Ffordd Dyrpeg Dyffryn Ogwen 1802

Adrefniad y ffyrdd tyrpeg yn 1800, lluniau Llais Ogwan

Cyn i Thomas Telford osod ei stamp ar Ddyffryn Ogwen ac adeiladu’r Ffordd Bost yn 1820 yr oedd Ffordd Dyrpeg yn rhedeg drwy Ddyffryn Ogwen. Yn 1800 trafodwyd y dylid newid llwybr y ffordd dyrpeg o Bentrefoelas i Gaergybi i redeg drwy Gapel Curig a Nant

Cynllun y ffordd dyrpeg drwy Ddyffryn Ogwen

Ffrancon yn hytrach na thrwy’r ffordd swyddogol o Bentrefoelas i Lanrwst, Conwy a Llandygái ac ymlaen i’r Fenai. Mantais y cynllun newydd fyddai torri deg milltir oddi ar y siwrnai a hepgor y daith beryglus dros y Penmaenbach a heibio mynydd y Penmaenmawr. Ond nid oedd y cynllun wrth fodd dinasyddion tref Conwy fel y gellid disgwyl oherwydd y gallasai arwain at greu dirwasgiad a cholledion ariannol i economi’r dref. Drwy Ddeddf Seneddol yn 1802 derbyniwyd cynllun, a ffurfiwyd Ymddiriedolaeth Ffordd Dyrpeg Pentrefoelas i Landygái i fod yn gyfrifol am ei hadeiladu a rhedeg ei buddiannau. Golygai ail gyfeirio llwybr y ffordd drwy adeiladu rhannau cwbl newydd i’w defnyddio a hynny yn fwyaf arbennig yn y rhan rhwng Capel Curig a Llandygái. Y rhan bwysicaf, a’r anoddaf, oedd cynllunio ei llwybr ar ochr ddwyreiniol Nant Ffrancon o’r Benglog yn Llyn Ogwen i arwain drwy Dyn y Maes hyd at Bont y Tŵr.

Pont Tŵr

Oddi yno hyd at Landygái yr oedd y ffordd i ddilyn cynsail cynharach Ffordd y Lord a gynlluniwyd gan Benjamin Wyatt, prif asiant stad y Penrhyn yn 1786, i’w feistr Richard Pennant. Adeiladwyd rhannau o’r ffordd newydd yn gyflym iawn ac yr oedd yn agored i drafnidiaeth ysgafn yn 1804 ac i drafnidiaeth swyddogol erbyn 1805. Derbyniodd y cynllun gefnogaeth ariannol gan Richard Pennant, Arglwydd y Penrhyn, a phenodwyd Benjamin Wyatt yn brif oruchwyliwr ar  y rhan rhwng y Fenai a Phentrefoelas.

Yr oedd y ffordd yn llwyddiant ond nid heb ei gwendidau amlwg. Cyfeiriodd Hyde Hall, un o dramwywyr cynnar y ffordd ar ei daith drwy Sir Gaernarfon yn 1809, at ei pheryglon yn Nant Ffrancon gan nodi fod ei seiliau ar gerrig ansefydlog ‘which about thirty years ago rolled down the side of the mountain after heavy and continuous rain’,  gan ychwanegu  ‘the evil is unavoidable’. Roedd Telford hefyd yn barod ei gondemniad o gyflwr israddol ei hadeiladwaith ac mewn adroddiad yn 1824 yn cyfeirio’n benodol at y rhan o Tŷ’n Tŵr i Landygái.

Mae’n werth dyfynnu rhannau o’i adroddiad oherwydd, mewn gwirionedd, ychydig iawn o newid sydd wedi digwydd i lwybr y ffordd ers dyddiau ei hadeiladu ddau gan mlynedd yn ôl. Gwrandewch! Daliwch eich gafael yn dynn!, a Telford sy’n gyrru’r cerbyd ’…..The whole road from Capel Curig was notorious for upset of carriages and broken springs — indeed it was almost impossible to keep the surface good along these hills as there was generally large fragments of rock, stones and dirt and so steep that proper materials would have been torn off in dragging them down….

Llun o dollborth Hendyrpeg

 

…..Near the slate mills [Coed y Parc] a steep and rugged descent commenced that followed a rough road, very irregular in its section to the Tollgate [Hen Dyrpeg]. Shortly after passing the gate the road became confined along a steep rock side for nearly half a mile, the Penrhyn railway occupying the space above, a bold precipice that below. The breastwalk of the road were very bad, and those of the railway no better, the failing of either would have stopped the road. Afer crossing this inclined plain the road descended a rough surfaced hill and 1:8 to Dinas; from thence a narrow crooked ill drained portion succeeded; then another descent at 1:15 across the railway and a long and narrow lane, not more in places than 12 feet wide to near Llandygai……

 

Tyrrau mawr Dinas

…….From Llandygai to Penrhyn Arms the road was completely cut to pieces, the descents in particular being little better after rain than a ploughed field, or to use the coachman’s terms, it was like pulling through a bed of glue’

Bwa dan Bont y Benglog

Sarn y ffordd dyrpeg yn y Benglog

Ac mae nodweddion eraill sy’n perthyn i’r ffordd dyrpeg yn aros i’w gweld hyd heddiw. Yn y Benglog mae bwa’r bont wreiddiol sy’n croesi uwchlaw’r rhaeadr yn llechu dan bont ddiweddarach Telford; yno hefyd mae llwybr y ffordd dyrpeg yn arwain ar hyd sarn sydd bellach yn cynnal y ffordd bost yn y rhan hon o Nant Ffrancon. Hendyrpeg, fel mae’r enw yn ei gyfleu, oedd safle tollborth Dinas lle y cesglid tollau defnyddwyr y ffordd, ond gyda gresyn y cofnodir fod yr adeilad hynod hwn wedi ei chwalu yn saithdegau’r ganrif ddiwethaf ar gyfer lledu’r groesffordd yno.

Tyn Clwt Isa

Ychydig bellter i ffwrdd i’r de saif Tyn Clwt Isaf a gofrestrwyd fel tafarn yn 1801 (Ale Housekeepers Recognisance Book) ar gyfer disychedu’r teithwyr ond a barhaodd  mewn gwasanaeth fel tafarn hyd at ddyddiad ei chau yn 1888, pryd y penderfynodd Stad y Penrhyn i gau’r holl dafarnau ar ei thiriogaeth.

I’r pegwn arall o Hendyrpeg mae y tyrrau uchel sy’n cynnal y rheilffordd a llwybr cul y ffordd islaw yn dal i godi braw fel yn nyddiau Telford. Ac mae un rhyfeddod yn aros, wel efallai? Ar y ffordd gerllaw Bryn Derwen mae cilfach fechan hanner crwn yn rhan o’r wal ar ochr orllewinol y lôn. Gyferbyn ar yr ochr ddwyreiniol mae adeilad drylliedig wedi ei godi o grawiau llechi a’i saernïo i ffurf lloches gul ac wrth ei droed mae afonig fechan yn llifo heibio. Mae’n amlwg fod gan y ddwy safle gyd gysylltiad gyda’r ffordd, ond o ba gyfnod ac i ba bwrpas nis gellir gwybod? Erys un ddamcaniaeth, heb sail, ond yn un tra diddorol. Honnir mai cyfleusterau oedd y rhain ar gyfer teithwyr y ffordd, efallai i ferched yng nghaban y dwyrain ac i ddynion yn y gorllewin yn agored i’r pedwar gwynt. Tybed, a tybed pellach fod y cyfleusterau hyn yn dyddio i gyfnod y ffordd dyrpeg?

Lle chwech Grisiau Cochion

Lle chwech Grisiau Cochion

 

 

Cyfyd un cwestiwn arall nad oes ateb pendant iddo, sef beth oedd cysylltiad Tŷ’n y Maes â datblygiad y ffordd dyrpeg, os oedd cysylltiad o gwbl?  Nodir fod Tŷ’n y Maes yn gyfnewidfa i geffylau ar y ffordd rhwng Capel Curig a Llandygái ond yn perthyn i ba gyfnod? Is gyfnewidfa a fyddai ar ffordd bost Telford yn 1820 ac mae’n ddadleuol a fyddai angen newid ceffylau’r goits fawr yno ar y ffordd i, ac o, Gapel Curig. Yno y gweithiai William Roberts, cerddor ac awdur y don enwog ‘Andalucia’ fel ostler, ond prin gyfeiriad sydd i bwysigrwydd y safle yng nghofnodion Telford ynghylch adeiladu’r ffordd bost. Tybed, felly, mai fel cyfnewidfa ar gyfer y ffordd dyrpeg y sefydlwyd Tŷ’n y Maes yn gyntaf cyn dod yn rhan o gyfundrefn ddiweddarach a mwy swyddogol y ffordd bost.

Tŷ’n y Maes

Tydi hanes yn un doreth o gwestiynau, rhai yn bwysig ac eraill yn gwbl ddibwys, ond beth bynnag fo’r cwestiwn mae’r gair ‘tybed’ bob amser yn ganolog!

 

 

 

 

Gwybodaeth ychwanegol gan Enid a Glyn Griffiths, Ffynnon Bach, Pen y Ffriddoedd, Tregarth;  Wyn Roberts, Bryn Difyr, Tregarth; Emyr Roberts, Brynderwen, Coed y Parc Bethesda

Ffynonellau

Archif Telford – PRO MT27/76, 13 May 1824 – Yr Archifau Cenedlaethol, Kew..

Waddilove, E. 1999. The Roman Roads of North Wales: recent discoveries. Denbigh

Fferm Blaen y Nant

Saif fferm Blaen y Nant ar y talcen mawr sy’n gwarchod pen deheuol Nant Ffrancon. Mae’n hen fferm a berthynai yn wreiddiol i stad y Penrhyn ym mhlwyf Llandygái, daliadaeth o 963 acer. Cynhwysai hyn ucheldir Llwyn y Tarw a ymestynnai hyd at 600 acer at fynydd Tryfan a Llyn Bochlwyd yn ogystal â chan acer ar graig fawr y Benglog. Ar lawr y Nant yr oedd plethiad o weirgloddiau llai eu maint ynghyd â chors sylweddol, ac ar y llethrau uwchlaw ymestynnai gweirgloddiau brasach eu natur i gyrion Creigiau Gleision a Chwm Coch. Deiliad y fferm yn ôl manylion Arolwg stad y Penrhyn yn 1768 oedd Rowland Williams. Bu ef farw yn 1774 gan adael ewyllys a restrai ei eiddo. Yr ewyllys hon yw testun y cofnod hwn.

Ffermdy Blaen y Nant yn ei safle godidog

Mae’r ewyllys yn gyforiog o wybodaeth am natur y drefn amaethyddol yn Nant Ffrancon ar diwedd y ddeunawfed ganrif. Mae’n rhestru manylion ynghylch maint y stoc, amrediad oedran yr anifeiliaid, a’u gwerth ar farwolaeth y perchennog. O’r manylion hyn gellir cael bras amcan beth fyddai maint disgwyliedig incwm blynyddol y deiliad, ac yn fwy penodol, beth oedd gwerth terfynol stad y deiliad ar ei farwolaeth. Drwy ystyried y manylion hyn gellir canfod beth oedd craidd y gyfundrefn amaethyddol a thrwy hynny werthuso ei chyfraniad i’r gymdeithas yr oedd y ffermwr hwn yn rhan ohoni.

Cynllun Blaen y Nant yn 1768 –Arolwg y Penrhyn, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol 2944. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor

Cofnod caeau Blaen y Nant yn y gofrestr uchod. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn

Dengys y tabl isod hanfodion yr ewyllys.

Stoc a porthiant	Nifer	Gwerth
Buwch	14	£47.5.0
Bustach	12	£30.0.0
Ych	0	0
Heffer	2	£5.0.0
Llo	5	£5.0.0
Dafad	90	£27.0.0
Gafr	24	£4.0.0
Ceffyl	1	£2.0.0
Gwair	–	£1.0.0
Grawn	–	£0.10.0
Tatws	–	0

Cyfanswm gwerth amaethyddol = £123.9.0

Cyfanswm gwerth cyflawn yn cynnwys offer a dodrefn = £152.0.0

Mae perthnasedd y manylion yn amlwg. Diben yr holl gyfundrefn oedd magu gwartheg stôr ar gyfer y farchnad a hynny ar gynllun cylchol o dair neu bedair blynedd i gynnwys lloi blwydd, heffrod a bustych yn eu llawn dwf. Cynsail y drefn oedd y gwartheg magu, adnodd pwysicaf a mwyaf gwerthfawr Rowland Williams, er yn yr achos hwn nid oedd yn berchen ar darw i’w gwasanaethu. Roedd pwyslais hefyd ar fagu defaid ac ŵyn gyda bodolaeth praidd nid ansylweddol ei maint, gyda geifr yn adnodd ychwanegol er llawer llai eu gwerth. Rhoddir sylw hefyd i fesurau bychan o rawn a gwair, yr olaf yn ffrwyth tyfiant o weirgloddiau llawr y dyffryn, a’r grawn yn gynnyrch a bwrcaswyd i mewn yn fwy na thebyg. O ystyried ei ewyllys, a gwerth cyflawn ei stad, bernir fod Rowland Williams yn ffermwr cysurus ei fyd er nad y mwyaf cefnog o bell ffordd o’i gyfoedion yn Nant Ffrancon a Nant y Benglog.

Yn gyffredinol mae ewyllysiau ffermwyr ucheldir Dyffryn Ogwen yn arddangos cyfoeth arbennig. Canfyddir mai cyfartaledd enillion amaethyddol deuddeg ffermwr yn yr ucheldir o gyfnod diwedd y ddeunawfed ganrif oedd £186 gyda’r amrediad yn amrywio o £52 i £643. Amcangyfrifir y gallasai incwm blynyddol rhai o’r unigolion hyn fod o leiaf £44, y swm wedi ei bennu ar sail gwerthiant chwech bustach (£21), chwech llo (£8) a 75 o ddefaid (£15). Mantais fawr y ffermydd oedd eu maint, yn amrywio yn Nant Ffrancon rhwng 141 acer (Penisa’r Nant) a 1388 acer (Pentref) a olygai fod y sefydliadau yn cynnal cyfartaledd uchel o stoc er mor erwin y tir ac er cymaint y colledion mae’n bur debyg. Cymharer, er enghraifft, fferm 287 acer Rowland Williams, Tŷ Gwyn, Nant Ffrancon yn 1768, gyda Talysarn, fferm 110 acer Richard Williams ar lwyfandir llawer brasach Llanllechid yn 1781. Gwerth amaethyddol Tŷ Gwyn oedd £288 yn cynnwys naw buwch, 30 o wartheg stôr, 140 o ddefaid ac ŵyn, chwe cheffyl, tri mochyn a phedair gafr gyda gwerth £34 o haidd a £23 punt o wair yn ychwanegol. Yn Nhalysarn y stoc gyfatebol oedd chwe buwch, 16 bustach a lloi, 40 dafad a saith ceffyl gyda £4 o wair a £7 o rawn i roddi cyfanswm terfynol o £95 punt.

Mae’n werth edrych ar ewyllys Robert Coytmor yn 1725 i gael cadarnhad pellach am flaengaredd economi yr ucheldir. Y gŵr bonheddig hwn oedd perchen stad Coetmor, oedd ar y pryd â meddiannau helaeth ym mhlwyf Llanllechid. Mae tair adran ddadlennol i’r ewyllys, un yn cyfeirio at gnewyllyn y stâd ym mhlasty Coetmor ar lwyfandir Llanllechid, yr ail yn crybwyll eiddo ar fferm Tŷ’n Hendre ar fras diroedd yr iseldir, a’r drydedd yn rhestru cynnwys y fferm fynydd yn Nhal Llyn Ogwen yn Nant Ffrancon. Yng Nghoetmor gynhwysai’r stoc 14 buwch, wyth ych, un anifail blwydd a phum mochyn – y cyfan werth £64 punt. Ond coron y sefydliad oedd y ceffylau, o leiaf 24 ohonynt a oedd yn werth £96, ac un, y ‘chesnut stone horse’, ei hun werth £30. Dyma felly arddangos cyfoeth uchelwr o dras. Yn Nhŷ’n Hendre nid yw cyfanswm y gwartheg wedi’i gofnodi, ac eithrio pum llo ac un fuwch, ond pris y cyfan, gan gynnwys ‘corn chest and old table’, oedd £17. Yn Nhal Llyn Ogwen, fferm na wyddys ei maint yn 1725, nifer y gwartheg oedd pump, y gwartheg stôr yn 63, i gynnwys saith ych, wyth bustach, 14 heffer, 13 heffer blwydd, naw bustach bychan a 12 llo blwydd, gyda chyfanswm ariannol y cyfan yn £105. Yn ychwanegol yr oedd gan y sefydliad 383 o ddefaid a 74 gafr oedd werth £37.5s. Yn dra diddorol mae’r rhestr hefyd yn cynnwys cyfeiriadau at dair troell, parsel o edafedd, pum tunnell o lo a pharsel o olosg, yr oll yn gwneud cyfanswm ychwanegol o £8.4s. Gwerth ariannol Robert  Coetmor yn 1725 oedd £341.9s gyda chrynswth yr arian yn deillio o’i fferm yn ucheldir Nant Ffrancon.

Mae’n amlwg o’r drafodaeth uchod fod llewyrch ariannol yn gysylltiedig ag economi ffermydd ucheldir Dyffryn Ogwen. Mae’r canlyniad yn ategu ymchwil ddiweddar sy’n dangos, yn groes i’r farn gyffredin am aflwyddiant economi amaethyddol ucheldir Cymru, fod cyfundrefn ucheldir Eryri yn braffach ac yn fwy cost effeithiol na’r economi gyfatebol a berthynai i lawr gwlad yr ardal. Manteision mawr yr economi oedd maint y sefydliadau, cyfartaledd uchel y stoc, traddodiad gwydn o ffermio a chraffter yr amaethwyr yn goresgyn holl amodau anodd yr amgylchedd. Ac mae ewyllys megis un Rowland Williams yn 1774 yn gofnod o flaengaredd yr economi hon.

Ffynonellau

Nia Powell. 2007. ‘Near the margin of existence’? Upland prosperity in Wales during the Early Modern Period. Studia Celtica. XLI (2007), 137-162.

J. Ll. W. Williams a Lowri W. Williams. 2013. Portread o gyfoeth a gwerth yn economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y ddeunawfed ganrif. Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 35, (4), 31-69.

Pen blwydd hapus Bethesda!

Hen dro ffadiracs fod pawb wedi anghofio fod ein pentra bach ni yn dathlu ei ddaucanmlwyddiant eleni! Dyma bill bach i geisio llenwi’r bwlch ac i godi ymwybyddiaeth o’r ffasiwn ben blwydd.

Rhan o fap cynnar  o Ddyffryn Ogwen dyddiedig i 1800 – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol

Mae cynllun pob pentref yn hynod o debyg i jig-so, gyda phob rhan yn plethu i’w gilydd i greu’r cyfanwaith cyfan, neu, fel sy’n digwydd yn aml, mae darn gwaf yn cael ei lenwi gan ddarn newydd bob yn dipyn gan newid ychydig ar y patrwm gwreiddiol. Ac nid yw datblygiad pentref Bethesda felly yn ystod dau gan mlynedd cwta ei fodolaeth yn eithriad i batrymau datblygu y rhelyw o bentrefi Cymru. Ym Methesda, y deinamo a oedd yn rheoli datblygiad y pentref drwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd esblygiad chwarel y Penrhyn i fod yn un o chwareli llechi mwyaf y byd. Sgil effaith hynny wrth gwrs oedd gofyn cynyddol am lety i’w gweithlu.

Ardal plwyf Llanllechid cyn 1822 – rhan o Fap Llanllechid – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol.> Pentrefi DO Bethesda 1822 crop

Cyn bod pentref ym Methesda yr oedd dau lwybr yn ymestyn drwy blwyf Llanllechid. Roedd y cyntaf yn cyrraedd o Lanllechid i Carneddi ac yn gwasanaethu nifer o dyddynnod ar lawr y dyffryn gan gynnwys Penybryn, Garneddwen, Pant y Ffrydlas ac Abercaseg. Ymestynnai’r ail lwybr o Goetmor i Gochwillan gan ymuno â’r cyntaf ym Mhenybryn. Cynigiai’r ddau lwybr fframwaith i ddatblygiadau cynharaf egin bentref y dyfodol, a gellir priodoli patrwm llinynnol y tai cyntaf o Lidiart y Gweunydd hyd at Gapel Carneddi i gyfnod cyn adeiladu’r capel yn 1816.

 

Y datblygiad sylfaenol i sefydlu’r pentref oedd adeiladu ffordd Bost Telford yn 1820 a olygodd agor mynediad i lain mawr o dir rhwng Pont y Tŵr a Phont y Pandy, gyda’r rhan helaethaf ohono ym meddiant annibynnol stad y Penrhyn. Byddai yn dipyn o sioc i Thomas Telford pe sylweddolai mai yn ei sgil o y sylfaenwyd y pentref. Meddyliwch am funud petai’r pentref wedi’i enwi’n Telfordsville yn hytrach na Bethesda yng ngwlad Cannan yn sgil capel mawr yr Annibynwyr! Ychydig flynyddoedd yn gynharach yn 1794 yr oedd Owen Ellis, ffermwr cefnog a phrydleswr fferm fawr Cefnfaes i’r dwyrain o Dalybont, wedi prynu tyddyn Cilfoden Isaf am £735 heb fawr sylweddoli bryd hynny mai’r llain serth a chreigiog hwn a fyddai’n datblygu yn gnewyllyn canolog y pentref o 1820 ymlaen. Estynnai’r tir o Ffordd Carneddi yn y dwyrain i lan Afon Ogwen yn y gorllewin ac roedd wedi ei gywasgu rhwng tiroedd stad Coetmor i’r gogledd a stad y Penrhyn i’r de. Datblygwyd y cnewyllyn mewn dwy ran gyda rhan y gorllewin yn creu’r stryd fawr yn dilyn heol Telford a rhan y dwyrain yn arwain i adeiladu nifer o resi tai gweithiol unffurf a gwael eu hadeiladwaith yn ardal Brynteg a Carneddi. Rhyngddynt, yn fwgan diwydiannol ymwthiol, tyfodd chwarel lechi Pantdreiniog gyda’i domennydd rwbel ansefydlog a’i dwll dwfn bygythiol yn llethu datblygu’r cnewyllyn yn ganolbwynt dinesig unol. Datblygodd y Stryd Fawr yn brif ganolfan marchnata’r pentref ac ar ei chyrion tyfodd stad ddiwydiannol fechan yng Nghae Star. Ar yr hen lwybr o Goetmor datblygodd stryd o dai gweithiol Bryntirion ac yng nghysgod y stryd fawr datblygodd terasau unffurf Penygraig, Twr a Glanrafon, a phob datblygiad wedi ei werthu neu ei lesu gan deulu Ellisiaid y Cefnfaes.

Bethesda yn 1840 – rhan o Fap y Degwm drwy ganiatad Gwasanaeth Llyfrgelloedd ac Archifau Cyngor Gwynedd

Yn 1854 drwy ddeddf gwlad awdurdodwyd Deddf Gwelliant Bethesda ac etholwyd nifer o barchusion yr ardal i ffurfio Comisiynwyr Gwelliant Bethesda, math o egin gyngor gwarcheidiol i’r pentref, dan gadeiryddiaeth Arglwydd Penrhyn. Cyfrannodd ef £1000 tuag at wella gwasanaethau’r pentref a chyflwynwyd cynlluniau ar gyfer cyflenwi dŵr yfed, carthffosiaeth, nwy a goleuadau i’r pentref. Golygodd y ddeddf hefyd gyflwyno gwell safonau adeiladu tai gan ddwyn sylw at ddiffygion y terasau salw ar dir stad y Cefnfaes. Yn cyfateb fwy neu lai i’r safonau newydd adeiladwyd rhesdai urddasol Ogwen Teras i addurno mynediad y de i’r pentref gan ei gynllunio ar dro i ymestyn rhwng capel Bethesda a gwesty’r Douglas Arms. Datblygiad ar dir y Penrhyn ydoedd hwn a rhan ganolog ohono oedd capel mawreddog Jerusalem a godwyd yn 1841 ar un ochr y ffordd ac eglwys Glanogwen a godwyd yn 1856. Datblygiad arwyddocaol arall sy’n cyfateb i’r cyfnod hwn oedd i stad y Penrhyn brynu hen stad Coetmor yn 1855 a thrwy hynny ganiatáu i rym mwyaf pwerus yr ardal amgylchynu’r cnewyllyn annibynnol gwreiddiol. O hyn allan roedd holl ddatblygiadau mwyaf arwyddocaol gweddill y ganrif i ddigwydd drwy nawdd stad y Penrhyn.

Bethesda yn 1855 Casgliad Mapiau Johnson – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol. > Llais Ogwen Photos. Bethesda 1855

Hen fferm Penybryn oedd canolbwynt y datblygiad nesaf sy’n perthyn i gyfnod cythryblus yn hanes Dyffryn Ogwen. Yn 1864 yr oedd cysylltiadau diwydiannol yn chwarel y Penrhyn yn bur fregus ac arweiniodd hyn at streic a barhaodd am wythnos ym mis Awst y flwyddyn honno. Efallai mai cyd-ddigwyddiad oedd i lythyr ymddangos yn y wasg yn y mis Rhagfyr canlynol yn canmol haelioni Barwn Cyntaf y Penrhyn yn adeiladu tai o safon arbennig ar gyfer trigolion y pentref. Cyfeirio mae’r llythyr at y datblygiad uchelgeisiol a gynlluniwyd yn driongl o dai pâr a gerddi sylweddol yn gysylltiedig â hwy a amgylchynodd yr hen fferm ar naill law allt Penybryn ac yn Garneddwen a Ffordd Pantglas. Yr oedd cadernid a ffresni’r tai yn gyferbyniad goleuedig i foelni llwyd Brynteg a’i gyffiniau.

Y cam nesaf yn natblygiad y pentref oedd cynllunio harddach mynediad i begwn gogledd y stryd fawr. Y symbyliad allweddol oedd adeiladu gorsaf drenau sylweddol ei maint yn 1884 yn derminws i reilffordd genedlaethol yr LNWR ar domennydd rwbel hen chwarel lechi Llety’r Adar. Fel ar ddechrau’r ganrif pan gysylltwyd Bethesda gyntaf gyda phriffordd genedlaethol, felly hefyd ar ddiwedd y ganrif unwyd y pentref gyda chyfundrefn drafnidiaeth oedd yr un mor allweddol bwysig i’w ffyniant economaidd ag i’w delwedd gymdeithasol, cysylltiad seicolegol bwysig yr oedd aelodau’r Bwrdd Lleol wedi brwydro i’w wireddu ers nifer o flynyddoedd. Arweiniodd hyn at adeiladu nifer o derasau tai newydd ar naill ochr y briffordd ac i’r teras mwyaf mawreddog ohonynt oll, Penrhyn Teras, a fyddai’n gyflwyniad teilwng i’r Stryd Fawr fel ei gymar tebyg yn Ogwen Teras ym mhen arall y pentref. Ar derfyn y ganrif digwyddodd un newid gweinyddol yn hanes y pentref pan sefydlwyd Cyngor Dinesig Bethesda yn 1895 i gymryd lle’r hen Fwrdd Lleol. Y corff hwn felly a awdurdododd ddatblygiadau pwysicaf y ganrif ganlynol.

Un o ddatblygiadau cynharaf y ganrif oedd agor llwybr newydd i redeg o’r ffordd bost ger Penrhyn Teras i Goetmor a chyfeiriad Hen Barc yn y dwyrain. Lon Newydd Coetmor oedd y fynedfa a rhoddai hwylustod ar y cyntaf i gyrraedd yr Ysgol Sir a chartref W. J. Parry yn Coetmor Hallac erbyn tri a phedwar degau’r ganrif hwylusodd ddatblygiad stadau tai preifat a chymdeithasol yng Nghoetmor a Maes Coetmor. Datblygiadau tebyg a gafwyd ar orlifdir afonydd Caseg a Ffrydlas ym mhen deheuol y pentref, sef yn y rhannau hynny o’r ardal a fyddai, o safbwynt daearyddol, yn llawer mwy addas i leoliad y pentref oni bai am i resymau cymdeithasol ganoli’r datblygiad ar safle annibynnol, ond ffisegol anoddach, stad y Cefnfaes. Ar y llwyfandir diddymwyd caeau hen dyddynnod Garneddwen, Pant Ffrydlas ac Abercaseg ac adeiladwyd arnynt stadau cyngor Adwy’r Nant yn y tridegau ac yn ddiweddarach yn y pumdegau stadau sylweddol eu maint yn Glanffrydlas a Glanogwen.

Pentref Bethesda yn 1890 yn dangos gwahanol raniadau’r pentref yn dilyn datblygiadau’r cyfnod, Llais Ogwen.

Datblygiad pwysicaf y ganrif ddiwethaf bur debyg oedd penderfyniad y Swyddfa Gymreig bryd hynny i ariannu symud chwarel Pantdreiniog yn ei chyfanrwydd o ganol y pentref, Cwblhawyd y cynllun yn ystod y chwedegau ac er mor ddymunol oedd cael gwared ar hagrwch afler y tomennydd a pheryglon y twll, eto gadawodd y glanhau ddiffeithwch bron yr un mor afler â’i ragflaenydd diwydiannol yng nghanol y pentref. Tasg cynllunwyr yr unfed ganrif at hugain fydd adnewyddu canolbwynt mwy addas i bentref Bethesda na’r borfa ddiffaith sydd ar y safle dyddiau yma.

Er i Fethesda fel y mae ddod i fodolaeth yn rhinwedd bwriad yr Ymerodraeth Brydeinig i gryfhau ei gafael ar ei hymerodraeth drwy gryfhau ei chyswllt ag Iwerddon, ac i’r pentref ddatblygu i raddau wedi hynny yn sgil caethwasanaeth, un o benodau mwyaf afiach yr Ymerodraeth honno, mae’n destun balchder mai pentref a dyffryn Cymraeg a Chymreig yw Bethesda ddau gan mlynedd wedi ei sefydlu. Mae cyfrifoldeb arnom ni, holl drigolion y presennol o bedwar ban byd i achub ar bob cyfle i ddiogelu ein hiaith, ein diwylliant a’n hamgylchedd ac i sicrhau ein bod ni yn gyfrifol am ddatblygu Bethesda a Dyffryn Ogwen er ein mwyn ni ein hunain o hyn allan.

Beth am gychwyn gwneud hynny drwy ddathlu daucanmlwyddiant Bethesda cyn diwedd 2020?!

Ffynonellau

Dafydd Fôn Williams. ‘Dau Deulu Lwcus’. Darlith i Gymdeithas Hanes Rachub, Tachwedd, 2015.

Elwyn Hughes. Cyfres Pwy sy’n Cofio. Llais Ogwan 2014-16.

Y ‘Rwsiaid’ – eto!

Gair o rybudd – tydi popeth sydd wedi ei ‘sgwennu ar y wefan yma ddim yn gwbl gywir bob tro!

A dyna ydi hanes y pill ar y ‘Rwsiaid’ a ymddangosodd 31 Ionawr eleni.  Mae dau ymadrodd Saesneg yn dod i gof – ‘a lttle knowledge is a dangerous thing’ yw un, a’r llall yw, ‘publish and be damned’. Heb yn wybod i ni yr oedd erthygl swmpus wedi ei hysgrifennu yn 2012 (gweler y manylion isod), gan ddau academydd o Lerpwl yn y cylchgrawn Cymry a’r Môr yn adrodd hanes y fintai o ‘Rwsiaid’ a ddaeth i dorri coed yn Nhregarth yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, ac mae manylion diddorol yr erthygl yn golygu fod yn rhai cywiro’r pill ar y Wefan.

Yn gyntaf, criw llong hwyliau bedwar mast y Lucipara oedd y ‘Rwsiaid’ a ddaeth i Dregarth, a llong o’r Ffindir oedd hi. Roedd y llong yn hwylio o Ardrossan i Santos yn Brazil o dan gapteiniaeth Gustav Johansson gan gario cargo o lo. Suddwyd y llong gan longau tanfor yr Almaenwyr ar 26 Mai, 1917, oddi ar arfordir Gogledd Iwerddon. Achubwyd y criw i gyd a glaniasant yn Lerpwl. Yn ystod blynyddoedd cyntaf y ganrif yr oedd gan gwmnïau o’r Ffindir lynges o longau hwylio a oedd yn chwarae rhan bwysig yn cynnal masnach ryngwladol yn arbennig rhwng gwledydd Môr y Baltig, Prydain a thu hwnt. Ond ym merw’r rhyfel yr oedd yr Almaen wedi cyhoeddi y byddai ei llongau tanfor yn ymosod ar lyngesau pob gwlad elyniaethus a oedd yn hwylio’r moroedd oddi ar arfordir Prydain. Yr oedd y strategaeth yn bur llwyddiannus  a rhwng y 3ydd a’r 26ain o Fai 1917 suddwyd nifer o longau gan gynnwys chwech o’r Ffindir. Erbyn diwedd y flwyddyn yr oedd cyfanswm o 403 o longwyr o’r Ffindir wedi glanio ym Mhrydain ac yn aros heb waith yn bennaf yn Lerpwl a Chaerdydd.

Yn ystod 1917, gyda llwyddiannau’r Almaenwyr yn cynyddu, yr oedd gwir bryder ym Mhrydain am sut y gallesid diogelu masnach y wlad mewn bwydydd, deunyddiau crai a choed yn ei marchnadoedd o dros y môr. Yr oedd y fasnach goed yn creu cur pen arbennig oherwydd yr oedd 90% o gyflenwad y wlad yn cael ei fewnforio yn bennaf o wledydd y Baltig a Chanada. Trefnodd y Llywodraeth adran arbennig – y Timber Supply Department a oedd yn atebol i gabinet y Llywodraeth – i ddelio â’r argyfwng gyda’r nod o gwtogi’n sylweddol ar y mewnforion a defnyddio coed o goedwigoedd cynhenid y wlad i lenwi’r bwlch. Rhannwyd y wlad yn adrannau gyda’r disgwyliad y byddai pob rhanbarth yn cyflawni ei nod. Ond yr oedd gwir angen am weithlu profiadol os oedd cynllun y Llywodraeth i lwyddo, ac yn y cyswllt hwn yr oedd byddin heb waith llongwyr o’r Ffindir megis manna o’r nefoedd. Drwy gysylltiad rhwng Cenhadaeth Llongwyr y Ffindir, sefydliad yn Llundain, a Lerpwl yn ddiweddarach, a oedd yn gwarchod buddiannau llongwyr y wlad, daethpwyd i drefniant buan i ddefnyddio’r Ffiniaid fel coedwigwyr. Aethant ati i wneud tasgau yr oeddynt yn dra medrus yn eu cyflawni a hynny mewn amodau gwaith oedd yn hynod dderbyniol ganddynt.

Perthynai Tregarth i ranbarth gogledd Cymru o gynllun y Llywodraeth a phenodwyd athro coedwigaeth y Brifysgol ym Mangor i arolygu gwaith yr adran. Cafwyd cytundeb gyda stad y Penrhyn i gynaeafu coed mewn nifer o safleoedd – Parc y Bryniau a Pharc y Bwlch ar Foelyci, Parc yr Ocar ger Coed y Parc i dorri coed collddail, a Choed Cochwillan i’r gogledd o Bont y Pandy ar Afon Ogwen. Dan amodau’r cytundeb byddai pob coedwigwr yn derbyn tâl o £8 y mis – sef wyth geiniog yr awr am wythnos waith o 51 awr, gyda thâl ychwanegol o swllt yr awr pe gweithid oriau ychwanegol. Yr oedd llety, i safon yr hyn a ddisgwylid ar fwrdd llong, wedi ei ddarparu mewn cytiau pwrpasol, ac yr oedd bwyd plaen ond maethlon i’w gyflenwi i weithlu caled ei lafur, i’w baratoi gan gogyddion profiadol am dâl o 17/6 yr wythnos. Gellid cael sylw meddygol pe bai gofyn ac yr oedd yr holl amrywiol arfau at y gwaith wedi eu trefnu ymlaen llaw. Yr oedd pob coedwigwr i weithio i gontract o chwe mis, i’w adnewyddu ar derfyn y cyfnod oni bai y byddai’r unigolyn yn dychwelyd i’r môr neu yn camymddwyn yn ei waith.

Mae’n anodd gwybod i sicrwydd faint yn union o goedwigwyr y Ffindir a ddanfonwyd i Dregarth.  Cyfeirir at fintai o 96 yn yr erthygl, ond mae’n fwy tebygol mai dyma’r nifer a ddanfonwyd i’r rhanbarth cyfan, i’w trefnu wedyn yn unedau gweithredol llai yn ôl gofyn y contractau unigol. Felly, mae’n bur debyg mai criw’r Lucipara a ddanfonwyd i Dregarth, uned o tua 20 o ddynion dan ofal eu capten Gustav Johansson – trefniant hwylus a olygai gadw at berthynas weithio gyfeillgar a chynhyrchiol.  Yr oedd i bawb ei ddyletswydd – 12 i dorri coed, dau i drimio ac eraill i dacluso ac yn y blaen.  Mae llun y coedwigwyr a gyflwynwyd yn y nodyn gwreiddiol yn adrodd cyfrolau. Sylwer mai’r 21 dyn mewn crysau gwynion yw’r coedwigwyr, oll wedi eu gwisgo’n unffurf yn ôl amodau eu contract, y capten yn sefyll i’r naill ochr mewn dillad yr un mor swyddogol ond o wahanol wead, a’r gweddill yn fechgyn lleol yn gofalu am y ceffylau a chyflawni mân dasgau eraill.

Yr hyn nas adroddir yn y llun yw cenedl y bechgyn, ond fel y cofnodwyd yn y nodyn nid Ffiniaid mohonynt oll chwaith gan fod bechgyn o Estonia yn eu plith yn ogystal. Nid nad oedd pobl Tregarth yn bell o’u lle yn cyfeirio at y coedwigwyr fel Rwsiaid, oherwydd yr oedd y Ffindir megis talaith o Rwsia hyd nes i’r wlad ennill ei rhyddid ym mis Rhagfyr 1917, hynny yw ychydig fisoedd wedi i’r Lucipara gael ei suddo oddi ar arfordir Gogledd Iwerddon. Ac mae un nodyn arall sy’n ddiddorol, nid baner y Ffindir sy’n cyhwfan ar starn y ddwy long yn y model a’r llun ond baner Estonia, ond awn ni ddim i ddilyn y trywydd yna!

Da chi cywirwch ni os gwelwch ein bod ni’n cyfeiliorni neu os bydd gennych ragor o wybodaeth i’w hychwanegu at yr erthyglau.

Diolchiadau

Yr ydym yn ddyledus i Dafydd Roberts, Cae’r Wern, am dynnu ein sylw at yr erthygl hollbwysig isod, ac i Beryl a Gareth Llwyd am sylwadau ychwanegol am Gustav Strandberg a’i wraig Jane yn ‘Rallt Ganol, Pentir, ef yn saer coed arbennig ei ddawn a’i fedr.

Ffynhonnell

Stammers a F. Large, 2012. War exiles at work. Finnish seamen in Welsh Woodland in the First World War. Cymru a’r Môr, Rhif 33. 2012

Pontydd Afon Gaseg

Lot 23, Cynllun Ffordd Telford rhwng Bryn  Bella a Pont y Gaseg, drwy ganiatâd Archif Telford yn yr Archifdy Cenedlaethol, Kew. Telford CD Lot 23 Fig 5b.

Ymwelodd Thomas Telford gyntaf â Dyffryn Ogwen yn 1811 gan wneud hynny yng nghwmni George Hay Dawkins, nai Richard Pennant, a’i olynydd fel Arglwydd y Penrhyn. Bu’r ddau yn marchogaeth drwy’r ardal i ddewis y llwybr mwyaf cymwys ar gyfer y ffordd bost newydd a oedd i gysylltu Llundain â Chaergybi. Dewisodd rannu’r gwaith o adeiladu’r ffordd yn nifer o adrannau – y cyntaf o Lyn Ogwen i Dŷ Gwyn; yr ail o Bont Ogwen i Bont Ffrydlas; y drydedd o Bont Ffrydlas i Bont y Pandy; y bedwaredd o Bont y Pandy i Lôn Isa. Enillwyd y contract i adeiladu’r adran o Bont Ogwen i Bont Ffrydlas gan Thomas Evans, tirfesurydd o Riwabon ac adeiladydd nifer o rannau’r ffordd yn ardal Llangollen. Pris y contract, oedd £1669 ac fe’i harwyddwyd ym mis Awst 1818. Rhan o’r contract oedd adeiladu tair pont i groesi afon Ffrydlas, afon Gaseg ac afonig y Gaseg, y gyntaf yn ôl y cynllun gyda’i bwa yn 10 troedfedd, yr ail yn 20 troedfedd a’r drydedd yn 40 troedfedd.

Pont Rhos y Nant, sylwer ar y trawst concrit sy’n lledu’r bont ar ochr y dwyrain. 

Yr oedd yr anghenraid i adeiladu pont dros afonig y Gaseg yn ddiddorol. Yn y tair blynedd rhwng 1798 a 1800 cofnodwyd tywydd eithriadol ddiflas yn ardal Dyffryn Ogwen – dioddefwyd sychder mawr yn ystod 1798 ac yn y ddwy flynedd ganlynol cafwyd eira a rhew eithriadol a barhaodd hyd at fis Mehefin 1799. Dilynwyd y tywydd caled ym mis Gorffennaf gan lifogydd enfawr fel canlyniad i lawiad ffrwydrol yn ucheldir y Carneddau . Fel canlyniad newidiwyd tirlun rhai mannau yn yr ardal. Disgrifiwyd yr amgylchiad gan Hugh Derfel Hughes fel .’..y digroenwyd yr Elen ac yr holltodd Afon Gaseg iddi wely newydd, nes ymffurfio yn ddwy fforch a llunio delta cyn cyrraedd yr Ogwen’.

Yn dilyn y cenlli difrodwyd nifer o brif bontydd yr ardal gan gynnwys y Bont Uchaf ar afon Ffrydlas,  Pont Coed y Parc ar afon Galedffrwd a Phont Ogwen a Phont Gaseg ar eu hafonydd priodol. Yn Nant Ffrancon llithrodd y mynydd i gladdu ffermdy Pentref ac mae’r domen anferth a lithrodd dros y ffermdy gwreiddiol i’w gweld yno heddiw yn tra-arglwyddiaethu dros y fangre.

Pont Rhos y Nant ar ochr y gorllewin, Telford, 13

Pont Afon Gaseg

Tybed pa newid ddaw i Ddyffryn Ogwen y dyfodol wrth i effeithiau cynhesu byd eang ddwysau?

Ffynonellau

Quartermaine, J., Trinder, B., Turner, R. 2003  Thomas Telford’s Holyhead Road. CBA  Research Report 135. CBA York

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

J. Ll. W. Williams; Lowri Wynne Williams 2015. Retracing Thomas Telford’s footsteps, the building of the post road through Dyffryn Ogwen in Gwynedd, 1815 – 1824. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 76, 35-60

Gwasanaeth Archifau Gwynedd, Caernarfon –  Cynlluniau XB/185 – Plan of bridge over River Gaseg, 1800

‘Rwsiaid’ Dyffryn Ogwen

Llun sydd ym meddiant Valerie Jones o griw o goedwigwyr, sef o bosibl y Rwsiaid perthnasol i’r nodyn hwn

Yr oedd yn achlysur go arbennig pan ddaeth y Rwsiaid i Dregarth yn ystod cyfnod y Rhyfel Byd cyntaf. Yn ôl y sôn cartrefwyd y dieithriaid mewn cytiau pren a adeiladwyd dros dro yn Sling ar safle lle saif y tai cyngor heddiw. Criw o fechgyn talog oeddynt, oddeutu un ar hugain mewn nifer. Eu gwaith oedd torri coed ar Foelyci yng Nghoedwig y Foel, Parc Dafydd Owen a Pharc y Bwlch. Mae lle i gredu mai’r fintai hon sydd yn y llun a atgynhyrchir yn y nodyn hwn er na ellir, yn anffodus, gadarnhau i sicrwydd y lleoliad na’r cysylltiad.

Wedi eu torri danfonid y coed i lawr llethr y mynydd i gwt llifio gerllaw y Pandy ar allt Craig y Pandy. Adroddir y byddai rhisgl a mân frigau’r coed yn cael eu naddu’n fwriadol i hwyluso taith y bonion i lawr llithrfa (chute) arbennig a adeiladwyd ar lethr serth y mynydd cyn eu trosglwyddo i reilffordd gul a redai, eto ar y goriwaered, o Gerrig y Fedwen i gaeau Ty’n y Caeau a Moelyci ac ymlaen hyd nes cyrraedd at y felin ar wastadedd Craig Pandy. Sled bren fyddai’n cario’r coed a fyddai wedi’u llifio yn ddarnau tua dwylath o hyd a fyddai’n cael eu rhwymo i’r cerbyd gyda tsiaeni. Adroddir y byddai un o’r criw yn reidio i lawr y llethr ar y wagen ac yn brecio ei chyflymder gyda braich bren, ac yn yr hwrlibwrli byddai llawer o ddamweiniau yn digwydd gan daflu’r sled oddi ar y cledrau. Byddai fforman yn goruchwylio’r gwaith ac mae’n gwestiwn ai Rwsiaid fyddai ef. Yn y felin lifio defnyddid dŵr o Afon Ty’n Lôn, sy’n codi o gyfeiriad Chwarel Goch cyn llifo i lyn y Pandy gerllaw Ceinfro, a’r dŵr hwn a ddefnyddid i droi’r olwyn ddŵr a oedd yn gweithio peiriannau’r felin lifio. Ceffylau tyddynwyr yr ardal a ddefnyddid i dynnu’r sledi gweigion yn ôl i fyny’r llethr a’u troliau hwy a ddefnyddid hefyd i gario’r coed a’r ystyllod o’r felin i stesion Tregarth, ac oddi yno i’w dosbarthu at ddefnydd y pyllau glo neu’r fyddin yn ôl y gofyn.

A dyna gadarnhau, cyhyd ag y bo modd, fanylion am orchwylion y fintai hon o dramorwyr. Mae’n amlwg, o hanesion y cyfnod, eu bod yn griw cymeradwy iawn yn lleol – roedd nifer wedi dysgu Cymraeg ac ar nos Sadwrn byddai rhialtwch yn dilyn eu hymweliadau â thafarndai Bethesda. Yr oedd storïau’n lleol am ryw anghydfod personol ymhlith y criw a setlwyd ganddynt mewn llys mewnol ond a arweiniodd at ddiarddel un o’r bechgyn a ddiflannodd yn ddisymwth o’r ardal, ond sibrydion oedd y rhain heb gadarnhad na thystiolaeth. Ond pwy tybed oedd y bechgyn hyn, y Rwsiaid, fel y gelwid hwy gan bobl Tregarth?

Mae’n ymddangos bellach nad Rwsiaid wrth eu cenedl mohonynt oll, ond yn hytrach gymysgedd o fechgyn o genhedloedd a oedd yn ffinio arfordir Môr y Baltig, ac er i’r mwyafrif ddiflannu ar derfyn y rhyfel yn ôl i’w hardaloedd gwreiddiol efallai, arhosodd rhai yn y gymuned leol gan briodi â merched yr ardal. A dyna oedd stori Carl Andersson a fagodd deulu yn Ffordd Tanrhiw, a dyna hefyd oedd hanes Kusta Strandberg, saer coed wrth ei grefft, a ymgartrefodd yn Weun, Pentir ar ôl priodi merch o Lerpwl. Ond mae manylder am fywyd Theodore Torn yn fwy perthnasol fyth. Bachgen o Estonia oedd ef wrth ei genedl, yn enedigol o Arensburg, sef Kuressaare heddiw, prif dref ynys fechan Saaremaa. Priododd Theodore â merch leol ym mis Gorffennaf 1918 ac ar derfyn y rhyfel symudodd ef a’i briod o Dregarth i ddilyn ei waith yn Nolgarrog. Ganed iddynt un plentyn, sef Maria, a hi ymhen amser ddaeth yn fam i Valerie Jones, Dob, Tregarth. Bu farw Theodore yn ddisymwth yn 1925 yn ŵr ieuanc 44 oed ac fe’i claddwyd  ym mynwent y Gelli, ac yno hefyd y mae bedd Carl Andersson.  Cadwodd Valerie gysylltiad agos â theulu ei thaid yn Estonia gan ymweld â hwy nifer o weithiau ar ynys Saaremaa. Eiddo Valerie yw’r llun uchod o’r bechgyn yn y coed sydd yn rhoddi rhyw elfen o gadarnhad mai mintai’r ‘Rwsiaid’ sydd i’w gweld yn y llun. Bachgen arall y mae cof lleol amdano oedd ? Gustersson oedd â chysylltiad agos â theulu’r Pandy yn Nhregarth. Bu’n aros yno am gyfnod byr tra oedd yn gweithio yn y felin lifio, ond torrodd y gŵr hwn ei gysylltiad yn ddisymwth â’r Pandy ond nid cyn gadael gwn revolver yng ngofal Idwal Williams, tad Thelma Morris, a hi a adroddodd am yr amgylchiad hwn.

Mae sut y daeth y fintai hon i Dregarth yn y lle cyntaf, a phryd yn union y cyrhaeddasant yn ystod cyfnod y rhyfel yn gwestiynau na ellir mo’u hateb heb wneud llawer mwy o ymchwil. Ond mae rhai ffeithiau sy’n debygol o fod yn berthnasol wrth geisio dyfalu ymhellach. Yr oedd sefyllfa boliticaidd y Baltig yn ystod y rhyfel byd cyntaf yn ferw gwyllt o ansefydlogrwydd a gorthrwm. Ers y Canol Oesoedd yr oedd Estonia wedi dioddef gormes gan luoedd Denmark, yr Almaen, Rwsia, Sweden a gwlad Pwyl yn eu tro, ond ar gychwyn y rhyfel yr oedd y wlad yn dioddef gwrthdaro rhwng grym ac uchelgais imperialaidd Rwsia ar yr un llaw a’r Almaen ar y llaw arall. Talaith yn rhan o ymerodraeth Rwsia dan y Tsar oedd Estonia ar gychwyn y rhyfel ond wrth i rym Rwsia bylu yn y rhanbarth lluoedd yr Almaen oedd i sefydlu eu hawdurdod dros holl diriogaeth a chefnfor y Baltig. Ym mis Medi 1917 goresgynnodd byddin yr Almaen ynys Saaremaa ac ar derfyn y rhyfel yr oedd yr holl wlad yn eu meddiant gyda’r bwriad hirdymor o gaethiwo Estonia yn dalaith daeog i’r Almaen. Nid hynny a ddigwyddodd oherwydd erbyn 1920 llwyddodd Estonia drwy ryfel i sefydlu ei hun yn wlad annibynnol. Ond beth yw perthnasedd hyn i’r fintai yn Nhregarth? Mae’n eithaf tebygol y byddai awdurdodau milwrol Prydain yn hynod ddrwgdybus o griw o ffoaduriaid wnaeth gyrraedd y wlad yn ystod berw’r rhyfel o daleithiau ansefydlog a oedd ym meddiant naill ai Rwsia neu’r Almaen. Mae’n bur amlwg y byddai ffoaduriaid o’r fath yn gofyn am loches, ac yn ystod y rhyfel caethiwyd 32,000 o unigolion y cyfeirid atynt fel ‘enemy aliens’ ym Mhrydain ac i’r categori hwn y perthynai ‘Rwsiaid’ Tregarth bur debyg. Derbyniwyd y fintai hon ar amod o gael eu rhan gaethiwo a’u gosod ar waith er budd ymdrech filwrol y wlad yn hytrach na’u danfon i garchar dan glo. Dim ond ymchwil pellach all gadarnhau’r ddamcaniaeth hon a sefydlu pa awdurdod a oedd yn gyfrifol am gynnal y gwersyll yn Sling, talu’r criw os oedd tal yn ddyledus, a darganfod pwy oedd y swyddog a oedd yn arolygu’r gwaith ar fynydd Moelyci.

Model o’r sgwner tri mast gyda baner Estonia sydd ym meddiant Valerie Jones

Ond mae un cwestiwn arall i’w ystyried sef sut y gallasai’r fintai hon fod wedi cyrraedd Prydain a Thregarth yn benodol? Rhaid damcaniaethu ymhellach. Mae’n wybyddus fod masnach lewyrchus iawn wedi bodoli ers cenedlaethau rhwng Prydain a gwledydd y Baltig yn mewnforio coed, a Phrydain, er enghraifft, oedd prif fewnforiwr coed o Latvia, y wlad nesaf i’r de i Estonia. Mae’n bosibl mai criw o longwyr oedd y fintai hon a laniodd mewn porthladd rywle ym Mhrydain, ac i’r llong naill ai gael ei chaethiwo gan yr awdurdodau neu i’r criw o’u ofyn am loches. Ategir y ddamcaniaeth gan un llun a model o long hwyliau a oedd ym meddiant dau o’r unigolion uchod yn Nhregarth. Model bychan o long hwylio tri mast – sgwner bur debyg – a oedd ym meddiant Theodore Torn, a baner Estonia sydd yn cyhwfan ar ei starn, ond, ysywaeth, nid oes enw i’r llong a heb yr enw mae’n annhebygol y gellid canfod i ba borthladd, a phryd yn union, y bu iddi gyrraedd Prydain.  Llong dri mast sydd hefyd yn y ffotograff du a gwyn a oedd ym meddiant teulu’r Pandy, ond mae’n anodd canfod ai baner Estonia sydd yn chwifio ar starn y llong hon. Gwell peidio â damcaniaethu ymhellach ond mae hanes y criw bywiog o ffoaduriaid a groesawyd i’r Dyffryn – y Rwsiaid chwedl y gred leol – yn haeddu mwy o sylw gan haneswyr y dyfodol yn Nyffryn Ogwen.

Ffotograff o’r sgwner dri mast sydd ym meddiant Thelma Morris ond a berthynai yn wreiddiol i Gustersson.

Diolch – Mae’r nodyn hwn yn ddyledus i garedigrwydd Islwyn a Valerie Jones, Dob, Tregarth; i Thelma Morris, Llandegfan ac i Cynrig a Carys Hughes, Rallt Uchaf, Pentir, a ddatgelodd wybodaeth amhrisiadwy am hynt y Rwsiaid yn Nhregarth.

Ffynonellau

Atgofion Hanner Canrif, Huw Davies , 1964, Caernarfon, tud. 20-21.

Y Felin Gerrig

Y Felin Gerrig yn y Felin Fawr yng Nghoed y Parc. Mae’r adeilad gwreiddiol ar y safle wedi ei adeiladu mewn carreg gydag ychwanegiad diweddarach mewn llechi ar ei flaen

Meddai Fenton am ei ymweliad â’r Penrhyn ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg ‘everything here savours of slate, door and window casings, cisterns …(and) mangers’. Yn ddiarwybod iddo, cyfeirio yr oedd at gynhyrchion un o adrannau mwyaf arbenigol Chwarel y Penrhyn, sef y Felin Gerrig. Roedd y Felin Gerrig bryd hynny yn y broses o ddefnyddio dulliau newydd o lifio a thrin clytiau llechi mawr er mwyn eu haddasu yn llu o isgynhyrchion a dueddai i fod yn eithriadol drwm. Yn y chwarel cyfeirid at y clytiau mawr fel cerrig melin. Rhan o’r Felin Fawr yng Nghoed y Parc oedd y Felin Gerrig, ac yno yr oedd byrddau llifio a pheiriannau i blaenio’r clytiau. Yn y felin gerrig, a sefydlwyd gyntaf yn 1813, yr oedd un ar bymtheg o fframiau llifio wedi eu cysylltu ag un olwyn ddŵr a fyddai’n cynhyrchu’r ynni i’w gweithio. Cysylltid y fframiau cyntefig drwy nifer o echelydd â chyllyll a fyddai’n symud yn ôl ac ymlaen dan reolaeth yr olwyn ddŵr i lifio drwy’r darnau llechi i’r maint dewisedig. Defnyddid tywod wedi ei gymysgu â dŵr fel grud i hwyluso’r broses o lifio. Yn 1846 adeiladwyd melin gerrig newydd gyda llifiau crwn yn disodli’r hen gyllyll ynghyd â pheiriannau ar gyfer plaenio a chaboli’r clytiau. Yr olwyn ddŵr wreiddiol oedd yn cynhyrchu ynni ar gyfer yr holl beiriannau newydd, a gwasanaethodd hon yn ddifwlch hyd at ddyddiad cau’r gwaith yn 1965.

Yr oedd cynnyrch y felin yn amrywiol. Categori eithriadol bwysig, a’r mwyaf niferus bur debyg, oedd clytiau ar gyfer eu gwneud yn gerrig beddau, cynnyrch sydd wrth eu cannoedd i’w gweld yn holl fynwentydd yr ardal ac yn rhan o dirwedd hanesyddol a chymdeithasol Dyffryn Ogwen. Y syndod yw na dderbyniodd y cynnyrch hwn sylw arbenigwyr, yn dechnegol nac yn hanesyddol, ac eithrio wrth gwrs archwiliadau arloesol gwirfoddolwyr Cymdeithas Hanes Teuluoedd Gwynedd yn cofnodi pob carreg yn y mynwentydd. Yn y nodyn hwn, ac mewn anwybodaeth, ni ellir ond rhestru’r math o gwestiynau a fyddai ynghlwm ag astudiaeth o’r pwnc. Pwy oedd y seiri meini cynnar a oedd wrth y gwaith? A ellir adnabod eu cynnyrch drwy ffurf y cerrig neu geinder yr arysgrifau a dorrwyd arnynt â llaw? A ellir pennu dyddiad pryd y mae technegau torri, trin a chaboli’r cerrig yn newid, o gofio fod melin gerrig newydd wedi ei sefydlu yn y Felin Fawr yn 1846? Beth yw’r gwahaniaethau rhwng cerrig cynnar y beddau bwrdd a cherrig talsyth o gyfnod diweddarach, a beth a ddysgir o hyn oll am ddatblygiad chwareli cynnar yr ardal? Pryd y daeth cwmnïau masnachol oddi allan i’r dyffryn i reoli’r farchnad gan hepgor cyfraniad y seiri meini lleol? A dyma gwestiynau o werth cymdeithasol pwysig: pwy oedd y bobl, a beth fyddai eu galwedigaethau, a fynnai gael eu cofio â chofadeiliau o gerrig amrywiol yn hytrach nag o lechfaen? Mae un hanner y dasg eisoes wedi ei chwblhau gan wirfoddolwyr y Gymdeithas, gan fod pob carreg fedd wedi ei chofrestru a’i lleoliad yn wybyddus, a dyddiad pob coffâd wedi ei gofnodi fel nad oes rhaid poeni am osod fframwaith cronolegol i brosiect ymchwil o’r fath. Dyma osod her i’r sawl a ddarlleno felly i afael mewn prosiect o’r fath!

Fel yr awgrymodd Fenton yr oedd llechi ar gyfer adeiladu hefyd yn eithriadol bwysig yn chwarel y Penrhyn. Gellir eu gosod mewn nifer o gategorïau. Cymerer, er enghraifft, y clytiau anferth a’r cwrbyn cul hyd ochr y ffordd a ddefnyddiwyd i balmantu rhan o Ffordd Carneddi, nodwedd a ailadroddir ar raddfa lai yn Rhes Gordon ym mhen arall y pentref. Cerrig melin bras oedd y rhain o’u cymharu â chynnyrch pensaernïol ar gyfer gofynion y farchnad adeiladu. Roedd y rhain yn drawstiau, grisiau, rhiniogau a siliau cyffredin, ac yn fwy uchelgeisiol unedau addurniadol, megis pentanau ac aelwydydd ar gyfer yr ystafelloedd mewnol a phorticos er gwarchod y drws allan. Torrwyd meintiau’r darnau i fesur union a’u cysylltu’n gywir, megis dan law saer coed, er bod rhai o’r cymalau yn mesur hyd at dair medr mewn hyd ac yn pwyso nifer o dunelli. Gellir mesur cywirdeb y gwaith ym Mhen Isa’r Nant, y llaethdy enwog a adeiladwyd yn arbennig ar gyfer gwraig Richard Pennant oddeutu 1800 gan Benjamin Wyatt prif asiant stad y Penrhyn. Dodrefnwyd y tŷ yn ofalus gyda llechi er mwyn creu’r awyrgylch oeraf a’r glanaf ar gyfer gorchwylion yr adeilad, ac fe’i disgrifiwyd gan Fenton fel ‘having its floor, its benches and its linings all of beautiful slate of the Penrhyn quarry, finely polished and nicely jointed’.

Yr un arbenigedd oedd yn gyfrifol am lunio aelwydydd a phentanau llechi yn nhai’r ardal. Rhaid cydnabod er hynny fod ffin annelwig rhwng y gwaith o gynhyrchu’r defnydd crai yn y felin gerrig, a medrusrwydd y seiri meini mewn gweithdai unigol yn cwblhau’r unedau gorffenedig ar gyfer y cwsmer. Cynlluniwyd yr aelwydydd cyntaf yn y cyfnod rhwng 1823 a 1843 pan ddatblygodd ysgol o addurnwyr medrus lleol y ddawn o gyfoethogi’r aelwydydd â cherfiadau o ddelweddau amrywiol gan gynnwys cylchoedd consentrig, ffurfiau byd natur, adeiladau a phontydd ac yn y blaen. Ceir rhai cyfuniadau darluniadol hefyd sy’n portreadu amgylchiad neu olygfa bersonol o ddewis y sawl a’i comisiynodd. Datblygodd y grefft ar fympwy a chais unigolion i addurno eu haelwydydd, ac yn aml aelodau o’r teulu ― chwarelwyr cyffredin wrth eu gwaith ac nid contractwyr proffesiynol er elw masnachol ― a fyddai’n cyflawni’r addurniadau. Byrhoedlog oedd y ffasiwn o addurno’r pentanau cyn i fasgynhyrchu ddisodli crefft yr unigolyn a datblygu unedau unffurf, diaddurn ac eithrio rhai cylchoedd consentrig, ar gyfer marchnad adeiladu strydoedd tai cyfnod diweddarach yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Serch hynny, adroddir y stori am ddicter gwraig oedrannus o Dregarth pan glywodd fod ei merch yng nghyfraith yn mynnu dewis aelwyd o lechi yn hytrach nag un o ddeunyddiau mwy modern, gan frathu’n siort mai i gymdeithas gyffredin y perthynai’r unedau llechi. Tybed ai hwn oedd y gwir reswm a arweiniodd at dranc yr aelwyd lechi fel nodwedd amlwg o gymdeithas chwarelyddol Dyffryn Ogwen, ei bod yn rhy ‘down marcet’ i blesio mewn cymdeithas falch a oedd yn dringo ar i fyny. Rhyfedd felly mai llechen oedd y dewis poblogaidd fel carreg fedd, ond nid yw tragwyddoldeb yn mesur statws cymdeithasol yr ymadawedig.

Cyfyd un cwestiwn diddorol ynghylch dyddiad sefydlu’r felin gerrig gyntaf yn y Felin Fawr. Medd Hugh Derfel mai 1813 oedd y dyddiad agoriadol, ond dengys llechi llaethdy Penisa’r Nant a datblygiadau cyfamserol eraill, megis adeiladu porticoâu llechi’r ardal, fod darpariaethau trin a chaboli llechi lawn mor sgilgar wedi eu sefydlu rai blynyddoedd ynghynt na’r dyddiad a nodwyd gan Hugh Derfel.

Diolch i’r canlynol am gyfrannu eu gwybodaeth at yr erthygl hon: Helen Hughes,  Hendyrpeg, Tregarth;   Gareth Oliver, Tŷ’n Clawdd, Tregarth: Ieuan Wyn, Carneddi; Gareth Llwyd

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Theo Roberts. 1999. Y Felin Fawr (Chwarel y Penrhyn); ei hanes a’i rhamant. Dinbych.

Cochwillan

Cochwillan

O’r tri phlasty canoloesol yn Nyffryn Ogwen – Coetmor, Penrhyn a Cochwillan – yr olaf yn unig sy’n sefyll heddiw. Y mae gan Gochwillan gysylltiadau agos iawn â John Williams (1582-1650), Archesgob Caerefrog, ac arglwydd geidwad y sêl fawr i’r brenin Siarl 1af. Ef a brynodd stad Cochwillan yn ôl wedi i’w gefnder ei gwerthu i Iarll Penfro yn 1620. Ond er iddo ei phrynu ni wnaeth ddim i’w gwella na’i gwasanaethu, ac ni fu’n byw yn y plasty ychwaith. Yn ystod cyfnod ei ‘alltudiaeth’ i Wynedd ym mhedwardegau’r ganrif ei brif gartref oedd Castell Conwy, castell a adnewyddodd â’i arian ei hun wrth geisio gwrthsefyll ymosodiadau lluoedd y Senedd yn erbyn ei noddfa frenhinol. Drwy gysylltiad teuluol llyncwyd stad Cochwillan gan y Penrhyn a throdd y sylw at harddu’r plasty yno yn hytrach na Cochwillan, gyda’r canlyniad, ac yn groes i fwyafrif tai bonedd Gwynedd, ni fu cyfnewid nac adnewyddu ar adeiladwaith gwreiddiol y plasty. Defnyddiwyd y tŷ fel annedd cyffredin hyd at oddeutu 1870 ac yna llithrodd i ddefnydd ysgubor wair tan gyfnod adfer yr adeilad yn 1969 i fod yn un o’r enghreifftiau gorau a’r mwyaf clasurol o dŷ-neuadd o’r canol oesoedd yng Nghymru.

Cynllun Cochwillan

Mae’r neuadd yn gyflawn ei hadeiladwaith ac wedi ei chodi ar gynllun hirsgwar, yn agored i’r to hyd at naw metr o uchder, ac wedi ei rhannu yn dri bae gan nenffyrch trawst gordd. Ceid mynediad i’r neuadd drwy ddau ddrws gyferbyn â’i gilydd yn y dull sy’n nodweddu neuaddau o’r math hyn. Heddiw porth y gogledd a ddefnyddir fel mynedfa, ond yn ystod cyfnod ei gogoniant yn y Canol Oesoedd roedd mynedfa’r de lawn gyn bwysiced, os nad yn bwysicach, gyda’r porthordy, sydd bellach wedi ei ddinistrio, yn ei warchod ar draws cwrt agored. Felly, byddai’r ymwelwyr yn defnyddio’r drws cefn ar gyfer mynychu’r adeilad. Pomp a rhwysg oedd un rheswm am hyn oherwydd wrth ddynesu at y neuadd gallasai’r ymwelydd ryfeddu at ysblander yr adeilad, y to o lechi unffurf, y corn ar simdde uchel, a’r ffenestri trawiadol, oll yn adlewyrchu pwysigrwydd y perchennog a’i safle aruchel yn ei gymdeithas. Rheswm ymarferol oedd yn ail, wrth gwrs, gan mai yno yn y cefn yr oedd y porthordy a’r gwastrodion i dderbyn ceffylau a’r gweision i arwain y gwahoddedigion o’r cwrt allanol i ysblander y neuadd. Y neuadd oedd, ac yw, canolbwynt yr adeilad, ond yn y ddau ben ceid ystafelloedd i letya’r teulu. Ar ochr y gorllewin roedd stafelloedd bwyta gyda solar uwchlaw, ac ar ochr y dwyrain roedd ystafelloedd ymlacio a solar, bid sicr, er mai adluniad o’r gwreiddiol a geir yma oherwydd difrodwyd y pen hwn o’r adeilad. Rhennir yr ystafelloedd byw oddi wrth y neuadd gan barwydydd derw cadarn. Mae sgrin dderw’r gorllewin yn wreiddiol, ond mae sgrin y dwyrain wedi’i hadnewyddu’n rhannol â distiau newydd. Gwarchodai’r sgrin lwyfan isel i gynnal bord loddesta’r perchennog, prif arwydd o’i groeso, ei haelioni a’i ymffrost. Ar fur y gogledd lleolwyd aelwyd eang a gynhelir gan ddistyn pren anferth, aelwyd sy’n ymestyn yn gorn oddi allan i’r mur ac sy’n rhan o’r cynllun gwreiddiol. Mewn neuaddau mwy cyntefig lleolwyd aelwyd agored ar ganol y llawr ond gyda chynlluniau diweddarach i foderneiddio a rhannu’r neuadd yn gyfres o ystafelloedd ar ddau lawr ychwanegwyd corn canolog i’r aelwyd fel yn nhŷ John Iorc yn Nhŷ’n Tŵr, enghraifft arall o dŷ canoloesol yn Nyffryn Ogwen.

Nodweddion pensaernïol Cochwillan o lyfr Hugh Derfel Hughes 1866

Adeiladwyd Cochwillan, mae’n debyg, gan Wiliam ap Gruffudd a frwydrodd ar ran Harri Tudur ym mrwydr Bosworth. Am ei gefnogaeth fe’i hurddwyd yn siryf Sir Gaernarfon am ei oes. Perthynai’r gŵr hwn i nifer o deuluoedd bonedd Llŷn, Môn a Meirion, ac roedd ganddo gysylltiadau agos â phrif uchelwyr Gwynedd. Yr oedd yn dad i ddeuddeg o blant â phedair gwraig wahanol a meddai ar y tŷ newydd ysblennydd a ddisgrifiwyd uchod. Mae’n debyg yr adeiladwyd y tŷ oddeutu 1450, ac iddo gymryd lle tŷ cynharach ar y safle mewn cyfnod pan oedd ailadeiladu neu adeiladu o’r newydd yn boblogaidd a hynny yn rhannol oherwydd difrod i eiddo yn dilyn gwrthryfel Glyndŵr. Yr oedd Cochwillan yn enwog am ei lletygarwch i feirdd y cyfnod ac yn rhan o gylchdaith y glêr a gynhwysai ymweliadau â’r Penrhyn a Choetmor yn Nyffryn Ogwen. Swyddogaeth y bardd oedd hysbysebu cyfoeth a haelioni’r noddwr a thrwy hynny sefydlu ei statws fel uchelwr o fri yn ei gymdeithas. Roedd gan yr uchelwr hefyd ei ddyletswyddau. Disgwylid iddo feistroli hyd at bedair ar hugain o gampau yn cynnwys campau corfforol megis saethyddiaeth a hela â milgi; bod yn feistr mewn gemau megis gwyddbwyll; meddu ar allu i diwnio’r delyn ac i arfer ei ddoniau diwylliannol drwy farddoni a bod yn hyddysg yn niwylliant ei wlad. Canolbwynt y bywyd cymdeithasol oedd y wledd, sef y symbol mwyaf gweladwy a hysbysebai gyfoeth a statws y noddwr. Dyma hen, hen draddodiad y gellir ei olrhain yn ôl i gyfnodau cynnar yng nghynhanes Prydain ac Ewrop. Cynhelid y gwleddoedd pwysicaf deirgwaith y flwyddyn yn dilyn cyfraith Hywel Dda sef ar y Nadolig, y Pasg a’r Sulgwyn – gyda gwyliau llai i ddilyn ar ddyddiau seintiau yn yr abatai.

Nodweddion pensaernïol Cochwillan o lyfr Hugh Derfel Hughes 1866

Ymwelai rhai o brif feirdd y cyfnod â phlastai Gwynedd, beirdd megis  Lewis Môn, William Llŷn, Sion Brwynog, Dafydd Llwyd o Fathafarn a’r disgleiriaf ohonynt oll, Guto’r Glyn (1410-1490). Bardd yn enedigol o Lyn Ceiriog oedd Guto ac fe ganodd ym mhrif dai bonedd Cymru yn ystod ei yrfa. Treuliodd gyfnod yn Normandi yn 1436/7 ac fe frwydrodd yn rhan o fyddin Rhisiart Iarll Penfro yn Ffrainc yn 1441. Yr oedd yn ymwelydd cyson â Dyffryn Ogwen. Canodd gywydd i Robert ap Ieuan Fychan o Goetmor yn 1475 yn gofyn am ddau filgi ar ran Sieffre Cyffin ap Morris o Groesoswallt, ac yn 1470 danfonodd gywydd at Rhisiart Gyffin, deon Bangor, yn gofyn am deils (llechi) ar ran Gruffydd ap Einion o Henllan. I noddwr mor hael â Wiliam ap Gruffudd canodd gywydd moliant yn mawrygu’r croeso a gafodd yng Nghochwillan gan fynegi ei fwriad i dreulio gweddill ei oes ar yr aelwyd yno, bwriad nas gwireddwyd gan iddo farw yn abaty Glyn y Groes. Molodd wychder cartref newydd Wiliam a chyfeirio’n benodol at benwynni trawiadol ei noddwr. Dyma ran o’i gywydd moliant gyda diweddariad o’r testun.

Mae da Wiliam i’m dwylaw,
Mae’n feistr ym yn f’oes draw.

Gwely ares goleurym
A siambr deg sy’n barod ym.
Mae yno i ddyn mwyn a ddêl
Fwrdd a chwpwrdd a chapel
A gwych allor Gwchwillan
Ac aelwyd teg i gael tân;
Y mae deuwres i’m diro:
Ei goed o’r glyn gyda’r glo.
Gwledd fraisg ac ymgeledd fry,
Gwin aml a’i gywain ymy.

Wiliam â’i wallt, waywlym ŵr,
Arial mawl, yw’r ail milwr.
Tew ei blaid, llonaid pob llys,
Trwy Wynedd a’r tair ynys:

Mae cyfoeth Wiliam yn fy nwylo,
mae’n feistr i mi acw yn fy oes.
Mae i ddyn mwyn a ddaw yno
fwrdd a chwpwrdd a chapel
ac allor wych Cochwillan
ac aelwyd deg i gael tân;
mae dau fath o wres ar gyfer ymdwymo:
ei goed o’r glyn ynghyd â’r glo.
Gwledd helaeth a chynhaliaeth fry,
a llawer o win i mi a’i gludo oll ar fy nghyfer.

Wiliam â’i wallt yw’r ail filwr,
gŵr llym ei waywffon, anian moliant.
Helaeth yw ei deulu drwy Wynedd
a’r tair teyrnas, llond pob llys:

Yr oedd penwynni Wiliam yn destun edmygedd i’r beirdd ac fel hyn y disgrifiodd Dafydd Llwyd o Fathafarn ei wallt.-

Pe cneifid, ond odid oedd

Cnu pen nis cawn er punnoedd

Rhai a debygai, o barch,

Blew William yn blu alarch.

Gadewch i ni droi’r cloc ymlaen dri chan mlynedd a cherdded o Gochwillan i gyfarfod â churad athrylithgar, byr dymor, Eglwys Llanllechid, Ieuan Brydydd Hir, a’i longyfarch fel darganfyddwr, copïwr, cyfieithydd, dehonglwr a’r cyntaf i werthfawrogi barddoniaeth Beirdd yr Uchelwyr cawn ninnau ei werthfawrogi uchod. Pwy fyddai wedi meddwl bod y beirdd hyn wedi cerdded y Lôn Goed ar eu ffordd i glera rhwng Coetmor a Chochwillan. Mae hanes yn fyw yn ein hardal ni!

Ffynonellau

RCAMW. 1956 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 1 East. HMSO, London

Frances Lynch. 1995. A Guide to Ancient and Historic Wales: Gwynedd. CADW. Llundain.

Eurig Salisbury, Barry J. Lewis. 2014. Guto’r Glyn: a life. Gwefan httpc://www.gutorglyn.net

1953. E. Lloyd, R.T. Jenkins, W.Ll. Davies (gol) 1953. Bywgraffiadur Cymreig hyd 1940. Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion. Llundain.

Nadolig Llawen a Blwyddyn Newydd Dda!

Nadolig Llawen a Blwyddyn Newydd Dda i holl ddarllenwyr Gwefan Hanes Dyffryn Ogwen. Gobeithio eich bod wedi cael mwyniant yn darllen am hanes diddorol ein dyffryn. Mae rhagor o nodiadau wedi eu paratoi ar gyfer y flwyddyn nesaf ac mae nifer o  gyfranwyr gwadd hefyd wedi danfon cyfraniadau, felly bydd digon i’w ddarllen!

Gyda phob dymuniad da,

John a Lowri.

Stad y Coetmor a Stad y Cefnfaes

Mae hanes datblygiad pentref Bethesda wedi ei reoli gan amodau cymhleth a berthyn i dair stad – Penrhyn, Coetmor a Chefnfaes. Un o’r dogfennau sylfaenol i ddeall y cymhlethdodau yw’r arolwg a gynhaliwyd gan Richard Pennant yn 1768 i bennu cynnwys ei etifeddiaeth yn stad y Penrhyn. Pwysigrwydd y ddogfen yw ei bod yn nodi terfyn, fwy neu lai, ar hen fyd y canol oesoedd ac yn sefydlu canllawiau ar gyfer datblygiadau’r cyfnod a ddilynodd yn Nyffryn Ogwen. Dengys y mapiau manwl sy’n atodi’r Arolwg fod stad y Penrhyn yn berchen ar blwyf Llandygái yn ei gyfanrwydd o’r Fenai i Gapel Curig, er bod rhannau helaeth yn aros yn dir agored heb ei ddatblygu, megis rhostir Moelyci rhwng Chwarel Goch a’r Fronllwyd a ddisgrifir fel ‘Turbary and Common’. Yr oedd y darlun yn bur wahanol ym mhlwyf Llanllechid. Yno yr oedd rhannau helaeth o’r plwyf mewn perchnogaeth annibynnol, naill ai yn glytiau bychan gwasgaredig, neu wedi eu canoli mewn stadau mwy eu maint. Mewn cymhariaeth â Llandygái yr oedd perchnogaeth stad y Penrhyn ar diriogaeth plwyf Llanllechid, er yn enfawr, yn fylchog, ac o ganlyniad mae manylder map yr Arolwg yn y bylchau annibynnol yn arwynebol ac, ysywaeth, yn annigonol.

Amlinell o ffiniau Stad Cefnfaes – y llinell di-fwlch yn gywir; y llinell fylchog yn fraslun

Y ddwy stad annibynnol bwysicaf yn y plwyf oedd Coetmor a’r Cefnfaes, y ddwy ohonynt yn ymestyn dros ran helaethaf canol y dyffryn. Stad Coetmor oedd y fwyaf gan ymestyn o Bont y Pandy yn y gogledd hyd at Stad Cefnfaes yn y de gyda’r Lôn Goed yn ffurfio ei ffin ddwyreiniol ac Afon Ogwen ei ffin orllewinol. Roedd tir y stad yn cynnwys plethiad o gaeau agored, bryniau isel creigiog a nifer o goedlannau, a’r prif ffermydd oedd Coed Isaf, Coed Uchaf, Tai’n y Coed, a Coetmor, y sefydliad mwyaf a’r pwysicaf ohonynt oll. Plasty yn dyddio o’r Canol Oesoedd oedd Coetmor ac un o’i ragoriaethau oedd y goedwig dderw drwchus a’i hamgylchynai gan ymestyn hyd at lan afon Ogwen yn y gorllewin. Y goedwig hon, wrth gwrs, a roddodd yr enw – coed mawr – i’r plasty hynafol y cyfeiriwyd ati’n glodfawr gan Thomas Pennant (1726-1798) ar ei daith drwy Ogledd Cymru rhwng 1773 a 1776. Ar ffin y de, yn ymylu â stad Cefnfaes, datblygwyd chwarel lechi fechan Llety’r Adar, a adweini’r hefyd fel chwarel Coetmor. Erbyn 1850 yr oedd plasty Coetmor yn adfail a’i awdurdod canolog wedi pylu’n llwyr a’r stad mewn cyflwr truenus. Oddeutu 1855 prynwyd y stad gan y Penrhyn ac o hynny ymlaen peidiodd Coetmor â bod yn endid annibynnol.

Hanes gwahanol oedd i stad y Cefnfaes. Lleolwyd hon ar rimyn hirgul o dir serth sy’n estyn o lan Afon Ogwen i’w therfyn yn ucheldir Gwauncwysmai yn y dwyrain. Ei maint gwreiddiol oedd 128 acer ac ar y clwt cyfyng hwn o dir rhwng Allt Caffi, Ffordd Carneddi ac Allt Penybryn, y sefydlwyd cnewyllyn pentref Bethesda fwy neu lai o 1820 ymlaen. Drwy gyd-ddigwyddiad manteisiol yr oedd yr haenau llechfaen Cambriaidd, tarddle holl gyfoeth y Penrhyn yn chwarel Cae Braich y Cafn, hefyd yn brigo ar y llain gyfyng hon o dir, ac mewn cystadleuaeth â thwf y pentref datblygodd chwarel lechi Pantdreiniog ar yr un safle yn ystod yr un cyfnod. Tra gellir olrhain sefydlu stadau Penrhyn a Coetmor yn ôl i’r canol oesoedd, gyda thras fonheddig i’r ddau sefydliad, nid oedd yr un peth yn wir yn achos stad Cefnfaes.

Nodwyd yn gynharach nad yw Arolwg 1768 yn taflu nemor ddim goleuni ar berchnogaeth na nodweddion perthynol y stad ac eithrio cofnodi fod y safle yn rhan o ‘Coetmor Land’. Ac nid yw’r dynodiad hwn yn llythrennol gywir chwaith. Oddeutu 1641 sefydlwyd elusen gan William Griffith o Fodfaio ym mhlwyf Llanllechid i’w defnyddio i ddarparu gwerth deuddeg ceiniog o ‘fara gwenith iachus’ i’w rannu ar foreau Sul drwy’r flwyddyn rhwng deuddeg neu lai o dlodion y plwyf ar ôl y gwasanaeth yn yr eglwys. Ffynhonnell yr arian oedd y rhent blynyddol o 56 swllt a delid ar ddau glwt o dir – ‘parciau uchaf’ a ‘parciau isaf’ – a oedd yn rhan o dyddyn Cilyfoden (Cilhafoden > Cilfodan). Deiliad y tyddyn cyn 1866, yn ôl tystiolaeth Hugh Derfel, oedd Owen Ellis, ffermwr dylanwadol a deiliad Cefnfaes, fferm sylweddol ei maint yn dilyn ad-drefnu tir ym mhumdegau’r ganrif ar wastatir plwyf Llanllechid. Erbyn 1857 Humphrey Ellis oedd deiliad fferm Cefnfaes Newydd, yn ôl cofnodion Cymdeithas Warchod Comin Plwyf Llanllechid, a’r gŵr hwn a fu’n ddigon hirben i brynu 78 acer o dir tyddyn Cilyfoden am swm a oedd yn llai nag £800 o arian. Y llain tir oedd ‘parciau isaf’ a gyfenwyd yn Cefnfaes gan ei berchennog newydd ac felly y daeth stad i fodolaeth a berthynai i hen deulu o Fedyddwyr a goleddai ddaliadau radicalaidd ac ymneilltuol tra gwahanol i draddodiadau perchnogion stad gyfagos y Penrhyn. Nid nad oedd cyfalafiaeth, serch hynny, yn rhan estron o ddaliadau mwy rhyddfrydig y teulu. Gellir mesur llwyddiant stad Cefnfaes mewn ystadegau a gyflwynwyd i Bwyllgor Dethol ar Ddaliadau Trefol a gyfarfu yn Llundain yn 1888. Cyflwynydd y dystiolaeth oedd W. J. Parry, sef asiant y stad ers ei benodi i’r swydd yn 1878. Yn ei ddatganiad cyfeiriodd at y ffaith nad oedd mwy nag 20 tŷ ar y safle ar ddechrau’r ddeunawfed ganrif a bod cyfanswm eu rhenti blynyddol yn llai na £80. Erbyn cyfnod yr adroddiad yr oedd cyfanswm yr adeiladau yn cynnwys oddeutu 600 tŷ, pum capel a dwy ysgol genedlaethol, oll yn cyfrannu rhent blynyddol o £1700. Gwerth yr eiddo ar ddechrau’r ganrif oedd £1500, ond bedair ugain o flynyddoedd yn ddiweddarach chwyddodd gwerth yr eiddo i £60,000. O ganlyniad bu farw Humphrey Ellis yn ŵr goludog a’i werth ariannol yn filiynau o bunnoedd yn nhermau arian gloywon heddiw. Mae’n anodd esbonio sut y bu i ‘olwyn chwil y ffair’ droi deuddeg ceiniog o ‘fara gwenith iachus’ yn ffortiwn enfawr.

Cynllun Johnson o bentref Bethesda yn 1855 yn datblygu o fewn ffiniau stad Cefnfaes; drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol PFA/6/173> Mapiau 1855

Fel y nodwyd eisoes pan brynwyd stad Coetmor gan y Penrhyn yn 1855 amgylchynwyd y Cefnfaes gan sefydliad llawer mwy pwerus ac eang ei adnoddau, er nid o reidrwydd yn fwy bygythiol ei ofynion, a thrwy weddill y ganrif tyfodd pentref Bethesda yng nghysgod cystadleuol ei gymydog uchelgeisiol. Serch hynny yr oedd y Penrhyn wedi colli mantais enfawr pan etifeddodd George Hay Dawkins Pennant olyniaeth y stad o 1808 ymlaen. Prif ddiddordebau y pendefig hwn oedd gwleidyddiaeth, lledaenu ei ddylanwad yn ninas Bangor a Gwynedd yn gyffredinol ac adeiladu ei gastell gorwych yn Llandygái a’i amgylchynu â wal uchel. Nid oedd ganddo’r diddordeb lleiaf mewn gwella lles dinasyddion Dyffryn Ogwen drwy adeiladu tai ar eu cyfer . O ganlyniad  manteisiwyd ar y sefyllfa gan stad Cefnfaes ac adeiladwyd cnewyllyn y pentref ar eu tir o 1820 ymlaen. Mae’n werth ystyried pe byddai George Hay Dawkins Pennant wedi bod yn fwy ymwybodol o ofynion cartrefu ei weithlu yn chwarel y Penrhyn a fyddai canolfan y pentref wedi ei leoli ar stad Cefnfaes?

Gwybodaeth ychwanegol – Dafydd Fôn Williams. ‘Dau Deulu Lwcus’. Darlith i Gymdeithas Hanes Rachub, Tachwedd, 2015.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda.

Roose Williams. 1978. Quarryman’s Champion: the life and activities of William John Parry of Coetmor. Dinbych.