debyg a geir ger y Trallwng gyda chwrsws estynedig Sarn y Bryn Caled yn sefydlu ei nod i weddill henebion yr ardal gysegredig hon, a thirlun defodol tebyg, yn cynnwys cwrsws a chylchoedd seremonïol, a ddarganfuwyd mewn archwiliadau yn ardal Walton ar y ffin yn Sir Faesyfed. 

Llun awyr o Avebury

Ond mae’r ardaloedd hyn yn bitw eu maint a’u dylanwad tebygol mewn cymhariaeth â phrif ardal seremonïol Prydain a sefydlwyd yn ardal estynedig Côr y Cewri yn swydd Wiltshire. Nodweddir yr ardal hon gan gymhlethiad eithriadol o safleoedd defodol gyda’u bri yn parhau drwy gyfnod y Neolithig ac yn atynfa i feddrodau tywysogaidd yn yr Oes Efydd a ddilynodd. Mae rhai o’r hengorau i’w canfod gan anferthedd eu maint – Avebury, gyda chylch mewnol sy’n 11.5 hectar  o faint wedi ei amgylchynu gan ffos 347 metr, a banc allanol 426 metr eu trawsfesurau, a dyfnder y ffos yn 9 metr a’i lled ar y brig yn 20 metr: Durrington Walls, y llain fewnol yn 12 hectar ei faint, ac amcangyfrifir i’r ffos amgylchynol, sy’n 6 metr ei ddyfnder, gymryd 900,000 awr o lafur dyn i’w chloddio.

Oddi fewn i’r hengor darganfuwyd adeiladau o goed anferth ar ffurf temlau, ac yn eu cynteddau cynhaliwyd gwleddoedd rhyfeddol hael, yn gloddesta yn bennaf ar wartheg, gydag arteffactau o lestri pridd a challestr wedi eu malu’n fwriadol yn gymysg ag esgyrn yr anifeiliaid. Credir fod dibenion cymdeithasol ynghlwm â’r hengorau hyn a fyddai’n caniatáu i aelodau o’r llwythau brodorol ymgynnull i gyfathrachu, i loddesta ac i fasnachu, ond eu prif nod oedd gwasanaethu fel canolfannau cwlt a defodaeth gyda’u dylanwad yn treiddio drwy bob agwedd o fywyd cymdeithasol, crefyddol ac economaidd y gymdeithas.

Llun o’r ffos yn Avebury yn 1922 mewn cloddiad gan berchennog y pentref bryd hynny Alexander Keiller. Noder ei dyfnder ac ar gongl chwith isaf y llun domen o gyrn ceirw a ddefnyddiwyd fel ceibiau i agor y ffos gan y brodorion oddeutu 2,500 o flynyddoedd

Yn y cyswllt hwn mae cylchoedd Llandygái yn fychan iawn mewn cymhariaeth â mega-hengorau ardal Côr y Cewri, ond yr un oedd y cymhelliad, yn ogystal â’r llafur, a oedd yn angenrheidiol i sefydlu, adeiladu a chynnal y ddwy hengor yn y lle cyntaf. Golygai adeiladu’r hengorau weithredu contractau peirianyddol enfawr, a hynny ar raddfa genedlaethol dros gyfnod y mil blwyddyn o’u bodolaeth ym Mhrydain, gan gofio mai bôn braich a cheibiau o gyrn ceirw oedd y prif adnoddau i gyflawni’r holl waith. Yn ddiweddar archwiliwyd safle ger Catraeth yng ngogledd sir Efrog sydd ar raddfa enfawr – dau gylch hirgrwn, un o fewn y llall, cylchfesur yr allanol yn 610 metr a’r mewnol yn 480 metr, y naill yn amgáu ardal o 2.75 hectar a’r llall o 1.8 hectar. I sefydlu’r cylchoedd defnyddiwyd oddeutu 2,000 o bolion coed anferth wedi eu cynnal yn barau mewn tyllau arbennig, a’r holl gyfanwaith yn sefydlu o’i mewn bro o bwysigrwydd defodol eithriadol, bur debyg, i gymunwyr credoau’r cyfnod. Yn fwy diweddar canfuwyd fod cylch allanol tebyg yn gwarchod holl ardal gysegredig Côr y Cewri.

Cyn gwireddu prosiectau mor anferth eu maint yr oedd yn amlwg fod llafur a chydweithrediad yr holl gymuned yn angenrheidiol, ond pa fath o awdurdod a fyddai yn trefnu ac yn goruchwylio gwaith o’r fath, gan gynnwys cylchoedd Llandygái yn eu plith, a hynny 5,000 o flynyddoedd yn ôl? Ai awdurdod hierarchaidd? Un pendefigaidd, efallai? Un canolog? Ynteu awdurdod gorthrymus? Cwestiynau nad oes iddynt atebion pendant, ond yn y gofyn mae un o hanfodion pwysicaf disgyblaeth yr archaeolegydd. Beth bynnag fo’r atebion cywir yr un amodau oedd yn gyfrifol am adeiladu’r cylchoedd yn Llandygái fel yn ardal Côr y Cewri. Ond gall breuder y cof fod yr un mor ddinistriol â breuder pob adeilad a phob cyfundrefn ysbrydol dros amser. Yn Llandygái, fil a hanner blwyddyn yn ddiweddarach, a defodaeth yr hengorau bellach wedi cilio o’r tir, defnyddiwyd hengor y gogledd i adeiladu tŷ ar ei ganol gan fanteisio ar ei safle amddiffynnol. Perthyn y tŷ i gyfnod yr Oes Haearn y gellir ei ddyddio’n fras i gyfnod rhwng 700CC a dyfodiad y Rhufeiniaid i Brydain yn y ganrif gyntaf Oed Crist. Canfuwyd amlinell y tŷ  yn y cylchoedd o bolion coed a ddefnyddiwyd i gynnal ei do gwellt ac i adeiladu fframwaith ei fur allanol o blethwaith o frigau a ddiddoswyd gan drwch o ddwb a chlai. Annedd i deulu fyddai hon a’u credoau hwy yn dra gwahanol i rai’r gymdeithas a gloddiodd y ffos ac adeiladu’r banc a roddodd fodolaeth i’r safle yn y lle cyntaf. Ac yn y cae cofnodwyd brith olion fframwaith o gaeau bychain a roddodd gynhaliaeth i deulu’r annedd – cae’r ddefod yn troi’n gae’r ymborth. Ond cofiwch, chwi fforddolion y presennol, pan fyddwch wrth gownter Screwfix yn Llandygái y tro nesaf yn prynu cynegwarth o hoelion, eich bod yn troedio tir a oedd ar un amser, bell bell yn ôl mewn hanes, yn eithriadol gysegredig i frodorion hen, hen gymuned ddiflanedig a oedd gynt yn tra-arglwyddiaethu yn Nyffryn Ogwen.

Ffynhonnell

Frances Lynch a Chris Musson, 2004.  A prehistoric and early medieval complex at Llandegai, near Bangor, North Wales. Archaeologia Cambrensis, 150 (2001),17-142.

Eglwys newydd Llanllechid

Eglwys bresennol Llanllechid

Adeiladwyd eglwys bresennol Llanllechid yn 1845 ar safle hen eglwys a mynwent sydd yn dyddio’n ôl i’r Canol Oesoedd cynnar. Cynllunydd yr eglwys oedd Henry Kennedy i gynllun Gothig ,arddull a oedd yn dra phoblogaidd yn ei gyfnod fel sydd i’w ganfod yn adeiladwaith neo-Normanaidd castell Penrhyn, yr enghraifft fwyaf coegwych o’i fath yn Nyffryn Ogwen. Noddwyd ailadeiladu’r eglwys gan Edward Gordon Douglas, Barwn cyntaf y Penrhyn, fel rhan o’i gyfraniad yn ystod blynyddoedd canol y ganrif i adlunio neu gynllunio o’r newydd dwy eglwys ym mhlwyf Llanllechid a phum eglwys ym mhlwyf Llandygái. Yn achos eglwys Llanllechid cafwyd cyfraniad ychwanegol gan yr Incorporated Church Building Society, cymdeithas wirfoddol a sefydlwyd yn 1818 i hyrwyddo adeiladu ac adfer eglwysi Anglicanaidd yng Nghymru a Lloegr. Adeiladwyd yr eglwys newydd ychydig i’r gorllewin o safle’r eglwys wreiddiol ac ehangwyd y fynwent a’i hamgylchynu gyda wal gerrig uchel. Ychwanegwyd at y fynedfa wreiddiol o’r ffordd yn y dwyrain gydag ail fynedfa o’r gorllewin o gyfeiriad Talysarn. Ar y llwybr olaf hwn y mynychai’r offeiriad yr eglwys o’r ficerdy newydd a adeiladwyd yn 1865 ar dir Tai’n y Coed, ger Pont y Pandy i gymryd lle’ r tŷ gwreiddiol ym Maes y Groes.

Ficerdy Maes y Groes

Ficerdy Pandy Newydd

Cynhwyswyd yn adeiladwaith yr eglwys bresennol borth a chawg dŵr y fynedfa o’r eglwys hynafol a chredir hefyd fod y fedyddfaen yn wrthrych gwreiddiol ond iddo gael ei adlunio mewn cyfnod diweddarach. Perthyn y ddeiol garreg hefyd i gyfnod cynharach, y teclyn amser a gyflwynwyd i’r eglwys yn 1794 gan Dafydd Wilson, bardd a’r ysgolfeistr a gadwai ysgol yn Llanllechid cyn gadael i fod yn ecseismon yn Llangollen ac yn ddiweddarach yn Nefyn a Phwllheli.

Un o’r dylanwadau pwysicaf yn adfywiad yr Eglwys Anglicanaidd yn hanner cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd Mudiad Rhydychen. Tyfodd y mudiad hwn o’i sefydlu yn Rhydychen yn nhri a phedwardegau’r ganrif i ddylanwadu’n rymus ar ffurfioldeb yr Eglwys, a derbyniwyd athrawiaeth fwy ysbrydol y mudiad yn frwd gan esgob Bangor y cyfnod, Christopher Bithell.  Pwysleisiai’r mudiad sancteiddrwydd ac urddas yr addoli, boed hynny yn nhrefn y gwasanaeth, purdeb y gwrthrychau, gogoniant y gwisgoedd a seremonïau cymhleth, uwch eglwysig y defodau, a hyn oll i’w cynnal mewn awyrgylch gymen a phur adeiladau a gynlluniwyd i bensaernïaeth Gothig, ple roedd hynny’n bosibl. Un o gynheilyddion mwyaf blaenllaw y Mudiad yn esgobaeth Bangor oedd y bardd a’r clerigwr Morris Williams, neu Nicander, (1809-74), a ddaeth yn gurad i Lanllechid rhwng 1845 ac Ionawr 1847. Ganed ef yng Nghaernarfon ond cafodd ei fagu yn Llangybi gan deulu a oedd,  yn ddiddorol iawn, yn Fethodistiaid Calfinaidd cynnar yn ardal Eifionydd. Prentisiwyd ef yn saer, ac yn ei ieuenctid meithrinwyd ef a chyfrannodd i gymdeithas lengar ei fro o dan arweiniad beirdd megis Robert ap Gwilym Ddu a Dewi Wyn. Rhywsut, ac yn annisgwyl efallai, sicrhaodd le yn Ysgol y Brenin, Caer ac oddi yno aeth ymlaen i Goleg yr Iesu, Rhydychen a graddiodd oddi yno. Ordeiniwyd ef i’r Eglwys a gwasanaethodd gyntaf fel curad ym Mhentir cyn symud i Lanllechid. Yn ddiweddarach bu’n rheithor mewn nifer o eglwysi ym Môn. Cyfrannodd yn helaeth i’r byd llenyddol Cymreig ac ef a fu’n gyfrifol am ddiwygio’r Gymraeg yn y Llyfr Gweddi Cyffredin, ac, mewn cywair gwahanol, cyfieithodd Chwedlau Esop i’r Gymraeg.

Fel y nodwyd eisoes yr oedd Nicander yn un o nifer o arloeswyr Mudiad Rhydychen yn esgobaeth Bangor, ond derbyniodd y mudiad hwn wawd a chynddaredd eglwysi anghydffurfiol Cymru yn ystod y cyfnod. Y cyhuddiad pennaf oedd bod y mudiad yn gwthio arferion Pabyddol i drefniadaeth ysbrydol yr Eglwys Anglicanaidd. Gellir ystyried y byddai’r feirniadaeth hon yn destun gwrthdrawiad moesol yn Llanllechid byth ers sefydlu capel mawr y Methodistiaid Calfinaidd yn y pentref yn 1827 i herio awdurdod yr hen grefydd sefydliadol. Os brwydr foesol ydoedd hon i ennill eneidiau yna gellir mesur y gystadleuaeth gan nifer y cymunwyr – roedd gan y capel mawr 327 o gymunwyr tra oedd 204 yn mynd i’r eglwys, hynny yw, buddugoliaeth i ymneilltuaeth pe gosodid y meini prawf mewn rhif yn hytrach nag mewn cred ysbrydol. Serch hynny, cynlluniwyd yr eglwys newydd i ddal 495 o gymunwyr.

Erbyn hanner olaf y ganrif datblygodd eglwys Llanllechid enw da am arbenigedd ei chanu eglwysig. Sefydlwyd y traddodiad gan Owen Davies, Eos Llechid (1828-1898),arweinydd medrus a chyfansoddwr toreithiog anthemau, cerddor hunan addysgedig, a gŵr a gymerodd urddau eglwysig yn hwyr yn ei yrfa yn 1877 ar ôl bod yn chwarelwr am gyfran helaeth o’i oes yn chwarel y Penrhyn. Yn 1848 penodwyd ef yn arweinydd côr eglwys Llanllechid, a lledodd ei enw da drwy Gymru a bu galw arno i arwain gŵyl gorawl eglwysig Llandaf ar fwy nag un achlysur a gwyliau tebyg yng Nghaerfyrddin ac Aberteifi. Ymwelydd  ar fwy nag un achlysur i fwynhau’r canu yn eglwys Llanllechid oedd y prifweinidog William Gladstone. Yr oedd ganddo ef gysylltiad agos â Phenmaenmawr lle byddai’n treulio ei wyliau haf yn aml, ac ar ôl ei ymweliadau â’r eglwys dywedir y byddai’n aros yn nhafarn y Red Lion am na chai aros yng Nghastell y Penrhyn oherwydd y gwahaniaeth barn boliticaidd rhyngddo ef a pherchennog y plasty, yr Arglwydd Penrhyn, er bod perthynas rhwng Gladstone a gwraig sgweiar y plas.

Ar ôl mil a hanner o flynyddoedd o weinidogaethu yn wych, yn wachul, yn ymroddgar ac mewn segurdod, ac ar benderfyniad pwyllgor yn 2003 , terfynwyd yn ddisymwth ar ymdrechion eglwys Llanllechid i gadw eneidiau’r plwyf yn y ffydd Gristnogol.  Mawr yw dyled Dyffryn Ogwen i’r ymdrech fawr honno.

Y drws gwreiddiol yn perthyn i’r eglwys o’r canol oesoedd

CYWIRO – mewn nodyn cynharach ar Eglwys Llanllechid ar y wefan cofnodwyd fod porth presennol yr eglwys yn dyddio i’w chyfnod cychwynnol yn y Canol Oesoedd.  Perthyn y porth hwn i gyfnod ail adeiladu’r eglwys, ac mae’r porth gwreiddiol sydd yn y llun uchod i’w weld islaw’r porth modern.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid.  Bethesda

Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion. 1953.  Bywgraffiadur Cymreig hyd 1940. Llundain.

William Parry. 1867. Llyfr Hanes Llenyddiaeth ac Enwogion Llanllechid a Llanddegai . Hefyd Ychwanegiad i’r uchod hyd 1920, Robert Parry. Argraffwyd  Dolgellau yn 1920.