Y Felin Gerrig

Y Felin Gerrig yn y Felin Fawr yng Nghoed y Parc. Mae’r adeilad gwreiddiol ar y safle wedi ei adeiladu mewn carreg gydag ychwanegiad diweddarach mewn llechi ar ei flaen

Meddai Fenton am ei ymweliad â’r Penrhyn ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg ‘everything here savours of slate, door and window casings, cisterns …(and) mangers’. Yn ddiarwybod iddo, cyfeirio yr oedd at gynhyrchion un o adrannau mwyaf arbenigol Chwarel y Penrhyn, sef y Felin Gerrig. Roedd y Felin Gerrig bryd hynny yn y broses o ddefnyddio dulliau newydd o lifio a thrin clytiau llechi mawr er mwyn eu haddasu yn llu o isgynhyrchion a dueddai i fod yn eithriadol drwm. Yn y chwarel cyfeirid at y clytiau mawr fel cerrig melin. Rhan o’r Felin Fawr yng Nghoed y Parc oedd y Felin Gerrig, ac yno yr oedd byrddau llifio a pheiriannau i blaenio’r clytiau. Yn y felin gerrig, a sefydlwyd gyntaf yn 1813, yr oedd un ar bymtheg o fframiau llifio wedi eu cysylltu ag un olwyn ddŵr a fyddai’n cynhyrchu’r ynni i’w gweithio. Cysylltid y fframiau cyntefig drwy nifer o echelydd â chyllyll a fyddai’n symud yn ôl ac ymlaen dan reolaeth yr olwyn ddŵr i lifio drwy’r darnau llechi i’r maint dewisedig. Defnyddid tywod wedi ei gymysgu â dŵr fel grud i hwyluso’r broses o lifio. Yn 1846 adeiladwyd melin gerrig newydd gyda llifiau crwn yn disodli’r hen gyllyll ynghyd â pheiriannau ar gyfer plaenio a chaboli’r clytiau. Yr olwyn ddŵr wreiddiol oedd yn cynhyrchu ynni ar gyfer yr holl beiriannau newydd, a gwasanaethodd hon yn ddifwlch hyd at ddyddiad cau’r gwaith yn 1965.

Yr oedd cynnyrch y felin yn amrywiol. Categori eithriadol bwysig, a’r mwyaf niferus bur debyg, oedd clytiau ar gyfer eu gwneud yn gerrig beddau, cynnyrch sydd wrth eu cannoedd i’w gweld yn holl fynwentydd yr ardal ac yn rhan o dirwedd hanesyddol a chymdeithasol Dyffryn Ogwen. Y syndod yw na dderbyniodd y cynnyrch hwn sylw arbenigwyr, yn dechnegol nac yn hanesyddol, ac eithrio wrth gwrs archwiliadau arloesol gwirfoddolwyr Cymdeithas Hanes Teuluoedd Gwynedd yn cofnodi pob carreg yn y mynwentydd. Yn y nodyn hwn, ac mewn anwybodaeth, ni ellir ond rhestru’r math o gwestiynau a fyddai ynghlwm ag astudiaeth o’r pwnc. Pwy oedd y seiri meini cynnar a oedd wrth y gwaith? A ellir adnabod eu cynnyrch drwy ffurf y cerrig neu geinder yr arysgrifau a dorrwyd arnynt â llaw? A ellir pennu dyddiad pryd y mae technegau torri, trin a chaboli’r cerrig yn newid, o gofio fod melin gerrig newydd wedi ei sefydlu yn y Felin Fawr yn 1846? Beth yw’r gwahaniaethau rhwng cerrig cynnar y beddau bwrdd a cherrig talsyth o gyfnod diweddarach, a beth a ddysgir o hyn oll am ddatblygiad chwareli cynnar yr ardal? Pryd y daeth cwmnïau masnachol oddi allan i’r dyffryn i reoli’r farchnad gan hepgor cyfraniad y seiri meini lleol? A dyma gwestiynau o werth cymdeithasol pwysig: pwy oedd y bobl, a beth fyddai eu galwedigaethau, a fynnai gael eu cofio â chofadeiliau o gerrig amrywiol yn hytrach nag o lechfaen? Mae un hanner y dasg eisoes wedi ei chwblhau gan wirfoddolwyr y Gymdeithas, gan fod pob carreg fedd wedi ei chofrestru a’i lleoliad yn wybyddus, a dyddiad pob coffâd wedi ei gofnodi fel nad oes rhaid poeni am osod fframwaith cronolegol i brosiect ymchwil o’r fath. Dyma osod her i’r sawl a ddarlleno felly i afael mewn prosiect o’r fath!

Fel yr awgrymodd Fenton yr oedd llechi ar gyfer adeiladu hefyd yn eithriadol bwysig yn chwarel y Penrhyn. Gellir eu gosod mewn nifer o gategorïau. Cymerer, er enghraifft, y clytiau anferth a’r cwrbyn cul hyd ochr y ffordd a ddefnyddiwyd i balmantu rhan o Ffordd Carneddi, nodwedd a ailadroddir ar raddfa lai yn Rhes Gordon ym mhen arall y pentref. Cerrig melin bras oedd y rhain o’u cymharu â chynnyrch pensaernïol ar gyfer gofynion y farchnad adeiladu. Roedd y rhain yn drawstiau, grisiau, rhiniogau a siliau cyffredin, ac yn fwy uchelgeisiol unedau addurniadol, megis pentanau ac aelwydydd ar gyfer yr ystafelloedd mewnol a phorticos er gwarchod y drws allan. Torrwyd meintiau’r darnau i fesur union a’u cysylltu’n gywir, megis dan law saer coed, er bod rhai o’r cymalau yn mesur hyd at dair medr mewn hyd ac yn pwyso nifer o dunelli. Gellir mesur cywirdeb y gwaith ym Mhen Isa’r Nant, y llaethdy enwog a adeiladwyd yn arbennig ar gyfer gwraig Richard Pennant oddeutu 1800 gan Benjamin Wyatt prif asiant stad y Penrhyn. Dodrefnwyd y tŷ yn ofalus gyda llechi er mwyn creu’r awyrgylch oeraf a’r glanaf ar gyfer gorchwylion yr adeilad, ac fe’i disgrifiwyd gan Fenton fel ‘having its floor, its benches and its linings all of beautiful slate of the Penrhyn quarry, finely polished and nicely jointed’.

Yr un arbenigedd oedd yn gyfrifol am lunio aelwydydd a phentanau llechi yn nhai’r ardal. Rhaid cydnabod er hynny fod ffin annelwig rhwng y gwaith o gynhyrchu’r defnydd crai yn y felin gerrig, a medrusrwydd y seiri meini mewn gweithdai unigol yn cwblhau’r unedau gorffenedig ar gyfer y cwsmer. Cynlluniwyd yr aelwydydd cyntaf yn y cyfnod rhwng 1823 a 1843 pan ddatblygodd ysgol o addurnwyr medrus lleol y ddawn o gyfoethogi’r aelwydydd â cherfiadau o ddelweddau amrywiol gan gynnwys cylchoedd consentrig, ffurfiau byd natur, adeiladau a phontydd ac yn y blaen. Ceir rhai cyfuniadau darluniadol hefyd sy’n portreadu amgylchiad neu olygfa bersonol o ddewis y sawl a’i comisiynodd. Datblygodd y grefft ar fympwy a chais unigolion i addurno eu haelwydydd, ac yn aml aelodau o’r teulu ― chwarelwyr cyffredin wrth eu gwaith ac nid contractwyr proffesiynol er elw masnachol ― a fyddai’n cyflawni’r addurniadau. Byrhoedlog oedd y ffasiwn o addurno’r pentanau cyn i fasgynhyrchu ddisodli crefft yr unigolyn a datblygu unedau unffurf, diaddurn ac eithrio rhai cylchoedd consentrig, ar gyfer marchnad adeiladu strydoedd tai cyfnod diweddarach yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Serch hynny, adroddir y stori am ddicter gwraig oedrannus o Dregarth pan glywodd fod ei merch yng nghyfraith yn mynnu dewis aelwyd o lechi yn hytrach nag un o ddeunyddiau mwy modern, gan frathu’n siort mai i gymdeithas gyffredin y perthynai’r unedau llechi. Tybed ai hwn oedd y gwir reswm a arweiniodd at dranc yr aelwyd lechi fel nodwedd amlwg o gymdeithas chwarelyddol Dyffryn Ogwen, ei bod yn rhy ‘down marcet’ i blesio mewn cymdeithas falch a oedd yn dringo ar i fyny. Rhyfedd felly mai llechen oedd y dewis poblogaidd fel carreg fedd, ond nid yw tragwyddoldeb yn mesur statws cymdeithasol yr ymadawedig.

Cyfyd un cwestiwn diddorol ynghylch dyddiad sefydlu’r felin gerrig gyntaf yn y Felin Fawr. Medd Hugh Derfel mai 1813 oedd y dyddiad agoriadol, ond dengys llechi llaethdy Penisa’r Nant a datblygiadau cyfamserol eraill, megis adeiladu porticoâu llechi’r ardal, fod darpariaethau trin a chaboli llechi lawn mor sgilgar wedi eu sefydlu rai blynyddoedd ynghynt na’r dyddiad a nodwyd gan Hugh Derfel.

Diolch i’r canlynol am gyfrannu eu gwybodaeth at yr erthygl hon: Helen Hughes,  Hendyrpeg, Tregarth;   Gareth Oliver, Tŷ’n Clawdd, Tregarth: Ieuan Wyn, Carneddi; Gareth Llwyd

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Theo Roberts. 1999. Y Felin Fawr (Chwarel y Penrhyn); ei hanes a’i rhamant. Dinbych.

Cochwillan

Cochwillan

O’r tri phlasty canoloesol yn Nyffryn Ogwen – Coetmor, Penrhyn a Cochwillan – yr olaf yn unig sy’n sefyll heddiw. Y mae gan Gochwillan gysylltiadau agos iawn â John Williams (1582-1650), Archesgob Caerefrog, ac arglwydd geidwad y sêl fawr i’r brenin Siarl 1af. Ef a brynodd stad Cochwillan yn ôl wedi i’w gefnder ei gwerthu i Iarll Penfro yn 1620. Ond er iddo ei phrynu ni wnaeth ddim i’w gwella na’i gwasanaethu, ac ni fu’n byw yn y plasty ychwaith. Yn ystod cyfnod ei ‘alltudiaeth’ i Wynedd ym mhedwardegau’r ganrif ei brif gartref oedd Castell Conwy, castell a adnewyddodd â’i arian ei hun wrth geisio gwrthsefyll ymosodiadau lluoedd y Senedd yn erbyn ei noddfa frenhinol. Drwy gysylltiad teuluol llyncwyd stad Cochwillan gan y Penrhyn a throdd y sylw at harddu’r plasty yno yn hytrach na Cochwillan, gyda’r canlyniad, ac yn groes i fwyafrif tai bonedd Gwynedd, ni fu cyfnewid nac adnewyddu ar adeiladwaith gwreiddiol y plasty. Defnyddiwyd y tŷ fel annedd cyffredin hyd at oddeutu 1870 ac yna llithrodd i ddefnydd ysgubor wair tan gyfnod adfer yr adeilad yn 1969 i fod yn un o’r enghreifftiau gorau a’r mwyaf clasurol o dŷ-neuadd o’r canol oesoedd yng Nghymru.

Cynllun Cochwillan

Mae’r neuadd yn gyflawn ei hadeiladwaith ac wedi ei chodi ar gynllun hirsgwar, yn agored i’r to hyd at naw metr o uchder, ac wedi ei rhannu yn dri bae gan nenffyrch trawst gordd. Ceid mynediad i’r neuadd drwy ddau ddrws gyferbyn â’i gilydd yn y dull sy’n nodweddu neuaddau o’r math hyn. Heddiw porth y gogledd a ddefnyddir fel mynedfa, ond yn ystod cyfnod ei gogoniant yn y Canol Oesoedd roedd mynedfa’r de lawn gyn bwysiced, os nad yn bwysicach, gyda’r porthordy, sydd bellach wedi ei ddinistrio, yn ei warchod ar draws cwrt agored. Felly, byddai’r ymwelwyr yn defnyddio’r drws cefn ar gyfer mynychu’r adeilad. Pomp a rhwysg oedd un rheswm am hyn oherwydd wrth ddynesu at y neuadd gallasai’r ymwelydd ryfeddu at ysblander yr adeilad, y to o lechi unffurf, y corn ar simdde uchel, a’r ffenestri trawiadol, oll yn adlewyrchu pwysigrwydd y perchennog a’i safle aruchel yn ei gymdeithas. Rheswm ymarferol oedd yn ail, wrth gwrs, gan mai yno yn y cefn yr oedd y porthordy a’r gwastrodion i dderbyn ceffylau a’r gweision i arwain y gwahoddedigion o’r cwrt allanol i ysblander y neuadd. Y neuadd oedd, ac yw, canolbwynt yr adeilad, ond yn y ddau ben ceid ystafelloedd i letya’r teulu. Ar ochr y gorllewin roedd stafelloedd bwyta gyda solar uwchlaw, ac ar ochr y dwyrain roedd ystafelloedd ymlacio a solar, bid sicr, er mai adluniad o’r gwreiddiol a geir yma oherwydd difrodwyd y pen hwn o’r adeilad. Rhennir yr ystafelloedd byw oddi wrth y neuadd gan barwydydd derw cadarn. Mae sgrin dderw’r gorllewin yn wreiddiol, ond mae sgrin y dwyrain wedi’i hadnewyddu’n rhannol â distiau newydd. Gwarchodai’r sgrin lwyfan isel i gynnal bord loddesta’r perchennog, prif arwydd o’i groeso, ei haelioni a’i ymffrost. Ar fur y gogledd lleolwyd aelwyd eang a gynhelir gan ddistyn pren anferth, aelwyd sy’n ymestyn yn gorn oddi allan i’r mur ac sy’n rhan o’r cynllun gwreiddiol. Mewn neuaddau mwy cyntefig lleolwyd aelwyd agored ar ganol y llawr ond gyda chynlluniau diweddarach i foderneiddio a rhannu’r neuadd yn gyfres o ystafelloedd ar ddau lawr ychwanegwyd corn canolog i’r aelwyd fel yn nhŷ John Iorc yn Nhŷ’n Tŵr, enghraifft arall o dŷ canoloesol yn Nyffryn Ogwen.

Nodweddion pensaernïol Cochwillan o lyfr Hugh Derfel Hughes 1866

Adeiladwyd Cochwillan, mae’n debyg, gan Wiliam ap Gruffudd a frwydrodd ar ran Harri Tudur ym mrwydr Bosworth. Am ei gefnogaeth fe’i hurddwyd yn siryf Sir Gaernarfon am ei oes. Perthynai’r gŵr hwn i nifer o deuluoedd bonedd Llŷn, Môn a Meirion, ac roedd ganddo gysylltiadau agos â phrif uchelwyr Gwynedd. Yr oedd yn dad i ddeuddeg o blant â phedair gwraig wahanol a meddai ar y tŷ newydd ysblennydd a ddisgrifiwyd uchod. Mae’n debyg yr adeiladwyd y tŷ oddeutu 1450, ac iddo gymryd lle tŷ cynharach ar y safle mewn cyfnod pan oedd ailadeiladu neu adeiladu o’r newydd yn boblogaidd a hynny yn rhannol oherwydd difrod i eiddo yn dilyn gwrthryfel Glyndŵr. Yr oedd Cochwillan yn enwog am ei lletygarwch i feirdd y cyfnod ac yn rhan o gylchdaith y glêr a gynhwysai ymweliadau â’r Penrhyn a Choetmor yn Nyffryn Ogwen. Swyddogaeth y bardd oedd hysbysebu cyfoeth a haelioni’r noddwr a thrwy hynny sefydlu ei statws fel uchelwr o fri yn ei gymdeithas. Roedd gan yr uchelwr hefyd ei ddyletswyddau. Disgwylid iddo feistroli hyd at bedair ar hugain o gampau yn cynnwys campau corfforol megis saethyddiaeth a hela â milgi; bod yn feistr mewn gemau megis gwyddbwyll; meddu ar allu i diwnio’r delyn ac i arfer ei ddoniau diwylliannol drwy farddoni a bod yn hyddysg yn niwylliant ei wlad. Canolbwynt y bywyd cymdeithasol oedd y wledd, sef y symbol mwyaf gweladwy a hysbysebai gyfoeth a statws y noddwr. Dyma hen, hen draddodiad y gellir ei olrhain yn ôl i gyfnodau cynnar yng nghynhanes Prydain ac Ewrop. Cynhelid y gwleddoedd pwysicaf deirgwaith y flwyddyn yn dilyn cyfraith Hywel Dda sef ar y Nadolig, y Pasg a’r Sulgwyn – gyda gwyliau llai i ddilyn ar ddyddiau seintiau yn yr abatai.

Nodweddion pensaernïol Cochwillan o lyfr Hugh Derfel Hughes 1866

Ymwelai rhai o brif feirdd y cyfnod â phlastai Gwynedd, beirdd megis  Lewis Môn, William Llŷn, Sion Brwynog, Dafydd Llwyd o Fathafarn a’r disgleiriaf ohonynt oll, Guto’r Glyn (1410-1490). Bardd yn enedigol o Lyn Ceiriog oedd Guto ac fe ganodd ym mhrif dai bonedd Cymru yn ystod ei yrfa. Treuliodd gyfnod yn Normandi yn 1436/7 ac fe frwydrodd yn rhan o fyddin Rhisiart Iarll Penfro yn Ffrainc yn 1441. Yr oedd yn ymwelydd cyson â Dyffryn Ogwen. Canodd gywydd i Robert ap Ieuan Fychan o Goetmor yn 1475 yn gofyn am ddau filgi ar ran Sieffre Cyffin ap Morris o Groesoswallt, ac yn 1470 danfonodd gywydd at Rhisiart Gyffin, deon Bangor, yn gofyn am deils (llechi) ar ran Gruffydd ap Einion o Henllan. I noddwr mor hael â Wiliam ap Gruffudd canodd gywydd moliant yn mawrygu’r croeso a gafodd yng Nghochwillan gan fynegi ei fwriad i dreulio gweddill ei oes ar yr aelwyd yno, bwriad nas gwireddwyd gan iddo farw yn abaty Glyn y Groes. Molodd wychder cartref newydd Wiliam a chyfeirio’n benodol at benwynni trawiadol ei noddwr. Dyma ran o’i gywydd moliant gyda diweddariad o’r testun.

Mae da Wiliam i’m dwylaw,
Mae’n feistr ym yn f’oes draw.

Gwely ares goleurym
A siambr deg sy’n barod ym.
Mae yno i ddyn mwyn a ddêl
Fwrdd a chwpwrdd a chapel
A gwych allor Gwchwillan
Ac aelwyd teg i gael tân;
Y mae deuwres i’m diro:
Ei goed o’r glyn gyda’r glo.
Gwledd fraisg ac ymgeledd fry,
Gwin aml a’i gywain ymy.

Wiliam â’i wallt, waywlym ŵr,
Arial mawl, yw’r ail milwr.
Tew ei blaid, llonaid pob llys,
Trwy Wynedd a’r tair ynys:

Mae cyfoeth Wiliam yn fy nwylo,
mae’n feistr i mi acw yn fy oes.
Mae i ddyn mwyn a ddaw yno
fwrdd a chwpwrdd a chapel
ac allor wych Cochwillan
ac aelwyd deg i gael tân;
mae dau fath o wres ar gyfer ymdwymo:
ei goed o’r glyn ynghyd â’r glo.
Gwledd helaeth a chynhaliaeth fry,
a llawer o win i mi a’i gludo oll ar fy nghyfer.

Wiliam â’i wallt yw’r ail filwr,
gŵr llym ei waywffon, anian moliant.
Helaeth yw ei deulu drwy Wynedd
a’r tair teyrnas, llond pob llys:

Yr oedd penwynni Wiliam yn destun edmygedd i’r beirdd ac fel hyn y disgrifiodd Dafydd Llwyd o Fathafarn ei wallt.-

Pe cneifid, ond odid oedd

Cnu pen nis cawn er punnoedd

Rhai a debygai, o barch,

Blew William yn blu alarch.

Gadewch i ni droi’r cloc ymlaen dri chan mlynedd a cherdded o Gochwillan i gyfarfod â churad athrylithgar, byr dymor, Eglwys Llanllechid, Ieuan Brydydd Hir, a’i longyfarch fel darganfyddwr, copïwr, cyfieithydd, dehonglwr a’r cyntaf i werthfawrogi barddoniaeth Beirdd yr Uchelwyr cawn ninnau ei werthfawrogi uchod. Pwy fyddai wedi meddwl bod y beirdd hyn wedi cerdded y Lôn Goed ar eu ffordd i glera rhwng Coetmor a Chochwillan. Mae hanes yn fyw yn ein hardal ni!

Ffynonellau

RCAMW. 1956 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 1 East. HMSO, London

Frances Lynch. 1995. A Guide to Ancient and Historic Wales: Gwynedd. CADW. Llundain.

Eurig Salisbury, Barry J. Lewis. 2014. Guto’r Glyn: a life. Gwefan httpc://www.gutorglyn.net

1953. E. Lloyd, R.T. Jenkins, W.Ll. Davies (gol) 1953. Bywgraffiadur Cymreig hyd 1940. Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion. Llundain.

Nadolig Llawen a Blwyddyn Newydd Dda!

Nadolig Llawen a Blwyddyn Newydd Dda i holl ddarllenwyr Gwefan Hanes Dyffryn Ogwen. Gobeithio eich bod wedi cael mwyniant yn darllen am hanes diddorol ein dyffryn. Mae rhagor o nodiadau wedi eu paratoi ar gyfer y flwyddyn nesaf ac mae nifer o  gyfranwyr gwadd hefyd wedi danfon cyfraniadau, felly bydd digon i’w ddarllen!

Gyda phob dymuniad da,

John a Lowri.

Stad y Coetmor a Stad y Cefnfaes

Mae hanes datblygiad pentref Bethesda wedi ei reoli gan amodau cymhleth a berthyn i dair stad – Penrhyn, Coetmor a Chefnfaes. Un o’r dogfennau sylfaenol i ddeall y cymhlethdodau yw’r arolwg a gynhaliwyd gan Richard Pennant yn 1768 i bennu cynnwys ei etifeddiaeth yn stad y Penrhyn. Pwysigrwydd y ddogfen yw ei bod yn nodi terfyn, fwy neu lai, ar hen fyd y canol oesoedd ac yn sefydlu canllawiau ar gyfer datblygiadau’r cyfnod a ddilynodd yn Nyffryn Ogwen. Dengys y mapiau manwl sy’n atodi’r Arolwg fod stad y Penrhyn yn berchen ar blwyf Llandygái yn ei gyfanrwydd o’r Fenai i Gapel Curig, er bod rhannau helaeth yn aros yn dir agored heb ei ddatblygu, megis rhostir Moelyci rhwng Chwarel Goch a’r Fronllwyd a ddisgrifir fel ‘Turbary and Common’. Yr oedd y darlun yn bur wahanol ym mhlwyf Llanllechid. Yno yr oedd rhannau helaeth o’r plwyf mewn perchnogaeth annibynnol, naill ai yn glytiau bychan gwasgaredig, neu wedi eu canoli mewn stadau mwy eu maint. Mewn cymhariaeth â Llandygái yr oedd perchnogaeth stad y Penrhyn ar diriogaeth plwyf Llanllechid, er yn enfawr, yn fylchog, ac o ganlyniad mae manylder map yr Arolwg yn y bylchau annibynnol yn arwynebol ac, ysywaeth, yn annigonol.

Amlinell o ffiniau Stad Cefnfaes – y llinell di-fwlch yn gywir; y llinell fylchog yn fraslun

Y ddwy stad annibynnol bwysicaf yn y plwyf oedd Coetmor a’r Cefnfaes, y ddwy ohonynt yn ymestyn dros ran helaethaf canol y dyffryn. Stad Coetmor oedd y fwyaf gan ymestyn o Bont y Pandy yn y gogledd hyd at Stad Cefnfaes yn y de gyda’r Lôn Goed yn ffurfio ei ffin ddwyreiniol ac Afon Ogwen ei ffin orllewinol. Roedd tir y stad yn cynnwys plethiad o gaeau agored, bryniau isel creigiog a nifer o goedlannau, a’r prif ffermydd oedd Coed Isaf, Coed Uchaf, Tai’n y Coed, a Coetmor, y sefydliad mwyaf a’r pwysicaf ohonynt oll. Plasty yn dyddio o’r Canol Oesoedd oedd Coetmor ac un o’i ragoriaethau oedd y goedwig dderw drwchus a’i hamgylchynai gan ymestyn hyd at lan afon Ogwen yn y gorllewin. Y goedwig hon, wrth gwrs, a roddodd yr enw – coed mawr – i’r plasty hynafol y cyfeiriwyd ati’n glodfawr gan Thomas Pennant (1726-1798) ar ei daith drwy Ogledd Cymru rhwng 1773 a 1776. Ar ffin y de, yn ymylu â stad Cefnfaes, datblygwyd chwarel lechi fechan Llety’r Adar, a adweini’r hefyd fel chwarel Coetmor. Erbyn 1850 yr oedd plasty Coetmor yn adfail a’i awdurdod canolog wedi pylu’n llwyr a’r stad mewn cyflwr truenus. Oddeutu 1855 prynwyd y stad gan y Penrhyn ac o hynny ymlaen peidiodd Coetmor â bod yn endid annibynnol.

Hanes gwahanol oedd i stad y Cefnfaes. Lleolwyd hon ar rimyn hirgul o dir serth sy’n estyn o lan Afon Ogwen i’w therfyn yn ucheldir Gwauncwysmai yn y dwyrain. Ei maint gwreiddiol oedd 128 acer ac ar y clwt cyfyng hwn o dir rhwng Allt Caffi, Ffordd Carneddi ac Allt Penybryn, y sefydlwyd cnewyllyn pentref Bethesda fwy neu lai o 1820 ymlaen. Drwy gyd-ddigwyddiad manteisiol yr oedd yr haenau llechfaen Cambriaidd, tarddle holl gyfoeth y Penrhyn yn chwarel Cae Braich y Cafn, hefyd yn brigo ar y llain gyfyng hon o dir, ac mewn cystadleuaeth â thwf y pentref datblygodd chwarel lechi Pantdreiniog ar yr un safle yn ystod yr un cyfnod. Tra gellir olrhain sefydlu stadau Penrhyn a Coetmor yn ôl i’r canol oesoedd, gyda thras fonheddig i’r ddau sefydliad, nid oedd yr un peth yn wir yn achos stad Cefnfaes.

Nodwyd yn gynharach nad yw Arolwg 1768 yn taflu nemor ddim goleuni ar berchnogaeth na nodweddion perthynol y stad ac eithrio cofnodi fod y safle yn rhan o ‘Coetmor Land’. Ac nid yw’r dynodiad hwn yn llythrennol gywir chwaith. Oddeutu 1641 sefydlwyd elusen gan William Griffith o Fodfaio ym mhlwyf Llanllechid i’w defnyddio i ddarparu gwerth deuddeg ceiniog o ‘fara gwenith iachus’ i’w rannu ar foreau Sul drwy’r flwyddyn rhwng deuddeg neu lai o dlodion y plwyf ar ôl y gwasanaeth yn yr eglwys. Ffynhonnell yr arian oedd y rhent blynyddol o 56 swllt a delid ar ddau glwt o dir – ‘parciau uchaf’ a ‘parciau isaf’ – a oedd yn rhan o dyddyn Cilyfoden (Cilhafoden > Cilfodan). Deiliad y tyddyn cyn 1866, yn ôl tystiolaeth Hugh Derfel, oedd Owen Ellis, ffermwr dylanwadol a deiliad Cefnfaes, fferm sylweddol ei maint yn dilyn ad-drefnu tir ym mhumdegau’r ganrif ar wastatir plwyf Llanllechid. Erbyn 1857 Humphrey Ellis oedd deiliad fferm Cefnfaes Newydd, yn ôl cofnodion Cymdeithas Warchod Comin Plwyf Llanllechid, a’r gŵr hwn a fu’n ddigon hirben i brynu 78 acer o dir tyddyn Cilyfoden am swm a oedd yn llai nag £800 o arian. Y llain tir oedd ‘parciau isaf’ a gyfenwyd yn Cefnfaes gan ei berchennog newydd ac felly y daeth stad i fodolaeth a berthynai i hen deulu o Fedyddwyr a goleddai ddaliadau radicalaidd ac ymneilltuol tra gwahanol i draddodiadau perchnogion stad gyfagos y Penrhyn. Nid nad oedd cyfalafiaeth, serch hynny, yn rhan estron o ddaliadau mwy rhyddfrydig y teulu. Gellir mesur llwyddiant stad Cefnfaes mewn ystadegau a gyflwynwyd i Bwyllgor Dethol ar Ddaliadau Trefol a gyfarfu yn Llundain yn 1888. Cyflwynydd y dystiolaeth oedd W. J. Parry, sef asiant y stad ers ei benodi i’r swydd yn 1878. Yn ei ddatganiad cyfeiriodd at y ffaith nad oedd mwy nag 20 tŷ ar y safle ar ddechrau’r ddeunawfed ganrif a bod cyfanswm eu rhenti blynyddol yn llai na £80. Erbyn cyfnod yr adroddiad yr oedd cyfanswm yr adeiladau yn cynnwys oddeutu 600 tŷ, pum capel a dwy ysgol genedlaethol, oll yn cyfrannu rhent blynyddol o £1700. Gwerth yr eiddo ar ddechrau’r ganrif oedd £1500, ond bedair ugain o flynyddoedd yn ddiweddarach chwyddodd gwerth yr eiddo i £60,000. O ganlyniad bu farw Humphrey Ellis yn ŵr goludog a’i werth ariannol yn filiynau o bunnoedd yn nhermau arian gloywon heddiw. Mae’n anodd esbonio sut y bu i ‘olwyn chwil y ffair’ droi deuddeg ceiniog o ‘fara gwenith iachus’ yn ffortiwn enfawr.

Cynllun Johnson o bentref Bethesda yn 1855 yn datblygu o fewn ffiniau stad Cefnfaes; drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol PFA/6/173> Mapiau 1855

Fel y nodwyd eisoes pan brynwyd stad Coetmor gan y Penrhyn yn 1855 amgylchynwyd y Cefnfaes gan sefydliad llawer mwy pwerus ac eang ei adnoddau, er nid o reidrwydd yn fwy bygythiol ei ofynion, a thrwy weddill y ganrif tyfodd pentref Bethesda yng nghysgod cystadleuol ei gymydog uchelgeisiol. Serch hynny yr oedd y Penrhyn wedi colli mantais enfawr pan etifeddodd George Hay Dawkins Pennant olyniaeth y stad o 1808 ymlaen. Prif ddiddordebau y pendefig hwn oedd gwleidyddiaeth, lledaenu ei ddylanwad yn ninas Bangor a Gwynedd yn gyffredinol ac adeiladu ei gastell gorwych yn Llandygái a’i amgylchynu â wal uchel. Nid oedd ganddo’r diddordeb lleiaf mewn gwella lles dinasyddion Dyffryn Ogwen drwy adeiladu tai ar eu cyfer . O ganlyniad  manteisiwyd ar y sefyllfa gan stad Cefnfaes ac adeiladwyd cnewyllyn y pentref ar eu tir o 1820 ymlaen. Mae’n werth ystyried pe byddai George Hay Dawkins Pennant wedi bod yn fwy ymwybodol o ofynion cartrefu ei weithlu yn chwarel y Penrhyn a fyddai canolfan y pentref wedi ei leoli ar stad Cefnfaes?

Gwybodaeth ychwanegol – Dafydd Fôn Williams. ‘Dau Deulu Lwcus’. Darlith i Gymdeithas Hanes Rachub, Tachwedd, 2015.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda.

Roose Williams. 1978. Quarryman’s Champion: the life and activities of William John Parry of Coetmor. Dinbych.

Tanciau dŵr chwarel y Penrhyn

Dyma nodyn ar y cyd ag Idris Lewis, Ffordd Bangor, Bethesda, a’i eiddo ef yw’r holl ddelweddau a atgynhyrchir isod.

---

Llun o inclein pwysau dwr Allt Goch oddeutu 1914

Mae cyfnod cynnar y diwydiant llechi yng Ngwynedd ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg yn amser pan ddefnyddiwyd technegau peirianyddol eithriadol flaengar i weithio’r chwareli. Chwaraeodd Chwarel y Penrhyn ran allweddol mewn datblygu dyfeisiadau i symud, codi a halio llwythau trwm yn hwylus o fewn y gwaith, agwedd a oedd yn gwbl angenrheidiol i lwyddiant unrhyw chwarel gymhleth ei maint. Yn y cynlluniau cynnar o’r chwarel yn 1793 llwybrau sy’n ymddangos yn cysylltu’r gwahanol dyllau ond erbyn 1800 mae’n debyg fod o leiaf rhai gelltydd yn disgyn i’r tyllau ac yn gweithio ar egwyddor gwrth bwysedd gyda dwy olwyn ddŵr yn eu gyrru. Yn y gelltydd hyn yr oedd y llwyth trwm ar y llwybr ar i lawr yn tynnu’r llwyth ysgafn sef y wagenni gweigion ar y llwybr ar i fyny. Mae’n debyg fod y dyfeisgarwch hwn yn gwbl allweddol i gynlluniau Greenfield, rheolwr celfydd chwarel y Penrhyn, oherwydd dengys cynllun cynnar o’r chwarel yn 1822 fod trefniant y ponciau hyd wyneb y Fronllwyd wedi eu cysylltu â dwy allt anferth ar naill ochr y gwaith. Mewn cynllun o gyfnod diweddarach yn Chwarel Bryn Hafod y Wern defnyddiwyd inclein pwysau dŵr i godi rwbel i ben y tomennydd, ac yn y ddyfais hon pwysau tanc dŵr llawn ar y ffordd i lawr sy’n codi’r pwysau trwm ar y ffordd i fyny.

Tanc dŵr Princess May wedi ei ddatgomisiynu a’r rheliau i’r ddau gaets wedi eu codi

Ar waelod yr inclein llifai dŵr y tanc allan tra yn y pen uchaf yr oedd y tanc gwag yn cael ei ail lenwi ar gyfer gweithio’r daith nesaf ar i lawr. Yn chwarel y Penrhyn un o’r gelltydd yn unig a ddefnyddiai bwysau dŵr i’w gweithio, sef Gallt Goch, a gysylltai o uchder Twll Dwndwr i gyrraedd at lawr Red Lion islaw.

 

Yr egwyddor o bwysau dŵr a ddefnyddiwyd yn y tanciau dŵr enwog sydd yn Chwarel y Penrhyn a gynlluniwyd i gyrraedd at wahanol leoliadau yn y twll. Cynlluniwyd yr wyth tanc a oedd yn y chwarel gan gwmni peirianyddol enwog de Winton o Gaernarfon  ac yr oeddynt yn weithredol o tua 1850 hyd at eu diddymiad yn 1965.  Enwyd yr wyth tanc yn ôl y bonc yr oeddynt yn eu gwasanaethu, saith ohonynt sef  Lady, Lord, Fitzroy, Sinc Bach, George, Douglas a Sebastopol yn cyrraedd hyd at brif lawr gweithredol y chwarel ym mhonc Red Lion, a’r tanc olaf Princess May yn cyrraedd hyd at un bonc islaw Red Lion.  Adeiladwyd cronfa arbennig yn Llyn Owen y Ddôl ar un o flaen ffrydiau Afon Marchlyn yng Ngwaun Gynfi  i gronni  cyfaint digonol o ddŵr ac agorwyd ffos bwrpasol i’w bibellau fwydo’r  tanciau yn y chwarel. Rhedai’r dŵr i lenwi’r brif gist ddŵr a oedd wedi ei lleoli uwchlaw’r tanc ac oddi yno byddid yn ei drosglwyddo i lenwi’r gist uwchlaw’r caets yn ôl gofyn y pwysau a oedd angen ei godi. Cistiau metel oedd ym mhob tanc ac eithrio tanc dŵr Douglas a wnaethpwyd yn gelfydd o glytiau llechi mawr wedi eu hatgyfnerthu â bariau haearn, ac efallai mai’r tanc hwn oedd y cyntaf o’i fath i’w adeiladu yn y chwarel. Perthynai dau gaets heb dalcenni yn y ddau ben i bob tanc, y ddau yn codi a gostwng drwy siafftiau  cyfochrog  wrth i bwysau dŵr uwchben y caets ar i lawr godi’r llwyth yn y caets llawn ar i fyny.

Tanciau dŵr Lord a Lady

Cysylltid y ddau gaets â gwifren ddur a redai dan reolaeth olwyn ar ben y siafft a chyda pwysau dŵr yn y tanc llawn ar i lawr yr oedd modd codi o ddyfnder hyd at bum tunnell o bwysau ar  i fyny.  Ar waelod y siafft rhyddhawyd y dŵr o’r tanc i ymuno â’r prif draen a oedd yn cadw’r twll yn sych.   Yr oedd yn brofiad rhyfeddol teithio yn y caets, er mai ychydig eiliadau a gymerai i ostwng neu godi o ddyfnderoedd y twll. Sŵn dwr byddarol y tanc yn llenwi uwchben y caets oedd y profiad cyntaf, cyn gostwng mewn tywyllwch dudew gyda’r caets yn cloncian yn uchel wrth daro ymylon y siafft. Yna sŵn byddarol y dŵr unwaith eto wrth iddo arllwys allan ar waelod y siafft. Ni chaniateid i bersonau deithio mewn caets gyda wagenni’n bresennol wedi i ddamwain angheuol ddigwydd yn 1900 pan laddwyd bachgen 16 oed wedi i wagen ddatgysylltu yn y caets a chreu’r ddamwain yn nhanc Lady. Yr oedd yn rhyfeddol pa mor effeithiol fu gwasanaeth y tanciau dŵr er, wrth gwrs, gallasai problemau ddigwydd os oedd pwysau’r dŵr yn annigonol i yrru’r llwyth ac i’r caetsys aros ar hanner ffordd. Cofnodwyd un ddamwain angheuol, serch hynny, yn 1923 pan dorrodd y wifren ddur yn nhanc Princess May a dymchwel y ddau gaets a’u cynnwys i waelod y siafftiau gan greu llanastr erchyll a lladd y gŵr a oedd yno i wasanaethu’r tanc.

Gwaelod Tanc dŵr Lady neu Lord yn barod i’w godi gyda’r caets ar y chwith wedi ei lenwi a’r caets dde yn wag

Dyfais yn wreiddiol o’r meysydd glo oedd y tanc dŵr a’i fantais fawr  oedd cyrraedd at ddyfnder isel mewn gofod fertigol cul yn hytrach nag mewn gallt ar lethr hir. Daeth cyfnod gweithio’r tanciau i ben yn 1965 pan aildrefnwyd y chwarel gan gwmni McAlpine, a bellach dim ond  dau sy’n aros – tanc  Princess May  a thanc Sebastopol – fel enghreifftiau  o beirianwaith unigryw a wasanaethodd Chwarel y Penrhyn yn ddi-feth am ganrif o amser, ond ysywaeth mae’r ddau erbyn heddiw yn segur.

 

Rheolau gweithio y tanc dŵr yn 1945

 

Ffynonellau

David Gwyn.  2006. Gwynedd Inventing a Revolution.  Chichester.

T Theo Roberts. 1999. Y Felin Fawr (Chwarel y Penrhyn) – ei hanes a’i rhamant. Dinbych.

Fferm Kemnay, yn Brandon, Manitoba

Mae’n amhosibl ysgrifennu hanes Dyffryn Ogwen yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg heb i enw W. J. Parry ymwthio i’r wyneb mewn rhyw gyswllt neu’i gilydd. Ef yn anad neb oedd cymeriad mwyaf cyhoeddus ac anrhydeddus yr ardal ac fe ymledodd ei enwogrwydd i weddill Cymru a thu hwnt. Cyfrifid ef ymhlith yr amlycaf o wŷr busnes llwyddiannus gogledd Cymru, yn cyfuno gyrfa broffesiynol fel cyfrifydd ariannol â rhedeg busnes llewyrchus fel masnachwr cyffredinol yn gwerthu amrediad eang o nwyddau adeiladu ac yn arbenigo mewn marchnata ffrwydron a phylor du ar gyfer diwydiannau’r fro. Ymhlith y mentrau niferus y bu’n gysylltiedig â hwy roedd nifer o fentrau masnachol yn amrywio o sefydlu gweisg i gyhoeddi papurau newydd i sefydlu cwmnïau i redeg chwareli llechi (gweler er enghraifft erthyglau am Chwarel Banrdreiniog, Bethesda ac Aur y Wladfa). Yr oedd W. J. Parry hefyd yn berchen ar fferm, neu i fod yn fanwl gywir yn gydberchennog. Ac nid fferm fechan oedd hon fel y rhelyw yn Nyffryn Ogwen, ond yn hytrach fferm enfawr yn Nhalaith Manitoba yng Nghanada.

Ymwelodd Parry â Gogledd America ar dri achlysur, am y tro cyntaf yn 1871, am yr eildro yn 1879 ac am y tro olaf yn 1888. Taith breifat heb ymrwymiad i unrhyw gorff swyddogol oedd y gyntaf, pan ymwelodd â rhai o brif drefi diwydiannol y dwyrain ac ardaloedd chwarelyddol gogledd talaith Efrog Newydd a Vermont, dwy ardal a oedd yn derbyn mewnlifiad sylweddol o weithwyr o Wynedd yn ystod y cyfnod hwn. Dysgodd ar y daith hon beth oedd y manteision i Gymry ymfudo i’r America, a pha ragolygon economaidd fyddai’n aros darpar ymfudwyr. Taith wedi ei threfnu gan Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru oedd yr ail daith, gyda Parry, yn rhinwedd ei swydd fel Llywydd yr Undeb, yn adrodd yn ôl yn swyddogol i’r Cyngor i amlinellu: yn gyntaf, gyflwr diwydiant llechi’r Unol Daleithiau a’r cyfleoedd oedd yno, ac yn ail briodoldeb a manteision ymfudo i Ganada. Yn sgil ei ymweliad â Chanada fe’i penodwyd yn ymgynghorydd anrhydeddus i Lywodraeth Talaith Manitoba gyda’r cyfrifoldeb o hyrwyddo ymfudwyr i ymsefydlu yn y rhanbarth hwn o’r wlad.

Yr oedd ymfudo i’r Byd Newydd yn digwydd yn gyson yn ardaloedd y chwareli yn ystod chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac yn dilyn argymhellion Parry yr oedd hyrwyddo ymfudo ar un cyfnod yn rhan o bolisi swyddogol Undeb y Chwarelwyr er mwyn sicrhau gwell amodau byw i’w haelodau. Dan gynllun yr Undeb amcangyfrifir i oddeutu 250 o chwarelwyr ymfudo i America rhwng 1879 ac 1881, ac yn ystod cyfnod anghydfod diwydiannol chwerw chwarter olaf y ganrif chwyddodd nifer yr ymfudwyr yn sylweddol. Yr oedd Parry mewn safle allweddol i ymelwa o’r sefyllfa hon ac yn ystod nawdegau’r ganrif yr oedd yn asiant i oddeutu 30 o brif  gwmnïau llongau teithio Prydain ac America, cwmnïau megis Cunard Steamship, American Lines, Anchor Lines a Beaver Lines i enwi ond ychydig. Yn ystod streic 1896/97 yn chwarel y Penrhyn gweithredai’n ddyfal yn y dirgel i sicrhau’r telerau mwyaf ffafriol iddo ef yn bersonol pe llwyddai i gymell chwarelwyr i ymfudo i Ganada. Gwnâi hynny drwy gysylltu ag asiant ymfudo swyddogol Llywodraeth Canada yng Nghymru yn ogystal ag ysgrifennu at nifer o gyfreithwyr ac asiantwyr tir unigol yng Nghanada. Greddf Parry, fel gŵr busnes llygadog a thra diegwyddor, oedd manteisio ar unrhyw gyfle i wneud arian ni waeth a oedd hynny ar gorn pobl gyffredin.

Rosser Avenue, Brandon, Manitoba

Teithiodd Parry i Ogledd America am y trydydd tro yn 1888. Taith oedd hon i ymweld â threfi a rhanbarthau yng nghanolbarth y cyfandir, megis taleithiau’r paith yng Nghanada a thaleithiau dros y ffin yn yr Unol Daleithiau megis Dakota, Wisconsin a Michigan. Ysgrifennodd am ei brofiadau ar y daith mewn cyfres o erthyglau a ymddangosodd yn Y Werin, ond ni fradychodd ynddynt ei fod hefyd yn berchen ar fferm yn nhalaith Manitoba. Mae’n debyg mai ar daith 1888 y buddsoddodd yn y fferm gyda’i gyfaill W. J. Williams, cyfreithiwr yng Nghaernarfon ac Ysgrifennydd Undeb y Chwarelwyr, yn gydberchennog. Lleolwyd Kemnay, fferm 640 erw gerllaw gorsaf reilffordd Brandon oddeutu 200 cilomedr i’r gorllewin o Winnipeg ac fe’i prynwyd ar brydles gan gwmni y Canadian Pacific Railway ar yr amod fod gweddill y pris pryniant o $2005.66 i’w dalu’n ôl i’r rheilffordd erbyn 1 Mawrth 1895. Tir agored wedi ei barselu yn bedwar chwarter oedd y fferm, a dim ond un chwarter oedd wedi ei ddiwyllio. Gartref yng Nghymru gobaith y ddau berchennog oedd gweld y fenter yn llwyddo dan oruchwyliaeth William Henry Parry, y canol o dri mab Parry, a chyfle i’w annog i fod yn ffermwr cysurus yn ennill bywoliaeth frasach yn y byd newydd nag a wnaethai gartref yng Nghymru. Buan iawn y datblygodd Kemnay i fod yn fwy o boen meddwl nag o fuddsoddiad i Parry a’i gydberchennog.

Brandon yn 1888 – wagenni yn llawn grawn yn disgwyl cael eu dadlwytho i’r stordai

Llanc 19 oed oedd William Henry nad oedd yn meddu ar unrhyw gymhwyster i’w alluogi i ffermio darn o baith gwyllt yng Nghanada. I lwyddo yr oedd yn rhaid wrth rym penderfyniad, ymroddiad, gwytnwch, doethineb a’r gallu i drin a rheoli arian yn ofalus, ac ni freintiwyd y mab â’r un o’r cymwysterau angenrheidiol hyn. Erbyn Mai 1895 yr oedd gan William Henry ddyled treth o $300.68 i fwrdeistref Brandon, a rhybudd y gallasai’r fwrdeistref werthu’r tir ar ocsiwn i adfer y swm dyledus. Mae llythyrau Parry at ei fab yn croniclo ei anesmwythyd. Meddai mewn llythyr dyddiedig 11 Mai 1895 – I am surprised that you should let matters come to this pass and endanger us losing the land. I trust you will not fail to see that this is paid immediately you get this letter as I cannot send any money and certainly when you have not paid any rent and have collected rent from those who rented land from you, you should have seen to the paying of the taxes.

Bedwar mis yn ddiweddarach mae’n ysgrifennu’r canlynol –

I wrote you two months ago but have not had any reply yet. This is very unkind and unworthy of you. I once more beg of you to let me know how you are getting on with the farm. Have you had any crops in? And how much land had you under wheat and corn and hay?

Oherwydd anwadalwch William Henry, ac yn ddiarwybod iddo, yr oedd cynlluniau ar droed mor gynnar â Rhagfyr 1894 i werthu rhan o’r fferm gyda bargyfreithwyr ac asiantwyr tir yn ceisio hyrwyddo’r trefniant. Gellir cydymdeimlo ag anesmwythyd a siom Parry, fel mae’r llythyr canlynol at gyfreithiwr yn Brandon yn ei gyfleu-I shall feel very much obliged if you can let me know by return the best offer you can get on 1/4, 1/2 or the whole of the farm as I have decided to sell for the best offer that I can get. I have written my son on the same date but as usual cannot get any reply from him. … It is useless to hold on in this manner, not getting – (gair aneglur) or replies to my letters from my son.

Er dirfawr siom i’r perchnogion nid oedd darpar brynwyr yn heidio i bwrcasu fferm a oedd mewn anrhefn llwyr, ac roedd prisiau tir y dalaith hefyd yn hynod anwadal. Gorfodwyd y perchenogion i dderbyn mai drwy fenthyciad tymor byr yn unig y gellid talu’r holl ddyledion ac arwyddwyd y cytundeb ar 12 Ragfyr 1895 ym Mangor. Erbyn mis Chwefror 1896 yr oedd y dyledion wedi eu talu a’r cam nesaf oedd bargeinio gyda’r cyfreithwyr am y telerau gorau i werthu’r holl fuddsoddiad yn ei gyfanrwydd. Ond rhaid oedd disgwyl tan fis Gorffennaf 1899 cyn i’r pryniant fynd rhagddo pan gododd prisiau tir yn sylweddol yn Manitoba. Derbyniwyd cynnig cwmni o frocwyr tir o Winnipeg i brynu’r fferm am $7500 ar delerau a olygai mai enillion prin a ddaethai i ran y cydberchnogion yng Nghymru. Cadarnhawyd y pryniant ym mis Medi, a gellir bron glywed ebychiad o ryddhad pan ysgrifennodd Parry at y cyfreithiwr- Yours of the 12th came to hand yesterday morning, and I wired immediately on your advice – Sell. … and the matter settled in the next 30 days.

Stestion Brandon, Manitoba ar Reilffordd y Canadian Pacific oddeutu 1920

Ac felly y daeth pennod drofaus Kemnay yn Manitoba i ben i ddau hapfasnachwr o Wynedd a oedd wedi breuddwydio gwneud ffortiwn fechan ddidrafferth yng Nghanada. Ond beth am William Henry? Yr oedd ef wedi gadael y fenter yn Kenmay mor fuan â 1895 i dreulio’r pedair blynedd nesaf yn cardota fwy neu lai yn yr America hyd nes iddo ddychwelyd i Fethesda yn fab afradlon yn 1899. A beth am Brandon? Ar ôl Winnipeg hon yw ail ddinas bwysicaf y dalaith gyda phoblogaeth o 53,000. Mae’n ddinas lewyrchus, yn ganolbwynt i fasnach a busnes ac mae ei phrif ddiwydiannau yn gysylltiedig ag amaethyddiaeth, a thyfu grawn yn arbennig. Mae’n gyffordd bwysig ar reilffordd y Canadian Pacific yn ogystal â bod yn dref brifysgol. Mae’n amlwg i William Henry fethu cyfle i sefydlu ei hun yn y byd mawr.

Ffynhonnell

J. Ll. W. Williams.  2005.  W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda: Portread o Gyfrifydd, Masnachwr a Hapfasnachwr Cymreig yn negawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 66, 137-167.

Stesion Bethesda

Stesion Tregarth drwy ganiatâd Alaw Jones, Parc Moch

Yr oedd ymgyrch ar droed er 1875 gan rai o ddinasyddion blaenllaw Bethesda i ddod â rheilffordd yr LNWR i’r pentref. Roedd hynny yn rhannol er mwyn gwella trafnidiaeth gyhoeddus ac yn rhannol er mwyn cystadlu â chynlluniau’r Penrhyn i drosi’r dramffordd rhwng y chwarel a’r porthladd yn rheilffordd gyriant stem ar gledrau llinell gul a fyddai hefyd efallai yn gwasanaethu dinas Bangor. Nid oedd cynllun y Penrhyn wrth fodd y pentrefwyr ac meddai un o’r gwrthwynebwyr  – ‘No way,walking from the centre of Bangor to the station? Never! A proper train, not some small quarry train for us!’ Gallwch ddychmygu W. J. Parry a’i gyfoedion yn goelcerth o fellt a tharanau, eu gwrid yn fflamgoch yn poeri tân a brwmstan! Rhaid oedd aros tan 1879 cyn y cafwyd cytundeb rhwng y gwahanol garfanau i adeiladu’r rheilffordd, penderfyniad a groesawyd yn y pentref â choelcerth ar Fraichmelyn a thanio gynau cerrig canon ledled y dyffryn. Yn 1884 agorwyd rheilffordd yr LNWR rhwng Bangor a Bethesda. Hwn oedd y cam olaf yn natblygiad rhwydwaith rheilffyrdd Gogledd Cymru, ac roedd yn gyfraniad seicolegol eithriadol bwysig i feddylfryd dinasyddion y pentref. Bellach, gallasai’r teithiwr talog, pe mynnai, gyrraedd hyd at bellafoedd Istanbul ar yr Orient Express o stesion Bethesda!

Cangen Bethesda o reilffordd yr LNWR o Fangor. Cynllun drwy garedigrwydd a chaniatâd O. G. Jones, Erw Las, Bethesda

Lleolwyd terminws y lein ar domennydd hen chwarel lechi Llety’r Adar ym mhen gogleddol y pentref a datblygwyd seidin nwyddau eang i’w ganlyn. Roedd y gangen yn gadael prif lein y gogledd yn Bethesda Junction wrth geg y bont fawr sy’n croesi Afon Cegin ger y Bryn yn Llandygái ac yn rhedeg i’r Felin Hen, yna ymlaen drwy Dregarth hyd nes cyrraedd y terminws. Cynlluniwyd arhosfan yn Felin Hen a stesion fwy yn Nhregarth, ac yr oedd adeilad y terminws un platfform ym Methesda yn fawr ac yn llawer crandiach na’r cyffredin ar gyfer llinell gymharol ddinod a byr ei thaith.

Traphont Coetmor

Bwa traphont Coetmor

Golygodd adeiladu’r rheilffordd hefyd adeiladu o leiaf bedair prif bont bwa sengl, un bont bwa triphlyg i groesi Afon Ogwen ger Pont Coetmor, un twnnel dan fryn Dinas yn Nhregarth a nifer o fylchau dwfn ac argloddiau uchel rhwng y Bryn yn Llandygái a Bethesda. Dim ond yn ddiweddar, ers agor y llwybr i gerddwyr y mae modd gwerthfawrogi adeiladwaith ardderchog y pontydd gyda’r bwâu o waith brics ar ffurf gwyntyllau gosgeiddig, y gwaith carreg yn gelfydd a’r pentanau mewn tywodfaen nadd a gludwyd o gyrion Caer.

Pont y Rheilffordd ym Mryn Bela

Cwmni Thomas Nelson o Gaerliwelydd oedd yn gyfrifol am adeiladu’r rheilffordd a dywedir fod pedwar cant o chwarelwyr heb waith, neu’n gweithio wythnos fer, wedi eu cyflogi i gyflawni’r contract. Dechreuwyd ar y gwaith ym Mis Medi 1881 a chroesawyd y trên cyntaf i Fethesda ar Orffennaf 1af 1884. Cost y prosiect oedd oddeutu £70,000 gyda gwariant ychwanegol o £30,000 ar ehangu Stesion Bangor.

 

 

Yr oedd dylanwad y rheilffordd yn enfawr ar Fethesda. Gellid bellach dderbyn nwyddau trymion, megis glo, blawd a deunyddiau adeiladu, yn hwylus ac yn llawer rhatach i’r ardal. Amcangyfrifwyd, er enghraifft,  fod wyth swllt yn cael ei ychwanegu at bob tunnell o lo a gludid i’r pentref cyn hynny. Ond i yrwyr ceffylau, ac yr oedd 90 ceffyl yn gysylltiedig â chario nwyddau a nifer tebyg yn cludo pobol, golygai dyfodiad y rheilffordd derfyn ar eu gwasanaeth. Sefydlodd W.J.Parry ei warws nwyddau ar safle’r seidin ond, fel prif werthwr ffrwydron a phylor du Gogledd Cymru, bu bron iddo chwythu’r holl derminws i ebargofiant pan ddifrodwyd ei warws gan dân difrifol yn 1896 gwta ddeuddeng mlynedd wedi agor y rheilffordd. Er ei phrysurdeb, masnach unffordd i Fethesda oedd masnach y seidin gan fod holl gynnyrch chwarel y Penrhyn yn defnyddio’r lein fach i’r porthladd yn Aber Cegin ac yno yn cysylltu’n uniongyrchol â’r gwasanaeth cenedlaethol o gangen a sefydlwyd yn 1852. Yn llawer pwysicach roedd dylanwad y rheilffordd ar fywyd cymdeithasol y pentref. Daeth teithio i Fangor a thu draw yn bleser yn hytrach nag yn orchwyl annymunol, a’r rheilffordd yn cynnig y gwasanaeth cyflymaf i greu rhwydweithiau busnes yn ogystal, yn gyflymach na’r post ac yn fwy dibynadwy na thrafodaeth amhersonol ar y teleffon.

Stesion Bethesda, llun drwy garedigwydd Alaw Jones, Parc Moch

Stesion Bangor, felly, oedd y gyffordd hwylusaf i ŵr busnes proffesiynol fel W. J. Parry i gysylltu â’i gleientau, a’r trên oedd yn cynnig yr amrywiaeth gorau o deithiau i drefnyddion tripiau Ysgolion Sul y cyfnod. Y trên hefyd oedd y gwasanaeth prysuraf yn ystod streic fawr 1900/03. Y stesion oedd man cychwyn a chroesawu’r lluoedd oedd yn gweithio i ffwrdd yn Ne Cymru a Swydd Gaerhirfryn. Yn 1902 adroddwyd yn y wasg fod hyd at 600 o streicwyr yn cyrraedd Bethesda ar gyfer gwyliau’r Nadolig, y Pasg a’r Sulgwyn. Roedd y stesion hefyd yn gyrchfan arbennig ar gyfer creu terfysg bwriadol, a bu’n fan cychwyn rhai o’r brwydrau ffyrnicaf rhwng carfannau’r streic. O ganlyniad yr oedd dan wyliadwriaeth barhaol gan yr heddlu. Adroddir fod tua 100 o blismyn yn gwarchod y stesion yn ystod Pasg 1902 ac ar dro arall gorfodwyd y trên i aros am ugain munud yn stesion Tregarth cyn i’r gwffas ddod i’w therfyn.

Stesion Felin Hen, drwy garedigrwydd Alaw Jones, Parc Moch

Yn raddol collodd y rheilffordd ei phwysigrwydd i drafnidiaeth gyhoeddus y bws a’r car yn ystod hanner cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn 1951 terfynwyd y gwasanaeth i deithwyr a daeth y trên nwyddau olaf i’r pentref yn 1963.

Ffynonellau

Ernest Roberts. 1979. Cerrig Mân. Dinbych

G Heulfryn Williams 1979. Rheilffyrdd yng Ngwynedd. Gwasanaeth  Archifau Gwynedd, Caernarfon

Griff. R. Jones . 2002 The Rock Cannon of Gwynedd. Blaenau Ffestiniog

Y Fargen

Dyma erthygl gan un o’n cyfranwyr gwadd, Dafydd Roberts, Ceidwad Amgueddfa Llechi Cymru

Bargen : “Yr Hen Drefn”, a’r “Drefn Newydd”, yn Chwarel y Penrhyn

 Mae’n siŵr mai un o’r geiriau sydd yn dod i feddwl wrth drafod hanes ein chwareli llechi yng Ngwynedd ydi “bargen”. Ond – beth yn union oedd “bargen” yn ei olygu?  Mae Dr Dafydd Gwyn, yn ei gyfrol ardderchog Llechi Cymru – Archaeoleg a Hanes yn egluro ei fod yn disgrifio tri pheth. Yn gyntaf, y cytundeb ei hunan, rhwng perchennog y graig (neu efallai ei gynrychiolydd) a’r gweithwyr. Yn ail, y criw o ddynion a gontractiwyd. Fel arfer, byddai rhwng pedwar ac wyth ohonynt, efallai yn deulu neu yn grŵp o ffrindiau. Byddai rhai yn gweithio “yn y twll”, yn greigwyr ar wyneb y graig, tra byddai’r gweddill yn gweithio “ar y lan”, yn un o’r gwaliau neu yn y siediau, yn prosesu’r llechi. Yn drydydd, byddai “bargen” yn golygu’r rhan o’r chwarel lle’r oeddynt yn gweithio. Byddai hwn yn wyneb o graig, chwellath ( tua 6 metr) o led, ar un o’r ponciau.

Creigiwr

Roedd y drefn yma yn weithredol yn y rhan fwyaf o chwareli llechi Gwynedd ers tua diwedd y ddeunawfed ganrif. O’i defnyddio a’i gweithredu’n deg, gallai roi incwm cyson i’r criw o ddynion, ac elw priodol i berchennog y chwarel. Mae Ernest Roberts, yn Bargen Bywyd Fy Nhaid, yn cyfeirio at y cyfnod rhwng 1874 a 1884 fel “cyfnod euraid” Bethesda, gan briodoli hynny i gyflogau da, ac amodau gwaith rhesymol. Roedd yr amodau yma yn rhan o’r hyn a alwyd yn “Hen Drefn” yn Chwarel y Penrhyn, a’i ganlyniad oedd bod yna gysylltiad amlwg rhwng y creigwyr ar y naill law, a’r rhai oedd yn hollti a naddu yn y gwaliau ar y llaw arall. Yn syml iawn, byddai’r rhai fyddai’n gweithio’u bargeinion dan yr Hen Drefn yn gofalu eu bod yn cynhyrchu digon ar gyfer eu “setlo mawr” pob pedair wythnos, efo’r pres yn cael ei rannu rhwng y criw. Ond, rhaid sylweddoli nad oedd yr “Hen Drefn”, a threfniant y fargen, yn briodol ar gyfer pob un fyddai’n gweithio yn y chwarel. Nid oedd y  labrwyr, neu’r gyrwyr injans stêm, na’r gofaint chwaith, yn rhan o’r drefn, a byddai eu cyflogau hwy’n cael eu talu ar sail ddyddiol – dim “setlo mawr” ar eu cyfer nhw, felly.

Roedd yna anfanteision amlwg yn perthyn i’r  “Hen Drefn”, hefyd. Roedd yna honiadau cyson fod rhai o’r stiwardiaid fyddai yn gyfrifol am weinyddu’r cytundeb bargeinio yn llwgr, ac yn ffafrio criwiau fyddai’n cynnig arian iddynt. O tua 1884 ymlaen, hefyd roedd yna dueddiad i osod nifer o fargeinion yn Chwarel Penrhyn i “gontractwyr”, fyddai yn cymryd y pres “setlo mawr”, ac yna’n ei ddosbarthu i’r criwiau bargen – ar ôl cadw cyfran eu hunain. Gallai hyn arwain at densiynau enfawr, ac roedd yn un o’r ffactorau arweiniodd at y Streic Fawr yn 1900.

Gwaliau Red Lion

Ar y llaw arall, hefyd, o safbwynt y stiwardiaid a pherchnogion y Chwarel, roedd yna anfanteision. Sylweddolwyd fod gan nifer o fargeinion ( y rhan o’r chwarel) y gallu i gynhyrchu llawer mwy na’r hyn oedd mewn gwirionedd yn cael ei gynhyrchu rhwng un setlo mawr, a’r nesaf. Ar ben hynny, hefyd, roedd Chwarel y Penrhyn wedi datblygu’n gyflym mewn rhai ffyrdd penodol ers dechrau’r ugeinfed ganrif. Dyma’r cyfnod ble y cychwynnwyd adeiladu’r melinau, neu’r siediau ; erbyn cwblhau’r broses yma, byddai un ar ddeg sied ar Bonc Red Lion, a thair arall ar Bonc Ffridd. Roedd cyfnod y gwaliau yn dod i ben, gyda’r siediau enfawr, efo’u byrddau llifio a’u injans naddu wedi eu gyrru gan fotors trydan (o Gwm Dyli) yn cymryd eu lle. Golygai hyn fuddsoddiad cyfalaf enfawr, felly – ac roedd rhaid sicrhau cyflenwad cyson o glytiau llechfaen ar eu cyfer, gyda’r clytiau yn cael eu llifio’n gyson cyn eu trosglwyddo i ddwylo’r holltwr a’r naddwr. Dyma, felly, yr amgylchiadau a roddodd enedigaeth i’r “Drefn Newydd” yn Chwarel y Penrhyn.

Cychwynnodd fy niweddar dad, William John Roberts, weithio yn Chwarel Penrhyn yn 1920, yn fachgen 14 oed. Rwy’n ddiolchgar iawn iddo am gofnodi yn fanwl ei atgofion o weithio yno; fel mae’n nodi, bu’n dyst i ddiwedd cyfnod yr “Hen Drefn”, ac i gyflwyniad araf y “Drefn Newydd”. O dan y drefn honno, nid oedd cysylltiad rhwng y creigwyr “yn y twll”, a’r holltwyr a’r naddwyr “ar y lan”. Wedi i’r crawiau gael eu llwytho ar y slediau ar y ponciau, a’u tywys at y tanciau dŵr neu’r gelltydd ar gyfer eu taith i Bonc Red Lion neu Ponc Ffridd, fyddai gan y creigwyr dim diddordeb o gwbl yn eu ffawd. Bellach, roedd eu cyflogau’n dibynnu yn llwyr ar faint o dunelli o grawiau fyddai’n cael eu danfon o’r fargen ar wyneb y graig. Ble gynt y byddai un slediad y diwrnod o bosib yn ddigon ar gyfer gweddill y criw, bellach danfonid hyd at bump slediad y diwrnod. Caent eu talu ar sail “poundage” ar gyfer pob tunnell a ddanfonid, gyda’r stiward gosod yn trafod a phenderfynu ar y swm hwnnw. Yn aml, byddai’n aros yn debyg o un cyfnod pedair wythnos, i’r nesaf. “’Run fan, a ‘run fath” fyddai’r dyfarniad!

Sied hollti

Yn ddefnyddiol iawn, mae fy nhad yn nodi symiau penodol. Mewn bargen sâl, rhwng 1930 a 1940, byddai hyn yn 20 ceiniog y dunnell ar gyfer crawiau da, a 5 ceiniog y dunnell ar gyfer gwastraff neu rwbel. Mewn bargen dda, gallai’r taliadau cyfatebol fod tua 65 ceiniog a 7 ceiniog. Roedd yr amrywiaeth yma yn caniatáu i greigwyr ennill cyflog teg, ond hefyd yn rhoi cymhelliad iddynt glirio bargeinion salach, gan obeithio dod at lechfaen rhywiog. Ond nid oedd pawb, o bell ffordd, yn hapus efo’r Drefn Newydd. Mae’n debyg fod rhai teuluoedd a criwiau, wrth weithio o dan yr Hen Drefn, wedi ystyried eu bargen (eu rhan o’r chwarel) fel eu heiddo personol, gan ei feithrin a’i weithio yn ofalus (“fel dresal”) dros gyfnod o flynyddoedd, a chynhyrchu digon i ildio cyflog i’w criw nhw. Bellach, roedd hynny wedi dod i ben. “Pawb drosto ei hun, a Duw dros bawb” oedd yr egwyddor newydd!

Hollti

O ran yr holltwyr a’r naddwyr yn y siediau, hefyd, roedd popeth wedi newid. Golygai’r Drefn Newydd eu bod hwythau yn cael eu talu ar sail eu cynnyrch o lechi to, efo’r marciwr yn ymweld yn rheolaidd er mwyn cofnodi eu cynnyrch. Felly, roedd o fantais iddynt gadw ati drwy’r dydd, yn llifio ar y byrddau,  yn  hollti gyda llaw, ac yna’n naddu gan ddefnyddio injan dradlio neu injan droi. Dyma ddechrau y broses o golli’r grefft o naddu llechi efo llaw, gan ddefnyddio trafal, cyllath fach, a phric mesur. Hefyd, doedd dim angen bellach i fynd “i’r twll” i helpu eu cydweithwyr i greigio – felly llai o gyfle i grwydro a chymdeithasu, ond hefyd llai o gyfle i ddianc o’r amgylchiadau llychlyd, swnllyd, yn y siediau. Dyma’r cyfnod pan ddaeth clefyd silicosis yn broblem enfawr……

Felly, i grynhoi, dan y Drefn Newydd, roedd trefniadau traddodiadol y fargen, fel y caent eu gweithredu dan yr Hen Drefn, wedi dod i ben, i raddau helaeth iawn. Roedd yna rhyw elfen o fargeinio’n parhau ar gyfer creigwyr, ond mewn gwirionedd nid oedd y creigwyr mewn sefyllfa i fargeinio yn yr un ffordd ag y bu eu tadau a’u teidiau. Aeth chwareli eraill drwy’r un broses, rhai’n llawer hwyrach na Chwarel y Penrhyn. Mae’n bosib gweld y newid fel cam arall yn y broses o fecaneiddio, gan golli rhyw elfen bychan o annibyniaeth oedd wedi goroesi o ddyddiau cynnar y diwydiant llechi. Cam arall, hefyd, yn y broses o greu gweithlu, ac o sicrhau bod asedau busnes yn cael eu defnyddio hyd at eu heithaf. Rwy’n credu, hefyd, fod y newid wedi arwain at gamau pellach ers hynny, yn y broses o geisio dyfeisio trefn talu sydd yn deg o ran gweithiwr a pherchennog, sydd yn adlewyrchu natur amrywiol daeareg llechfaen, ac hefyd yr angen i gymell gweithwyr i sicrhau’r gwerth gorau o’r graig sydd yn cael ei thrin ganddynt. Ar hyn o bryd, mae Chwarel y Penrhyn yn gweithredu trefn (ar gyfer holltwyr) ble mae pwysau’r clytiau sydd yn cael eu cyflenwi iddynt yn cael eu cofnodi; yna pwysau’r  hyn sydd yn cael ei wastraffu (oherwydd nad oes modd ei hollti) yn cael ei dynnu allan o’r cyfanswm gwreiddiol; ac yna wedyn y cyfanswm o lechi gorffenedig yn cael ei nodi. Os bydd hyn yn uwch na rhyw bwynt penodol, yna bydd swm ychwanegol (“bonus”) yn cael ei dalu i’r holltwr. Byddwn wrth fy modd yn clywed barn fy nhad, a sawl un arall hefyd, am y drefn yma!

Dafydd Roberts

Darllen pellach :

David Gwyn, Llechi Cymru – Archaeoleg a Hanes(Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru, 2015)

Ernest Roberts, Bargen Bywyd fy Nhaid ( Llyfrau’r Dryw, 1963)

Fferm Coetmor

Ffermdy Coetmor

Mae fferm Coetmor yn enghraifft arbennig o gynllun ffermdai ar Stad y Penrhyn sy’n dyddio i chwarter olaf y 19g. Adeiladwyd y fferm yn 1874 ar safle hen blasty Coetmor a oedd yn adfail erbyn hynny. Mae’r ffermdy yn dŷ eang wedi ei adeiladu mewn cerrig nadd a gorchudd o lechi ar yr hanner uchaf yn nhraddodiad pensaernïol gorau’r stad o’r cyfnod, a lleolwyd y tŷ ychydig bellter i’r de o adeiladau’r fferm. Cynlluniwyd yr adeiladau i greu un uned integredig yn amgylchynu buarth eang, ond cysgodol, gyda mynediad iddo o gyfeiriad y gorllewin.

Ysgubor Coetmor

Ar ymyl deheuol y buarth saif yr ysgubor sef yr unig adeilad sy’n dyddio i gyfnod y plasty gwreiddiol a sefydlodd bwysigrwydd Coetmor yn y lle cyntaf. Mae’n adeilad unigryw gydag ychydig gyfnewidiadau yn unig i’w ffurf wreiddiol. Yn ad-drefniad 1874 gosodwyd ail lawr yn un rhan o’r adeilad gan ddefnyddio’r llawr uchaf yn llofft i storio grawn gydag ychwanegiad o dair llofft wely bach ar gyfer y gweision. Pery rhan ddwyreiniol yr adeilad yn neuadd agored ond ar ymyl y de caewyd y porth eang a safai gyferbyn â phorth y gogledd gan adael yr olaf fel y brif fynedfa i’r ysgubor o’r buarth. Ar ymyl y gorllewin ychwanegwyd hofal gyfleus i gadw’r troliau a drws nesaf yn rhan o’r ysgubor sefydlwyd y stabl i’r ceffylau.

Cynnwys yr adeiladau eraill ddarpariaeth ar gyfer y gwahanol anifeiliaid – beudy eang gyda chwt gwair yn ei ddeupen ar gyfer y gwartheg godro, siediau i’r lloi a’r heffrod gyda’u hiardiau cysylltiedig, tylciau i’r moch a chwt i’r ieir a chwt arbennig i’r tarw. Ar ben dwyreiniol yr ysgubor lleolwyd olwyn ddŵr, y peirianwaith a oedd yn creu’r ynni i weithio holl gyfundrefn fecanyddol y fferm drwy gyfres o echelydd a phwlïau a oedd yn cysylltu drwy ben dwyreiniol yr ysgubor gyda’r cwt malu, a drws nesaf iddo, y llaethdy.

Llyn Bach Corddi

Yn mesur oddeutu 3 metr, cymharol fychan oedd maint yr olwyn, a throsglwyddid y dŵr i’w throi drwy gyfres o gafnau pren o gronfa fechan, Llyn Corddi, a leolwyd oddeutu 50 metr i’r dwyrain yng Nghae Llyn ar y ffin â Lôn Bach Odro. Bwydid y dŵr i Lyn Corddi drwy Ffos Coetmor a darddai o Afon Ffrydlas, pellter o tua dau gilometr a hanner i ffwrdd i’r de ddwyrain yng Ngwaun Cwys Mai. Terfynwyd ar ddefnyddio ynni dŵr yng Nghoetmor oddeutu 1976, yr olaf o ffermydd Dyffryn Ogwen i ddefnyddio’r math hwn o ynni mecanyddol, a dinistriwyd yr hen olwyn haearn a chwalwyd y cafn oedd yn ei bwydo.

Cynllun fferm  Coetmor, drwy garedigrwydd a chaniatâd Owen G Jones, Erw Las, Bethesda

Coetmor oedd y fferm a ddewiswyd i gadw teirw er gwasanaethu gwartheg Dyffryn Ogwen, a chadwyd cofrestrau swyddogol manwl gan y Weinyddiaeth Amaeth o orchestion y teirw hyd nes diddymu’r gwasanaeth oddeutu 1925. Dewiswyd Coetmor mae’n debyg oherwydd ei safle canolog yn y dyffryn ac mae’n eithaf tebyg fod y gwasanaeth wedi ei sefydlu yno pryd yr ailadeiladwyd y fferm yn 1874 er y gallasai  ddyddio i gyfnod llawer cynharach fel rhan o ddyletswydd un o sefydliadau hynafol pwysicaf y fro. Os arbenigedd Coetmor oedd gwasanaeth y teirw yna dewisiwyd Tyn Hendre fel y fferm i gyflenwi ceffylau ar gyfer gwahanol ofynion cludiant y stad, ac ar diroedd breision ardal Llandygái defnyddiwyd yr Home Farm i hyrwyddo hwsmonaeth dda yn yr ardal.

Buarth fferm Coetmor yn edrych i gyfeiriad y beudy; llun drwy garedigrwydd a chaniatâd David Longley

Mae adeiladau’r fferm wedi eu cofrestru fel enghraifft o fferm weithredol o gyfnod saith degau’r 19g ond yr oedd Coetmor, fel nifer o ffermydd eraill a ad-drefnwyd yn yr un cyfnod, yn rhan o gynllun i wella ansawdd ffermio’r ardal a oedd yn ymestyn yn ôl i deyrnasiad Richard Pennant yn y Penrhyn ar ddiwedd y 18g. Un o benodiadau ysbrydoledig cyntaf Pennant oedd Benjamin Wyatt, ei brif oruchwyliwr i’r stad, a gyflogwyd yn 1790. Disgynnydd oedd ef o deulu medrus o amaethwyr cefnog ger Lichfield yng nghanolbarth Lloegr a meddai ar brofiad helaeth o ffermio ac o gynllunio adeiladau cyn iddo dderbyn y swydd yn y Penrhyn. Mewn cynllun enfawr a chostus i ddiwygio pob agwedd o economi bregus y stad gosododd Pennant bwyslais mawr ar wella ei chyflwr amaethyddol. Dan arolygiaeth Wyatt sylweddolodd yr asiant mai un o’r problemau dwysaf a wynebai amaethwyr mynydd-dir Eryri oedd cynhyrchu digon o fwyd dros gyfnod y gaeaf i borthi eu hanifeiliaid. Yn y broses trefnodd gynlluniau i sychu tiroedd gwlyb, i greu caeau newydd ac i godi cloddiau i ddiogelu hen gaeau eraill er mwyn cynhyrchu mwy o weirgloddiau porthiant. Anogodd y ffermwyr i blannu cnydau mwy llesol, megis cabets a rwdins, i fwydo eu hanifeiliaid, a’u dysgu i’w tyfu dan drefn o blannu cylchdro mewn tir wedi ei wrteithio. Mynnai fod adeiladau newydd yn cael eu codi i gynnal a llochesu anifeiliaid a chyflwynodd gyfundrefn fwy gwybodus a threfnus ar fagu anifeiliaid er gwella ansawdd y stoc yn yr hir dymor. Mewn ardal gydag amodau ffisegol anodd cyflwynodd gynlluniau i wella’r amgylchedd cyffredinol drwy blannu coedlannau er mwyn cysgod a draeniad tir ond hefyd gyda’r bwriad o harddu’r tirlun nid yn unig yng nghynteddau’r plasty ond drwy’r dyffryn yn gyffredinol.

Buarth yr Home Farm gyda chorn yr injan stêm ar ochr chwith y llun

Olynydd Pennant gyda chynlluniau amaethyddol yr un mor gynhwysfawr â’i ragflaenydd oedd yr ‘Hen Lord’, Edward Gordon, a dderbyniodd olyniaeth y Penrhyn drwy briodas yn 1840. Cymaint oedd brwdfrydedd y Barwn fel y cyfrannodd adroddiad drwy law ei asiant Wyatt yn 1843, dan y teitl eithriadol nawddoglyd ‘To the Farming Peasantry of the Penrhyn Estate’, gyda’r bwriad o wella hwsmonaeth gyffredinol ffermydd ei stad. Fel canlyniad sefydlwyd yr Home Farm i feithrin yr holl dir a gynhwyswyd oddi fewn i ffiniau’r parc, a chynlluniwyd y fferm yn fodel o foderniaeth i gynnwys stablau, llaethdy, beudai, ysguboriau, siediau  ar gyfer dyrnu a chadw’r wagenni ac offer a bythynnod i gartrefu’r gweision. Oherwydd nad oedd yno gyflenwad o ddŵr i weithio peirianwaith y fferm defnyddiwyd injan stem at y gorchwyl penodol hwn ac yn y buarth gerllaw lleolwyd yr injan dân i warchod rhag i’r plasty gerllaw gael ei losgi i lawr. Mae’n gywir nodi mai cynllun sylfaenol yr ‘Home Farm’ oedd i raddau helaeth yn gynsail i adeiladau fferm Coetmor, yr un ar gychwyn a’r naill ar ddiwedd, teyrnasiad goleuedig yr ’Hen Lord’ wrth lyw y Penrhyn. Fel dull pellach i hyrwyddo’r gwelliannau sefydlodd nifer o gyfarfodydd cystadleuol i feirniadu cynnyrch ei stad a chyflwyno gwobrwyon i’r ffermwyr gorau gyda chwpanau arian i’w hennill gan y buddugwyr. Mae’n ddiddorol sylwi fel y gwahaniaethai’r ‘Hen Lord’ rhwng gwobrwyo cynnyrch y ffermwyr ‘mynyddig’, gan gyfeirio at ffermydd llwyfandir Llanllechid yn bennaf, rhag gwobrwyon i ffermwyr yr iseldir ‘hendrefol’. Serch hynny yr oedd y gwobrwyon ariannol yn rhyfeddol o hael o ystyried y cyfnod, er enghraifft, £8 i Elias Williams y Bronydd a Gruffydd Evans Bryn Eithin yn yr ucheldir, tra cofnodir yn fanwl eitemau llwyddiant fferm Aberogwen am un flwyddyn fel a ganlyn – £8 am drin y fferm, £5 am y cae rwdins, £3 am y tarw, £4 am yr heffrod, £3 am y cae haidd a £1.10. am aredig. Nodir hefyd fod ffermydd y stad i’w teilo’n dda gydag ychwanegiadau o lwch esgyrn a giwano.

Mae’n wir y gellir cofnodi fod enw stad y Penrhyn ar un amser yn llawer uwch ei barch ac yn fwy derbyniol ymysg ffermwyr y fro nag a oedd ymysg gweithlu’r chwarel, a hynny am resymau a ddylai fod yn dra amlwg. I raddau golygodd hyn fod math o ddeuoliaeth gymdeithasol anweledig ac answyddogol wedi datblygu i rannu’r ardal rhwng y gymdeithas amaethyddol dderbyniol, ewyllysgar a cheidwadol, a chymdeithas fwy herfeiddiol wleidyddol, ymosodol ac anoddefgar a berthynai i’r chwarel. Adlewyrchir y rhaniad cymdeithasol hwn mewn ardaloedd chwarelyddol eraill yng Ngwynedd, ac sydd yn elfen bwysig nas ymchwiliwyd hyd eto ym mhatrwm cymdeithasol y bröydd hyn.

Ac i gloi ar nodyn diddorol mae aradr rasio Coetmor a ddefnyddid mewn cystadlaethau aredig wedi ei diogelu fel rhan o gasgliad yr Amgueddfa Werin yn San Ffagan, Caerdydd, ac wedi ei chyflwyno i’r Amgueddfa gan y diweddar Ifor Williams, sef Ifor Coetmor a fu’n byw ar fferm Coetmor am ran helaeth o’r ugeinfed ganrif.

Gwybodaeth

Dafydd Jones, Fferm Coetmor Isaf, Bethesda; Geraint Harper, Home Farm, Llandygái

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Peter Ellis Jones, 1981.  The Wyatts of Lime Grove, Llandygái. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 42, 81-116

Coedwig Coetmor

Cynllun Telford 1820 o’r ffordd bost rhwng Bryn Bella a safle Bethesda yn dangos rhan o Goedwig Coetmor. Trwy ganiatâd yr Archifdy Cenedlaethol, Kew

Ymwelodd Thomas Pennant â phlasty Coetmor ar ei daith drwy Ogledd Cymru yn 1781 gan gyfeirio mewn disgrifiad dramatig at safle’r plas ’seated in the midst of lofty trees every now and then opening so as to admit sight of the exalted mountains and rocks soaring above with misty tops’. Cyfeirio yr oedd wrth gwrs at y goedwig dderw drwchus, ‘y coed mawr’, a roddodd yr enw i’r hen blasty nodedig hwn. Ers ymweliad Pennant  mae rhan helaethaf o’r goedwig wedi ei thorri i greu caeau i fferm bresennol Coetmor. Pan oedd Thomas Telford yn adeiladu’r ffordd bost drwy Ddyffryn Ogwen yn 1815 fe wnaeth fap o’r cymal o Fryn Bella i bont Afon Ffrydlas a dengys y map hwn faint y goedwig. Bryd hynny yr oedd y coed yn ymestyn i’r dwyrain o Lôn Bach Odro i Ddol Goch ac o lan Afon Ogwen hyd at safle chwarel Llety’r Adar lle saif Capel Bethania heddiw. Mae enw’r chwarel, hyd yn oed, yn cyfleu coedwig mor drwchus oedd yno ac mae’n amlwg y gorfu i Telford dorri llwybr ei ffordd drwy ei chanol. Yn rhyfeddol, mae rhannau o’r goedwig yn aros hyd heddiw mewn parciau bychan digyswllt ar ymyl gogleddol y pentref. Mae Cae Gas yn ogystal â’r goedlan dderw fechan sydd dros y ffordd yn un o nifer o enghreifftiau a oroesodd ddymchweliad y goedwig wreiddiol. Yn nes i’r gogledd canfyddir Parc Wil Coed, Parc Sion Ifan, a’r mwyaf diddorol ohonynt oll, efallai, Parc Bwtsieriaid sydd y tu cefn i rai o dai Ffordd Bangor lle byddai cigyddion Bethesda yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn lladd eu hanifeiliaid ar gyfer y farchnad gig.

Llwybr y ffordd bost drwy Fethesda fel ei chynllwniwyd gan Telford yn 1819.. Dengys y cynllun faint  Coedwig Coetmor yr oedd yn rhaid i’r ffordd yrru drwyddi. Delwedd drwy ganiatad yr Archifdy Cenedlaethol, Kew

Y dderwen yw brenhines y goedwig, y goeden sy’n cynrychioli uchafbwynt datblygiad llystyfiant naturiol ein rhan ni o orllewin cyfandir Ewrop. Yn fuan wedi diflaniad y rhewlifoedd oddeutu deuddeg mil o flynyddoedd yn ôl daeth rhywogaethau blodau alpaidd a gweiriau i feddiannu’r tir ac mae’r olyniaeth yn dilyn gydag ymddangosiad coedlannau bedw, ynn a phinwydd cyn i’r goedwig ddatblygu i’w huchafbwynt gyda sefydliad y dderwen fel y brif goeden. O’r cychwyn cyntaf mae dyn wedi ymyrryd â llystyfiant naturiol ei gynefin drwy ei thorri a’i ystumio i greu tirlun addasedig ac amgylchfyd o’i ddewis ei hun.

 

Coed Brynderwen

Felly, rhan o goedwig fwy estynedig yn dyddio o’r Canol Oesoedd a fyddai, ac a yw, gweddillion Derw Coetmor heddiw – un o goedwigoedd brenhinol Eryri – ac mae’n debyg mai yn y ddeuddegfed ganrif y dechreuwyd ymosod ar y goedwig wreiddiol yng Ngwynedd. Dengys tystiolaeth y paill o safleoedd megis Llyn Idwal, Nant Ffrancon a Llyn Cororion fod ciliad sylweddol ym mhaill rhai o’r coed pwysicaf wrth i’r goedwig gael ei thorri i greu caeau, a chyflenwi coed ar gyfer adeiladu a thannwydd. Ac wrth i lennyrch agor yn y goedwig yr oedd anifeiliaid gwyllt a dof, ceirw, geifr a defaid yn bennaf, yn atal y coed rhag ail dyfu. Datblygiad arall yn y goedwig oedd i archeolegwyr ganfod helfa ceirw brenhinol a berthynai, yn ôl y ddamcaniaeth, i Lywelyn Fawr ar dir stad Bryncir yng Nghwm Pennant. Yno neilltuwyd rhan o’r goedwig ar ffurf hanner crwn ar gyfer gyrru’r ceirw at agoriad cyfyng lle’r oedd y saethwyr yn eu disgwyl, a chredir mai hon yw’r helfa gyntaf o’i bath i gael ei hadnabod yng Ngwynedd er bod eraill wedi eu darganfod i’r dwyrain yng Nghlwyd. Ni chafodd ceirw eu difa o goedlannau Eryri hyd at 1626, a chyn hynny yr oeddynt yn bla i amaethwyr fel y cyfeiriodd John Leland  atynt wrth deithio’r ardal rhwng 1536 a 1539.

Erbyn yr unfed ganrif ar bymthegfed  gallai Leland gyfeirio at goedydd Eryri fel ‘meatly good woods’ a rhydd sylw arbennig i’r coed yng Nghoetmor a Choed y Parc. Mae’n amlwg fod bylchau mawr wedi bod ac yn dal i ddigwydd yn y goedlan olaf hon erbyn 1768, ffaith a adlewyrchir yn enwau rhai o’r lleiniau a berthynai i ffermydd a thyddynnod yr ardal. Ar fferm Coed y Parc yr oedd llain pedwardeg acer yn dwyn yr enw ‘coed’, ac un  tebyg yn ddeunaw acer ym Mryn Llys. Roedd llain ‘coed y ddôl’ o’r un maint yn y Ddôl, a chlwt arall o ddeunaw acer ‘maes y gollen’ yn Nhŷ Hen ac yng Nghilgeraint roedd tair acer y ’waen helyg’.

Coedwig Cilgeraint

Coedwig Cilgeraint

Y rhyfeddod yw bod coedlan ‘y coed’ yn aros hyd heddiw yng Nghoed Bryn Meurig a rhai o dderw mwyaf a hynaf yr ardal yn britho’r goedwig hon. Cynyddodd yr ymosodiadau ar y coedlannau yn ystod y canrifoedd a ddilynodd wrth i amaethyddiaeth ledaenu a chreu newidiadau mawr yn y tirlun. Sefydlwyd defaid fel un o brif gynheiliaid y gyfundrefn ffermio, ac yn yr ail ganrif ar bymtheg gwnaethpwyd cyfnewidiadau sylweddol i’r amgylchfyd gan economi a gyfeiriwyd at fagu gwartheg ar gyfer y porthmyn. Adlewyrchir hyn eto yng nghofnod y paill, yn arbennig felly gyda gostyngiad mewn coedydd helyg. Unwaith yn rhagor mae enwau caeau ffermydd Dyffryn Ogwen yn Arolwg 1768 yn ategu hyn gyda 116 allan o gyfanswm o 2205 o gaeau’r Arolwg yn cynnwys y gair ‘gwern’, sef 5.2% o’r cyfanswm. Mae’n amlwg felly fod yr ardal ger yr afonydd, ac yn arbennig yn y Wern Fawr, cors anferth rhwng Cororion a Lôn Isa, yn arwydd o ba mor llaith oedd rhannau o Ddyffryn Ogwen ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Heddiw mae prosesau dilyniant naturiol llystyfiant i’w gweld heddiw ar waith yn Ffridd Tŷ’n Clwt. Yno mae’r goedwig yn ail sefydlu ei hun wrth i goed derw ieuanc gychwyn tyfu unwaith eto ar ffridd a oedd hyd at ddeugain mlynedd yn ôl yn dir pori agored rhwng man dociau o brysgwydd a llwyni. Absenoldeb defaid o’r ffridd yw’r prif reswm am yr adfywiad sydd, wrth gwrs gan brofi anifail mor niweidiol yw’r ddafad i lystyfiant naturiol ardal Dyffryn Ogwen.

Ffynhonnell

Rhind, B. Jones. 2003 The Vegetation History of Snowdonia since the Late Glacial Period. Field Studies, 10, 539-552.