Nant Ffrancon

Nant y Benglog a Llyn Ogwen, Llyn Idwal a Chwm a Llyn Clyd

Ymwelodd Charles Darwin (1809-1882) â Chwm Idwal yn 1831 fel myfyriwr o Brifysgol Caergrawnt yn cynorthwyo ei athro, y daearegwr Adam Sedgwick i astudio creigiau Eryri fel y trafodwyd mewn erthygl flaenorol am Gwm Idwal. Yn dilyn ei ymweliad cerddodd ar draws mynyddoedd Eryri gan gychwyn o Nant Ffrancon i Gapel Curig ac ymlaen i Ffestiniog gan orffen yn agos at y Bermo, taith a gymerodd ddeuddydd i’w chyflawni. Astudiodd nifer o greigiau perthnasol ar y daith ac yr oedd yn ymwybodol iawn o dirlun Eryri ond ni ddeallai’r prosesau a’i lluniodd.

Yn union wedi dychwelyd i’w gartref yn yr Amwythig gwahoddwyd ef i ymuno ag ymgyrch ymchwil enwog y Beagle i astudio byd natur ar Ynysoedd y Galápagos oddi ar arfordir Ecwador yn Ne America. Hwyliodd y Beagle ym mis Tachwedd 1831 a Darwin ar ei bwrdd. Erbyn mis Mehefin y flwyddyn ganlynol yr oeddynt yn archwilio arfordir Tierra del Fuego ac mae’n ysgrifennu: ‘ I was astonished when I first saw a range, only from 3000 to 4000 feet in height…with every valley filled with streams of ice descending to the sea coast. Almost every arm of the sea, which penetrates into the interior higher chain. On the coast for 650 miles northward, is terminated by tremendous and astonishing glaciers’. Mae’n amlwg i’r golygfeydd wneud argraff ddofn arno, yn enwedig pan syrthiai talpiau anferth o rew i’r môr gan greu tonnau peryglus eu maint. Bum mlynedd cyn ei farwolaeth ysgrifennodd Darwin ei hunangofiant ac mae’n cyfeirio at ei brofiad gyda Sedgwick yng Nghwm Idwal gan nodi: ‘We spent many hours in Cwm Idwal, examining all the rocks with great care… but neither of us saw a trace of the wonderful glacial phenomena all around us; we did not notice the plainly scored rocks, the perched boulders, the lateral and terminal moraines.Yet these phenomena are so conspicuous that as I declared ….a house burned down by fire did not tell its story more plainly than did this valley’. Nid Darwin oedd y cyntaf i sefydlu’r ddamcaniaeth fod gan rewlifoedd rymoedd erydu a fyddai’n newid y tirlun yn gyfan gwbl. Gwyddonwyr o’r Swistir a Norwy piau’r clod am hynny er i’w dadleuon dderbyn lawn cymaint o anghred a chroes ymresymu yn ystod yr un cyfnod ag a wnaeth damcaniaethau Darwin am esblygiad a detholiad natur.

Mae mynyddoedd Eryri yn ddrych o holl allu nerthol y rhew i drawsnewid y tirlun. Mae Cwm Idwal yn enghraifft berffaith o gwm a gafniwyd o’r mynydd, a Nant Ffrancon yn ddyffryn a ddyfnhawyd ac a ledwyd gyda rhes o ddyffrynnoedd crog – Cwm Cywion, Cwm Coch, Cwm Bual, Cwm Perfedd, Cwm Graianog a Chwm Ceunant – yn bwydo rhew o ucheldir y gorllewin. Wrth i rew y rhewlif doddi credir bod llynnoedd o ddŵr tawdd wedi gorlifo i greu nodweddion megis Bwlch Molchi a Thwll Pant Hiriol yn yr ardal. Ffenomenon ddiweddar oedd yr Oes yr Iâ hwn yng nghalendr datblygiadau daearegol y byd ac fe ddaeth i’w derfyn mor ddiweddar â deuddeg mil o flynyddoedd yn ôl. O ganlyniad mae’r tirlun rhewlifol yn un ffres ac arwynebol ddigyfnewid. Wrth i’r byd gynhesu yn raddol yn dilyn diflaniad y rhew digwyddodd cyfres o gyfnewidiadau y gellir eu cofnodi o’r cyfnod hwnnw tan y presennol.

Ym Mhrydain mae corsydd a llynnoedd Dyffryn Ogwen wedi chwarae rhan allweddol yn dogfennu’r cyfnewidiadau hyn. Un o ryfeddodau byd natur yw bod paill coed a phlanhigion yn cael eu diogelu mewn amgylchfyd asid, megis mewn corsydd a llynnoedd, gan olygu y gellir rhoddi disgrifiad manwl o ddosbarthiad yr holl lystyfiant a ddatblygodd yn nhrefn eu hymddangosiad ers diflaniad y rhew. Datgelir fod planhigion y twndra oer yn ceisio gwladychu tirlun newydd ei ymddangosiad ar gychwyn y cyfnod Ôl-Rewlifol oddeutu 8,000 o flynyddoedd yn ôl, ac fel y cynhesodd yr hinsawdd fod fforestydd collddail yn gwladychu’r dyffrynnoedd a gweiriau’r gweunydd yn meddiannu’r ucheldir. Yn y colofnau paill a astudiwyd o Gwm Idwal, Nant Ffrancon, ac yn arbennig o Lyn Cororion, gwelir fod fforestydd o goedydd bedw a helyg yn ymddangos gyntaf a choed gwern yn ymsefydlu yn ddiweddarach. Yn Nant Ffrancon coed gwern a helyg sy’n dominyddu ar gyrion y llyn a oedd yn raddol ddiflannu o lawr y dyffryn, a thrwy gydol hanes llysieuol Dyffryn Ogwen mae’r wernen yn cyfrannu yn sylweddol at greu darlun o ddyffryn llaith ac oer. Mae amlder yr enw ar gaeau a sefydliadau’r ardal yn tystio i hynny. Fel y cynhesodd yr hinsawdd fwyfwy mae coedlannau derw yn poblogi’r dyffrynnoedd a rhai coed yn tyfu mor uchel â 600 metr yn ôl tystiolaeth y paill o Gwm Cywion. Uchafbwynt yr amrediad llysieuol yw ymddangosiad y dderwen a choedlannau o goed collddail cymysg sy’n nodweddu llystyfiant Dyffryn Ogwen a Chymru hyd at y cyfnod presennol.

Gwelir sensitifrwydd cofnod y paill gan ei fod yn cofnodi ymyrraeth dyn yn y goedwig. O gyfnod amaethwyr cyntefig y Neolithig gwelir fod y fforestydd tan warchae wrth i baill y coed ddisgyn a phaill dieithr grawn a chwyn a ddeuai o drin y tir ymddangos am y tro cyntaf, nodweddion a ganfyddir yng ngholofnau paill Nant Ffrancon a Chororion. Cofnodir cwymp sylweddol ym mhaill y coed yng nghyfnod y Rhufeiniaid wrth i gaeau amaethyddol ledaenu eu defnydd. Gwelir hyn eto yn y ddeuddegfed ganrif wrth i goed gael eu torri ar raddfa helaeth ar gyfer adeiladu tai a llongau. Yn y ddeuddegfed ganrif dengys cofnod y paill o Lyn Cororion fod cywarch (hemp) yn cael ei dyfu yn eang yn Nyffryn Ogwen, nodwedd sydd eto yn adlewyrchu lleithder delfrydol yr ardal ar gyfer tyfu’r planhigyn hwn. Yn dilyn, credir bod hyn wedi sefydlu diwydiant creu dillad bras eu gwead a oedd ymhlith y pwysicaf yng Nghymru yn y cyfnod. Ategir y cysylltiad gan enwau ar gaeau a welir yn Arolwg y Penrhyn 1768 megis Gardd Gywarch yn ffermydd Coed Howel, Rhos Uchaf a Chilgeraint ym mhlwyf Llandygái.

Rhoddir maddeuant felly am grwydro braidd yn bell i gyrion Tierra del Fuego er mwyn cadarnhau pwysigrwydd cyfraniad Nant Ffrancon i astudiaethau gwyddorau naturiol Cymru a’r byd.

Ffynonellau

Parc Cenedlaethol Eryri/Ymddiriedolaeth Genedlaethol/Cyfoeth Naturiol Cymru (dim dyddiad) Taith Darwin trwy Eryri.

Peter Rhind a Barbara Jones. 2003 The Vegetation History of Snowdonia since the Late Glacial Period. Field Studies, 10, t. 539-552.

Christopher Ralling. 1978. The Voyage of Charles Darwin – his autobiographical writings selected and arranged by Christopher Ralling. Cyhoeddiadau y BBC, Llundain.

Advertisements

Capel Ogwen

Dyma gyfraniad gan un arall o gyfranwyr gwadd y wefan sef Ieuan Wyn. Mae’n berthnasol i gyfraniad cynharach am Gapel Ogwen (Mai 8 2017) a sylwadau ychwanegol gan Dei Fon Williams (Mai 17  2017).

Cae’r Ychain

Dyma enw sy’n dod o’r cyfnod pan ddefnyddid ychen i gyflawni gorchwylion trymion ar y tir. Mae sawl cyfeiriad yn ein llên a’n traddodiad gwerin at yr anifail hwn. Yr un amlycaf mewn barddoniaeth yw disgrifiad David Davis yn ei gyfres o englynion ‘Adfeilion Plas Ffynnon Bedr’ o’r ych yn pori lle bu ystafelloedd ysblennydd y plas:

Troir ei gain lydain aelwydau – ’n erddi

A gwyrddion weirgloddiau;

A mynych yr ych o’r iau

Bawrlawr ei gwych barlyrau.

Drwy’r canrifoedd, byddai ffermwyr yn defnyddio caniadau neu alwadau i annog ychen i weithio, ac yma yng Nghymru cofnodwyd sawl enghraifft o’r penillion (ar fesur triban yn bennaf) a’r alawon a ddefnyddid ym Morgannwg yn benodol. Mae tystiolaeth bod yr arfer o aredig efo ychen wedi parhau yno tan oddeutu 1880. Y gair am yrru ychen yw ‘cathrain’, a’r enw ar y gyrrwr yw ‘cathreinwr’, a byddai’n defnyddio galwadau megis ‘Ma-hw!’ a ‘Hw! ’mlaen, Hw!’ – galwadau sydd wedi eu cynnwys yn y caneuon. Clywir hyd heddiw y gymhariaeth ‘yfed fel ych’, yn enwedig am lymeitwyr yn slochian cwrw! Mae’r mynydd-dir hefyd yn dwyn enw’r creadur. Ar ochr orllewinol Cwm Pen Llafar, ceir Pant yr Ychen islaw Foel Meirch a thros y grib o Gwm Moch – enwau anifeiliaid bob un.

 

Croesi Afon Menai

Yn ôl yr Athro E.G. Bowen, y ddau le ar arfordir Môn ar gyfer mynd â gwartheg dros afon Menai i Arfon oedd Porthaethwy a Phenrhyn Safnas (Penrhyn Safn yr Ast – Gallows Point yn Saesneg).Tua diwedd y ddeunawfed ganrif, bu Arthur Aikin yn llygad-dyst o’r croesi o Benrhyn Safnas pan oedd ar ei daith drwy ogledd Cymru. Dyma ran o’r disgrifiad sydd yn ei ddyddlyfr:

‘Some of the boldest and strongest push directly across, and presently reach the land, the more timorous immediately turn around, and endeavour to gain the place from which they set off; but the greater part, borne down by the force of the stream, are carried towards Beaumaris bay, and frequently float to a great distance before they are able to reach the Caernarvonshire shore.’

Capel Ogwen, Llyn Celanedd a Llan-faes

Mae cofnod Brut y Tywysogion am y flwyddyn 1237 yn adrodd fel a ganlyn:

“Bu farw Arglwyddes Cymru, gwraig Llywelyn ap Iorwerth a merch i frenin Lloegr – Siwan oedd ei henw – yn llys Llywelyn yn Aber ym mis Chwefror; a chladdwyd ei chorff mewn gardd gysegredig a oedd ar lan y traeth (yn Llan-faes). Ac yno, wedi hynny, yr ymgysegrodd yr Esgob Hywel fynachlog i’r Brodyr Troednoeth er anrhydedd i’r Wynfydedig Fair.”

Ceir cofnod hefyd bod Elinor, gwraig Llywelyn ap Gruffudd, Tywysog olaf Cymru, wedi ei chludo dros afon Menai i gladdfa Llan-faes.

Roedd y bardd Goronwy Gyriog yn byw yn y cyfnod ar ôl lladd Llywelyn ap Gruffudd, a chyfansoddodd farwnad i Gwenhwyfar, un o dras frenhinol teyrnas Powys a gwraig Hywel ap Tudur ap Gruffudd o Goedan ym mhlwyf Llanfechell. Yn y gerdd mae’r llinell o gynghanedd sain drawiadol ‘Rhwym caen llen faen yn Llan Faes’ sy’n disgrifio’r maen a roed drosti (caead arch garreg mae’n debyg) fel llen – yn gaenan i’w chaethiwo.

Wrth ystyried y cysylltiad posibl rhwng Capel Ogwen a mynwent Llan-faes, tybed a barhawyd i ddefnyddio’r gladdfa ar ôl chwalu Tŷ’r Brodyr Llwydion (Urdd Sant Ffransis) adeg diddymu’r mynachlogydd? A thybed a oes cyfeiriad at y gladdfa yn y cywyddau i deuluoedd Coetmor, Cochwillan a’r Penrhyn?

Fodd bynnag, mae dehongliad arall yn bosibl o enw’r pwll yn afon Ogwen, Llyn Celanedd. A roddwyd yr enw hwn arno oherwydd mai yma y canfyddid cyrff y rhai a fyddai wedi syrthio i’r afon ar lif mawr?

Gyda llaw, byddai’n dda gweld cynnwys yr enw Llyn Celanedd yn yr wybodaeth a ddarperir ar gyfer ymwelwyr ag Aberogwen.

 

 

Ffynonellau

Alan Llwyd (gol.), Y Flodeugerdd Englynion, Christopher Davies, Abertawe 1978

Gwefan Amgueddfa Cymru – Hanes Bywyd Gwerin – Caneuon Gwerin

T.M. Basset a B.L. Davies (gol.), Atlas Sir Gaernarfon, Cyngor Cefn Gwlad, Gwasg Gee 1977

Emyr Hywel Owen ac Elfed Thomas (gol.), Atlas Sir Gaernarfon: Hanes a Daearyddiaeth, Gwenlyn Evans Cyf., Caernarfon 1954

Arthur Aikin, Journal of a Tour through North Wales and Part of Shropshire with Observations in Mineralogy and Other Branches of Natural History, Llundain 1797

Thomas Jones (gol.), Brut y Tywysogion: Peniarth MS. 20, Gwasg Prifysgol Cymru, Caerdydd 1941

Arthur Hughes (gol.), Gemau’r Gogynfeirdd, Pwllheli 1910

Pentref Llandygái

 

Cynllun pentref Llandygái yn 1841. Rhan o fap Penrhyn Ychwanegol PFA/6/166, drwy ganiatâd Archifau a Casgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor.

Pentref Llandygái oedd y pentref ‘delfrydol’ a gynlluniwyd i gwrdd â gofynion Edward Gordon Douglas Pennant, Barwn Cyntaf y Penrhyn, oedd â’r syniad o greu ‘modelau’ pensaernïol buddiol ac effeithiol i gartrefu deiliaid ei stad. Cynlluniwyd pentref Llandygái ar gyfer lletya gweithwyr a chrefftwyr y stad. Yn Llwybr Main a Than y Bwlch ym Mynydd Llandygái lletywyd gweithwyr chwarel y Penrhyn, ac egin ddosbarth canol pentref Bethesda a gymerai ei sylw wrth gynllunio unedau pensaernïol Penybryn, Garneddwen a Ffordd Pantglas.

Pentref Llandygái circa 1855. Ysgythriad a gyhoeddwyd gan J. Newman & Co,; Casgliad Tirlun Cymru, drwy ganiatâd  Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth.

Perthyn cyfnod adeiladu pentref Llandygái i ddegawdau canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac fe’i lleolwyd yng nghesail fonheddig y Grande Lodge a godwyd ychydig flynyddoedd yn gynharach fel y brif fynedfa i gastell y Penrhyn. I gartrefu’r trigolion adeiladwyd tai pâr deulawr cyfforddus ar dir y Tŷ Mawr. Tŷ cynnar sy’n dyddio i 1468 yw hwn a bu’n gartref i WilliamWilliams, y polimath disglair ei ddysg a gynlluniodd chwarel y Penrhyn i’w feistr Richard Pennant ar derfyn y ddeunawfed ganrif. Defnyddiwyd sgwâr y Tŷ Mawr yn ganolbwynt i’r datblygiad i gysylltu gyda’r eglwys, yr ysgol, y neuadd bentref a’r berllan. Gan mai creadigaeth unigol oedd y datblygiad adeiladwyd y naw tŷ ar hugain mewn arddull frodorol i gwrdd â delwedd y pentref fel y tlws, y detholedig a’r delfrydol. Yr oedd pob uned i gydymffurfio ag arddull y cynllun cyffredinol ond eto nid oeddynt yn unffurf eu hadeiladwaith. Cysylltwyd gardd eang gyda phob tŷ a defnyddiwyd waliau isel a gwrychoedd trwchus i nodi’r terfynau. Yr oedd gosodiad gofalus y tai yn golygu na oredrychai un ar ddrws ffrynt y llall gan warantu eu preifatrwydd. Telid rhent o rhwng £4 a £6 y flwyddyn yn dibynnu ar faint y tŷ ac adroddid y byddai’r rigolion yn cynnig ‘a lettuce and the rent’ yn wylaidd wrth ymostwng i dalu’r dreth flynyddol. Nid oedd capel, tafarn na siop yn rhan o gynllun y pentref.

Y Tŷ Mawr a’r sgwâr

Rhydd cyfrifiad 1891 drawsdoriad o alwedigaethau’r bobl a oedd yn byw yn y pentref ar y pryd. Yr oedd y ganran uchaf yn weithwyr ar y stad yn blastrwyr, towyr, seiri coed a meini, gofaint, garddwyr a choedwigwyr. Ymddengys fod yr ail genhedlaeth yn dewis swyddi oddi allan i’r stad oherwydd yn eu plith ceir clercod banc, clercod cyfraith a llys sirol, asiant tir organydd, athro ysgol a nyrs gymunedol. Yno hefyd yr oedd meddyg, clerigwr, trafeiliwr nwyddau, gwneuthurwr hetiau a theilwriaid yn ogystal â rhai siopwyr. Yr oedd cyfran fechan iawn yn chwarelwyr ac roedd rhai ohonynt yn gweithio mewn mân swyddi gweinyddol yn y chwarel neu yn y porthladd fel pwyswyr llechi neu glercod.

Eglwys Llandygái yn 1726 – ysgythriad gan James Newton; Casgliad Tirlun Cymru drwy ganiatâd  Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth.

Prin y gellir honni fod canolfan bentrefol wedi bodoli yn Llandygái cyn i’r pentref presennol gael ei adeiladu yn greadigaeth ddetholedig i’r Barwn. Dengys map Arolwg 1768 fod sgwâr Tŷ Mawr yn fan cyfarfod i sawl llwybr pwysig oedd yn cyrraedd o’r plasty sef y llwybrau o Gonwy dros Afon Ogwen; o Ddyffryn Ogwen; o Finffordd dros Afon Cegin ac o Fangor. Sefydlwyd yr eglwys yn gynnar yn y canol oesoedd a pherthyn corff yr adeilad i gyfnod y bedwaredd ganrif ar ddeg a’r gangell i’r unfed ganrif ar bymtheg. Mae rhannau eraill yn ganlyniad ail-lunio sylweddol yn 1853, eto ar orchymyn y Barwn, pan ehangwyd y corff ac adnewyddwyd y ffenestri ac ailadeiladwyd y tŵr yn ei gyfanrwydd. Yn ôl y traddodiad honnir i Tygái, y sant o Lydaw a gyrhaeddodd yn y chweched ganrif Oed Crist, sefydlu ei eglwys ar lain o dir a elwid yn Maes y Llan ar gwr y Meusyn Glasog ac, ymhen amser, i’r lleoliad hwn gael ei alw yn Tan y Fynwent. Yn Arolwg 1768 tyddyn bychan o wyth acer oedd Tanyfonwent ac roedd un o’r caeau yn dwyn yr enw Cae’r Ddeiol. Eto yn ôl traddodiad, dywedir mai colofn garreg Tygái oedd y ddeiol yn wreiddiol cyn iddi gael ei hail-lunio a’i symud i’r eglwys bresennol i bennu’r amser ar sail cylchdro’r haul. Yn ystod yr archwiliadau i archaeoleg y caeau i’r gorllewin o Landygái yn 1966/67 daethpwyd o hyd i safle pur ddadlennol. Yno, nepell o’r cae criced presennol darganfuwyd olion seintwar fechan o goed gyda bedd cysegr yng nghanol yr adeilad. Roedd y safle wedi ei amgylchynu gan fynwent yn cynnwys o leiaf bump deg saith o feddau. Mewn llawysgrif sy’n dyddio i 1575/6 cofnodir bod eglwys gynharaf Llandygái wedi ei sefydlu yn ‘Cae Meusyn Glasog’ a bod y lleoliad hyd at ddau saethiad bwa saeth o’r eglwys bresennol, ond ni nodwyd y cyfeiriad. Tybed ai hwn oedd safle gynharaf eglwys Tygái yn y chweched ganrif?

Neuadd Talgai

Eglwys Llandygái

Cofnodwyd bod naw tŷ yn Llandygái yn 1811 ond mewn bras gynllun o’r pentref yn 1820 gan Telford dangosir safle’r eglwys, neuadd Talgai, y Tŷ Mawr a dau dŷ arall yn unig. Yn Arolwg 1768 enw un o gaeau y Tŷ Mawr oedd y ‘garden’ a hwn bid sicr oedd y llain tir a nodwyd fel y ‘berllan’ yng nghynllun pentref y Barwn. Ar gyfer ei defnydd fel ysgol i ferched yr adeiladwyd neuadd Talgai yn 1813, er mai clochydd yn yr eglwys, Thomas Thomas, biau’r clod am gynnal yr ysgol gyntaf yn Llandygái yn 1765. Ond mae sefydlu ysgol i ferched yn 1813 yn gam sylfaenol tra arbennig. Y sylfaenydd oedd Anne Susannah, gwraig Richard Pennant, arglwydd cyntaf y Penrhyn. Bu ef farw yn 1808 a thasg anodd ei wraig oedd sefydlogi sefyllfa ariannol fregus y stad yn dilyn dyledion enfawr ei gŵr. Mae’n amlwg fod Susannah yn wraig alluog a thra phenderfynol a hawliodd adeiladu yn ei hoes gyfres o safleoedd anghyffredin megis llaethdy, baddondy ac arsyllfan. Sefydlu ysgol i ferched oedd un o’i chreadigaethau mwyaf blaengar ac uchelgeisiol. Yn 1843 dan nawdd y Barwn y sefydlwyd ysgol i fechgyn yn Llandygái.

Mae pentref Llandygái yn cynrychioli rhai o agweddau gorau pendefigion y Penrhyn, o raslonrwydd ryddfrydig Anne Susannah i gymwynasgarwch ewyllysgar y Barwn. Yr oedd y pentref model hwn hefyd yn ddrych i ddatblygiad pentrefi ‘model’ mwy a gynlluniwyd yn ddiweddarach yn y ganrif gan rai o farwniaid diwydiant mwyaf dylanwadol Prydain megis teulu Cadbury yn Bournville a theulu Lever yn Port Sunlight. Trueni na chadwyd at gynllun y ‘model’ yn Llandygái drwy wrthod caniatâd i adeiladu tai nad oeddynt yn gymesur â phensaernïaeth ddewisol y tai gwreiddiol a thrwy hynny ddryllio peth ar gyfanrwydd y pentref delfrydol.

Ffynonellau

Judith Alfrey. 2001.  Rural Buiding in Nineteenth Century North Wales; the role of the great estates. Archaeologia Cambrensis, CXLVII (1998), 199-216.

Emyr Gwynne Jones. 1975. A Survey of the Ancient And Present State of the County of Caernarvon by William Williams (Pt 3). Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 36. 194- 231.

E H Douglas Pennant . 1998. The Penrhyn Estate  1760-1997: the Pennants and the Douglas Pennants. Trafodion Cymdeithas  Hanes Sir Gaernarfon. 59. 35-54.

Catrin Wager. 2014. Will Power. Gwreiddiau Gwynedd. 1 (66), 31.

Cyrch awyr Medi 1940

Dyma gyfraniad gan un o’n cyfranwyr gwadd sef Helen Hughes, Nant y Graean , Hendyrpeg,

Yn ystod cyrch awyr gan awyrennau’r Almaen oddeutu wyth o’r gloch y nos ar 24 Medi 1940, gollyngwyd bomiau yn ardal Dyffryn Ogwen. Mae’r pedwar adroddiad isod yn cofnodi’r digwyddiad.

• Neges swyddogol gan Adran y Gwasanaeth Awyr ac Adran y Gwasanaeth Cartref a ddyfynnwyd yn y North Wales Chronicle, ddydd Gwener 17 Medi 1940: ‘In a village in North Wales some houses were damaged and a small number of people killed and injured, whilst fires and some damage to houses are also reported from other parts of the Principality. The casualties have been slight’.
• Dyma sylwadau Wynne Roberts, Tanybwlch, wrth ddychwelyd o’r mynydd gyda’i frawd ar y noson honno: Yr oedd yn noson gymylog a gellid clywed sŵn awyrennau uwchben. Gollyngwyd taflegrau wnaeth oleuo’r awyr yn llachar yr holl ffordd o Foel Wnion at Chwarel y Penrhyn. Disgynnodd un taflegryn a niweidio relings haearn o flaen Rhif 70, Ffordd Carneddi. Hedfanodd un, os nad dwy awyren i gyfeiriad Deiniolen ac yna dychwelyd gan ollwng bomiau wrth hedfan i lawr y dyffryn.
• Cofnododd J.O. Williams, peiriannydd gyda chwmni trydan y North Wales Power Company, adroddiad swyddogol i’w bennaeth yn Rhostyllen, Wrecsam. O dan y pennawd ‘Damage to System by Bombs’, mae’n ysgrifennu: ‘I happened to be returning home from Llanberis on this particular night, arriving at Bethesda just as the raid started. The mountains around were all lit up by flares which had been dropped. As I arrived at the house I heard the sound of planes approaching from the direction of the Penrhyn quarry and flying very low. These passed over in the direction of Llanllechid and Aber and in passing dropped a number of H E bombs which exploded about half a mile from my house. Two of these fell and exploded on the outskirts of Llanllechid where damage to houses was caused and where the fatalities occurred. These incendiaries were continually being dropped in the neighbourhood from other planes which were flying fairly high. A further series of explosions shook the district and all lights went out. This occurred about 9.15pm’.
• Cofnodion Eglwys Crist Glanogwen, Medi 24 1940.‘Ymhen rhyw hanner awr wedi terfynu o’i cyfarfod hwn, talodd awyrennau yr Almaen ymweliad ar ardal a gollyngwyd ganddynt amryw o dan-belennau a phelennau ffrwydrol yn yr ardal. Disgynnodd un neu ddau belen mewn ychydig lathenni i ‘r eglwys ac un arall oddi fewn i ardal y tŷ Eglwysig heb wneuthur niwed i’r adeiladau. Lladdwyd un wraig o Lanllechid sef Mrs Davies, mam Richard Davies, Coetmor Mount yr hwn ydoedd aelod o Eglwys Glanogwen’.

Lladdwyd Mrs Ellen Davies yn ei chartref, Llwyn Derw, Rachub, pan drawyd y tŷ gan fom oddeutu 8.30 gyda’r nos. Yr oedd y teulu yn llechu yng nghornel y simnai ond sugnwyd Mrs Davies i fyny’r simnai a bu farw o’i hanafiadau. Achubwyd ei merch a’i ŵyr bychan wyth mlwydd oed a chymydog yn fyw o’r llanastr.  Drwy gyd-ddigwyddiad rhyfeddol, gŵr Mrs Davies oedd y milwr cyntaf o ardal Dyffryn Ogwen a laddwyd yn y Rhyfel Byd Cyntaf yng nghyrch gwaedlyd y Dardanells yn 1915. Bu farw yn yr ymosodiad ar Sulva Bay ar Fedi 26ain yn 33 oed. Yr oedd brwydr y Dardanells yn bur wahanol i’r amgylchiadau yn Llanllechid. Brwydr rhwng byddin a llynges Prydain a Ffrainc yn erbyn byddin Ymerodraeth yr Ottoman yn Nhwrci oedd hon. Y nod oedd ceisio ennill tiriogaeth strategol ar y culfor 60 milltir o hyd rhwng Môr y Canoldir a’r Môr Du a wahanai gyfandir Ewrop oddi wrth Asia. Ni fu’r cyrch yn llwyddiannus a lladdwyd hyd at hanner miliwn o filwyr mewn brwydr a ystyrir heddiw ymysg rhai o frwydrau mwyaf annoeth y Rhyfel Byd Cyntaf. Yn eironig iawn wedi hynny adnabyddid teulu Mrs Davies yn lleol fel teulu Dardanells. Ni ail-adeiladwyd Llwyn Derw yn Lôn Groes wedi’r drychineb yn 1940.

Ymddengys bod hyd at 16 o fomiau wedi disgyn yn  ardal Dyffryn Ogwen y noson honno a gellir eu gwahanu i ddau glwstwr. Lleolir y clwstwr cyntaf yn ardal y chwarel a’r ail yn ardal Rachub a Llanllechid. Y tebygolrwydd yw fod dwy awyren yn gyfrifol am y bomio. Yn gyffredinol yr oedd y difrod yn ysgafn ac eithrio yr alanastra yn Llwyn Celyn wrth gwrs. Gwnaethpwyd difrod ysgafn i fecws Britannia ac i gapel  Bethel ym mhentref Rachub ond disgyn heb niwed i gae yn Tyddyn Uchaf ac ar ffriddoedd Pant Hwfa, Corbri a Waun Bryn wnaeth y gweddill. Yn ardal y chwarel amharwyd ar y gwasanaeth trydan drwy i fom ffrwydro ar un o’r llinellau. Archwiliwyd y difrod ar y noson honno ond nid oedd modd trwsio’r cyflenwad tan y diwrnod canlynol gan fod awyrennau’r gelyn yn dal i hedfan dros yr ardal tan oddeutu tri o’r gloch y bore. Adnewyddwyd y cyflenwad erbyn canol dydd y diwrnod canlynol.

Bu llawer o drafod ai cyrch bwriadol oedd hwn ar Ddyffryn Ogwen ynteu ymosodiad ar ddamwain wrth i awyrennau’r Almaen ddychwelyd o fomio Lerpwl neu drefi cyfagos yng ngogledd Lloegr. Mae’n berthnasol cofio i’r cyrch ddigwydd yn gynnar yn y rhyfel pan oedd cynlluniau ymosodol yr Almaen wedi ystyried targedu Prydain drwy arfordiroedd gorllewin Cymru. Dywedir fod peilotiaid yr Almaen yn defnyddio Afon Menai fel nod i’w harwain ar hyd y glannau i Lerpwl. Ar y llaw arall yr oedd y cyrch ar Dyffryn Ogwen yn un hir a dwys gan ddefnyddio taflegrau llachar i oleuo’r ardal. Dywedir fod peilot un o’r awyrennau a holwyd wedi’r rhyfel wedi nodi mai bwriad y cyrch oedd dinistrio argae trydan dŵr a’u bod wedi camgymryd Dyffryn Ogwen am Ddyffryn Conwy lle’r oedd pwerdy Dolgarrog.

Hwn oedd yr unig gyrch a dargedodd Ddyffryn Ogwen er i  gyrch ddigwydd yn ardal Llanberis ym mis Gorffennaf 1941. Dro arall ym mis Hydref 1940 bu dwy awyren Spitfire yn ymlid awyren Dornier yr Almaen dros Nant Ffrancon ond heb greu dinistr i Fethesda y tro hwnnw. Serch hynny clywid y seiren rhybudd  yn canu yn aml ym Methesda wrth i awyrennau’r Almaen hedfan i ac o Lerpwl ac o gopa Moel Wnion gellid gweld y ddinas yn llosgi yn y pellter yn dilyn cyrch llwyddiannus gan y gelyn.

Cydnabyddiaeth – Dymunaf ddiolch i’r canlynol am wybodaeth a chydweithrediad parod wrth ysgrifennu’r cyfraniad hwn – Wynne Roberts, Clifford Owen, Dafydd Roberts, Dafydd Evans a Gilbert Bowen.

Ffynhonnell –

1940. O. Williams, 1940. Damage to Systems by Bombs. Bangor Ms 40214. Casgliadau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor.

Pendinas

Tŷ neilltuedig yw Pendinas heddiw wedi ei guddio y tu cefn i wal uchel ar ochr y lôn ac â thai diweddarach y tu cefn iddo. Yn wreiddiol safai yn dŷ ar ei ben ei hun ar Ffordd y Lord ym Mhenygroes, Tregarth ac yn 1746 pan gofnodir y tŷ gyntaf, yr oedd yn fwthyn unllawr. Adeiladwyd tŷ newydd dau lawr yn 1890 gan gyplysu’r hen uned wreiddiol fel math o ‘lean tw’ ar hyd y cefn. Adeiladwyd y tŷ o gerrig gyda gorchudd o lechi ar y muriau a tho o lechi safonol.

Bu Pendinas yn gartref i ddau athrylith mawr sef Hugh Derfel Hughes (1816-1890), yr hanesydd y mae cymaint o gynnwys y wefan bresennol yn seiliedig ar ei waith, a Syr Ifor Williams (1881-1965) a gyfrannodd yn helaeth a thoreithiog at ysgolheictod Cymru ei gyfnod. Brodor o Landderfel yn Sir Feirionnydd oedd Hugh Derfel, yn fab i’r melinydd yno, ac wedi treulio rhai blynyddoedd yn was fferm symudodd i Ddyffryn Ogwen a chael gwaith fel pwyswr llechi yn chwarel y Penrhyn. Yn 1846 priododd â merch Pendinas ac ymsefydlu yn y tŷ. Ymddiddorodd yn gynnar iawn mewn hanesyddiaeth a’r gwyddorau naturiol a datblygodd ei ddoniau fel bardd. Er na chafodd addysg ffurfiol yn yr un o’r meysydd hyn, yr oedd yn ddigon hyderus i gyhoeddi cyfrol o farddoniaeth yn 1844, sef Blodau’r Gân, a threuliodd gyfnod o amser yn hyrwyddo gwerthiant ei gyfrol drwy rannau helaeth o Gymru. Yn hanesyddol ei gyfraniad pwysicaf oedd ei gyfrol Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Ffrwyth cystadleuaeth yng nghyfarfod llenyddol Llandygái oedd y gwaith yn wreiddiol a galluogodd cyfraniadau gan noddwyr a charedigion iddo ei gyhoeddi yn gyfrol yn 1866. Mae’r llyfr yn gosod seiliau ar gyfer cofnodi hanes Dyffryn Ogwen mewn cyfnod pan oedd yr hen werthoedd traddodiadol yn cael eu ysgubo ymaith dan bwysau cyfnewidiadau economaidd, crefyddol a chymdeithasol na ellid eu gwrthsefyll. Mae’r llyfr hefyd yn ddrych i ddysg a diddordebau eang yr awdur yn rhychwantu hanes, achyddiaeth, daeareg, llysieueg ac arferion cefn gwlad. Mewn geiriau eraill mae’n drysor o lyfr ac yn ystorfa ddihysbydd o wybodaeth. Yr oedd Hugh Derfel hefyd yn fardd ac yn awdur awdl ar Chwarel Cae Braich y Cafn, ond fel emynydd y cofir amdano bennaf ac awdur yr emyn ‘Y gŵr a fu gynt dan hoelion’.

Syr Ifor Williams

Os mai hanesydd drwy brofiad oedd Hugh Derfel, academydd drwy ddysg prifysgol oedd ei ŵyr Syr Ifor. Astudiodd y Gymraeg ym Mhrifysgol Bangor ac yn 1921 olynodd Syr John Morris-Jones fel pennaeth Adran y Gymraeg yn y coleg. Arbenigodd ar ddehongli llenyddiaeth gynharaf y Gymraeg a datblygodd i fod yn bennaf awdurdod yn ei faes. Cydnabyddid ei ysgolheictod drwy Ewrop. Ei brif waith oedd golygu’r canu cynnar ac ymhlith ei gyfrolau ysgolheigaidd roedd Canu Llywarch Hen (1935), Canu Aneirin (1938), Armes Prydain (1955) a Canu Taliesin (1960). Yr oedd hefyd wedi cyhoeddi nifer o destunau Beirdd yr Uchelwyr gan gynnwys cerddi gan Iolo Goch, Guto’r Glyn a Dafydd ap Gwilym ymhlith eraill. Ond yr oedd hefyd yn sgwrsiwr radio ac yn ysgrifwr poblogaidd iawn a chasglwyd nifer o’r cyfraniadau hyn mewn llyfrau eithriadol ddiddorol. Yn eu mysg mae Meddwn i, I Ddifyrru’r Amser a’r gyfrol bwysig Enwau Lleoedd. Mewn rhyw ffordd mae’r cyfrolau meistrolgar hyn yn ategu ac yn cyfoethogi cyfraniad ei daid yn creu gwerthfawrogiad o fod yn perthyn i fro a chymdeithas bur arbennig.

Cororion

Yn ei lyfr Enwau Lleoedd eglura Syr Ifor Williams mai Creu-wryon fyddai’r ffurf wreiddiol ar enw Cororion. Eglura ymhellach mai ystyr creu oedd cut neu gwt mochyn  a’i fod yn hanfod amlwg mewn sawl enw yn chwedlau y Mabinogi. Cyfeiria ymhellach at chwedl Math Fab Mathonwy.  Yr oedd  Gwydion wedi twyllo Pryderi mab Pwyll Pendefig  Dyfed i ddwyn ei foch. Ar ei daith i ddiogelwch  Caer Dathl, caer Math Fab Mathonwy yng Ngwynedd, â byddin Dyfed ar ei warthaf, nodir cuddfannau creuau’r moch ac yn eu plith mae Creu-wryon.  A dyma felly y cyfeiriad cyntaf yn llenyddiaeth Cymru at safle yn Nyffryn Ogwen, a hynny megis ym ‘mabinogi’ ein llenyddiaeth gan fod Pedair Cainc y Mabinogi yn dyddio i oddeutu’r ddegfed ganrif. Dylid nodi yn ogystal fod Melville Richards yn Enwau Tir a Gwlad yn cygfeirio at ystyr arall yr enw ‘creu’ sef ‘amddiffynfa’ fel sydd yn yr enw lle Creuddyn.

Estynnwch ymlaen i gyfnod y Tywysogion yn y ddeuddegfed a’r drydedd ganrif ar ddeg ac y mae  Creu-wryon bellach yn rhan o Gwmwd Arllechwedd Uchaf. Dan drefn y Tywysogion rhannwyd y cwmwd yn nifer o drefgorau. Yn ardal Dyffryn Ogwen  bodolai  trefgordd Bodfeio i’r dwyrain o Afon Ogwen a threfgor  Creuwyrion i’r gorllewin o’r afon. Ymestynnai  trefgordd Creuwyrion o Draeth Lafan yn y gogledd  hyd at Ddyffryn Mymbyr  yn y de ac yr oedd wedi’i rannu yn nifer o is adrannau sef y gafaelion.  Fel gafael Arthergron yr adnabyddid Cororion.  Drwy drefn yr adrannau a’r is adrannau  hyn yr oedd Tywysogaeth Gwynedd yn cael ei gweinyddu. Byddai’r Tywysog, neu ei weinyddwyr, yn ymweld yn dymhorol i sefydlu’r llys er mwyn casglu’r dreth a’r gynhaliaeth faterol. Cydrannau’r llys oedd y neuadd frenhinol a’r adeiladau preswyl, ond yr oedd hefyd yn cynnwys y diriogaeth frenhinol a’i hamgylchynai. Dyma lle y trigai’r taeogion a hwy drwy eu llafur oedd cynheiliaid y drefn ffiwdal dywysogaidd. Gyda choncwest Cymru yn 1282 meddiannwyd y llysoedd a’r tiriogaethau brenhinol gan frenhiniaeth Lloegr a chollodd Cymru ei hunaniaeth. Aethpwyd ati’n fwriadol hefyd i ysgubo ymaith holl olion materol a ffisegol tywysogaethau’r wlad.  Nid oes olion o’r llys wedi’u darganfod yn Cororion, ond wedi dweud hynny ychydig iawn o sylw y mae’r safle wedi’i dderbyn hyd yma. Dynodwyd nifer o nodweddion archaeolegol yno, yn gytiau crynion a hirsgwar. Nid oes cynllun penodol ohonynt ac ystyrir fod nifer ohonynt yn perthyn i gyfnodau cynharach na Cororion y Tywysogion.  Erbyn y bymthegfed ganrif llithrodd Cororion i ddwylo Gwilym ap Gruffydd, perchennog blysiog stad y Penrhyn. Manteisiodd y gŵr hwn ar gyfle i ymestyn ei diriogaeth drwy brynu trefgordd Cororion wrth i’r drefn frodorol o rannu drwy etifeddiaeth gyfrannog ddirwyn i ben. Erbyn 1413 yr oedd yn derbyn rhent o £14.0.0 y flwyddyn o’i ddaliadaeth newydd.

Map of the vile of Cororion  1352 (by Benjamin Wyatt). Rhan o gynllun Wyatt o Drefgor Creuwyrion yn nodi’r gafaelion yn ôl eu trefn yn y cynllun gwreiddiol nad oes sicrwydd ynghylch ei ddilysrwydd.  Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn PFA/6/2944. 

Drwy gamu’n fras drwy’r pum can mlynedd nesaf down i hanes Cororion ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg a chyfnod Richard Pennant yn sgweier stad y Penrhyn. I Pennant yr oedd sefydlu perchnogaeth hanesyddol trefgordd Cororion yn fater o fawr bwysigrwydd ac yn 1794 atgynhyrchodd Benjamin Wyatt, ei brif asiant, gopi gwreiddiol o fap y drefgor yr honnai fod yn ei feddiant. Ni welwyd y map gwreiddiol na chynt nac wedyn, ond mae’r copi yn ddogfen eithriadol ddiddorol oherwydd ei bod yn atgynhyrchu’n fras raniadau tiriogaethol y drefgor fel yr oedd yn y drydedd ganrif ar ddeg.  Cred rhai fod y map yn cadarnhau trefn ddaearyddol gywir gafaeliaid y drefgor, tra bo eraill yn amau’n gryf mai cynllwyn gweinyddol oedd y map i hawlio perchnogaeth gyflawn y Penrhyn ar ran helaethaf plwyf Llandygái. Dim ond Wyatt felly a welodd y map gwreiddiol ac felly gallwch chi farnu ai gwir ynteu gau oedd ei honiadau ynghylch ei ddilysrwydd.

I gadarnhau ei berchnogaeth ar stad y Penrhyn comisiynodd Richard Pennant arolwg manwl o diriogaeth ei etifeddiaeth yn 1768. Nid oedd amheuaeth am ddilysrwydd y mapiau sy’n rhan o’r arolwg a dengys y cyfanwaith fod  Cororion bellach wedi ei rannu yn dri thyddyn/fferm fechan.  Enwir caeau’r tair deiliadaeth ond nid oes yr un enw’n cyfeirio’n uniongyrchol at hynafiaeth y safle ac nid yw’r caeau yn adlewyrchu ffurfiau o gyfnod cynharach fel y gwelir mewn rhai unedau eraill yn y plwyf. Ac eto, wrth ail gynllunio ffiniau’r tair deiliadaeth tybed na ellir canfod ffurf wreiddiol gafael Arthergorn, sef Cororion, yn y drydedd ganrif ar ddeg, ac yn arbennig pe cynhwysid caeau Perthi Corniog yn yr adluniad.

Manylyn o Fap Arolwg y Penrhyn yn dangos ardal Trefgordd Creuwyrion yn 1768. Drwy ganiatâd Archifau a Casgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor,  Archif Penrhyn Ychwanegol 2944. Noder tair fferm Cororion  gyda’r rhifau 21, 22, 23.

Canolbwynt Cororion wrth gwrs ydyw’r llyn, goroesiad rhyfeddol o gyfnod Oes yr Iâ nad oes gofod i’w drafod yn y cyfraniad presennol. Goroesiad oedd y llyn, o’r Wern Fawr, sef y gors eang a ymestynnai i’r  gogledd o Gororion. Yn y cyfnod cyn ei sychu gan Benjamin Wyatt ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, yr oedd yn adnodd pwysig gan wasanaethu oddeutu pymtheg o leiaf o fân ffermydd a thyddynnod cylch Tregarth. Perthynai cyfrannau arbennig o’r gors, o rhwng llai nag acer hyd at bedair eu maint, i bob daliadaeth yn ddibynnol ar faint ac agosrwydd y ddaliadaeth, ac mae’n amlwg mai defnydd tymhorol o’r gwanwyn ymlaen a fyddai i’r adnodd er porthiant i’r anifeiliaid. Bellach crebachodd y gors a dim ond ei gweddillion sy’n weladwy yn y caeau corsiog ar fin y briffordd rhwng Llys y Gwynt a Pherthi Corniog, ond erys rhamant Cororion  a’r llyn tra parheir i ddarllen chwedlau’r Mabinogi.

 

Ffynonellau

Ifor Williams. 1962. Enwau Lleoedd. Lerpwl.

Gwyn Thomas. 1984. Y Mabinogi. Cyngor Celfyddydau Cymru, Caerdydd.

2014. J. Ll. W. Williams; Lowri W Williams. 2014. Richard Pennant – sylfaenydd Stad y Penrhyn. Gwreiddiau Gwynedd, 1 (66), tt. 38-40.

Penisa’r Nant

Penisa’r Nant heddiw

Tŷ a gynlluniwyd yn arbennig fel llaethdy ar gyfer Anne Susannah (1745-1816), gwraig Richard Pennant, Arglwydd cyntaf y Penrhyn, yw Penisa’r Nant. Y cynllunydd oedd Benjamin Wyatt asiant y Stad o 1786 hyd 1818.  Disgrifiodd Fenton y tŷ fel adeilad iachus a chlaear gyda lloriau, silffoedd a muriau wedi’u gorchuddio’n grefftus â llechi glân fel sy’n addas mewn adeilad o’i fath. Ac wrth law yr oedd dyfroedd croyw Afon Ogwen yn cyflenwi gofynion iachusol yr adeilad, ac fel yr ychwanegodd Fenton, ‘to prevent the possibility of anything impure existting to vitiate the atmosphere such a room requires ‘. Cafwyd disgrifiad llawnach o’r safle gan Edmund Hyde Hall ar ei deithiau drwy Sir Gaernarfon rhwng 1809 a 1811. Meddai ef, ‘The square house is surrounded and protected by piazza, and within it are a dairy, a kitchen, and a parlour with several bedrooms. The dairy is advantageously lined with slate, and is copiously supplied with water. The arrangements for the poultry and swine are also extensive and complete, and the economy of the place is further consulted by mills for breaking gorse and for churning butter. The gardens are hansomly laid out, and give an abundant supply of the smaller fruits’.

Map o ardal Penisa’r Nant yn 1855. Cynllun Johnson drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn PFA/6/173

Dengys map Johnson o Benisa’r Nant yn 1855 fod y ffos oedd yn gweithio’r felin yn tarddu yn Afon Berthen yn Nhŷ’n y Maes gryn hanner milltir i ffwrdd. O gyrraedd Penisa’r Nant yr oedd ei dyfroedd yn bwydo llyn bychan a adeiladwyd wrth droed y felin at wasanaeth y llaethdy. Cyfeiriodd Hyde Hall at Benisa’r Nant fel ‘ferme ornée’, megis math o fferm addurnol, a dyna yn union oedd y cynllun uchelgeisiol, hunanol hwn ar gyfer boddhau mympwy ecsentrig Anne Susannah.

Map o ardal Penisa’r Nant a Tŷ’n y Maes yn 1855. Cynllun Johnson drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn PFA/6/173

Ond pwy oedd y wraig a fynnai ei llaethdy personol? Anne Susannah oedd unig ferch y Cadfridog Hugh Warburton a oedd yn berchen ar un rhan o stad y Penrhyn yn 1765. Pan briododd yr aeres â Richard Pennant yn y flwyddyn honno penderfynodd ef y byddai’n meddiannu’r holl stad o afael teulu’r rhan berchnogion eraill sef y Yonges. Yn y broses, defnyddiodd Richard Pennant gyfalaf ei stadau siwgr yn Jamaica i ddatblygu chwarel lechi Cae Braich y Cafn a gwella cyflwr economaidd y stad ac ardal Dyffryn Ogwen yn gyffredinol. Ond nid un dila a dinod oedd Anne Susannah ond unigolyn lawn mor awdurdodol â’i gŵr fel y mae ymchwil ddiweddar wedi ei ddangos. Pan fu farw Richard yn 1808 wynebai ddyledion ariannol enfawr o £153,000 ar draul y stad oherwydd gorwario ar ei datblygu. I gymhlethu’r sefyllfa yr oedd hi’n brwydro’r Goron mewn achos llys a fyddai, o’i golli, yn ei difeddiannu o berchnogaeth y Penrhyn, a hynny mewn cyfnod pan oedd elw’r chwarel wedi dyblu i dros £18,000 yn 1813. Llwyddodd yn y ddau achos a drwy ryfedd wyrth gofalodd ei bod ar ei hennill o £20,000. Does ryfedd fod y wraig hon yn mynnu talu incwm o £25 y flwyddyn i gadw milfa (menagerie) ei chŵn anwes a £45 er lles ei cheffylau.

 

Baddondy’r Penrhyn ar lan y Fenai yn 1815. Llun gan William Daniell,  drwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth.

Nid Penisa’r Nant yw’r unig greadigaeth uchelgeisiol y gadawodd Anne Susannah ei stamp arno yn Nyffryn Ogwen. Ei mympwy hi, bid sicr, a fynnodd adeiladu’r ‘elegant pavilion’ ys galwyd, yn Ogwen Banc er mwyn i’w chyfeillion gael syllu yn gegrwth ar ryfeddod ffrwydrol a chwyldroadol Chwarel y Penrhyn wrth eistedd yn anghyfforddus, bid siŵr, ar gadeiriau a gynlluniwyd ar ffurf madarch yn ôl disgrifiad un sylwebydd o’r cyfnod! Hi hefyd fyddai wedi mynnu adeiladu pwll nofio ar yr arfordir gerllaw ei phlasty yn y Penrhyn ac mae’n siŵr ei bod wedi goruchwylio’r cynllun i ailadeiladu’r hen blasty yn y Penrhyn cyn i’r horwth presennol ei ddisodli ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach. Gwraig arbennig o benderfynol oedd hi, gyda syniadau rhyfeddol a chwyldroadol a oedd o flaen eu hamser, gwraig ecsentrig ar brydiau efallai, ac Arglwyddes na fyddech ar boen eich bywyd yn dymuno ei chroesi. Gellir ei dychmygu fel hen grybiban, foslyd, ffroenuchel, fawreddog, a fynnai hawlio’n hunanol holl sylw ei gŵr a phawb arall a fyddai yn dod i gysylltiad â hi. Ond dynes gwbl arbennig oedd hi serch hynny. Er gogoniant i’w henw erys Penisa’r Nant yn berl o adeilad pensaernïol i’w werthfawrogi hyd heddiw.

Ffynonellau  

Peter Ellis Jones. 1981.  ‘The Wyatts of Lime Grove, Llandygai’. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 42. tt. 81-116

Catrin Wager. 2014. ‘Will Power’. Gwreiddiau Gwynedd. 1 (66), t. 41.

Cerrig Milltir

Thomas Telford yn ŵr ifanc

Pan gynlluniodd Thomas Telford un o draffyrdd cyntaf Prydain rhwng Llundain a Chaergybi yr oedd yn ymwybodol iawn o roi delwedd neu stamp gweledol ac amlwg ar ei gampwaith, sef y brand cywir o ddefnyddio’r gair modern Saesneg. Golygai hyn fod gan y pontydd, y tolltai, y gatiau a hyd yn oed y cerrig milltir eu dyluniad arbennig. Wedi’r cyfan, y cerrig milltir oedd y nodweddion mwyaf aml eu dosbarthiad ar fin y ffordd a’r mwyaf gweledol i’r teithwyr wrth i’r cerbyd ruthro heibio iddynt. Rhoddodd Telford sylw manwl i’w dyluniad ac meddai: ‘I never saw a proper milestone that I could copy. I looked for three years all over England trying to find one as a pattern and after all I could not find one that looked like a decent milestone’.

Carreg filltir Telford ar y ffordd bost ger Dôl Goch, Bethesda

Y garreg filltir ddelfrydol a gynlluniodd oedd maen yn mesur 2.1 medr (6 troedfedd 11 modfedd) o faint, o garreg calch caled o Benmon gyda dwy droedfedd o’r maen i’w plannu yn y ddaear fel y bo’r rhan uchaf yn sefyll yn gyfochrog â ffenestr y cerbyd. Yr oedd pen y maen i fod ar ffurf triongl, yr ochrau wedi eu befelu, a gwagle yn y canol i gynnwys plât o haearn bwrw i’w leoli yn union islaw’r triongl. Yr oedd y plât i gynnwys arysgrifen mewn llythrennau bras yn nodi’r pellter mewn milltiroedd ac wythfed ran o filltir o Gaergybi i’r dafarn gyfnewid agosaf yn y ddau gyfeiriad. Yn wreiddiol yr oedd y cerrig milltir i sefyll ar un ochr y ffordd ac roeddynt wedi’u gosod fesul pum milltir. Mae’n amlwg na chadwyd at y cynllun gwreiddiol gan fod dwy garreg o fewn milltir i’w gilydd ar gyrion deupen pentref Bethesda.

Y tafarnau cyfnewid pwysicaf o Gaergybi i’r Waun oedd Mona, Bangor, Capel Curig, Cernioge (Glasfryn), Corwen a Llangollen. Yn wreiddiol rhwng Caergybi a’r Waun yr oedd 83 carreg filltir ond bellach mae nifer fawr o’r rhain wedi diflannu neu gael eu hamharchu. Yn ffodus mae’r ddwy garreg sydd ym Methesda yn sefyll yn gyflawn ac yn eu lleoliadau gwreiddiol fwy neu lai. Dywed y garreg ger Rhos y Nant fod pellter Caergybi yn 31 milltir, Bangor yn 6 milltir a Chapel Curig yn 8.3 milltir; mae carreg Dôl Goch yn nodi Caergybi 30 milltir, Bangor 5 milltir a Chapel Curig 9.3 milltir. Cyfyd y wybodaeth gwestiwn felly ynghylch statws Tŷ’n y Maes fel canolfan gyfnewid i’r Goets Fawr. Ychydig o wybodaeth a gofnodir am ei phwysigrwydd ac ymddengys ei bod yn is-ganolfan. Tybed a fyddai pob cerbyd yn aros yno ynteu fan cyfnewid cyn dringo Nant Ffrancon yn unig ydoedd? Cwestiynau i’w hymchwilio gan haneswyr Dyffryn Ogwen y dyfodol gobeithio.

Carreg filltir ar ganllaw Pont Coetmor, Bryn Bella, Bethesda

Mae un garreg filltir arall i’w gweld yn Nyffryn Ogwen ac mae’n un dra gwahanol ei gwedd i gerrig milltir addurnedig Telford. Yng nghil pont Coetmor ym Mryn Bella gosodwyd carreg filltir syml sy’n mesur ychydig yn llai na metr o uchder (tua thair troedfedd). Cofnodir y manylion ar lechen las gyda’r llythrennau wedi’u torri’n ddestlus i’r wyneb: Caernarvon 10 ml, Llanddeiniolen 5¼, Felin Hen 1¾, Bethesda 1ml. Mae’n annhebygol mai hwn oedd lleoliad gwreiddiol y garreg ac mae’n fwy tebygol o fod wedi’i lleoli ar fin y ffordd yn Hendyrpeg cyn i’r tollty yno gael ei chwalu. Mae’r manylion arni yn awgrymu cysylltiad â ffordd dyrpeg 1802/05 ond efallai ei bod o gyfnod diweddarach gan nad oedd Bethesda mewn bodolaeth cyn i ffordd bost Telford gael ei hagor yn 1820. Dyma benbleth ychwanegol ar gyfer haneswyr y dyfodol!

Ffynhonnell

Quartermaine, J., Trinder, B., Turner, R. 2003.  Thomas Telford’s Holyhead Road. CBA  Research Report 135. Council British Archaeology/CADW. York.

Carreg hogi y Beudy Newydd

Manylyn o’r maen hogi ger y Beudy Newydd yng Ngwauncwysmai. Llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Roland Flook, Abergwyngregyn

Rai metrau i’r gogledd o’r llwybr sy’n arwain o Dyddyn Sabel i Wauncwysmai, a gerllaw’r Beudy Newydd, saif maen enfawr ac ar ei gopa mae nodwedd unigryw sy’n anodd iawn i’w esbonio. Ar wyneb y maen mae twll bychan crwn sy’n llai na deg centimetr mewn dyfnder ac oddeutu deg centimetr ar draws.  Nodwedd amlycaf y twll yw’r rhigolau main sydd wedi eu torri yn gyson ar draws y cylch o’r ymyl uchaf i’r gwaelod. Mae pob rhigol yn gafn unionsyth wedi’i lunio ag erfyn cul drwy broses o rwbio cyson. Mae dyfnder y twll yn cyfateb i faint yr erfyn sydd, o reidrwydd, yn fychan, megis cyllell fain a chul ei llafn neu, efallai ei bod yn ganlyniad hogi pennau saethau. Hwn yw’r esboniad clasurol er nad efallai yr esboniad cywir.

Mae’r maen hwn yn unigryw yn Nyffryn Ogwen. Cofnodir dau faen tebyg yn ardal y Ffridd Newydd yn Llanfairfechan ond nid ydynt mor gelfydd eu gwneuthuriad â’r enghraifft sydd dan sylw uchod. Ystyrir fod y cerrig hogi yn perthyn i gyfnod cynhanes ond nid oes unrhyw dystiolaeth i gadarnhau hynny. Pe byddid yn priodoli’r meini i gyfnod amhenodol mewn cynhanes yna mae digon o dystiolaeth i gadarnhau pwysigrwydd pennau saeth a’r bwâu pren i’w saethu. Mae pennau saethau o gallestr yn gelfi cyson mewn cofnodion archeolegol ers cyfnod y Mesolithig wyth mil o flynyddoedd yn ôl. Bellach, o dystiolaeth peintiadau mewn ogofâu o’r cyfnod Palaeolithig diweddar yn Ewrop mae lle i gredu fod digon o dystiolaeth i’w priodoli i gyfnod llawer cynharach mewn cynhanes. Daw’r dystiolaeth am y bwâu pren o gyfnod y Neolithig (4000/2500CC) mewn archwiliadau a gynhaliwyd ym mawnogydd ardal yr Ynys Wydrin (Glastonbury) yng Ngwlad yr Haf, lle darganfuwyd enghreifftiau o bren ywen sy’n amlwg yn arfau eithriadol o bwerus o ystyried eu maint o ddau fetr. Ceir tystiolaeth yn ogystal am frwydr o’r un cyfnod a ddigwyddodd mewn caer ar gyrion Caerloyw. Yno yn Crickley Hill dengys dosbarthiad y saethau callestr eu bod wedi’u hanelu yn bennaf i gyfeiriad y ddwy fynedfa i’r gaer.

Delweddau o saethwyr â bwa a saeth ar waliau ogofâu

Tystiolaeth nid annhebyg o rym a geir mewn peintiad ar fur ogof yn ne Sbaen lle portreadir nifer o saethwyr yn sefyll mewn rhes ac yn dienyddio un truan sy’n penlinio yn ei gwman dan rym marwol y saethau. Mae’n go annhebygol fod y dystiolaeth uchod yn ddigon i egluro’r hyn a ddigwyddai ar y maen yng Ngwaun Cwys Mai ac mae’n anodd dirnad o safbwynt technolegol sut y gellid cysylltu miniogi saethau callestr â’r rhigolau sydd yn y twll.

Yn y canol oesoedd yr oedd saethyddion Cymru yn enwog am eu gallu i saethu mewn brwydrau, er bod y clod yn perthyn yn bennaf i saethyddion o Went a De Cymru yn ôl tystiolaeth Gerallt Gymro ddiwedd y ddeuddegfed ganrif. Cofnodir fod catrawd o saethyddion yn rhan o fyddin Edward I yn brwydro ar ran Lloegr yn erbyn yr Albanwyr yn y drydedd ganrif ar ddeg. Yn yr un modd yr oedd saethyddion yn rhan annatod o fyddinoedd Owain Glyndŵr mewn sgarmesoedd yn erbyn y Saeson, a chofnodir eu llwyddiant mewn brwydr i orchfygu castell yr Amwythig yn 1387. Canodd Iolo Goch (1320-1398) hefyd gywydd yn clodfori grym y bwa saeth. Pen haearn oedd i’r saethau hyn o’r canol oesoedd ac o safbwynt technolegol byddai’n haws egluro’r rhigolau fel canlyniad miniogi pen saethau o haearn yn hytrach nag o gallestr. Ond nid yw’r dystiolaeth hon er hynny, yn cadarnhau dyddio’r nodwedd unigryw sydd ar y maen yng Ngwaun Cwys Mai i’r canol oesoedd ychwaith. Y ffaith yw nad oes ateb i’r cwestiwn sut y datblygwyd y rhigolau nac ychwaith i ba berwyl y canolwyd yr holl broses o ddyfnhau’r rhigolau yn y safle hon yn Nyffryn Ogwen.

Bryn y Byrddau

Dyma erthygl arall gan un o’n cyfranwyr gwadd, sef Dafydd Fôn Williams. 

Rhan o Fap – Plans of the Penrhyn Estate in the Counties of Caernarvon and Denbigh belonging to Richard Pennant, Esq., surveyed by G. Leigh, 1768. Penrhyn Ychwanegol 2944 – drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor. Noder y canlynol – Tŷ Hen = 95, Bryn y Byrddau = 95D; Ddôl = 100, Tan y Castell = 100C; Bryn Llys = 94, Bryn Rhys Du = 94H.

Yn yr erthygl am Lyn Meurig ar y safwe hon yn Rhagfyr 2016, cyfeiria’r awduron at yr eglwys St Anne wreiddiol a leolwyd yn ymyl y llyn, ac a orchuddiwyd gan domen y chwarel ganol y bedwaredd ar bymtheg. Adeiladwyd yr eglwys St Anne bresennol yng Nghilgeraint, yn ddigon pell oddi wrth y domen, i gymryd ei lle.

Fodd bynnag, nid gyda’r eglwys, na’r llyn, na’r tai y mae a wnelo hyn o lith, ond yn yr hyn sydd gan Hugh Derfel i’w ddweud amdani, yn yr adran o’i lyfr Hynafiaethau Llanllechid a Llandygai ble mae’n nodi eglwysi’r ardal. Am yr eglwys noda:

‘Eglwys Bryn y Byrddau’  Safai mewn lle o’r enw, [ sef Bryn y Byrddau ] ar lan Llyn Meurig, lle yr adeiladwyd Sant Ann y tro cyntaf’

Yn ôl map Arolwg o diroedd y Penrhyn 1768, roedd cae o’r enw Bryn y Byrddau ger Llyn Meurig, ac, mewn rhai o brydlesau’r stad, nodir cae Bryn y Byrddau yn un o gaeau fferm Tŷ Hen. Mae’n amlwg fod eglwys wreiddiol St Anne yn sefyll ar y cae hwn. Dylid, hefyd, nodi yn y fan hyn fod fferm Bryn Llys yn yr un ardal. Mae’r ddwy fferm, cae Bryn y Byrddau, yr eglwys, a’r llyn o dan domen y chwarel ers dros 150 mlynedd.

Dydy Bryn y Byrddau ddim yn enw cyffredin. Yn wir, does na’r un enghraifft o’r enw mewn unrhyw le arall yng Nghymru. Ond mae’r enw yn ymddangos, ond heb nodi lleoliad manwl, mewn barddoniaeth o’r 14eg ganrif, ac, yn benodol, mewn barddoniaeth a ganwyd i deulu pwysig Tuduriaid Môn.

Yn ei farwnad i Tudur Fychan o Benmynydd, penteulu’r Tuduriaid, a fu farw yn 1367, mae Iolo Goch yn dweud

‘ Dwyn llew Bryn Byrddau dan llaw”

Dwyn arglwydd Bryn Byrddau o dan awdurdod ( angau )

 

Yn ei farwnad mae’n nodi nifer o lysoedd eraill oedd yn gysylltiedig â Thudur, ac â’r Tuduriaid, ynghyd â’u prif diroedd.

Bardd pwysig iawn, ychydig yn hŷn na Iolo Goch, oedd Gruffudd ab Maredudd ab Dafydd (bu farw c1382 ). Ef oedd yr olaf o’r Gogynfeirdd mawr, ( fe’i cymherir, o ran safon a phwysigrwydd gyda Chynddelw Brydydd Mawr ganrif a hanner o’i flaen) Canai’n bennaf, bron yn unig, i Duduriaid Penmynydd, ac mae yntau yn canu marwnad i Dudur Fychan, ble mae’n cyfeirio ato fel

‘ Treistwyn ior Bryn Byrddau’

Dwyn trwy drais arglwydd Bryn Byrddau

Bu i fab Tudur, Goronwy ap Tudur foddi yn 1382, a chanodd GMD awdl farwnad iddo. Mae’n tristau ar ôl

‘Rhi cywir llawhir llyw Bryn Byrddau’

Brenin ffyddlon, un hael [oedd] arglwydd Bryn Byrddau

Er mai ym Môn yr oedd  prif eiddo’r teulu sef ym Mhenmynydd, Trecastell, ac Erddreiniog, ac mai gyda Môn y’u cysylltir, yr oedd gan y teulu, oherwydd eu bod yn ddisgynyddion uniongyrchol  i Ednyfed Fychan, distain ( Prif weinidog ) Llywelyn Fawr, diroedd helaeth mewn mannau eraill o Gymru, gan gynnwys Ceredigion, ardal Abergele, ac Arfon. Yn ei farwnad i Dudur Fychan mae GMD yn cyfeirio at ‘ naf (arglwydd) Bryn Ffanygl ( ger Abergele ), ac yn nodi, oherwydd ei farwolaeth

‘gwae’r deheu’ a ‘ gwae dwy Wynedd ‘ ( sef Gwynedd Uwch Conwy, a Gwynedd Is Conwy = y Gogledd i gyd, fwy neu lai).

Mae a wnelom ni yma a thiroedd y teulu yn Arfon. Hwy oedd perchnogion y ddau Afael a roed i Ednyfed gan Lywelyn Fawr – Gafael Gronw ab Eden a Gafael Cennin. ‘Gafael’ oedd daliad o dir etifeddol dan y gyfundrefn lwythol Gymreig, yn amrywio o le i le o ran ei fesur ac ar wasgar yn aml mewn parseli o dir. Roedd yn rhan o’r gwely, sef holl diroedd y teulu estynedig. Roedd Gafael Cennin, rywle yng Nghororion, sy’n cyfateb i blwyf Llandygái heddiw, ond allwn ni mo’i leoli’n union, fel y gallwn leoli Gafael Gronw ab Eden; hwnnw oedd sail demesne y Penrhyn. Diddorol, o gofio’r enw mai fel Wyrion Eden yr adwaenir y Tuduriaid ( gyda ‘wyrion’ yn golygu ‘disgynyddion’, nid y ‘wyrion’ cyfoes.)

Mae’n amlwg, o’r marwnadau a nodwyd, fod Bryn Byrddau yn un o blastai’r teulu, ac yn blasty digon amlwg i gyfeirio ato fel un o’u prif lysoedd, ac yn blasty y byddai pawb a wrandawai ar y farwnad yn ei adnabod yn syth. Fodd bynnag, does neb heddiw yn gwybod ble’r oedd. Does dim cyfeiriad ym mhapurau’r teulu at enw sydd, a bod yn onest, yn un anghyffredin iawn. Does dim sôn amdano ym mhapurau tiroedd Môn na Cheredigion. Dim ond tiroedd Cororion sydd ar ôl felly. Fel y nodwyd, yr unig enghreifftiau o’r enw yng Nghymru yw’r lleoliad y sonia HD amdano. Ai yma, yng nghyffiniau Llyn Meurig, yr oedd tiroedd Gafael Cennin, ac ai dyma ble’r oedd plasty, neu lys, Bryn Byrddau y Tuduriaid?

Un arall o gaeau Tŷ Hen, gyda llaw, oedd Tan y Castell. Y fferm nesaf i Dŷ Hen, a’r fferm yr oedd Llyn Meurig ar ei thir, oedd fferm Brynllys – sy’n enw diddorol yn y cyswllt hwn. Mae enwau llefydd, megis ffermydd a chaeau, yn enwedig hen enwau sydd, yn aml, wedi aros yn ddigyfnewid ers canrifoedd, yn dystion cadarn iawn i hanes eu lleoliad. Dim ond i nodi un enghraifft. Yn nechrau’r 1990au fe gloddiodd Gwasanaeth Archeolegol Gwynedd yn Niwbwrch, Ynys Môn, i geisio cael hyd i un o lysoedd Llywelyn Fawr. Roeddynt yn gwybod fod ganddo lys wedi bod rywle yn yr ardal, ond doedd ganddynt ddim syniad ble. Ond roedd na gae y tu allan i’r pentref o’r enw Cae Llys, a dyma gloddio yno. Ac, wir i chi, dyna ble cafwyd hyd i ran o’r llys. Roedd enw’r cae yn cadw cof ardal am lys tywysog Cymreig a ddiflannodd o dan y tywod yn dilyn stormydd enfawr yng nghanol y 14G, yr un enw wedi cadw cof am fwy na chwe chanrif. Mae Bryn Llys, o dan y domen, yn cadw cof am rhyw lys, ac mae cae Bryn y Byrddau, sef yr unig enghraifft o enw un o lysoedd y Tuduriaid, yn agos iawn. Diddorol, hefyd, yw cofio fod Ciltreflys ar y llethrau gyferbyn ar draws yr Ogwan, ac mae ‘treflys’ yn enw ar fferm ganoloesol sydd â’i chynnyrch, a’i thrigolion, yn cynnal y llys. Fel arfer, mae’n weddol agos i’r llys. Efallai mai’r tŵr, yr enwyd fferm Tyn Tŵr ar ei ôl, oedd yn cael ei gynnal, ond byddwn yn amau hynny. Tŵr oedd hwnnw, sef lle roedd ychydig o filwyr yn cadw golwg, yn yr achos hwn, ar y bwlch i, ac o, Nant Ffrancon. Doedd o ddim yn gastell, nac yn llys, dim ond lle i gadw golwg. Yn 1469, fel ‘le tour de Abercaseg’ y cyfeirir ato, tŵr, nid castell, na llys, Fyddai dim angen treflys i gynnal y tŵr a’i lond llaw o wylwyr, a fyddai Bryn Llys ddim yn cael ei enwi ar ei ôl, ond fe fyddai’r ddau yn addas i’w henwi oherwydd un o lysoedd y Tuduriaid, neu eu cyndeidiau.

Fedrwn ni brofi dim, bellach, a dydy hyn o eiriau yn ddim ond damcaniaeth, ond mae’n hynod o ddiddorol, ac mae’r ddamcaniaeth wedi ei seilio ar gyfeiriadau hanesyddol pendant.

Ffynonellau

Melville Richards.   Brynbyrddau.     Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon 1962.

Hynafiaethau Llanllechid a Llandygai.   Hugh Derfel Hughes.  tud 72.

Arolwg o diroedd y Penrhyn 1768

Gweithredoedd Tir y Penrhyn

Iolo Goch ac Eraill.   Ifor Williams.

 

Wyrion Eden.   Glyn Roberts  yn Bulletin of the Board of Celtic Studies Cyf 15