Rhwng Hydref 1758 a Mai 1759 bu Evan Evans (oedd â’r enwau barddol Ieuan Fardd ac Ieuan Brydydd Hir (1731-1788)) a oedd yn ysgolhaig, bardd, offeiriad ac yn bererin ansefydlog ei natur, yn gurad eglwys Llanllechid. Yng Nghymru hwn oedd cyfnod yr ‘eingl esgyb’ yn hanes yr Eglwys Anglicanaidd pan oedd yr holl esgobion yn Saeson uniaith heb na diddordeb na’r brwdfrydedd lleiaf i gynnal a hyrwyddo iaith a diwylliant Cymru.
Brodor o Ledrod yng Ngheredigion oedd Ieuan, ac fe’i haddysgwyd yn ysgol enwog Ystrad Meurig. Yn fachgen ieuanc dylanwadwyd arno yn fawr gan Lewis Morris, un o Forisiaid athrylithgar Môn a’i dysgodd yng nghelfyddyd cerdd dafod ac i werthfawrogi llenyddiaeth a hanesyddiaeth gynnar ei wlad. Yn Rhagfyr 1750 aeth i Goleg Merton, Rhydychen, ond ansefydlog fu ei arhosiad gan adael heb raddio yn 1753. Ddwy flynedd yn ddiweddarach derbyniwyd ef yn offeiriad yn eglwys Gadeiriol Llanelwy a dyna ddechrau ar ei bererindota fel curad a’i harweiniodd i nifer fawr o fywoliaethau yng Nghymru yn ogystal â nifer yn ne ddwyrain Lloegr. Yr oedd ei yrfa yn yr Eglwys yn un eithriadol rwystredig. Ni lwyddodd i sicrhau offeiriadaeth sefydlog yn unrhyw un o’r plwyfi y bu yn gwasanaethu ynddynt a gorfu iddo symud yn anfoddog a rhwystredig o un ofalaeth i’r nesaf. Ar un cyfnod cyn cyrraedd Llanllechid bu’n gaplan yn y llynges am ddeufis, a dro arall ymunodd â’r fyddin, profiad a barhaodd am bedwar diwrnod yn unig cyn i’r awdurdodau ei atal ar ôl darganfod ei fod yn offeiriad ac awgrymu ei fod hefyd yn dioddef o iselder.
Flwyddyn cyn iddo gyrraedd Llanllechid yn 1758 treuliodd Ieuan dri mis yn copïo barddoniaeth Gymraeg o Lyfr Coch Hergest yn Rhydychen, profiad a’i hysbrydolodd i ymchwilio i lawysgrifau cynnar Cymru drwy weddill ei oes. Yn saithdegau’r ganrif noddwyd ef am gyfnod gan Syr Watkyn Williams Wynn i ddefnyddio ei lyfrgell yn Wynnstay, ond wedi treulio rhai blynyddoedd yn ymchwilio yno ni lwyddodd i gyhoeddi ffrwyth ei ymchwil a surodd y berthynas rhyngddo a’r noddwr. Cyfrifid Ieuan yn un o bennaf awdurdodau Cymru ar y llawysgrifau cynnar a chymaint ei ysgolheictod oni ddaeth i gysylltiad personol â nifer o brif gasglwyr a hynafiaethwyr Lloegr a oedd yn awyddus i wybod mwy am ddiwylliant Cymru. I’r perwyl hwn y cyhoeddodd Ieuan yn 1764 gasgliad pwysig o gyfieithiadau a dadansoddiadau o farddoniaeth gynnar Cymru yn Saesneg sef Some Specimens of the Poetry of the Welsh Bards, cyfrol a sicrhaodd athrylith ysgolheigaidd Ieuan. Yn 1770 pan oedd yn gurad ym Maesaleg yn Sir Fynwy ysgrifennodd ei ‘Englynion i Lys Ifor Hael’ a ystyrir yn un o’i gyfraniadau barddonol pwysicaf.
Llys Ifor hael, gwael yw’r gwedd, ─ yn garnau
Mewn gwerni mae’n gorwedd;
Drain ac ysgall mall a’i medd,
Mieri lle bu mawredd.
Yno nid oes awenydd, ─ na beirddion,
Na byrddau llawenydd,
Nac aur yn ei magwyrydd,
Na mael, na gŵr hael a’i rhydd.
I Ddafydd gelfydd ei gân ─ oer ofid
Roi Ifor mewn graean;
Mwy echrys fod ei lys lân
Yn lleoedd i’r dylluan.
Er bri arglwyddi byr glod, ─ eu mawredd
A’u muriau sy’n darfod;
Lle rhyfedd i falchedd fod
Yw teiau ar y tywod.
Yr oedd blynyddoedd olaf Ieuan yn rhai trist a chythryblus iawn. Dioddefodd ar hyd ei fywyd gan aflwydd y ddiod, efallai’r prif reswm am ei ddiffyg i ennill cydnabyddiaeth yn yr Eglwys. Ar y llaw arall rhaid nodi nad oedd hierarchaeth yr Eglwys Anglicanaidd yng Nghymru yn barod i hyrwyddo gyrfa athrylith a ymddiddorai mewn cyfoethogi diwylliant ac ysgolheictod Cymru. Dyma anghyfiawnder yr oedd Ieuan yn ymwybodol ohono gan iddo ysgrifennu traethawd llym ei gondemniad o’r agwedd hon, ond truth nas cyhoeddwyd ganddo. Treuliodd Ieuan ddeng mlynedd olaf ei fywyd mewn anrhefn a chyni yn crwydro’r wlad ac yn byw ar garedigrwydd ei gyfeillion. Ar un cyfnod ceisiodd hyfforddiant i ddysgu Hebraeg ac Arabeg yng Nghaerfyrddin a dro arall ceisiodd yn aflwyddiannus agor ysgol yn Aberystwyth. Drwy gydol ei oes, ac yn arbennig yn ei gyfnod olaf, yr oedd yn awyddus i gyhoeddi ffrwyth ei ymchwil ond ni lwyddodd i ddenu cefnogaeth ariannol gan foneddigion Cymru i gyflawni’r gorchwyl. Ar ei farwolaeth pwrcaswyd can cyfrol o’i ymchwiliadau gan Paul Panton o’r Plas Gwyn ym Môn fel rhan o’r nawdd a gyfrannodd i Ieuan yn ystod ei lesgedd olaf. Eraill, felly a fyddai’n derbyn y clod ac yn ymelwa o’i ysgolheictod.
Mae’n bur debyg na fyddai plwyfolion Llanllechid wedi gwerthfawrogi ysywaeth eu cysylltiad byr dymor ag athrylith Ieuan Brydydd Hir, ys dywed yr hen ymadrodd wrth ystyried doniau rhai dynion galluog ‘lle bo camp mae rhemp’. Fel y dywedodd y bardd Siôn Dafydd Las wrth groniclo bywyd Ieuan :
‘Y gwŷr llên rhagor y lleill
A fyn gwrw’n fwy nag eraill’.
Ffynhonnell
Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid.
Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion. 19 53. Bywgraffiadur Cymreig hyd 1940. Llundain.
Ffurfiwyd tirwedd Dyffryn Ogwen gan rewlifau anferth yn ystod Oes yr Iâ rhyw 14,000 o flynyddoedd yn ôl, ac mae ardal Pont Tŵr yn dwyn stamp y mowldio hwn. Ar derfyn y cyfnod, wrth i’r rhew gilio mae’n bur debyg fod llyn mawr wedi cronni ar ochr Nant Ffrancon o’r graig oedd yn creu rhwystr ar draws y dyffryn rhwng Caerberllan a’r coed ar drothwy Chwarel y Penrhyn ger Pont Tŵr. Bylchwyd y graig gan y dŵr mewn dau leoliad, sef ar wely presennol yr Afon Ogwen ac, yn ail, ar is-gangen o’r afon a fylchodd drwy Bodforus. Rhwng y ddau fwlch gadawyd craig Tyn Tŵr sydd heddiw yn stwmp ansylweddol ei faint ond a fyddai’n wreiddiol yn sefyll yn gadarn cyn bod mewn lenwi sylweddol wedi digwydd o’i amgylch.
Chwaraeodd ardal Tyn Tŵr ran holl bwysig yn hanes datblygiad Dyffryn Ogwen. Roedd hynny yn gyntaf fel man cyfarfod rhai o lwybrau pwysicaf yr iseldir cyn iddynt gysylltu â llwybrau ucheldir Nant Ffrancon. Yma felly, mewn agoriad cyfyng, lleolwyd y ffin rhwng yr iseldir a’r ucheldir gyda chyfuchlin 500 troedfedd yn dynodi man y cyfnewid. Dolen arall bwysig oedd y groesfan hynafol ar y bont dros Afon Ogwen rhwng plwyfi Llandygái a Llanllechid.
Cynllun safle’r tŵr gan Robert Kiln (gweler y ffynhonnell isod)
Yng nghyfnod Tywysogion Gwynedd yn y drydedd ganrif ar ddeg mae’n amlwg fod gan graig Tyn Tŵr bwysigrwydd strategol arbennig. Cynllun y Tywysogion oedd cadarnhau canolbwynt eu teyrnas yn Eryri drwy warchod pyrth mynediad y dyffrynnoedd drwy adeiladu cestyll megis Dolbadarn a Dolwyddelan neu dŵr gwylio megis Dinas Emrys, ger Beddgelert. Tyn Tŵr oedd safle’r arsyllfa a reolai’r mynediad i Nant Ffrancon. Mae archwiliad archaeolegol wedi canfod bod adeilad o’r canol oesoedd cynnar wedi sefyll ar y graig ond ni lwyddwyd i gadarnhau mai hwn oedd y tŵr. Yr oedd yno ystafell yn perthyn i adeilad drylliedig, ac ymhlith y chwalfa o’i fewn yr oedd teilchion llestri Saintonge sy’n dyddio o’r 13eg a’r 14eg ganrif ymysg darnau o lestri mwy diweddar. Mae’n wybyddus yn ogystal fod brenin Lloegr, Edward y cyntaf wedi ymweld ag Abercaseg ar Orffennaf 4ydd 1284. Os ansicr y dystiolaeth archaeolegol nid felly y dystiolaeth ysgrifenedig sy’n cyfeirio mewn dogfen cyfraith tir gan y Penrhyn yn 1485 at ’le towre de Abercassek’. Ceir cyfeiriadau diweddarach at safle’r tŵr gan deithwyr cynnar, megis Pennant, ac edrydd Hugh Derfel Hughes fod yr olion yno i’w gweld mor ddiweddar a chanol y ddeunawfed ganrif.
Gweler hefyd erthygl Bodfaeo am ragor o wybodaeth am gysylltiad Tywysogion Cymru â Dyffryn Ogwen ac erthygl Tŷ John Iorc am ragor o wybodaeth am ardal Tyn Tŵr
Ffynhonnell
Robert Kiln. 2001. John York’s Houses. Cymdeithas Archaeoleg Llandegai a Llanllechid
Un fanteision mawr stad y Cefnfaes oedd bod yr haenau llechi Cambriaidd yn brigo yn ei chanol. Anfantais fawr stad y Cefnfaes oedd bod pentref Bethesda yn gorfod cystadlu yn erbyn lledaeniad chwarel Pantdreiniog a oedd yn cloddio am lechi ar yr un rhimyn main o dir.
Agorwyd chwarel Pantdreiniog yn 1805 a hon, o holl chwareli plwyf Llanllechid, ddarparodd waith am y cyfnod hwyaf o amser, er yn anghyson, dros gyfnod hanes ei datblygiad. Anfantais arall y chwarel oedd ei lleoliad gan ei bod wedi’i chywasgu rhwng stad y Penrhyn ar ochr y gogledd a’r de fel na allai ehangu i’r naill gyfeiriad na’r llall. O ganlyniad datblygwyd y chwarel i gloddio o dwll eithriadol ddwfn o 300 troedfedd yn ôl yr amcangyfrif. Yn y broses crëwyd llu o gymhlethdodau mewn safle a oedd mor gyfyng. Gyda chlogwyni mor serth yn disgyn i’r twll yr oedd amodau gwaith y chwarel yn eithriadol beryglus a chofnodwyd nifer o ddamweiniau angheuol yn ystod y cyfnodau byr y bu’n gweithio. Agorwyd y twll hyd at ffin eithaf y stad ar ymyl y gogledd a threfnwyd y tomennydd rwbel i godi ar dri gris uchel ar ymyl y de ac yn gysgod uwchlaw prif stryd pentref Bethesda. Cyn 1873 cynlluniwyd strydoedd tai ardal Brynteg i redeg yn bennaf ar echel o’r dwyrain i’r gorllewin, ond golygodd ehangiad diweddarach y chwarel at gladdu rhai o’r strydoedd cyntaf o dan y tomennydd felly newidiwyd cynllun y strydoedd newydd i ddilyn trywydd o’r gogledd i’r de. Ar ymyl ddwyreiniol y twll sefydlwyd prif lawr gweithio’r chwarel ac yno y derbynnid y dŵr o Ffos Fawr Pantdreiniog i weithio holl beiriannau’r gloddfa. I waredu dŵr o waelod y twll defnyddiwyd pympiau hydrolig cryfion i’w godi i sianel danddaearol a agorwyd yn 1873 gan The Bangor and Pantdreiniog Slate Company Limited i gyrraedd hyd at Afon Ogwen islaw Rhes y Graig. Hwn oedd y cwmni wnaeth hefyd gynllunio gallt i gyrraedd hyd at waelod y twll gyda phwysau dŵr yn ei gweithio.
Map o safle Pantdreiniog
Yn ystod cyfnod streic fawr Chwarel y Penrhyn rhwng 1900 a 1903 yr oedd chwarel Pantdreiniog yn ennyn sylw ymhell y tu draw i ardal Dyffryn Ogwen. Byddai’n fuddiol cynnig ei hanes yn y degawd cyn y streic. Ar ddechrau’r 1890au roedd y chwarel ar brydles i John Williams, gwr oedrannus o Lerpwl, ac yr oedd diffyg trefn, menter ac arian yn llesteirio ei datblygiad. Yn 1890 derbyniodd W. J. Parry, fel asiant stad Cefnfaes, ddau adroddiad gan J.J. Evans, cyn-reolwr Chwarel y Penrhyn, yn adrodd sut y gellid adfywio’r gloddfa yn fenter lewyrchus a phroffidiol drwy fuddsoddi yn ei datblygiad. I’w hatgyfodi argymhellodd y dylid gwario rhwng £1,500 a £2,000 yn ail drefnu’r gloddfa a thrwsio’r prif beiriannau ac y dylid datblygu pen gorllewinol y gwaith am swm o £1,000 yn ychwanegol. Ymhellach argymhellodd godi cyfalaf gweithredol o ddim llai na £4,000, a thrwy osod 15 bargen a dilyn ei argymhellion, y dylai’r chwarel greu elw o £1,000 y flwyddyn, gydag elw ychwanegol o £1,000 pe datblygid pen gorllewinol y chwarel.
Twll chwarel Pantdreiniog
Yn 1893 ymunodd Parry â chyfreithiwr o Fangor, R.H. Pritchard, i geisio sefydlu cwmni oedd â’r cyfalaf angenrheidiol i adfywio’r chwarel, ac am y tair blynedd nesaf ymdaflodd y ddau i’r gorchwyl o geisio darbwyllo broceriaid yn Llundain a Chaerdydd i ymrwymo i’r fenter. Llwyddasant i ennyn diddordeb tri chwmni ac wedi trafodaethau maith a chymhleth llwyddwyd yn 1896 i sefydlu’r Bangor Slate and Slab Co. Ltd. gan gwmni o Gaerdydd. Penodwyd Parry yn rheolwr gyfarwyddwr ar y fenter. Byrhoedlog fu ei dymor yn y swydd ac yn Rhagfyr 1897 gofynnwyd iddo ymddiswyddo oherwydd ei fod yn ymyrryd â phatrwm gwaith dyddiol y chwarel, ond yn bwysicach, gan ei fod yn mynnu buddsoddiadau uwch eu gwerth gan y prif gyfranddalwyr yng Nghaerdydd. Bedwar mis yn ddiweddarach, ym mis Chwefror 1898, ymddiswyddodd Parry fel cyfarwyddwr wrth i drafferthion ariannol difrifol lethu’r cwmni. Yn ystod misoedd cyntaf 1899, ac ar gais y rheolwr newydd, rhybuddiwyd Parry am yr eildro i ymatal rhag ymyrryd yn nhrefniadaeth y chwarel, ond fel asiant y stad mynnai yntau chwilio am fuddsoddwyr mwy addas a fyddai’n barod i sefydlu cwmni newydd i redeg y chwarel. Â’r cwmni yn nwylo swyddog methdaliad yng Nghaerdydd a oedd ar fin derbyn cynnig israddol am y cwmni, newidiwyd y sefyllfa’n llwyr pan gychwynnodd Streic y Penrhyn ym mis Tachwedd 1900. Daethpwyd i drefniant buan gyda’r swyddog a oedd yn gweithredu dros gwmni’r Bangor Slate and Slab Co. Ltd. a derbyniwyd amodau gweithio’r chwarel hyd at ddyddiad ei gwerthu pe byddai prynwr.
Beth oedd cymhellion Parry i geisio sefydlu chwarel Pantdreiniog? Mewn llythyr at ei gyfaill Lloyd George mae’n egluro fod y chwarel ‘is beyond doubt one of the best properties of its size in Wales’, ac yn y cywair hwn yr oedd yn benderfynol o fynnu ei llwyddiant. Ond nid dyngarwr egwyddorol mo Parry ond yn hytrach fasnachwr hunanol, mentrus a chynllwyngar. Yn y degawd rhagarweiniol i’r streic yr oedd bywyd personol Parry yn eithriadol helbulus gan fod dyledion ariannol difrifol yn ei lethu a’i fusnesau ar fin methdalu. O ganlyniad, ei brif nod oedd ceisio cywiro ei faich ariannol ac un o nifer o gynlluniau oedd â’r bwriad i gyflawni hynny oedd chwarel Pantdreiniog. Dengys ei drafodaethau gyda’r tri chwmni a ddangosodd ddiddordeb yn y chwarel pa mor ddichellgar y mynnai fod wrth fargeinio’n gudd er ei fantais bersonol. Amlygir ei gynllwynio yn ei ohebiaeth ynghylch trosglwyddo’r chwarel yn 1900. Meddai wrth swyddog methdaliad y cwmni wrth amlinellu amodau’r trosglwyddo – ‘you will receive 2/6 per ton on all slates produced and also 2/3 (two thirds) of the profit made on all slates sold and the other third being divided between those taking over the workings and the workmen generally pro rata according to the wages earned’. Ond amodau ychydig yn wahanol a amlygir mewn llythyr ychydig ddyddiau’n ddiweddarach at gwmni yswiriant yn Norwich. Meddai -‘I beg to inform you that from 10th December last the work at Pantdreiniog Slate Quarry has been carried on under an agreement upon the co-operative principle by a party of Quarrymen and Labourers who divide 1/3 of the profit and pay me as liquidator the other 2/3 together with royalties upon the slate made. No responsibility is attached to me as liquidator under such agreement in respect of accidents to workmen’.
Felly ar 27ain o Dachwedd 1900, bum niwrnod yn unig wedi i’r streic gael ei galw, cychwynnodd chwarel Pantdreiniog fel menter gydweithredol dros dro i’w gweithio gan chwarelwyr heb waith hyd nes y byddai’r anghydfod drosodd. Er mawr ryddhad i’r ardal bu’n gweithio hyd at ganol haf 1903. Yn yr wythnosau cyntaf cyflogwyd 35 chwarelwr ac erbyn y cyfnod y daeth y cynllun i ben yn 1903 honnai Parry fod 200 yn gweithio yno. Ar derfyn blwyddyn ariannol 1902 dengys ystadegau’r cwmni fod 5,184 tunnell o grawiau, 2,563 tunnell o lechi a 55 tunnell o gerrig melin wedi eu gwerthu, y cyfan werth £35,680. Yn y mis cyntaf talwyd £120 mewn cyflogau i’r gweithwyr ond erbyn mis Mawrth 1903 swm y taliadau misol oedd £367. Am y flwyddyn gwerth y cyflogau oedd £4,749.
Treiddiodd chwarel Pantdreiniog i isymwybod pentrefwyr Bethesda fel symbol o’r gwrthryfel rhwng y cyflogwr a’r cyflogedig, ei bodolaeth yn crynhoi’r dyhead o sefydlu cymdeithas a oedd yn ymwybodol o’i thras a’i gwerthoedd, a fyddai’n coleddu meddylfryd rhyddfrydig, yn gwrthod ymostwng i awdurdod anghyfiawn ac yn gwarchod egwyddorion annibyniaeth a rhyddid. W.J. Parry, i raddau helaeth, oedd yn gyfrifol am greu’r ddelfryd gyfiawn hon. Ond wrth wneud hynny tybed nad oedd ganddo yntau agenda gudd? Yn 1897 ar derfyn y streic a ragflaenodd y streic fawr cyhuddwyd Parry o gynllwynio i ddwyn yr anghydfod i ben er ei fantais ei hun. Mae lle i gredu ei fod wedi gweithredu’n wrthgefn i Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru wrth geisio adfer ei gytundeb i werthu ffrwydron i Chwarel y Penrhyn, gan olygu iddo gael ei ddiarddel o fudiad y bu ef mor ddylanwadol yn ei sefydlu yn 1874. Fel y gellid disgwyl yr oedd hyn yn ergyd i’w ddelwedd a’i hygrededd fel ymladdwr dros iawnderau’r di-waith a’r difreintiedig. O ganlyniad, yr oedd cynnal Chwarel Pantdreiniog drwy’r streic yn gam i adfer ei statws, ac er cymaint rhagoriaeth ei gyfraniad, cyflawnai hyn drwy gynnal ymgyrch ddichellgar, gystadleuol gudd, i geisio blaenoriaeth ar gyfraniad yr Undeb i’w aelodau.
Nid dyma ddiwedd ar gyfraniad chwarel Pantdreiniog i fywyd diwydiannol a chymdeithasol Dyffryn Ogwen ond gwell fyddai trafod y cyfraniad hwnnw mewn pennod arall fydd yn ymddangos.
Ffynhonnell
Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda
Fel ardal a ddatblygodd un o chwareli llechi mwyaf y byd yr adnabyddir Dyffryn Ogwen heddiw ond ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg gallasai fod wedi datblygu mewn ffordd pur wahanol gan roi cychwyn ar ddiwydiant cemegol pur afiach yn Nant Ffrancon. Gyda pharagraff byr o bedwar deg un o eiriau y cyfeiria Hugh Derfel at y gwaith gwenwyn, neu ‘y solfŵa’ fel mae’n ei alw, a ddatblygodd yng Nghwm Dolawen am gyfnod byr oddeutu 1837. Ond gwell enwi’r elfen wrth ei enw mwy syfrdanol sef y gwenwyn arsenic.
Mae arsenic pur yn fwyn pur anghyffredin yn y ddaear ac mae i’w ganfod yn bennaf wedi ei gyfuno gydag elfennau eraill megis sylffwr neu fwyn plwm. Ei ffurf fwyaf aml yw fel arsenopyrite, cyfuniad sy’n perthyn yn agos i aur ffyliaid, sef iron pyrites. Ac felly fel rhan o gloddfa fwy cyffredinol y datblygwyd y gwaith yng Nghwm Dolawen, sydd wedi’i leoli yn yr hafn uwchlaw Tai Newyddion. Yn ystod y cyfnod hwn yr oedd ymchwilwyr barus yn llygadu ucheldir Dyffryn Ogwen, fel rhannau eraill o fynydd-dir Eryri, i geisio darganfod mwynau megis copr, plwm a manganîs ar gyfer marchnadoedd diwydiant. Hwn oedd y cyfnod pan oedd ffortiwn i’w ennill pe canfyddid mwynglawdd tebyg i un Mynydd Parys ym Môn a oedd erbyn dechrau’r ganrif yn prysur golli ei bwysigrwydd.
Criw o Saeson a oedd yn gyfrifol am y fenter yn ôl Hugh Derfel a hyd y gwyddys nid oedd gweithlu lleol yn rhan o’r gwaith. Erys craith y mwynglawdd a’i rwbel blêr islaw haenau o graig golau ei lliw ar y llethr uwchlaw Tai Newyddion. O’r mwynglawdd cludid y graig i lan afon Ogwen i’w rhostio yno er puro’r arsenic. Rhedai’r carthion i’r afon gan wenwyno’r dŵr a lladd y pysgod a buan iawn y rhoddwyd terfyn ar y gwaith gan fod y gweithwyr hefyd yn dioddef o grach ac anhwylder. Ac eithrio’r mwynglawdd ni cheir olion gweladwy eraill o’r fenter yn y dyffryn. Ond yn y cae rhwng y mwynglawdd a glan yr afon saif caban bychan o gerrig mewn safle gwbl ddigyswllt a diarffordd. Pa ddefnydd a fyddai i adeilad o’r fath nid oes ateb, ond tybed a fyddai’n ffuantus meddwl bod gan yr adeilad hwn mewn un cyfnod gysylltiad â’r fenter i ennill y gwenwyn.
Ond i ba ddiben ennill yr arsenic yn y lle cyntaf? Cyfeirid at arsenic fel y gwenwyn a ddefnyddid gan aelodau uchel ael y gymdeithas i ladd eu gelynion – ‘the poison of kings’ neu ‘the kings poison’ fel y cydnabyddid ef, cyn i wyddonwyr ddatblygu dulliau o’i adnabod mewn achosion o lofruddiaeth. Ond yn ystod oes Victoria defnyddid arsenic mewn dull llawer mwy sidêt, ond yr un mor beryglus, yn gynhwysydd mewn eli ar gyfer cannu croen yr wyneb, yn arbennig i’w ddefnyddio gan ferched a fynnai ddangos nad oeddynt yn gwasanaethu yn llygad yr haul.
Ffynhonnell
Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandygai a Llanllechid. Bethesda.
M. Bassett. 1974. Diwydiant yn Nyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 35. , 73-84.
Dyma gyfraniad gan Dafydd Fôn Williams un o awduron gwadd y wefan. Ei eiddo ef yw’r llun ardderchog o’r Bwlch.
Bwlch Molchi yw’r ffawt daearegol amlwg sydd rhwng Moel Faban a Moel Wnion. Mae’n ffawt rhyfeddol, gan ei fod, yn enwedig o hirbell, yn ymddangos fel petai’n waith dyn, ond, o agos, mae’n amlwg mai Oes yr Ia a fu’n gyfrifol am ei ffurfio. Roedd y gred iddo gael ei ffurfio gan ddyn mewn enw arall a roddwyd iddo gan William Williams, Llandygái, yn 1802, sef Ffos y Rhufeiniaid. Pam y byddent yn mynd i’r drafferth i’w agor, ni ellir dirnad, ac mae Williams yn gwrthod yr enw, nid ar sail pwrpas, ond ar sail y ffaith nad oes tomennydd o bridd yn ei ymyl yn dangos y cloddio.
Mae’r enw yn un rhyfedd. Clywais eglurhad lleol iddo gael yr enw oherwydd fod defaid yn cael eu golchi yno. Mae dau beth yn milwrio yn erbyn hynny. Yn gyntaf, does dim dŵr yn rhedeg drwy’r bwlch, lle gellid cronni dŵr, a does dim llyn na phwll o unrhyw faint yn ymyl, dim mwy o ddŵr nag a geir ar unrhyw ran o’r mynydd ar dywydd gwlyb. Yn ail, mae’r Gymraeg yn gwahaniaethu’n glir rhwng geiriau megis ‘golchi’ ac ymolchi’, ‘gweld’ ac ‘ymweld’, ac ati. Ymolchi yw ‘golchi eich hun’. Does dim lle i ymolchi yn nes i’r bwlch na stafell ymolchi tai gweddol gyfagos iddo!
Ar fapiau OS, ceir yr enw ‘Bwlch ym Mhwll Le’, a chlywais yr esboniad hwnnw yn lleol hefyd. Ar wahân i’r ffaith nad oes pwll yn agos i’r bwlch, nac arwydd daearyddol i un fod yno yn y mil blynyddoedd diwethaf, ychwaith, edrychwch ar yr enw. Welsoch chi erioed y fath erthyl clogyrnaidd erioed? Fyddai’r Gymraeg fyth yn derbyn ‘ym mhwll le’ yn naturiol, sy’n gwneud i rywun feddwl mai geiriau wedi eu gorfodi yn sgrechian i gaethiwed ffurf annaturiol i ‘egluro’ Bwlch Molchi ydynt.
O ble daeth y ‘Molchi, felly? Nodir, mewn mwy nag un ffynhonnell, fod eglwys fechan wedi ei lleoli ychydig yn is na’r bwlch, ar Waen Bryn. Roedd olion o’i muriau adfeiliedig yno yn oes William Williams, a thros hanner canrif wedyn yng nghyfnod Hugh Derfel. Enw’r eglwys honno oedd Llanyrchyn, neu Llanylchi ( mae R ac L yn cyfnewid yn aml yn y Gymraeg ). Hawdd gweld sut y byddid wedi galw’r bwlch wrth enw’r eglwys oedd yn ei ymyl. Yn wir, dyna oedd yr enw yng nghyfnod William Williams, asiant y Penrhyn, ddiwedd y ddeunawfed ganrif.
‘At the north end of this hill ( Moel Faban ) is a hollow, or chasm, called Bwlch Llanyrchyn’.
Fel y nodwyd, roedd amrywiad ar yr enw, sef Llanylchi. Hawdd gweld Bwlch Llanylchi yn mynd yn Bwlch Ynylchi, a, phan gollwyd y cof am yr eglwys, troes y gair anghyfarwydd ‘ynylchi’ i’r gair oedd yn gyfarwydd i’r trigolion, sef ‘ymolchi’, a’i ffurf lafar ‘ molchi’.
Ffynonellau
Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid, Hugh Derfel Hughes.
William Williams, Observation on the Snowdon Mountains,1802.
Cyd awduron yr ysgrif hon yw Einion Thomas, Hendyrpeg, cyn Archifydd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, a John Ll. W. Williams.
Y Rhufeiniaid a sefydlodd y melinau grawn cyntaf ar gyfandir Ewrop ar droad y mileniwm olaf cyn Crist, a’r cyntaf wedi oed Crist. Byth ers hynny chwaraeodd y sefydliadau hyn ran anhepgorol ddylanwadol yn economi amaethyddol cefn gwlad hyd oni i uwch fecanwaith diwydiannol y bedwaredd ganrif ar bymtheg ddisodli eu pwysigrwydd. Yr oedd y felin yn fath o symbol o lwyddiant y drefn amaethyddol oedd â phwyslais ar dyfu grawn. Roedd eu niferoedd yn adlewyrchu’r tiroedd gorau at gynhyrchu’r cnwd – cymharer er enghraifft y niferoedd uwch ym Môn mewn cymhariaeth â Gwynedd. Ym Môn, y gwynt oedd yn gyfrifol am yrru mecanwaith y felin ond yng Ngwynedd dŵr oedd yn cynhyrchu’r grym i’w gweithio.
Yn Nyffryn Ogwen sefydlwyd pedair melin, tair ohonynt ar lan yr afon Ogwen sef y Felin Isaf yn Llandygái, y Felin Uchaf yn Nhalybont, a Melin Coetmor ym Mrynbella, a’r bedwaredd ar ffrwd fechan sy’n llifo i Afon Cegin yn Felin Hen, hanner y ffordd rhwng Llandygái a Phentir. Y mae a wnelo’r nodyn hwn yn benodol â’r Felin Uchaf yn Nhalybont, neu Felin Cochwillan fel y gelwid hi gan rai, a hanes y felin hon mewn cyfnod pur chwithig yn ei hanes ar ddyddiad yng nghanol y ddeunawfed ganrif sy’n goleuo’r testun. Gwell ceisio gosod y felin yng nghyd-destun y cyfnod, ac yn arbennig felly yn hanes stad y Penrhyn, sef perchnogion y felin bryd hynny. Yn y cyfnod hwn yr oedd stad y Penrhyn ar ganol un o’r cyfnewidiau pwysicaf yn ei hanes. Roedd yn gyfnewidiad a arweiniodd at foderneiddio ei dyfodol, gydag ymgyrch ar droed i gyfuno perchnogaeth ranedig y stad. Y cyfrannwr mwyaf dylanwadol at y trafodaethau oedd John Pennant, marsiandwr cefnog llwyddiannus a pherchennog nifer o stadau siwgr yn Jamaica, oedd â’i fryd ar asesu a datblygu potensial economaidd stad y Penrhyn i’r dyfodol. Ef oedd tad Richard Pennant, a’r mab hwn oedd i briodi merch y Cadfridog Hugh Warburton yn 1765, a thrwy hynny, nid yn unig sefydlu ei berchnogaeth ar y stad, ond hefyd cyn diwedd y ganrif wireddu ei photensial economaidd drwy ddatblygu chwarel Cae Braich y Cafn. Mae un cymeriad arall yn y stori sef Samuel Wright, cyfreithiwr yng Nghaer, ac ef oedd asiant stad y Penrhyn ers 1771.
Ond pa ran mae melin Cochwillan yn ei chwarae yn y datblygiadau uchod? Mae’r ateb yn syml, sef dim yn y darlun ehangach, ond diddorol mewn manylyn bychan disylw ar un achlysur mewn amser. Ond i gychwyn beth am y felin? Mae lle i gredu y gallasai’r felin, oherwydd ei hagosrwydd at blasty Cochwillan, ddyddio yn ôl i’r Canol Oesoedd cynnar, ond mewn llythyr sy’n ddyddiedig i 1773, cofnodir ei bod bellach mewn cyflwr gwael a’i dyfodol yn ansicr oni byddid yn ei thrwsio. Gallasai sawl rheswm fod yn gyfrifol am ei chyflwr – diffyg cynhaliaeth gyson gan y perchnogion sy’n fwyaf tebygol, neu fod y diofalwch yn ganlyniad cyfnewid yn yr economi amaethyddol gyda’r pwyslais yn troi at fagu gwartheg yn hytrach nag ar dyfu grawn, neu mewn ardal ffiniol ei adnoddau ffisegol fod newid bychan yn yr hinsawdd yn rhwystr i dyfu grawn yn lleol. Yn arolwg Penrhyn 1768 nodir nad oedd tenant i’r felin.
Ymysg cofnodion claddu Eglwys Llanllechid ceir y cofnod moel, ‘January 25 [1778] buried William Williams, miller[i]‘. Dyna’r cwbl ond eto mae yna stori drist iawn tu cefn i’r cofnod hwn.
Rhan o lythyr Samuel Wright at John Pennant, drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor
Ar Ionawr 31ain 1778 mewn llythyr at John Pennant dywed Samuel Wright[ii] ei asiant fod si ar led mai ef John Pennant a fyddai yn cael ei ddewis yn Uchel Siryf sir Gaernarfon am y flwyddyn. Yn lle canmol y penodiad dywed Wright ei fod yn gobeithio y dewisir rhywun arall. Y rheswm dros hyn oedd y gallasai’r penodiad fod yn un digon chwithig i John Pennant oherwydd fel y dywed, ‘last Saturday a man was committed to Carnarvon Gaol for murdering the Miller at one of the Penrhyn mills’. Y felin oedd Cochwillan, y melinydd oedd William Williams a’r llofrudd oedd Morris Rowland, Tŷ Sclaters a oedd wedi cyfaddef i’r weithred. Yn ôl Wright y rheswm oedd cenfigen ac awydd Rowland i ddial ar Williams oherwydd ei fod yn mynd i briodi merch yr oedd ef Rowland, fwy na thebyg, hefyd mewn perthynas â hi. Am y weithred ‘doedd dim dwywaith mai tynged Rowland fyddai’r grocbren ac yn dilyn y byddai ei gorff, ‘ be hanged in Chains upon one of the mountains or Commons in Llanllechid’, y dynged arferol i unrhyw un a geid yn euog o beth a elwid yn weithred ysgeler. Yn ôl Wright gwaith digon annymunol fyddai crogi ac wedyn wneud trefniadau i arddangos y corff mewn cadwyni, gorchwyl y byddai’r Uwch Siryf a’i ddirprwy yn gorfod ei arolygu a chan fod y llofrudd yn dod o’r ardal fe allai hyn adlewyrchu’n wael ar Pennant. Yn y diwedd, er holl ofnau Wright, ac er mawr ryddhad iddo, ni ddewiswyd John Pennant fel Uchel Siryf [iii].
Cyfaddefiad Morris Rowland drwy ganiatâd Archifau Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth
Ond beth am y mwrdwr? Mewn datganiad[iv] sydd hefyd yn gyfaddefiad ac wedi ei ddyddio Ionawr 24ain dywed Morris Rowland ei fod wedi cyfarfod â William Williams yn yr odyn ger melin Cochwillan ar nos Fercher, Ionawr 21ain. Yr oedd wedi dod â gwn gydag ef â’r bwriad o’i gyfnewid am wn a oedd ym meddiant William Williams. Methiant fu’r cyfnewid ond am ryw reswm fe brynodd bâr o fenig gan y melinydd am chwe cheiniog. Wedi trafod am ychydig aethant allan o’r odyn a dechrau cerdded tuag at gartref Williams ym Mhentre’r Felin. Wedi mynd ryw ganllath aeth yn ddadl rhyngddynt a dywed Rowland iddo saethu Williams a’i glwyfo. Er ei fod wedi’i glwyfo mae Williams yn ymrafael â Rowland cyn i hwnnw daro Williams â charreg yn ei ben fwy nag unwaith a’i ladd. Gyda Williams yn gorwedd yn gelain ar y llawr aeth Rowland drwy ei bocedi a dwyn ei oriawr, a oedd yn werth £2, ynghyd â’r gadwyn a oedd yn werth 6d a’r goriad gwerth 3d.
Dyna’n fras y cyfaddefiad a disgrifiad o’r hyn a ddigwyddodd. Nid oes sôn am y ferch, ond yn amlwg yr oedd cynnen rhwng y ddau. Yn ddiddorol, ar ddechrau’r datganiad cyfaddefa Rowland ei fod ychydig ddyddiau ynghynt, ar Ionawr 10fed wedi dwyn o siambr wely Williams un hances boced ddu , un hances boced sidan goch a gwyn ac un crafat gwyn. Yn ychwanegol, yn gynharach ar noson y mwrdwr, galwodd yng nghartref Williams a chan nad oedd i mewn aeth i’r drws nesaf i weithdy un William Griffith, saer, a dwyn dau gŷn a dau ebill, oll yn werth 5 swllt. Mae’n amlwg fod gan Rowland ddwylo blewog dros ben!
Clywyd yr achos yn ei erbyn yn Llys y Sesiwn Fawr yng Nghonwy ar ddechrau Ebrill 1778. Er ei fod wedi cyfaddef y drosedd pledio yn ddieuog a wnaeth Morris Rowland, er bod saith o’r ardal wedi eu galw fel tystion, sef, William Griffith, Ann Williams, William David, Henry Prichard, Edward Jones, Henry Ellis a William Philip. Nid oes gofnod o’u tystiolaeth – yn fwy na thebyg yr oedd cyfaddefiad Rowland yn hen ddigon i’w gael yn euog – a hynny a ddigwyddodd gyda’r Barnwr yn ei ddedfrydu i farwolaeth. Ar ddydd Gwener 24ain o Ebrill 1779 aeth Rowland ar ei daith olaf i’r grocbren. Roedd hynny yn fwy na thebyg ar y morfa yng Nghaernarfon, er fe ellid hefyd grogi yn y man lle digwyddodd y mwrdwr, er nad oes tystiolaeth i brofi ei fod wedi ei grogi ger melin Cochwillan. Yr unig dystiolaeth o’i gyfnod yn y carchar cyn ei ddienyddio yw biliau a anfonwyd i’r Llys Chwarter[v] yng Nghaernarfon gan Thomas Prichard, ceidwad carchar Caernarfon. Am fod yn y carchar am dair wythnos ar ddeg rhoddwyd dau swllt a grôt i’w gynnal yn ystod cyfnod ei arhosiad. Talwyd pedair gini i Humphrey Evans, meddyg lleol, am ymweld â’r carcharor a thalwyd pum punt i’r Parch Robert Evans, i ymweld ag ef, ‘from the thirtieth day of January last, to the time of his execution’. Ym mha le y claddwyd Morris Rowland, nid oes gofnod? A roddwyd ei gorff mewn cadwyni rhywle yn y plwy i bydru’n fwyd i’r brain, nid oes dystiolaeth ychwaith?
Mae’r amgylchiad, er mor erchyll, bellach yn ddibwys yn nhreigl amser. Ond mae’n adrodd cyfrolau am wynebgaledwch gweinyddu cyfraith a threfn yng nghyfnod canol y ddeunawfed ganrif. Arwydd cyhoeddus oedd y grocbren i’r werin bobl wybod eu lle yn y gymdeithas a phe meiddient â thorri ar yr heddwch yna, y grocbren fyddai eu tynged. Mae’n bur debyg, er gwaethaf diffyg manylder y llythyr, y gallasai lleoliad y grocbren fod yn agos at safle’r cyffion yn Llanllechid, a’r ddau offeryn dialedd heb fod ymhell oddi wrth gyntedd cyfiawnder yr eglwys. Pa le bynnag y bo, yr oedd yn rhybudd gweladwy i weddill plwyfolion Llanllechid. Ond efallai, o ddarllen rhwng llinellau’r llythyr y gellir canfod llygedyn o gydwybod moesol yn y rhybudd a ddanfonwyd gan Wright i Pennant. Pwy sydd i wybod bellach, o gofio nad oedd moesoldeb ym mêr esgyrn perchennog rhai o’r planhigfeydd siwgr mwyaf yn India’r Gorllewin?
Dylid cofnodi i Felin Cochwillan weithio hyd at ddyddiad amhenodol yn hanner cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg gan godi dŵr o afon Ogwen drwy gyfrwng y ffos fechan sy’n cyrraedd iddi o gyfeiriad y de. Fel y dengys y peintiad isod yr oedd yr olwyn ddŵr a yrrai ei pheirianwaith yn aros ar ei mur allanol hyd at bumdegau’r ganrif ddiwethaf.
Peintiad Ffrangcon Evans (1913 – 2015) o’r felin a baentiwyd oddeutu 1950, drwy garedigrwydd Ieuan Wyn, Carneddi
[i] Mae cofnodion claddu plwyf Llanllechid, sydd ar gadw yn Archifdy Gwynedd, Caernarfon, ar goll am ‘ryw ddeg mlynedd yn ystod y cyfnod hwn. Drwy lwc mae Cofnodion yr Esgob sydd ar gadw yn y Llyfrgell Genedlaethol yn Aberystwyth yn gyflawn.
[ii] Papurau Ychwanegol Penrhyn, PFA/14/313.Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor
Dewisiwyd John Rowlands, Bodaden yn Uchel Siryf am y flwyddyn 1778.
Cedwir y dogfennau yn ymwneud â’r achos ymysg papurau y Sesiwn Fawr yn y Llyfrgell Genedlaethol. Mae dau ddatganiad ar gael. Y cyntaf sy’n ddatganiad byr o’r hyn ddigwyddodd wedi ei ddyddio yn Ionawr 23ain 1778 a’r llall wedi ei ddyddio i’r 24ain sy’n hirach ac yn llawer mwy manwl. Yn ddiddorol iawn mae Morris Rowland yn cael ei ddisgrifio fel Iwmyn ac nid fel labrwr ac hefyd mae’n llythrennog gan ei fod yn arwyddo y ddwy ddogfen gyda’i enw ac nid â chroes.
[v] Llys Chwarter Caernarfon (tymor y Drindod), Gorffennaf 17eg, 1779
Rhan o fap Archifdy Prifysgol Bangor. Penrhyn 2790 – cynllun stadau siwgr Richard Pennant yn Jamaica – Denbigh, Coates a Bullards
Pan briododd Ann Susannah, aeres y Penrhyn, â Richard Pennant yn 1765 mae’n anodd gwybod pwy a gafodd y fargen orau – y fo a ddaeth yn berchen ar hanner stad yn Nyffryn Ogwen a oedd mewn cyflwr truenus, ynteu hi o briodi i mewn i deulu oedd â phlanhigfeydd siwgr eang yn Jamaica.
Yr oedd gwladychu Ynysoedd India’r Gorllewin yn rhan o bolisi Prydain yn ystod yr ail ganrif ar bymtheg a’r deunawfed. Y bwriad oedd y byddai gwneud hynny yn cyfrannu at gyfoeth y wlad drwy greu marchnadoedd newydd i’w chynhyrchion ac ar yr un pryd yn cyflenwi danteithion trofannol i’w phoblogaeth – siwgr, coco, indigo, baco, pimento a sinsir yn bennaf. Dechreuwyd ar y broses o rannu ynys Jamaica yn rhanbarthau ar gyfer tyfu siwgr cansen o tua 1670 ymlaen ond oherwydd gofynion amgylcheddol mawr tyfu’r cnwd a gofynion trwm y llafur o’i brosesu ni ddaeth yn adnodd poblogaidd tan ar ôl 1700. Gwarchodwyd cynhyrchu siwgr yn nhrefedigaethau Prydain yn India’r Gorllewin gan fesur y Molasses Act yn 1733 ac arweiniodd hyn at sefydlu siwgr yn gonglfaen economi’r ynys yn yr oes aur rhwng 1740 a 1775. Mewn arolygiad yn 1670 amcangyfrifwyd mai 15,000 oedd poblogaeth wyn Jamaica, ond yn dilyn rhyfeloedd yn erbyn Ffrainc disgynnodd y boblogaeth wyn i 7,000 erbyn 1699. Ond yn gyfesur â hynny chwyddodd poblogaeth caethweision yr ynys o 30,000 yn 1689 i 55,000 erbyn 1713.
Sylfaenydd ffortiwn Pennant yn Jamaica oedd Giffard Pennant, un o ddisgynyddion teulu enwog y Pennantiaid o Dreffynnon a Bagillt yn Sir y Fflint, milwr wrth ei alwedigaeth ac aelod o gatrawd warchodol yn Jamaica. Pan fu farw yn 1676 yr oedd yn berchen ar gyfanswm o 7,327 acer o dir mewn dau ranbarth o’r ynys ym mhlwyfi Clarendon a King’s Valley. Cyfeiriodd sylwebydd at Clarendon yn 1774 fel “one of the largest, healthiest and best settled parishes in the whole island”. Cnewyllyn y stadau siwgr ar y tiroedd hyn a etifeddodd Richard gan ei dad, John Pennant, yn 1781. Er bod Richard wedi ei eni yn ôl pob tebyg ar yr ynys, fel perchennog absennol y byddai’n gweinyddu ei diriogaethau yn Jamaica a rheolwyr oedd yn gyfrifol am redeg ei holl stadau fel yn achos y mwyafrif o’i gyd berchnogion ar yr ynys.
Rhan o fap Archifdy Prifysgol Bangor. Penrhyn 2790 – cynllun stadau siwgr Richard Pennant yn Jamaica – Denbigh, Coates a Bullards
Yr oedd Richard yn berchen ar saith stad ar yr ynys – Coates, Denbigh, Thomas River, Kupius, King’s Valley, ‘Waterwork’ estate a Bullards Savanna, oll yn cael eu gweithio gan lafur caethweision. Yr oedd yr holl gyfundrefn yn ddibynnol ar gaethweision – ‘nothing can be done without negroes’ oedd barn sylfaenol yr asiant bryd hynny. Yn 1780 ar bedair o stadau Richard llafuriau 471 caethwas, ac yn King’s Valley roedd 295 caethwas. Gellir dosbarthu oedolion King’s Valley i wahanol gategorïau o ran oed fel a ganlyn:
20/30 blwydd
30/40 blwydd
40/50 blwydd
50/60 blwydd
60/70 blwydd
Dynion
42
23
12
8
2
Merched
55
28
12
9
5
Cyfanswm
97
51
24
17
7
Nid oedd cydwybod ynghylch moesoldeb caethwasiaeth yn mennu dim ar fywyd breintiedig Richard Pennant. Dyna oedd moes dderbyniol y dydd ac yr oedd ef fel un o ddau Aelod Seneddol dinas Lerpwl, un o brif borthladdoedd masnachu ag ynysoedd India’r Gorllewin, yn amddiffynnydd brwd iawnderau ei gydberchnogion ar lawr Tŷ’r Cyffredin. Mynegai yn ei lythyrau at y rheolwr agwedd dadol dros y caethweision gan holi am eu buddiannau, eu tasgau gwaith, cyflwr eu hiechyd ac ansawdd y bwyd ar eu cyfer. Meddai -‘Humanity, as well as the interest of the proprietor, demand that they should be taken care of’. Wedi’r cyfan onid oedd pob un ohonynt yn fuddsoddiad ariannol? Ar un achlysur yr oedd Richard yn bryderus am foesoldeb y merched, gan gyfeirio at eu hanniweirdeb, ond dro arall pryderai nad oedd genedigaethau yn cyflenwi gofynion parhaol ei stadau am lafur o gofio yn arbennig fod magu yn llawer rhatach na phrynu. Meddai un sylwebydd ‘Every infant that a planter can raise on his estate is worth two he can buy … how expedient then it is for us to turn our attention and thought to so important a concern’. Ac meddai’r asiant wrth John Pennant yn 1772 -‘There is no such thing as long credit for negroes. I have bought six men for Kupius’s and six for Denbigh and ten boys and girls for Kupius and ten for Denbigh and I must buy six men more for each and six for Thomas’s River … and these 20 boys and girls bought will do no service for two years more than weeding canes and … for these bought I must draw bill very soon, the men are £65 and the boys and girls £50’.
Yr oedd bywyd y caethwas yn un caled a thorcalonnus. Cymerai’r gansen siwgr fwy na blwyddyn i’w thyfu ond rhaid oedd paratoi’r tir yn ofalus cyn ei phlannu. Byddid yn rhofio’r tir dair neu bedair gwaith i gychwyn cyn plannu, y gorchwyl yn gofyn am waith llaw gan y caethwas heb ddefnyddio aradr i’w gynorthwyo. Yna agorid cyfresi o dyllau er mwyn plannu’r gansen ynddynt, gyda gofod o tua chwe throedfedd rhwng pob un, ac yna gwrteithid y tir yn drwyadl a chyson yn ystod y cyfnod tyfu rhwng misoedd Awst a Hydref. Gorchwylion yn y maes oedd y caletaf o holl orchwylion y caethwas ac yno o dan orthrwm goruchwylwyr didrugaredd y byddai creulondeb diangen a gwarthus yn digwydd. Dyma oedd tystiolaeth llygad dyst yn 1774 – ‘In the mornings,…the overseers were generally setting their slaves to work, which was mostly attended by loud peals of whipping …and the method was in this case to whip them on the outside of their clothes, which is in general of a coarse linen for breeches for the men and a petticoat of the same fabric for the women. On their coming into the field after the overseer, a few steps before they join the main gang, they throw down their hoe, and clap both hands upon their heads, and patiently take from ten to fifteen or twenty lashes, but those who have not the resolution to stand without shrinking were sure to be stretched upon the ground, or holden by four of their fellows at each extremity, till they had received their complement’.
Er bod perchennog megis Pennant, yn mynegi pryder yn ei lythyrau ynghylch lles ei fuddsoddiadau dynol nid oedd ef fel preswylydd breintiedig yng Ngwynedd yn ymwybodol, neu gallai bledio anwybodaeth, o’r trais a’r bryntni a ddigwyddai ar ei diriogaeth mewn ynys bellennig yn India’r Gorllewin. Wedi’r cyfan drwy ohebiaeth ei reolwr y deuai newyddion am y stad ac nid y gwirionedd fyddai sail y dystiolaeth.
Yr amser prysuraf yn y maes oedd cyfnod cynaeafu’r cnwd yn ystod y misoedd sych o fis Ionawr hyd at fis Mai pryd y byddid yn torri’r cansennau a’u danfon ar wagenni i’r melinau i’w cywasgu rhwng rholiau trymion i gasglu’r sug. Danfonid yr hylif i’w ferwi mewn cyfres o goprau, o’r enfawr i’r lleiaf, gan adael i anweddiad naturiol leihau ei faint hyd nes yn y copor olaf y byddai’n barod i risialu’n siwgr. Wedi ei oeri tywalltid y gronynnau i gasgenni ac yno yn y burfa dros rai wythnosau casglid y triagl ohonynt ar gyfer ei ddistyllu i wneud rym, isgynnyrch pwysig a phroffidiol o’r broses o wneud siwgr. Wedi ei becynnu yr oedd y siwgr yn barod i’w allforio ar ffurf siwgr brown muscovado bras ei ansawdd i’w buro ymhellach wedi cyrraedd y farchnad ym Mhrydain. Yn 1752, cynhyrchodd un o stadau Pennant, sef stad Denbigh, 137 casgen fawr a 36 casgen fach o siwgr a 71 mesur mawr o rym, ac ar gyfartaledd gallai’r perchennog ddisgwyl cynhyrchion tebyg o weddill ei stadau ar yr ynys.
Pan dderbyniodd Richard Pennant freintiau Jamaica gan ei dad yn 1781 yr oedd ymgyrch Wilberforce i ddiddymu caethwasiaeth ar gychwyn ym Mhrydain ac yn raddol daeth cydwybod cenedl i sylweddoli fod erchylltra caethwasiaeth yn sen ar hawliau dynol. Ar 1 Mai 1807 daeth Deddf Dileu Caethwasiaeth i rym a hynny flwyddyn cyn i Richard Pennant farw yn 1808. Ei nai George Hay Dawkins Pennant etifeddodd holl olud proffidiol stadau ei ewythr, yn ychwanegol at y stadau siwgr a berchnogai drwy linach teulu Dawkins yn Jamaica. Mae cyfnod y chwyldro yn hanes dynoliaeth felly yn cyd-daro â chyfnod y trosglwyddo mewn perchnogaeth yn Jamaica, ond mae hefyd yn cyd-fynd â chyfnod o ddatblygiadau rhyfeddol yn Nyffryn Ogwen. Dan arolygaeth Richard Pennant y datblygwyd chwarel y Penrhyn o 1782 ymlaen, diwydiant a sefydlodd fodolaeth pentref Bethesda yn 1820, ac o dan deyrnasiad George Hay yr adeiladwyd Castell y Penrhyn dros gyfnod yn dechrau yn 1830. Ar arian budr caethwasiaeth y seiliwyd yr holl ddatblygiadau hyn, ac o ganlyniad mae Dyffryn Ogwen, er efallai yn ddiarwybod, yn gyfrannog yn y diwydiant erchyll hwn. Bellach mae trefi, ardaloedd a diwydiannau ym Mhrydain yn gorfod o gywilydd gyfri’r gost foesol o fod â chysylltiad uniongyrchol â’r camwri enfawr hwn. Meddai Nicholas Draper, Cyfarwyddwr canolfan ym Mhrifysgol Llundain sy’n astudio etifeddiaeth perchnogion caethweision Prydain – ‘Anywhere there is the significant imprint of slavery,… then this will happen more and more (gwrthwynebu i anrhydeddu cyn berchnogion caethweision). We have a public culture that has been relatively unreflective of the post-colonial moment, and that’s no longer a tenable position’. Tybed a yw cydwybod euog Dyffryn Ogwen hefyd yn pigo heddiw?
Gyda llaw fe gymerodd hyd at ganol yr ugeinfed ganrif i deulu’r Penrhyn dorri’r cysylltiad â Jamaica a gwerthu eu stadau ar yr ynys unwaith ac am byth.
Ffynonellau
Jean Lindsay. 1982. The Pennants and Jamaica 1665-1808. Part 1 : The growth and organisation of the Pennants estates. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 43, 37-82.
Jean Lindsay. 1983. The Pennants and Jamaica 1665-1808. Part 2 : The economic and social development of the Pennants estates in Jamaica. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 44, 59-96.
Cynllun Thomas Telford o Bont y Pandy, drwy ganiatâd yr Archifau Cenedlaethol, Kew
Mae dyddiad adeiladu Pont y Pandy sef 1819, wedi’i dorri i un o gil gerrig y canllaw ar ochr Tyddyn Dicwm o’r bont. Pont y Pandy yw un o bontydd mwyaf y Ffordd Bost yn Nyffryn Ogwen ac mae ei bwa yn mesur 60 troedfedd ar ei thraws. Thomas Telford, peiriannydd adeiladu ffyrdd enwocaf Prydain, oedd cynllunydd y bont ac fe’i hadeiladwyd gan gwmni Straphen a Hall a oedd wedi ennill y contract i adeiladu’r cymal rhwng Lôn Isa a Phont y Pandy ym mis Awst 1818 am bris o £1720. Er nad yw cynllun y bont yn wahanol i’r mwyafrif o’r pontydd a gynlluniodd Telford rhwng Llandygái a’r Amwythig – pontydd cryf, bwa sengl, cwbl ymarferol gan fwyaf – mae’r cyfarwyddiadau i adeiladu’r bont hon yn hynod fanwl. Mynnai adeiladwaith o ddeunyddiau gorau’r ardal – y mur cynnal i’w adeiladu o sylfaen y graig islaw hyd at y bwa gyda’r cerrig gorau a oedd o fewn milltir i’r bont, ac wedi eu trin a’u gosod yn gelfydd fel nad oedd rhaid eu trin ymhellach. Ar gyfer y bwa rhaid oedd dewis cerrig schist caletaf y fro ac i’r waliau o boptu’r ffordd cerrig maen o’r radd uchaf. I orffen y dasg mynnai fod cerrig y canllaw i’w gosod ymyl wrth ymyl mewn mortar calch a thywod. Tybed faint o’r meini hyn a gloddiwyd o’r mân dyllau dinod sydd i’w gweld heddiw yn nalgylch safle’r bont? Mae un chwarel fechan i’w chanfod ar y Lôn Goed ger y Wern a chloddfa fechan gyffelyb ar Lôn Dinas, ond tasg i’r daearegwr fyddai darganfod a oes cysylltiad rhwng cerrig o’r tyllau hyn a’r meini a ddefnyddiwyd i adeiladu’r bont. Wedi agos i ddau gan mlynedd o ddefnydd a thraul cyson mae adeiladwaith penigamp Pont y Pandy yn glod i ddyfeisgarwch Telford wrth iddo gynllunio’r ffordd bost drwy Ddyffryn Ogwen.
Cynllun Lot 22 Thomas Telford o’r ffordd ger Pont y Pandy, drwy ganiatâd yr Archifau Cenedlaethol, Kew
Ond nid adeiladu’r bont oedd pennaf broblem Telford wrth gynllunio’r ffordd bost yn y llecyn eithriadol gyfyng hwn rhwng Afon Ogwen a Thyddyn Dicwm. Yn hytrach, ei brif broblem oedd sut i wasgu ei llwybr fel y byddai ochr yn ochr â thramffordd geffylau Richard Pennant ar y silff gul uwchlaw ceunant yr afon. Roedd y dramffordd yno er 1801 ond, o dan gyfarwyddyd Telford, rhaid oedd symud ei gwely i wneud lle i’r ffordd bost newydd. Wrth deithio ar yr A5 heddiw drwy’r lleoliad cyfyng hwn gellir gwerthfawrogi’r broblem a wynebai Telford ac mae craith llwybr y dramffordd i’w gweld yn dilyn yn gyfochrog â’r ffordd hyd wal derfyn Tyddyn Dicwm a’r palmant sy’n dilyn cyn y drofa i Dyddyn Iolyn.
Pont y Pandy a’r Swyddfa Bost, llun drwy ganiatâd Alaw Jones, Parc Moch
Safle Pont y Pandy roddodd fodolaeth i dafarn yr Halfway. Roedd ei drysau ar agor yn 1868 yn sicr ond cafodd yn dafarn ei chau yn derfynol gan yr Arglwydd Penrhyn yn ystod saithdegau’r ganrif. Y dafarn felly roddodd yr enw Saesneg i’r bont. Ond cyn bodolaeth y bont yr oedd yno bandy a roddodd yr enw Cymraeg i’r safle, ac adeiladu’r bont roddodd derfyn ar weithgaredd y pandy hwn. Yn dilyn hynny, wedi cyfnod byr fel tafarn ailsefydlwyd yr adeilad yn weithdy i saer coed gyda ffos fer yn arwain o Afon y Llan i bweru’r maen llifo a mân beiriannau eraill y gweithdy, ac yno hefyd y lleolwyd swyddfa bost i gyflawni gofynion yr ardal.
Ffynonellau
Quartermaine, J., Trinder, B., Turner, R. 2003 Thomas Telford’s Holyhead Road. CBA Research Report 135. CBA York
J.Ll. W. Williams; Lowri Wynne Williams 2016. Retracing Thomas Telford’s footsteps, the building of the post road through Dyffryn Ogwen in Gwynedd, 1815
Mae’r wasg yn adrodd yn aml fod y diwydiant llaeth yng Nghymru yn wynebu problemau mawr ac yn darogan gwae i ffermydd llai wrth i’r diwydiant fynd i ddwylo ffermydd llaeth mwy. Bid hynny fel y bo, y mae ar gyrion Llanllechid un nodwedd arbennig a berthyn i’r hen orchwyl o odro’r ddiadell cyn danfon y llaeth mewn buddeiau (churns) metel i’w casglu yn foreol o stand gerllaw mynedfa’r fferm ar eu ffordd i’r ffatri laeth agosaf. Mae’r stand lefrith, oedd gynt yn arwydd mor gyffredin yng nghefn gwlad, bellach yn nodwedd pur anghyffredin, ond yn Llanllechid ar draws y ffordd i’r llwybr sy’n arwain i gyfeiriad Sychnant a Bowls erys y stand lefrith olaf o’i bath yn Nyffryn Ogwen. Fel y byddai’r disgwyl does dim adeiladwaith arbennig yn nodweddu’r stand lefrith – bwlch yn y wal a llwyfan gwastad oedd y gofyn syml, ond angenrheidiol, ac yn yr enghraifft arbennig ym Mryn Owen dwy sliper bren sy’n creu’r llwyfan yn y wal gerrig. Mae’r stand yn mesur 160 centimetr mewn hyd wrth 50 centimetr mewn lled ac mae 80 centimetr uwchben y ffordd, sef yr uchder cymharol a fyddai’n galluogi trosglwyddo’r buddeiau o’r stand i drwmbal y lori yn ddiymdrech. Mae’n eithaf tebygol fod lleoliad y stand ar fin y ffordd fawr yn cyflawni gofynion mwy nag un o’r ffermydd gerllaw – Bryn Owen, Bryn Eithin a Corbri pe byddai gofyn.
O edrych dros y clawdd i gae Bryn Owen mae nodwedd arall a fyddai â chysylltiad anuniongyrchol â chynnyrch llaeth y fferm. Yno mae llwybr ffos ddŵr a fyddai wedi dargyfeirio dŵr o un o flaenffrydiau Bryn Hafod y Wern i gyfeiriad fferm Bryn Owen. Dŵr o’r ffos hon oedd, mewn cyfnod cynharach, yn gyfrifol am droi y fudai gorddi i gynhyrchu menyn, yn ogystal â chreu ynni ar gyfer gorchwylion eraill o bwys ar y fferm, megis malu a llifo yn ôl y gofyn. Mae’r ddau fyd bellach, y ffos a’r stand, yn perthyn i hen hanes byd amaethu yn Nyffryn Ogwen fel ag yng ngweddill Cymru.
Dyma gyfraniad gan un o gyfranwyr gwadd y wefan sef Idris Lewis, Ffordd Bangor, Bethesda.
I ddathlu pedwar can mlynedd ers i Christopher Columbus ‘ddarganfod’ America trefnwyd Ffair y Byd yn Chicago yn 1893. Prif amcan y ffair oedd arddangos sut y datblygodd yr Unol Daleithiau i fod y wlad bwysicaf a’r fwyaf yn y byd yn ei chyfnod. Yr oedd hefyd yn fuddugoliaeth arbennig i Chicago a orfu i lwyfannu’r ‘ecstrafagansa’ yn hytrach nag Efrog Newydd, Washington, St Louis neu unrhyw ddinas arall a fyddai wedi cystadlu i fod yn ffenest siop i’r byd. Yn ystod y chwe mis y bu’r ffair ar agor ymwelodd 27 miliwn o ddinasyddion y wlad â’r arddangosfeydd, sef yn agos at hanner poblogaeth y wlad. Rhoddodd y ffair symbyliad o’r newydd i’r celfyddydau ac i bensaernïaeth drefol yn America a bu’n fodd i greu hyder newydd mewn diwydiant ac yn sbardun i chwyddo golud y wlad.
Fel rhan o’r dathliadau trefnwyd y byddai eisteddfod yn cael ei chynnal dros ddau ddiwrnod sef 5 a 6 Medi 1893. Cymdeithas Cymmrodorion Chicago oedd trefnwyr yr eisteddfod, sydd yn dangos dylanwad mor gryf oedd gan gymdeithasau, ac yn arbennig gapeli Cymraeg, ar fywyd diwylliannol America ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Cafwyd gwybodaeth fod holl dreuliau ariannol yr eisteddfod wedi eu talu fwy neu lai gan y derbyniadau ar y tocynnau mynediad a bod gwobrwyon gwerth 10,200 doler i’w hennill yn y cystadlaethau.
Ar y diwrnod tyngedfennol Hwfa Môn oedd yr Archdderwydd a agorodd yr Orsedd o’r maen llog ger Adeilad y Llywodraeth, gan alw yn ‘wyneb haul llygad goleuni’ am ‘heddwch’, ac atseiniwyd yr alwad gydag arddeliad cenedlaetholgar gan y dorf. Mor gynnar ag 1890 yr oedd rhag hysbysebion wedi ymddangos yn y wasg Gymreig fod yr eisteddfod i’w chynnal yn Chicago gyda’r bwriad mai hon fyddai Eisteddfod Genedlaethol Cymru yn ôl gobeithion Cymry alltud y wlad honno. Pwysleisid y dylid gwneud paratoadau ar gyfer amgylchiad a oedd mor unigryw.
Ac fe wrandawyd ar neges y Wasg ym Methesda. Penderfynwyd y byddai Côr y Penrhyn yn mynychu’r eisteddfod ac yn cystadlu yn y brif gystadleuaeth i gorau meibion heb fod dan 50 na mwy na 60 eu nifer. Y darnau prawf oedd y ‘Cambrian Song of Freedom’ gan T. J. Davies, a ‘Pilgrims’ dan Dr Parry. Y wobr gyntaf oedd $1,000, yr ail wobr $500, gyda thlysau aur i’w cyflwyno i’r arweinwyr. Y beirniaid oedd John Thomas o Lundain , W. M. Tomlins o Chicago a Dr J. H. Gower o Denver.
O wneud y penderfyniad aethpwyd ati i gasglu arian i dalu costau’r daith. Apeliwyd i unigolion a chymdeithasau yng Nghymru a ledled Prydain a chynhaliwyd nifer o gyngherddau gyda’r nod o gyrraedd £1,000 cyn bod y côr yn ymadael ar 24 Awst 1893. Gwnaethpwyd cyfraniad gan George Sholto, Arglwydd Penrhyn ac mae’n ddiddorol sylwi mae Mr W. Grey, swyddog yn swyddfa’r stad ym Mhorth Penrhyn, fyddai’n derbyn y cyfraniadau yn hytrach nag ysgrifennydd y côr ym Modfeurig, Tregarth, fel y byddai’r disgwyl. Gellir awgrymu fod gan Sholto ddiddordeb personol yn yr ymgyrch, ei nawdd yn rhyngu bodd yn lleol oherwydd ei amhoblogrwydd yn diddymu cytundeb Pennant Lloyd yn y chwarel, a’i lygad yn ogystal ar geisio ennill parch ac efallai fasnach bellach o fod brand y Penrhyn i’w weld ar y llwyfan rhyngwladol yn Chicago. Mae’n amlwg felly fod gan Mr Grey ddylanwad mawr ar drefniadaeth y daith ac nid yw’n syndod felly ei fod i gyd-deithio gyda’r côr fel math o chaperone i ofalu am ei llwyddiant. Sylwer er hynny mai côr y Penrhyn-Dinorwig y’i gelwid yn y wasg leol ond fe’i gelwid yn gôr y Penrhyn yn Chicago. Mae’n amlwg felly fod gofyn atgyfnerthu aelodaeth y côr cyn y gallasai gyrraedd gofynion y gystadleuaeth o ran ei niferoedd.
Gadawodd y côr Lerpwl ar fwrdd y Vancouver ar ddydd Iau 24 Awst 1893 gan gyrraedd Québec yr wythnos ganlynol cyn mynd yn ei flaen i Chicago. Cafwyd cyngerdd cofiadwy yn Lerpwl cyn cychwyn a chyfrannwyd oddeutu £50 ychwanegol at y costau a oedd bellach yn £1,300. Cyn cychwyn cafwyd anerchiad o rybudd gan y Parch James Davies yn ‘hyderu y byddai eu hymddygiad ar y daith ym mhob ystyr yn anrhydedd i genedl y Cymry’ – mewn geiriau eraill roeddent i fihafio yn Chicago! Yr oedd disgwyliadau’r ardal yn fawr ac fel yr eglurodd gohebydd Y Cymro ‘fe’n synnir ac fe’n siomir yn fawr os na ddeuant â’r wobr gyda hwynt yn ôl’. Yn cyd-deithio ar fwrdd y Vancouver yr oedd côr Meibion y Rhondda.
Canodd saith côr yn y gystadleuaeth, pump ohonynt o wahanol rannau o’r Unol Daleithiau – Pitttsburg, Wilkesbar, Salt Lake City, Edwardsdale ac Iowa a chôr Meibion y Rhondda a chôr y Penrhyn o Gymru. A chôr Meibion y Rhondda a orfu gyda’r Penrhyn yn ail mewn cystadleuaeth a ystyriwyd ymysg yr orau yn yr holl eisteddfod. O ddarllen rhwng y llinellau nid oedd yr eisteddfod yn llwyddiant ysgubol, yr oedd cynulleidfaoedd y dydd yn denau ond roedd rhai cyngherddau’r nos yn llawer mwy niferus. Yr oedd y cystadlaethau llenyddol yn brin iawn eu henillwyr ac ataliwyd gwobrwyo mewn llawer o’r cystadlaethau, ac nid oedd y gornestau canu yn wefreiddiol a mynegwyd siomiant nad oedd safon wych ym mhrif gystadleuaeth y corau cymysg. Nodwyd fod y safon uchaf gan gorau o Gymru gan gynnwys côr merched o Gaerdydd. Ataliwyd hyd at gyfanswm o $800 mewn gwobrwyon yn yr eisteddfod. Un a lwyddodd, serch hynny, oedd Dewi Glan Ffrydlas o Fethesda, a fu’n fuddugol yng nghystadleuaeth cyfres o englynion ar y testun ‘Cydwybod’, a llwyddo’r ail dro am gyflawni Hir a Thoddaid ar destun eithriadol ysbrydoledig sef beddargraff i’r Parch Lewis Meredith.
Ni fu’r daith gartref mor gyfforddus â’r daith i’r Unol Daleithiau. Cwynodd nifer fach o aelodau’r côr fod teithio o Montréal yn steerage y llong Oregon yn dra anghyfforddus a hynny tra oedd yr arweinydd Mr Broome a chyfaill iddo (Mr Grey tybed?) yn cael aros yn y saloon. I ychwanegu halen ar y briw ysgrifennodd arweinydd côr y Rhondda fod aelodau ei gôr ef yn berffaith fodlon â’r cyfleusterau ac y byddai yn berffaith sicr o deithio gyda’r un cwmni eto pe byddai’r cyfle yn codi. Glaniodd y dyrfa yn lluddedig yn Lerpwl wedi mordaith ystormus a dychwelyd i Fethesda i groeso tywysogaidd gan y lliaws a oedd wedi tyrru i’r stesion i’w derbyn ddechrau Hydref. Yr oedd un colyn i ddilyn y daith – ar ddechrau mis Tachwedd cyhoeddwyd fod Mr Broome, yr arweinydd, wedi ymddiswyddo gan iddo dderbyn penodiad cyffelyb yn Montréal. Ond i gantorion Bethesda, heb anghofio’r ychwanegiad o Ddinorwig, yr oedd y daith i ffair y byd i’w chofio gyda chwilfrydedd a llwyddiant.
Ffynonellau
Mae’r nodyn hwn yn seiliedig ar yr adroddiadau canlynol yn y wasg yn 1893 – Y Cymro, Awst a Hydref; Y Werin, Tachwedd; Y Drych, Awst; Y Tyst, Medi; Tarian y Gweithiwr, Gorffennaf, 1890.
