Enwau Caeau Dyffryn Ogwen

Dosbarthiad enwau DO ar fap digidol Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru drwy ganiatâd a charedigrwydd Rhian Parry, Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru

Mae pob enw ar gae yn hwyluso tasg y perchennog yn trefnu gwaith dyddiol y fferm neu’r tyddyn yn llwyddiannus, ond mae’r enwau hefyd yn ddrych i etifeddiaeth ardal a’i threftadaeth. Ym Mhrydain byth ers i drefn amaethyddol y Neolithig chwe mil o flynyddoedd yn ôl ddechrau rhannu’r amgylchfyd gwyllt yn gyfres o unedau trefnus caeedig, megis caeau, felly hefyd y daeth y rheidrwydd i gyfeirio atynt yn unigol gydag enw. Ac mae’r enwau, fel ffurf ffisegol y caeau, wedi gorfod newid dros y canrifoedd yn ymateb i gyfnewidiadau mewn dulliau amaethu, datblygiadau economaidd, gofynion statudol y llywodraeth neu reol y tirfeddianwyr, ac mae’r enwau gan amlaf yn adlewyrchu’r newidiadau hyn.  Ond tra bod y newydd yn disgrifio’r presennol erys rhai enwau o’r hen, hen amser.

Gellir dosbarthu enwau caeau i fras gategorïau syml – categori lleoliad, megis ‘cae dan beudy’ neu ‘cae pella’; categori eu defnydd megis’ buarth yr ŵyn’ neu ‘gweirglodd y tro’; categori disgrifiadol megis ‘boncen eithin’ neu ‘talwrn y rhedyn’; categori enwau personol megis – ‘cae Rhys Powel’ neu ‘tyddyn Morfydd uchaf’; ac yn olaf caeau ag enwau anghyffredin arnynt, megis ‘ cae gwrnog’, ‘bichd’,  ‘pedair llathen’, ‘cae cyd’ neu ‘dalar bengam’, i enwi ond ychydig.

Wrth bwyso a mesur cofnod enwau caeau ardal Dyffryn Ogwen heddiw, sydd bellach yn rhestr o dros fil o enwau, ychydig iawn o eiriau anghyffredin a berthyn iddi.  Caiff ei nodweddu yn bennaf gan amledd enwau lleoliad a defnydd sydd, ar yr olwg gyntaf, yn ymddangos yn ailadroddus a dibwys. Ond fel y nodwyd uchod mae’n gofnod hyfyw a gwerthfawr sy’n cynrychioli agwedd ar gymdeithas amaethyddol y presennol, ond er hynny mae’n agored i’w newid ac felly mae’n frau a bregus i’w cholli oni chaiff ei chofnodi. A dyna yn union sydd wedi digwydd ym Mynydd Llandygái, er enghraifft. Cyn 1800 gweundir agored heb neb yn byw ynddo ydoedd, ond yn ystod y ganrif ganlynol amgaewyd yr holl ardal yn gyfres o gaeau bychan ynghlwm â nifer o fythynnod, unedau o rhwng dwy a chwe acer mewn maint, a oedd yn cynnal poblogaeth o chwarelwyr llawn amser a thyddynwyr rhan amser, y gwaith gartref yn bennaf yn ddyletswydd y wraig a’r plant. Yr oedd i bob cae ei enw syml yn y categorïau lleoliad neu ddefnydd mae’n bur debyg, ond heddiw wrth geisio cofnodi’r enwau dim ond deuddeg sydd wedi goroesi o gyfnod cymdeithas sydd bellach wedi diflannu bron yn llwyr ers bron i hanner canrif.  Ac yn y broses o golli enwau a breuo’r iaith Gymraeg aeth cymeriad ardal Mynydd Llandygái hefyd ar chwâl.

I’r rhai sy’n ymddiddori mewn hanes mae’n resyn na chofnodwyd enwau caeau Dyffryn Ogwen yn Arolwg y Degwm yn 1834 a hynny oherwydd esgeulustod y cofnodwr mae’n debyg, ac o ganlyniad mae plwyfi Llandygái a Llanllechid ymhlith yr ychydig yng Nghymru sydd heb restr berthnasol.  Serch hynny mae yn Nyffryn Ogwen gofnod yn Arolwg y Penrhyn 1768 sy’n dyddio i bron  ganrif yn gynharach na’r Degwm. Mae’r Arolwg yn rhestru holl enwau caeau’r ffermydd, tyddynnod a bythynnod y fro a berthynai i’r stad gan nodi eu lleoliad ar fapiau sydd yr un mor fanwl eu cynnwys â’r rhestrau enwau. Mae’r casgliad hwn felly yn agor ffenestr annisgwyl i ddadansoddi economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y Canol Oesoedd megis, a chyn cychwyn y cyfnod diwydiannol a wnaeth chwalu seiliau’r hen drefn yn y fro.  Fel y byddai’r disgwyl mae enwau lleoliad a defnydd yn britho’r casgliad ond mae enwau disgrifiadol, personol ac anghyffredin yn llawer pwysicach nag yn y cofnod modern presennol.  Dengys yr enwau bwysigrwydd magu gwartheg yn yr economi, ac mewn cyfundrefn sydd â phwyslais ar fod yn hunangynhaliol mae tyfu grawn, tatws a magu geifr, ebolion a cheffylau yn chwarae eu rhan. Mae corsydd, gwlypdiroedd a choedlannau gwern, ponciau anhydrin, tir gwyllt a chreigiog yn mynnu sylw, ac mae’r enwau anghyffredin yn cyfeirio at hen, hen ddulliau amaethu yn y ‘tir agored’ a oedd yn prysur ddiflannu cyn, ac yn ystod, cyfnod cofnodi’r arolwg – hen enwau megis tir gwag, pedair pladur, gwrthgwys a llociau.  Yn y rhanbarth ar y ffin rhwng plwyfi Llanllechid ac Abergwyngregyn ymddengys nifer uchel o enwau personol – Barbara, Ellen, Ednyfed, Joseph, Heilyn ac Ifan – a rhai ohonynt â chysylltiad agos â Llys y Tywysogion yn Abergarthcelyn yn y drydedd ganrif ar ddeg;  cymeriadau pwysig megis Ednyfed Fychan, disdain Llywelyn ap Iorwerth, a Heilyn ap Cynfrig a oedd yn un o lysgenhadon Llywelyn ap Iorwerth.

Wrth gwrs mae enwau a ffiniau caeau yn newid yn nhreigl amser ond mae’n rhyfeddol mor wydn y deil rhai. Ym Mryn Eithin, Llanllechid, er enghraifft, erys ‘Bryn Llwm’ a ‘Cae Tŷ’r Ffeltiwr’ yn enwau digyfnewid ers 1768 ar y ddau gae sy’n gyfochrog â’r ffordd i Fryn Hafod y Wern, a thebyg fod llawer mwy o enghreifftiau i’w darganfod yn yr archif drwy ymchwil pellach.  Ond beth am yr enw ‘Cae Ysbyty’ a berthyn i ddau gae sydd yn yr ardal?  Mae un ohonynt bellach yn gae chwarae i blant yn Rachub, a’r ail yn stribyn bychan cul,  llai na hanner acer ei faint, ar allt serth ger y tŷ ym Mlaen y Nant yn Nant Ffrancon.  Yn arolwg 1768 gelwir y cae yn Rachub yn Cae Groes  ac adnabyddir yr ail fel Gweirglodd Tŷ Croes. A dyma pryd y gall dychymyg redeg yn rhemp! Beth tybed yw arwyddocâd y gair ‘croes’ yn y ddau enw? A oes yma gysylltiad rhyngddynt â llwybr pererinion y Canol Oesoedd, troedffordd a oedd yn Rachub nepell o safleoedd eglwysi cynnar Llanerchyn. Ym Mlaen y Nant gwelir y cae o’r un enw yn dringo’n serth uwchlaw’r fferm yn llwybr cydnabyddedig, os gerwin, i Fuarth Rhiwiau ac ymlaen hyd ochr Foel Goch i gysylltu yn y man â Chwm Gafr cyn arwain i wastadnant Nant Peris.  Ond pam yr enw Cae Ysbyty tybed? Gellir egluro hwn ym Mlaen y Nant ond nid yn Rachub, ysywaeth. I’r cae hwn ym Mlaen y Nant y danfonir pob anifail sy’n glaf, ac yno i’w gwella ymhen y rhawg o flasu’r amrywiol flodau a phlanhigion a dyf yn rhan o lystyfiant naturiol y llethr, llystyfiant a gatalogiwyd gan ymwelydd diweddar i gynnwys oddeutu 70 math o blanhigion lleol a’r mwyafrif ohonynt yn meddu ar rinweddau  meddyginiaethol arbennig.

Mae pob enw yn drysor boed mor ddinod ac ailadroddus a ‘cae isaf pellaf’ neu ‘cae tan y beudy’ oherwydd maent yn rhan o’n treftadaeth a’n hetifeddiaeth, i’w cadarnhau, a’u trosglwyddo  i genedlaethau ein dyfodol. Mae prosiect enwau caeau Dyffryn Ogwen bellach wedi tynnu i’w derfyn ar ôl dwy flynedd o waith casglu manwl ac mae’n gyfuniad o weithgaredd diflino nifer o gasglwyr diwyd ac o gydweithrediad parod ffermwyr ac aelodau o gymdeithas amaethyddol Dyffryn Ogwen, yn bobl leol ac yn bobl sydd bellach ar wasgar.  Ni ellid fod wedi cwblhau’r gwaith heb gefnogaeth a nawdd Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru a’r Gymdeithas sydd bellach yn gwarchod yr archif enwau ar goflein ddigidol genedlaethol. Tybed sut y bydd cymdeithas Dyffryn Ogwen ymhen wyth can mlynedd yn dadansoddi’r drysorfa hon?  Mawr obeithiwn y byddant yn cofnodi’r cyfnewidiau a ddigwydd drwy dreigl y canrifoedd ond â’n gwaredo, os mai donkey paddock number one fydd yr enw a ben y rhestr!

Diolch i Rhian Parry, Porthaethwy, Gwyn Thomas, Blaen Nant, a Ieuan Wyn, Talgarreg am eu cymorth gyda’r nodyn hwn.

Chwarel Bryn Hafod y Wern

Cynllun y domen uchaf yn edrych i gyfeiriad y gorllewin yn dangos rhesi ei gwneuthuriad a’r pentanau llechi ar ei brig.

Chwarelwyr lleol profiadol a ddarganfu nifer o chwareli llechi ym mhlwyf Llanllechid, ond nid hwy a’u datblygodd. Diffyg cyfalaf oedd gwraidd y broblem, a darganfod ffynhonnell gyson a fyddai’n gwarantu llwyddiant. Mae hanes datblygiad chwarel Bryn Hafod y Wern yn cyfrannu at y dystiolaeth. Agorwyd y chwarel yn 1817 gan George Hay Dawkins Pennant wrth aros i dderbyn olyniaeth y Penrhyn wedi marw ei ewythr Richard Pennant yn 1808. Meddiannodd barsel o dir y Goron ar brydles a gwariodd yn helaeth ar y datblygiad, ond heb lwyddiant. Daeth y fenter i ben yn 1824. Ym mhen ysbaid cymerwyd y chwarel gan gwmni Trimmer o Lundain, cwmni cynhyrchu teils pridd ar gyfer toi yn ne Lloegr gyda’r bwriad o ehangu ei marchnad drwy fod yn berchen ar chwarel lechi.. Byrhoedlog oedd eu harhosiad ac yn 1845 sefydlwyd cwmni y Royal Bangor Slate Company gan griw o ‘adventurers’ o Lundain ond, er gwario yn helaeth ar ddatblygu’r gloddfa, methiant fu’r ymdrech.

Erbyn 1873 yr oedd y chwarel dan ofal rhyw Mr Caliver ar brydles gan y cwmni uchod. Yn 1873 sefydlwyd cwmni ‘The Bangor Slate Company’ dan oruchwyliaeth rhyw Mr Cooke ac yr oedd ef yn dal yn ei swydd pan newidiwyd enw’r cwmni i’r ‘New Bangor Slate Company’ yn 1876. Caewyd y chwarel yn derfynol yn 1885 gyda Cooke yn rheolwr ond bellach, oherwydd colledion ariannol enfawr, banc o Gaer oedd yn rheoli’r fenter. Rhwng 1817 ac 1885 yr oedd yr holl gwmnïau wedi gweithio’r chwarel ar brydles gan y Goron, ond yn y flwyddyn ganlynol llwyddodd y banc i brynu hawliau’r Goron. Y bwriad oedd gwerthu’r chwarel i’r Arglwydd Penrhyn gan ei fod wedi dangos diddordeb ynddi, ond er dod i gytundeb gwrthododd George Sholto Douglas Pennant anrhydeddu ei ran ef o’r fargen. Arweiniodd hyn a achos cyfreithiol yn 1889 a gollwyd gan y Penrhyn gan eu gorfodi i brynu’r chwarel. Doedd dim bwriad gan y Penrhyn i’w gweithio a dywedir mai’r prif reswm dros y pryniant oedd er mwyn ei chau yn derfynol fel na fyddai gwesteion yn holi ai hon oedd chwarel y Penrhyn a oedd i’w gweld o’r castell yn Llandygái. Sut mae plethu’r wybodaeth amherffaith a chyfnewidiol uchod â chynllun y chwarel fel nodwedd amlwg yn nhirlun ardal Llanllechid heddiw?

Prif dwll y chwarel gyda hafn gallt y gogledd ar ganol cefn y llun

O holl fân chwareli Dyffryn Ogwen chwarel y Bryn yw’r fwyaf diddorol gan fod ei chynllun yn weddol gyflawn ac y gellir defnyddio nifer bychan o ddogfennau i geisio olrhain ei datblygiad. Agorwyd y chwarel ar drwyn cyfyng o dir y Goron yn ymestyn i’r gorllewin a amgylchynwyd ar bob ochr ac eithrio’r gogledd gan dir stad y Penrhyn. Yr oedd y cyfyngiad hwn yn effeithio ar ddatblygiad y chwarel mewn dwy ffordd. Yn gyntaf, ni ellid ymestyn y gloddfa i ddatblygu’r haenau llechi yn y gorllewin na’r de orllewin a olygai fod yn rhaid agor twll eithriadol ddwfn i weithio’r chwarel yn llwyddiannus. Yn ail, gorfodid codi cyfran helaethaf rwbel y twll yn groes i ddisgyniad naturiol y tir i gyfeiriad y de, gan greu problemau gweithredol anodd a chostus i’r perchnogion. Y drydedd broblem, ac un a drafodwyd mewn ysgrif flaenorol, oedd bod safle’r chwarel ymhell o darddiad digonol o ddŵr i weithio ei pheiriannau, gwendid a orfododd greu ffos o Gwm Caseg gryn bedair milltir i ffwrdd i gyrchu dŵr i ddau argae a leolwyd ar y llethr i’r dwyrain o’r chwarel.

Perthyn trefnusrwydd arbennig i gynllun y chwarel. Lleolwyd y twll yn y gogledd orllewin, a threfnwyd y tomennydd rwbel yn ddwy uned i ymestyn i’r de a’r dwyrain. Gellir rhannu’r tomennydd yn ddwy adran – tomen y de sydd â dau lawr yn perthyn iddi (llawr 1, 2), a thomen y dwyrain gyda thri gris i’w chyfansoddiad (gris (a), (b), (c)). Saif prif wastad gweithio’r chwarel ar ymyl de ddwyrain y twll.  Erys nifer o nodweddion amlwg sy’n gysylltiedig â pheirianwaith ei gweithio a chadarnheir y rhain mewn gwahanol gynlluniau o’r chwarel. Gellir eu rhestru fel a ganlyn – dwy allt yn agor i’r twll (North Quarry Incline, Engine Incline), safle i bedair olwyn ddŵr (olwynion A, B, C a D), cwt  peiriant ager, y Water Balance incline, dwy bont (pont gorbel a phont (o)), a sylfaen i ddau beiriant codi (pentan mawr a phentan lifft). Yn ychwanegol lleolwyd dwy gronfa ddŵr ar y llethr i’r dwyrain o’r chwarel Nodir y nodweddion ar y cynllun isod.

Gellir crynhoi datblygiad y chwarel i dri chyfnod, ond nodir fod amheuaeth ynghylch cydberthynas rhai o’r nodweddion yn ogystal â’u safle yn y fframwaith hanesyddol.

1. Cyfnod y sefydlu hyd at 1856.

Twll y chwarel gyda hafn gallt y de ar ymyl de y llun. Llun o archif Ifor Williams

Ar ddechrau’r cyfnod cyfres o dyllau o wahanol feintiau a oedd ar y safle cyn eu crynhoi yn ddau, sef y Prif Dwll a thwll y Green Vein yn y gogledd.  Awgrymir fod lefel wedi ei dorri ym mhen deheuol y prif dwll i’w gadw’n sych, er mae’n amlwg na  thorrwyd hwn yn ddigon isel i weithio’n effeithiol. Erbyn 1850 awgrymir fod pwmp yn codi dŵr o’r twll  gydag olwyn ddŵr B  (A) yn ei wasanaethu. Yr oedd dwy allt yn cysylltu â’r ddau dwll – gallt y de (Engine incline) yn gweithio gyda pheiriant ager ac yn gwasanaethu’r prif dwll; gallt y gogledd (North Quarry incline) yn gweithio gydag olwyn ddŵr D ac yn agor i dwll y Green Vein.  Agorwyd yr Engine incline yn  1847, a gallt y gogledd yn 1848; erbyn 1851 troswyd yr Engine Incline i weithio gyda dŵr o yriant olwyn C. Bwydai rwbel o’r Engine incline i ffurfio llawr 1 yn uned tomen y de; cyfrannai’r  North Quarry incline at ffurfio gris (a) o domen y dwyrain, a phur debyg at ffurfiant ail ris a orchuddiwyd yn ei gyfanrwydd gan ddau ris uchaf a diweddaraf yr uned.

Adeiladwyd mur uchel i gadw tomen y de rhag llithro i dir stad y Penrhyn. Erbyn 1851 yr oedd holl beirianwaith y chwarel yn gweithio gydag ynni dŵr.  Yr oedd y ddwy gronfa yn weithredol o 1846 ymlaen, y  gronfa isaf yn cyflenwi dŵr i weithio olwyn D a’r North Quarry Incline a’r gronfa uchaf (Llyn Coch) yn bwydo olwyn C i weithio’r Engine Incline. Nodwedd fwyaf diddorol y cynllun yw bod y ffordd o’r fynedfa yn y gorllewin i gysylltu â Bryn Hall yn y gogledd yn cylchu tomen y de cyn troi i arwain drwy ganol gris tomen (a) i gyrraedd y tŷ. Y llwybr hwn oedd yn gyfrifol am adeiladu pont (o) a’r bont gorbel yn y cyfnod dilynol. Perthyn yr holl ddatblygiadau hyn i fuddsoddiadau’r Royal Bangor Slate Company a oedd mewn trafferthion ariannol erbyn diwedd y  cyfnod.

2. Cyfnod Adrefnu rhwng 1850 ac 1870

Nodweddir y cyfnod hwn gan gynlluniau i ail drefnu’r dull o weithio’r chwarel a orfodwyd yn bennaf oherwydd ei lleoliad cyfyngedig. Roedd cysylltu â’r twll drwy gyfrwng gelltydd bellach yn anymarferol oherwydd ei ddyfnder cynyddol, a chyflwynwyd system fwy hyblyg o godwyr neu lifftiau pwrpasol i gyrchu hyd at y gwaelod. Mae’n hawdd deall y broblem ond nid mor hawdd ei gweithrediad. I gychwyn amlygir fod gallt y North Quarry Inclein wedi ei chau yn derfynol cyn, neu ar gychwyn, y cyfnod a olygai fod olwyn ddŵr D bellach yn segur. Golygai hyn ddargyfeirio dŵr y chwarel i weithio’r codwyr newydd. Sefydlwyd dwy angorfa i’r lifftiau, un ar y prif wastad gweithio gerllaw’r Engine Incline a fyddai dan reolaeth olwyn ddŵr C. Lleolwyd yr ail uwchlaw congl fwyaf deheuol y twll gerllaw’r brif fynedfa a chyfarpar y pympiau dŵr, sydd yn ymddangos yn lleoliad tra anhygyrch hyd nes deall rhagor am ffurfiant y twll.  Mewn adroddiad yn 1886 sy’n ymwneud â chyflwr y chwarel nodir fod dwy bonc yn y twll, tystiolaeth a gadarnhawyd yn ddiweddar gan nofwyr tanddwr, a bod un lifft yn codi o’r bonc ganol a’r llall o’r bonc isaf. Tybir felly fod codwr y gwastad gweithio yn cysylltu â’r bonc ganol a chodwr y de gyda’r gwaelod isaf. Ategir hyn mewn adroddiad papur newydd yn 1873 sy’n nodi fod un olwyn ddŵr yn gyfrifol am weithio codwr a phympiau sychu’r chwarel, ac mae’n amlwg mai at olwyn B y  byddai’r cyfeiriad hwn. A fyddai hyn yn dechnegol bosibl sy’n gwestiwn na ellir ei ateb, o gofio fod nifer o gafnau maluriedig yn cysylltu olwyn B gydag olwyn A gyda’r olaf yn sefyll ar erchwyn allanol eithaf y fynedfa. Fe gofir mai prif swyddogaeth olwyn A oedd gweithio pwmp sychu’r chwarel ac yn ôl pob tystiolaeth hon oedd  olwyn fwyaf a chryfaf y chwarel. Mae’n amlwg felly fod holl ddŵr arwynebol y chwarel o’i gweithio yn gorfod llifo i’r lleoliad hwn cyn cael ei arllwys i dir corsiog y Penrhyn islaw a chreu anhawster a fu’n rhannol gyfrifol am gau’r chwarel yn derfynol cyn diwedd y ganrif.

Tomennydd y chwarel yn edrych i gyfeiriad y dwyrain o Ffridd Bryn Hafod y Wern. Llun o archif Rowland Flook drwy ganiatâd.

Sut felly yr oedd trefniant y codwyr yn effeithio ar gynllun y tomennydd? Bellach yr oedd yn angenrheidiol codi’r rwbel o’r gwastad gweithio i fyny’r llethr i greu gris (b) ac (c) o domen y dwyrain. Dyfais fawr y chwarel, a dyfais bur anymarferol, oedd adeiladu’r Water Balance Incline i gario rwbel i’r copa, ond mae’n rhaid bod yno allt gynharach a gyfrannodd at adeiladu gris (b) y domen. Awgrymir fod cob anferthol y Water Balance Incline, sy’n tra arglwyddiaethu ar gynllun y chwarel heddiw, wedi cymryd lle’r allt wreiddiol. Adeiladwyd rhes o dyrrau uchel ar grib y domen i gynnal y cafnau oedd yn cyrchu dŵr o argae llyn Coch ar gyfer gweithio’r allt fawr, a phwysau’r dŵr hwn ar y ffordd i lawr oedd yn gwrthbwyso’r llwyth rwbel ar y ffordd i fyny. Awgrymir mai cyfraniad gweddol fychan a wnaethpwyd gan yr allt fawr i adeiladwaith gris uchaf y domen sy’n cynnwys ond nifer bychan o benrhynnau culion yn unig. Wrth droed yr allt fawr ar y prif lawr gweithio lleolwyd adeilad sydd bellach wedi diflannu’n llwyr o gynllun y chwarel. Nodir fod cysylltiad uniongyrchol rhwng yr adeilad hwn a safle’r codwr ar ymyl y twll ac mae’n amlwg fod y ddau sefydliad yn derbyn ynni o olwyn C sydd â’i leoliad nepell i ffwrdd ar y gwastad.  Awgrymir y derbynnid cerrig o’r twll i’w trin a’u llifio yn yr adeilad cyn eu dosbarthu i nifer o waliau hollti a naddu a ddosbarthwyd ar naill ochr y gwastad, ac o’r adeilad hwn y danfonid rwbel i ffurfio ail lawr tomen y de yn benrhynnau culion o un canolbwynt gerllaw iddo.  Mae’n debyg y gellir priodoli’r cyfnewidiadau uchod i dymor ansicr a byrhoedlog y Bangor Slate Company a derfynwyd fwy neu lai erbyn diwedd saith degau’r ganrif.

Cynllun y chwarel yn 1891 ar achlysur ceisio gwerthu’r gloddfa

3. Cyfnod cau’r chwarel rhwng 1870 ac 1890

Yn ystod y cyfnod helbulus hwn wynebodd perchnogion y chwarel ddau achos cyfreithiol niweidiol iawn ac o ganlyniad ni ellir disgwyl fod unrhyw fuddsoddiad o bwys wedi digwydd i adfywio ei ffawd fel uned weithredol. Pan gaewyd  y chwarel yn derfynol yn 1889 dan law’r Penrhyn, cychwynnodd cyfnod o ddatgymalu araf ond sicr sy’n parhau hyd y presennol, ac yn sgil y malurio difethwyd nifer o nodweddion diddorol a fyddai wedi ateb rhai o’r cwestiynau  anodd sy’n aros heb eu datrys yn hanes y chwarel nodedig hon ger pentref Llanllechid. Un dehongliad amherffaith a gyflwynwyd yn yr ysgrif hon ond mae’n fodd o gywiro rhai o’r cam argraffiadau sy’n britho’r ddwy erthygl y cyfeirir atynt yn y llyfryddiaeth isod.

Pentannau llechi ar frig y domen uchaf. Llun o archif Ifor Williams.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

J. Ll. W. Williams., D. A.Jenkins.  1994. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda. Rhan 1. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 55. 47-70.

J. Ll .W. Williams., D. A.Jenkins.  1995. Rhai nodiadau ychwanegol ar  Chwarel Bryn Hafod y Wern. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 56. 87-107

Eglwys y Gelli

Eglwys y Gelli, drwy garedigrwydd a chaniatâd Alaw Jones, Parc Moch

‘Helaetha dy babell, ac estyn gortynnau dy breswylfeydd’oedd y testun Beiblaidd a ddefnyddiwyd wrth agor Eglwys y Gelli yn 1869 fel capel anwes i fam eglwys y plwyf yn Llandygái.

Erbyn canol y ganrif yr oedd poblogaeth pentref Tregarth yn tyfu’n sylweddol, a’r farn ymysg Anglicaniaid y fro oedd y dylid sefydlu eglwys yn lleol gan fod mynychu Eglwys Llandygái ddwywaith ar y Sul i’r moddion gras yn dreth arbennig i rai o’r selogion oedrannus. Cyn 1850 yr oedd yr enwadau Anghydffurfiol eisoes wedi sefydlu nifer o gapeli yn y fro – y Methodistiaid Calfinaidd ym Mhenygroes yn 1837, y Wesleaid yng nghapel Sheilo yn 1829 a’r Annibynwyr yn Amanah, Mynydd Llandygái, yn 1846.

Yn 1850 dechreuwyd cynnal Ysgol Sul mewn tŷ gwag yn y Pandy, ond gyda’r niferoedd yn tyfu penderfynwyd ar gynllun o gylchdaith rhwng pedwar tŷ yng Nghraig Pandy gyda’r Pandy yn fan cychwyn ac yn fan gorffen yr orig sanctaidd i adrodd y Deg Gorchymyn.  Blwyddyn yn unig y parhaodd y trefniant  hwn cyn i offeiriad y plwyf, Y Parch W. D. Morgan, dderbyn nawdd o ddeg punt ar hugain, coed a chalch, a darn o dir gan yr Arglwydd Penrhyn i adeiladu ysgoldy yn y Gelli yn 1852, gorchwyl a gyflawnwyd yn llwyddiannus drwy gyd lafur y plwyfolion yn ystod yr wythnos. Y cam nesaf oedd ychwanegu mynwent i’r ysgoldy yn 1858, ac erbyn 1864 penodwyd curad sefydlog i gynnal gwasanaeth yn yr ysgoldy ddwywaith ar y Sul, ond ar y Sul cyntaf o bob mis y rheidrwydd oedd cymuno yn y fam eglwys yn Llandygái.  Y gofyn yn awr oedd sefydlu eglwys yn y Gelli a dechreuwyd casglu arian ymysg y plwyfolion i gyrraedd y nod cyn i raslonrwydd yr Arglwydd Penrhyn gyfrannu £1,500 i adeiladu’r eglwys.  Adeiladwr yr eglwys oedd contractwr o Borthaethwy, Mr Parry, a gyflawnodd y dasg ac yng ngeiriau’r  North Wales Chronicle yn 1869 -‘a very neat little church, and will accomodate almost 300 people and [the builder] deserves great  praise for the thoroughly honest  way in which he has performed his contract’. Eglwys y Gelli felly oedd yr olaf o eglwysi Anglicanaidd Dyffryn Ogwen  a adeiladwyd drwy nawdd Edward Gordon yn ystod ei arglwyddiaeth yn y Penrhyn.

Cofiannydd Eglwys y Gelli oedd William Roberts, Penarbronydd, a fu’n glochydd yr eglwys am gyfnod. Ysgrifennodd lith pur ddiddorol am hanes sefydlu’r addoldy yng nghylchgrawn Yr Haul yn 1904. Mae’r flwyddyn yn nodedig sef y flwyddyn yn dilyn diwedd trist y Streic Fawr a holltodd gymuned ardal  Dyffryn Ogwen. Rhwng llinellau’r cofiant gellir sawru peth o’r surni a fodolai rhwng yr Anglicaniaid a’r Ymneilltuwyr yn yr ardal. Yng nghyfnod canol y ganrif credai William Roberts mai mantais fawr yr Ymneilltuwyr oedd bod ganddynt wasanaeth hwyrol ar nos Sul tra mai gwasanaeth boreol am ddeg a gwasanaeth yn Saesneg am dri oedd ar gynnig fel moddion gras yn yr Eglwys. Meddai wrth egluro ei safbwynt – ‘Ac felly, yn lle bod yn y tŷ, neu ar bennau ffyrdd, neu hyd y ponciau, gwell oedd gan lawer ohonynt fyned gyda rhai o’u cydnabod i’r capel. Ystyrient hynny yn llai o ddrwg nag aros adref, a chânt wenau’r Ymneilltuwyr am ddod gydag ef’. Edrychid yn ddirmygus ar Eglwyswyr bryd hynny felly diffyg mawr y byddent yn troi at yr Ymneilltuwy. Mae olion y cyfnod hwnnw i’w ganfod yn yr ardal hyd heddiw’.

Dan nawdd y Penrhyn a than warchodaeth yr Eglwys y sefydlwyd ysgol y pentref yn Ffrwd Galed yn 1897 a oedd yn atgyfnerthiad pellach i’r achos, ac mae hefyd yn amlwg i gysylltiad agos ddatblygu gyda’r cartref i blant amddifad a sefydlwyd yn 1885 ar hytrawst y ffordd i’r Eglwys yn y Gelli. Yr oedd William Roberts yn falch o hysbysu fod cylch ‘claddfa Gelli’ gyda phoblogaeth o 1,260 yn cynnwys 271 o dai a bod Eglwyswyr yn byw mewn 108 ohonynt a bod nifer cynulleidfa’r Eglwys yn 400 ac od 150 ohonynt yn gymunwyr.  Yn 1967 torrodd yr Eglwys y cysylltiad gyda’r fam eglwys yn Llandygái ac ymuno â’r Eglwys yn St Ann’s  ar Allt Bryngeraint. Eleni bydd yr Eglwys yn dathlu cant a hanner o flynyddoedd o wasanaeth i blwyfolion ardal Tregarth.

Gwybodaeth ychwanegol gan Rosemary Williams, Ffordd Tanrhiw, Tregarth.

Ffynhonnell

Eglwys Y Gelli, Tregarth, Centenary Souvenir and Celebration Programme, June 7th-15th, 1969

Coetmor Teras

Coetmor Teras

Teras o wyth tŷ ydi Coetmor Teras, ac er nad oes dim nodedig yn ei bensaernïaeth, fwy nag unrhyw deras arall ym Methesda, mae hanes ei adeiladu yn ddiddorol. Adeiladwyd y rhes gan W. J. Parry yn 1899 ar brydles o 99 mlynedd ac iddo ef y byddai deiliaid y tai yn talu’r rhent, ac yn ddiweddarach yn talu i William Henry Parry, sef ail fab y perchennog. Ar derfyn cyfnod y brydles yn 1998 ail feddiannwyd y rhes gan stad y Penrhyn. Pam felly fod hanes Coetmor Teras mor arbennig?.

Un o orchestion mawr Bethesda yn ystod wythdegau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd llwyddo i ddenu rheilffordd yr LNWR i’r pentref – y ddolen olaf yn rhwydwaith rheilffordd gogledd Cymru. Agorwyd y cysylltiad yn 1884 ac adeiladwyd y terminws ym mhen gogleddol y pentref ar lain o dir eang a arferai fod yn domen lechi hen chwarel Llety’r Adar. Ymestynnai ‘r domen yn llwyfan gwastad rhwng y ffordd bost ac afon Ogwen ar ffin y gorllewin.  Yr oedd adeilad y stesion yn enfawr ei faint o ystyried mai cangen ddinod oedd y rheilffordd ac yr oedd iard nwyddau eang yn rhan o’r datblygiad.  Rhoddodd dyfodiad y rheilffordd gyfle i gynllunio o’r newydd fynedfa’r gogledd i’r pentref a chuddio hagrwch a thwll afler y chwarel  o bob tu’r  ffordd bost. Adeiladwyd teras mawreddog Penrhyn Teras, tai’r stesion a chapel Bethania i guddio’r hagrwch ac yn y nawdegau ychwanegwyd terasau Gordon ac Elfed ar naill ochr y ffordd.   Ac yna yn 1899 ychwanegwyd Coetmor Teras ar gilcyn o dir a oedd yn rhan o iard y stesion.

W. J. Parry

Mae’n debyg y gellid disgrifio W. J. Parry, yr adeiladwr, fel y dyn pwysicaf ym mhentref Bethesda yn ystod ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn gyfrifydd siartredig wrth ei alwedigaeth yr oedd hefyd yn berchen ar iard nwyddau tra llwyddiannus yn gwerthu amrediad cyflawn o offer adeiladu, nwyddau a dodrefn tŷ ac, yn bwysicach oll, yr holl bylor du a ffrwydron at ddefnydd chwarel y Penrhyn.  Ac ar iard y stesion y sefydlodd Parry ei fusnes nwyddau. Ef hefyd oedd Cadeirydd y Cyngor yn y pentref ac fe gynrychiolai Fethesda ar y Cyngor Sir yn ogystal. Fel un o sylfaenwyr Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru llwyddiant mawr Parry oedd cadarnhau Cytundeb Pennant Lloyd gyda’r Arglwydd Penrhyn yn 1874, mesur wnaeth warantu cymod a thegwch yn y chwarel ac a enillodd iddo barch holl chwarelwyr gogledd Cymru am ei ymrwymiad.

Yr hyn na wyddai pobl Bethesda na pharchusion y genedl, ac eithrio’r Banc a‘r Penrhyn bur sicr, oedd fod gan Parry ddyledion ariannol eithriadol drwm a oedd yn fygythiad parhaol i’w obeithion a’i uchelgais. Y dyledion ariannol hyn arweiniodd Parry yn ystod degawd olaf y ganrif i gysylltu â nifer o fentrau busnes yn amrywio o sefydlu gweithfeydd aur yn Ariannin i ddatblygu chwarel  lechi ar garreg ei ddrws ym Mhantdreiniog. Afraid dweud i’r cynlluniau hyn fethu gan ychwanegu at ei broblemau ariannol. Cosb ariannol ychwanegol yn 1892 oedd colli cytundeb i gyflenwi ffrwydron i chwarel y Penrhyn, cosb o ddialedd gan yr Arglwydd Penrhyn oedd hon oherwydd ei gefnogaeth i Undeb y Chwarelwyr. I ychwanegu at ei ofidion ym mis Hydref 1896 llosgwyd ei iard nwyddau yn yfflon mewn tân difäol a phrin fod yswiriant yr iard yn cyfateb i faint y difrod. Ceisiodd atgyweirio ei sefyllfa ariannol fregus drwy werthu dwy o’i fentrau mwyaf llwyddiannus, sef cwmni cyhoeddi cerddoriaeth y North Wales Music Society a’i gwmni cyhoeddi papurau newydd y Welsh National Press Company Limited, ond nid oedd prynwyr, ac yn ei ddryswch ceisiodd ddefnyddio dulliau cwbl haerllug i ennill arian parod megis pan hawliodd yswiriant ar ei fab John dridiau yn dilyn ei farwolaeth annisgwyl..

Nid oes gofnod iddo gyrraedd y sefyllfa druenus o fod yn fethdalwr, ond mae’n amlwg ei fod yn byw yn llythrennol o’r llaw i’r gennau yn ystod y cyfnod hwn. Yn y cefndir yn ei gadw o fewn terfynau yr oedd mynych lythyrau rheolwr y banc ym Methesda neu, ar brydiau, lythyrau o’r banc yn ganolog yn Llundain yn ei atgoffa fod angen ad-dalu ei ddyled, neu fod ei wariant yn uwch na maint y benthyciad gwreiddiol. Yn y ddwy flynedd 1896/97 newidiodd Parry ei dactegau’n llwyr gan droi o fod yn ddyledwr amddiffynnol i fod yn hapfasnachwr rhyfygus, ymosodol ac ar brydiau cwbl ddiegwyddor. Yr oedd pob swm o arian, naill ai mewn llaw neu mewn credyd dyled, yn ogystal â phob rhan o’i eiddo, ei bolisïau yswiriant, ei gyfranddaliadau, a hyd yn oed asedau ei blant, oll wedi eu clustnodi naill ai i dalu ei ddyledion neu yn ernes i godi rhagor o arian ar gyfer lansio mentrau newydd. Gyda haerllugrwydd a hyfdra hawliai Parry fenthyciadau gan gyfeillion mewn cwmnïau cyfreithiol lleol naill ai drwy ofyn am fenthyciad ariannol llawn neu drwy gyfrwng trosglwyddiadau ar eiddo neu bolisïau yswiriant, a hyn oll ar gyfer adeiladu ei fenter bwysicaf sef Coetmor Teras.  Meddai wrth un cwmni:- I am in the middle of building eight houses here and they have quite drained me. But when finished I hope to sell them when I shall be able to pay you a good portion of the balance if not all, and I trust you will allow it to remain until then.

Ond er gwaethaf ei holl broblemau a thrwy ddyfal barhad a dogn helaeth o hyfdra, gallai ysgrifennu ym mis Medi 1899 at reolwr Banc y National Provincial yn Llundain i ddatgan yn fuddugoliaethus, ac er gwaethaf ei holl orwariant: . I have this year built thereon 8 houses at a cost exceeding £1500, upon which I took an advance of £800. They are now completed and occupied bringing in a Rental of £97.10.0. per year.

Felly, dyna’r cefndir i adeiladu’r tai yng Nghoetmor Teras gan yr hen wariar cystadleuol na fynnai fyth dderbyn ei drechu heb daro’n ôl drwy ystryw a digywilydd-dra hyd nes ennill y frwydr yn orchestol a buddugoliaethus. Yn eironig diflannodd pob arwydd gweledol o fodolaeth W. J. Parry yn Nyffryn Ogwen erbyn heddiw – llosgwyd ei gartref yn Coetmor Hall, dirwynwyd ei fusnesau i ben yn y Stryd Fawr ac ar gwr y stesion, a chwalwyd holl olion Chwarel Pantdreiniog y bu ef mor ddiwyd yn ceisio ei datblygu drwy ran helaethaf ei oes – ond erys Coetmor Teras yn gofeb, o fath, i’w holl ymdrechion. Ond os chwalwyd y gweledol erys stamp arweiniol y gŵr rhyfeddol hwn ar sefydliadau a gwead cymdeithasol pentref Bethesda hyd at y cyfnod presennol ac i’r dyfodol.

Ffynhonnell 

J. Ll. W. Williams ‘Lle mae camp mae rhemp’ – degawd trychinebus W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda – erthygl heb ei chyhoeddi.

Trafferth mewn pentra – y Rwsiaid unwaith eto

Cyfraniad gan Andre Lomozik un o’n cyfranwyr gwadd.

Ymddangosodd dwy erthygl ar y wefan yn gynharach eleni yn trafod dyfodiad y Rwsiaid i Dregarth i dorri coed yng nghoedwigoedd y Foel, Parc Dafydd Owen a Pharc y Bwlch yn ystod cyfnod y Rhyfel Byd cyntaf. Yr oeddynt yn griw o oddeutu 25 mewn nifer, yn fechgyn ieuanc llawn asbri a buan iawn y daethant yn rhan dderbyniol, er yn wahanol, o gymdeithas yr ardal. Yn weithwyr dygn yn ystod y dydd ond yn eu hamser hamdden yr oeddynt yn rhydd i gymdeithasu â phobol y pentref ac, yn naturiol, fel criw o fechgyn cyhyrog, Scandinafaidd ddeniadol eu gwedd, daethant i adnabod rhai o ferched ieuanc y fro. Yn wir bu i nifer bychan ohonynt briodi â merched lleol ac aros yn yr ardal wedi i’r rhelyw o’r criw ddychwelyd yn ôl i’r Ffindir ar derfyn y rhyfel. Stori ychydig yn wahanol, er hynny, yw testun y nodyn hwn, pan ddigwyddodd ymladdfa digon ciaidd rhwng un o’r bechgyn a nifer bychan o lafnau’r fro ym Methesda. Adroddwyd am yr helynt i’r heddlu ac, oherwydd difrifoldeb yr ymosodiad, danfonwyd yr achos i’r Llys i’w wrando ar ddau achlysur gan fainc Ynadon Bangor ym mis Chwefror 1918.

Yn y Llys adroddwyd fod y Ffiniad, yn dilyn mynychu rhai o dafarndai’r pentref, yn cerdded, ychydig yn feddw, i gyfeiriad Tregarth yng nghwmni un o ferched ieuanc y pentref. Ar waelod y stryd fawr ger Ffordd y Stesion daeth tri o fechgyn lleol i’w cyfarfod a hawliodd un o’r bechgyn, talgryf o gorff, y dylai’r Ffiniad ddiffodd ei dortsh a oedd wedi ei goleuo yn wyneb un o’i gyfeillion. Gwrthododd y Ffiniad wneud hynny, siaradwyd rhai geiriau brwnt rhyngddynt, a datblygodd yn ffrwgwd cas a honnodd y Ffiniad iddo gael ei daro i’r llawr ddwywaith cyn amddiffyn ei hun drwy dynnu cyllell a achosodd niwed i’r bachgen lleol. Plediodd yr ymosodwr nad oedd wedi ymyrryd â’r ferch, ond cyfaddefodd iddo gael geiriau croes gyda rhai o’r Ffiniaid rai misoedd ynghynt wedi iddo holi ynghylch eu gwaith yn torri coed. Ar ddiwedd y ffrwgwd aeth pawb ei ffordd ei hun, ond tynnwyd sylw’r heddlu at yr anghydfod oherwydd bod cyllell wedi ei defnyddio yn y sgarmes. Hyn a benderfynodd y byddai’r achos gael ei wrando yn y Llys.

Yn yr achos, a wrandawyd yn ystod wythnos gyntaf mis Chwefror 1918, methodd y fainc â chyrraedd dyfarniad. Rhyddhawyd y diffynnydd ar brawf gyda meichiau o £20 i’w enw, ond trosglwyddwyd yr achos i ail wrandawiad a gynhaliwyd wythnos yn ddiweddarach. Cafwyd tystiolaeth bellach gan dystion y diffynnydd a’r amddiffynnydd fel ei gilydd, a thystiolaeth feddygol ynghylch difrifoldeb yr anafiadau, ond yn y diwedd penderfynwyd, drwy fwyafrif y Fainc, i ryddhau’r achos heb gosb yn erbyn y Ffiniad, gyda’r rhybudd nad oedd tramorwyr i ddefnyddio cyllyll yn yr ardal ac y dylai’r ddwy garfan gymodi yn y dyfodol.

Mae ail ymweld â’r achos hwn o hirbell ganrif yn ddiweddarach yn hynod gyfarwydd rhywsut – y tramorwr glandeg, gydag ychydig o êl yn ei fol, a merch ddeniadol leol ar ei fraich, yn tramgwyddo ar diriogaeth sanctaidd bwli’r ardal. ‘Does dim byd yn newydd, a  ‘does nemor yr un wers wedi ei dysgu!

Ffynonellau

North Wales Chronicle and Advertiser for the Principality, mis Chwefror, 1918.

Gwefan Hanes Dyffryn Ogwen – Y Rwsiaid, Ionawr 2020; Y Rwsiaid eto, Chwefror 2020.

Ponciau Greenfield

Chwarel Penrhyn 1808

James Greenfield oedd rheolwr chwarel y Penrhyn yn y cyfnod rhwng ei benodiad yn 1799 hyd at ei farwolaeth annhymig yn 1825. Ef gafodd y weledigaeth o ddatblygu’r gloddfa  yn gyfres o bonciau cymesur yn dringo llethr y Fronllwyd ar ymyl ddeheuol plwyf Llandygái. Ychydig sy’n wybyddus am Greenfield oddieithr ei fod yn frodor o Swydd Sussex; iddo fyw ym Mryn Derwen, tŷ ysblennydd a gynlluniwyd yn arbennig ar ei gyfer ac iddo briodi â merch Benjamin Wyatt, prif ysgrifennydd stad y Penrhyn bryd hynny, ac yn olaf iddo foddi yn yr Afon Ogwen yn 1825 mewn amgylchiadau amheus nas eglurwyd.  Yr oedd yn amlwg yn un o benodiadau ysbrydoledig ei feistr Richard Pennant, ac yn ddyn anghyffredin ei ddoniau fel peiriannydd sifil, yn gymaint felly fel y gallai hawlio gan yr oruchwyliaeth adeiladu dŷ a fyddai yn gymesur â’i bwysigrwydd.

Yn 1802 mabwysiadodd Greenfield gloddfa oedd wedi ei datblygu gan ei ragflaenydd William Williams, yn gyfres o byllau dyfnion yn dilyn y gwely llechfaen  ar echel o’r dwyrain i gyfeiriad y gorllewin.  Mae cynllun o’r chwarel sy’n dyddio i 1826, flwyddyn wedi ei farwolaeth, yn cloriannu ei gampwaith arloesol. Bwriad y cynllun oedd cyflwyno  datblygiadau diweddaraf y chwarel.  Nid yw’r cynllun yn hawdd i’w ddehongli gan fod y chwarel wedi ei darlunio mewn un dimensiwn yn hytrach nag mewn tri, er cymaint ymdrech y cartograffydd  i oresgyn y broblem.  Yn y cynllun mae’r chwarel yn agor i gyfeiriad y gorllewin gyda llethr serth y Fronllwyd ar ochr chwith y darlun. Yn ôl confensiwn y  cartograffydd po dywyllaf y  cynllun po ddyfnaf y gloddfa, gyda’r gwrthwyneb yn cyflwyno uchder gan ysgafnder y lliw. Mae graddfa’r cynllun mewn mesur o lathenni ond yn dra anffodus nid oes mesur o uchder wedi ei gynnwys sy’n ychwanegu at ei ddiffyg eglurder.

Cynllun James Greenfield o Chwarel y Penrhyn ,  drwy garedigrwydd a chaniatâd  Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor. -Mapiau Penrhyn PFA/6/320

Er mor anodd yw dehongli manylder y cynllun mae tair elfen bwysicaf  y chwarel yn berffaith eglur,  sef dyfnder y twll, uchder y ponciau, a pheirianwaith ei gweithio fel un uned gynhwysfawr.  Mae’r twll sy’n mesur ar ei waelod oddeutu 100 llath ar ei draws wrth 250 llath ar ei hyd wedi ei dorri mewn ponciau – tair ar ochr y de (Lower quarry) a phedair ar ymyl  y gogledd (Nantwich a North quarry).  Mae’n amlwg fod dwy bonc is hefyd ar gychwyn eu datblygu. Uwchlaw’r twll mae ponciau Pool Quarry, ac Agor Goch yn dringo’r llethr ar ymyl y de,  a phonciau Twll Dwndwr, Porth yr Aur a Ffridd yn agor i gyfeiriad y de orllewin. Amcangyfrifir bod o leiaf saith ponc  yn dringo llethrau’r Fronllwyd erbyn 1826.  Yn olaf, mae peirianwaith y chwarel yn weithredol yn y ddwy brif allt sy’n dringo’r llethrau i’r de ac i dde orllewin o’r twll, yn ogystal â’r drydedd allt sy’n disgyn i’r twll. Dengys y cynllun fod rhannau o’r rhwydwaith yn newydd ond nid oes cyfeiriad i ddangos sut yr oedd yr elltydd  yn weithredol. Er hynny, mae’n ymddangos fod pob ponc yn uned annibynnol  ond eto drwy gyfrwng y gelltydd yn cyfrannu i gynllun integredig yr holl waith.  Gellir mesur llwyddiant y chwarel yn y nifer oedd yn gweithio yno yn 1825, sef 800 yn ôl ystadegau Hugh Derfel Hughes. Serch hynny, hon oedd y flwyddyn pan roddodd y gweithlu’r rhybudd cyntaf i’r oruchwyliaeth nad oedd telerau eu cyflogaeth yn deg. Cynhaliwyd streic a barhaodd am un dydd yn unig, ond hon oedd y rhagoel y byddai diffyg cytundeb rhwng gweithwyr a pherchennog yn arwain at chwerwder eithriadol mewn cysylltiadau diwydiannol yn y chwarel hyd derfyn y ganrif.

Engrafiad o’r chwarel yn 1850

Greenfield sefydlodd y cynsail peirianyddol i lwyddiant chwarel y Penrhyn, a’i eiddo ef oedd y cynllun chwyldroadol a ddilynwyd mewn chwareli eraill ledled y byd lle’r oedd y ddaeareg a’r tirlun yn caniatáu gweithio ar lethr agored fel ar glogwyni’r Fronllwyd yn  Nyffryn Ogwen.

Ffynhonnell

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai  a Llanllechid. Bethesda

Llwybrau Coed y Parc

 

Coedyparc yn 1768.  Manylun o Fap Arolwg y Penrhyn 1768 gan George Leigh. Drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor. Ar y map noder y llwybrau yn llinellau cul mewn lliw du gan gychwyn ym Mhont Sarnau ar y tro mawr yn Afon Ogwen (Y Clwb Rygbi bellach) cyn hollti yn ddau fel y disgrifir isod.

Yn y ddeunawfed ganrif yr oedd rhwydwaith ffyrdd Dyffryn Ogwen wedi ei seilio ar nifer o lwybrau cul a oedd yn rhedeg o lan y Fenai i fewndir y dyffryn ar drywydd gogledd i’r de fwy neu lai. Yn y ganrif ganlynol addaswyd y llwybrau hyn yn ffyrdd lleol cyntaf yr ardal cyn i ofynion diwydiannol a chynlluniau cyrff allanol megis y Tyrpeg a Llywodraeth Prydain newid y gyfundrefn drwy adeiladu ffyrdd ‘cenedlaethol’ drwy’r dyffryn.  Ym mhlwyf Llanllechid troswyd llwybrau cyntefig y Lôn Goed a’r Allt Goch yn ffyrdd cul y presennol, ac ym mhlwyf Llandygái y llwybr o Fangor drwy Landygái oedd y cynsail i Richard Pennant gynllunio Ffordd y Lord i wasanaethu Chwarel Cae Braich y Cafn yn 1800. Ond cyn bod chwarel yr oedd yno hefyd hen gymuned yn byw ac yn amaethu mewn nifer o dyddynnod a ffermydd bychan yn ardal Cilgeraint, Coed y Parc a Llyn Meurig, ac mae lle i gredu y gallasai cynseiliau’r gymdeithas hon ymestyn yn ôl i’r Canol Oesoedd cynnar ym Mryn y Byrddau. Yno hefyd ym Mhont y Tŵr yr oedd un o groesfannau pwysicaf yr ardal dros yr Afon Ogwen ac fe ellir cysylltu hynafiaeth y groesfan hon â thywysogion Gwynedd yn y drydedd ganrif ar ddeg. Nid oes rhyfedd felly fod patrwm arbennig o lwybrau yn gwasanaethu’r ardal hynafol hon, ac mae Arolwg y Penrhyn yn 1768 yn ddrych i’w datblygiad a’u cyfeiriad.

Pan gynlluniodd Richard Pennant Ffordd y Lord, ei brif fwriad, fel y nodwyd eisoes, oedd gwasanaethu’r chwarel, a thrwy wneud hynny newidiodd rannau o’r hen gyfundrefn o lwybrau a fodolai yno cynt. Cynlluniodd Ffordd y Lord i arwain yn syth o Danysgrafell i’r Felin Fawr ac yno i wahanu’n ddau – un llwybr yn rhedeg drwy safle’r chwarel i ymestyn ymhellach hyd at Nant Ffrancon, y Benglog nes cyrraedd Capel Curig; yr ail, i gysylltu â Phont y Tŵr yn uniongyrchol, sef llwybr presennol y ffordd a chyn hynny yn gynsail i’r Ffordd Dyrpeg. Ond beth oedd cynllun y llwybrau a fodolai yno gyntaf?

Tanysgrafell oedd man cychwyn y llwybrau hyn. Yno yr oedd y prif lwybr o’r Dinas a Hen Dyrpeg yn dilyn ymyl Dôl Fawr Tŷ’n Clwt gan wyro y tu isaf i’r ffermdy ac anelu yn uniongyrchol i lan yr Afon Ogwen ger Pont Sarnau, a hynny ymhell cyn bod y bont fodern bresennol mewn bodolaeth, gan ddilyn ceulan afon Ogwen hyd nes croesi ceg afon Galedffrwd ar bompren. Yno yr oedd y llwybr yn hollti yn ddau. Arweiniai llwybr y gorllewin i fyny’r llethr yn gyfochrog â dyffryn afon Galedffrwd hyd at safle yn agos at geg y llwybr i Bryn Derwen Bach; oddi yno rhedai ei llwybr yn unionsyth i gyfeiriad Pont y Tŵr gan sefydlu trywydd Ffordd y Lord a’r ffordd bresennol drwy Grisiau Cochion i gyrraedd y bont.

Arweiniai ail fforch y llwybr o’r bompren drwy goedwig drwchus y Coed gan gadw yn weddol agos at lan afon Ogwen i gyrraedd, fwy neu lai, at safle’r llwybr i Bryn Derwen Bach sydd ym Mharc Meurig; oddi yno rhedai drwy’r parc gan ddilyn yn fras y llwybr troed presennol o Bont yr Inn sy’n dilyn ceulan yr afon cyn ymuno â’r llwybr cyntaf gerllaw’r ffrwd sydd yn tarddu o lyn diflanedig Llyn Meurig ychydig fetrau o geg y fynedfa i Fryn Meurig.

Yr oedd ardal Pont Tŵr a Bryn Llwyd yn fan cyfarfod nifer o lwybrau – y llwybr o’r gogledd a ddisgrifiwyd uchod,  llwybr yn croesi’r bont i’r dwyrain i gysylltu â rhwydwaith Llanllechid; llwybr yn arwain i’r de a Nant Ffrancon, sef cynsail i estyniad pellach Ffordd y Lord, a llwybrau a fyddai’n cysylltu â chomin mawr Cae Braich y Cafn i’r dwyrain, lle’r oedd egin y chwarel eto i’w datblygu, ond a oedd ar ddyddiad y map yn 1768 yn nwylo nifer o gloddwyr annibynnol. Mae llwybrau ardal Bryn Llwyd oll wedi eu cuddio gan ymlediad chwarel fawr y Penrhyn.

Rhan o’r llwybr gwreiddiol sy’n arwain o Danysgrafell i gyferiad Pont Sarnau. Llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Beca Roberts, Bethesda.

Wrth geisio cerdded y clytwaith sy’n aros o lwybrau cynnar ardal Coed y Parc erys nifer o fannau sydd â chysylltiad uniongyrchol â’r llwybrau – Tanysgrafell, ceg Afon Galedffrwd, Bryn Derwen Bach, Parc Meurig, yr afonig o Lyn Meurig, Pont y Tŵr ac ardal Bryn Llwyd. Dim ond yn yr ardal olaf y drylliwyd y patrwm gan y chwarel, ond mae’n rhyfeddol faint o’r llwybr cynnar a ddefnyddiwyd i gynllunio’r rhwydwaith presennol. Ond dim ond mewn un ardal y gellir cerdded a theimlo awel o anadl ein cyndeidiau wrth stelcian, a hwn yw’r rhan sy’n cyfeirio’r llwybr gwreiddiol o’r bwlch mawr yn y graig uwchlaw Tanysgrafell Isaf i lan Afon Ogwen a cheg yr Afon Galedffrwd. Yno mae rhin y gorffennol yn ‘aros fel hen win’.

Ysgol y Cefnfaes

Ysgol y Cefnfaes yn fuan wedi agor yr adeilad yn 1907. > Hanes DO 2, Cefnfaes a Pantdreiniog

Agorwyd ysgol Ganolraddol y Cefnfaes yn 1907 wedi i ysgol Frutanaidd Tan Capel gael ei chau yn seler capel Bethesda. Chwalwyd rhesi tai’r Tŵr i wneud lle i’r adeilad newydd a oedd yng nghanol y pentref a thafliad carreg o’r stryd fawr. Cynlluniwyd yr adeilad ar ddau lawr i gynnwys neuadd ganolog a saith ystafell ddosbarth ar y llawr cyntaf; a labordy, ystafell gwaith coed a thair ystafell ar gyfer ymarferion domestig ar y llawr isaf. Yn wahanol i weddill ysgolion canolraddol y sir neilltuwyd rhan o’r ysgol fel adran i’r babanod, tra bo pum dosbarth ar gyfer plant yr adran ganolraddol. Yn ôl adroddiad Arolygwyr ei Mawrhydi o gyfnod cychwynnol yr ysgol nid oedd y disgwyliadau academaidd yn uchel. Meddent mewn cymal sy’n swnio mor nawddoglyd heddiw ag yr oedd bryd hynny – ‘the majority of the boys become quarrymen, while the girls generally do housework, either at home or in service, when they have left school. A small number of both sexes find employment in offices or as shop assistants’. Wrth gwrs yr oedd ysgol ramadeg gerllaw, a bwriad yr academi uchelaidd honedig hon oedd addysgu cenedlaethau o blant i ‘wella eu byd’ drwy ateb gofynion bröydd y tu allan i Ddyffryn Ogwen.Er cymaint dirmyg yr Arolygwyr breintiwyd ysgol y Cefnfaes â nifer o athrawon a phrifathrawon goleuedig iawn a lwyddodd i gyflwyno addysg lawnach na’r gofyn i genedlaethau o blant a thrwy hynny ddenu sylw cenedlaethol i’w camp.

Safle wedi ei ddynodi mewn melyn yn y Twr ar gyfer adeiladu Ysgol y Cefnfaes yn 1905 > Llais Og photos Twr 1905

Y prifathro mwyaf dylanwadol ac ysbrydoledig ei weledigaeth a sefydlodd amcanion nodedig yr ysgol oedd J. J. Williams (1884-1950), a benodwyd yn 1915 yn ystod cyfnod anodd y Rhyfel Byd cyntaf. Ei nod fel prifathro oedd gofalu fod canonau’r cwricwlwm disgwyliedig wedi eu sefydlu, ond fod y plant hefyd yn gwerthfawrogi pob agwedd ar ddiwylliant drwy eu hymwybyddiaeth o wyddoniaeth, gwleidyddiaeth, yr amgylchfyd a’r celfyddydau. Y nod felly oedd creu personoliaethau cyflawn y byddai eu cyfraniad i’w cymdeithas, o ganlyniad, yn llawer mwy cytbwys. Ef oedd y cyntaf i sylweddoli pwysigrwydd y Gymraeg fel cyfrwng dysgu gan ddefnyddio’r iaith i gyfoethogi profiadau’r disgyblion. Addysg, drama, cerddoriaeth, celfyddyd, gwleidyddiaeth, pêl droed; yr oedd gan J. J. Williams wybodaeth drylwyr am bob un o’r meysydd hyn a’r gallu i rannu ac ysbrydoli ohonynt drwy ymgom a dadl. Dyn coeth a diwylliedig, cyfeillgar a chywir oedd efe, a’i farn bendant, hyd at fod yn bedant ar brydiau, yn codi gwrychyn ond yn creu awydd i ddarllen, i ymchwilio ac i wybod mwy. Gan ei fod yn ŵr mor ddiddorol meddai ar y ddawn o gasglu llu o gyfeillion i’w ganlyn. Yn 1923 cwblhaodd draethawd MA. yn Adran y Gymraeg ym Mhrifysgol Lerpwl.

 

J. J. Williams (chwith) ac Idris Foster ar Allt Penybryn

Cysylltiad J. J. Williams â’r adran hon arweiniodd at ddod â’r Athro J. Glyn Davies i sylw’r ysgol, a’i gyfraniad nodedig ef i’r ysgol oedd cyfansoddi caneuon Cerddi Huw Puw yn 1923 i’w canu gan gôr yr ysgol. Yn ei gyflwyniad i’r gyfrol ysgrifennodd J. Glyn Davies  – ‘This collection of songs began some years ago, as experiments on my own children…My old pupil, Miss Jennie Thomas, pounced down on half a dozen of these experiments, and badgered me into writing the rest for the Cefnfaes Central School. Mr J. J. Williams, the head master, another old pupil of mine, and Miss  Annie Davies… took up the songs, and tried each new experiment in turn on the children, who seemed to wolf them. The simple fact is that there was a vacuum, ready to suck in anything near the mark, so long that it was not unfamiliar Welsh, and not oppresive literary’. Dyna ei gyflwyniad a chyflwyniad hefyd i athrawes nodedig arall yn hanes yr ysgol ac yn hanes addysg Cymru yn gyffredinol, sef Jennie Thomas.

Ym Medi 1921 y daeth Jennie Thomas gyntaf i Fethesda yn brifathrawes adran y babanod yn yr ysgol. Mae’n debyg fod ei dyfodiad wedi creu peth siarad yng nghoridorau dysg Sir Gaernarfon ar y pryd. Roedd llawer yn teimlo’n chwithig fod merch ieuanc ddibrofiad, dair ar hugain oed, o’r tu allan i Fethesda, a thu allan i Gymru o ran hynny, wedi ei dyrchafu i swydd yn un o ysgolion mwyaf blaenllaw’r sir. Ar ben hynny siaradai’n awdurdodol hyderus mewn Cymraeg oedd â thipyn o lediaith iddi. Dyma ‘city slicker’ go iawn mewn pentref pur fewnblyg. Hyfdra anturus prifathro gyda gweledigaeth oedd yn gyfrifol am ei phenodi gyda chymeradwyaeth ysgubol J. Glyn Davies. Ymdaflodd Jennie Thomas i’w swydd newydd gydag egni a gweledigaeth. O fewn dwy flynedd o gyrraedd cwblhaodd ei thraethawd MA gan sefydlu ei hun yn awdurdod ar broblemau addysg ddwyieithog. Yn ei swydd sylweddolodd fod prinder deunyddiau darllen graddedig ar gyfer plant o bob oed yn y Gymraeg ac aeth ati i lenwi’r bwlch drwy ysgrifennu ar gyfer plant. Cymhelliad proffesiynol oedd ganddi, felly, i ysgrifennu ac eiddo hi y weledigaeth fod angen llyfr swmpus ar gyfer darllenwyr ifanc, a hwnnw, pe bai modd wedi ei raddio’n ofalus ar gyfer darllen plant o bob oed a gallu, a hynny mewn Cymraeg graenus ond nid yn rhy lenyddol annealladwy. Dyna’r weledigaeth a arweiniodd at ysgrifennu Llyfr Mawr y Plant a gyhoeddwyd gyntaf yn 1931. A dyna gyflwyno un arall o gyfeillion mawr J. J. Williams, J Glyn Davies a Jennie Thomas sef J. O. Williams, cydawdur cyfrolau’r Llyfr Mawr ac un arall o’r criw llengar a ddatblygodd ym Methesda drwy ddylanwad a chyfeillgarwch y prifathro.

Erbyn 1931 yr oedd Jennie Thomas a J. J. Williams wedi gadael ysgol y Cefnfaes, ef i swydd yn ddirprwy gyfarwyddwr addysg Penbedw, a hithau yn drefnydd addysg gynradd Sir Gaernarfon ac yn ddiweddarach yn drefnydd iaith ysgolion cynradd y sir. Olynwyd J. J. Williams gan R. E. Hughes fel prifathro ysgol y Cefnfaes, apwyntiad arall dylanwadol o addysgwr ysbrydoledig a roddodd ei stamp ar orchestion ei ddisgyblion a statws arbennig i’r Gymraeg yng ngweinyddiad yr ysgol. Cynhaliodd ynteu hefyd gysylltiad agos gyda J. Glyn Davies a ffrwyth eu cydweithrediad oedd cyhoeddi Cerddi Robin Goch yn 1934 a gyflwynwyd unwaith yn rhagor i‘r ‘famous Cefnfaes children’s choir’ i ddefnyddio ei eiriau ef yn ei ragymadrodd i’r gyfrol.

Er cymaint llwyddiannau J. J. Williams yn arbrofi a thorri tir newydd fel prifathro ysgol y Cefnfaes , eto wrth adael ei swydd yn 1930 yr oedd yn ddigon diymhongar i gofnodi ‘…excellent as many of our results have been, that the Central Schools, as at present constituted, are not the general solution of the Education problem in a neighbourhood like Bethesda’.

Ffynonellau

J. Glyn Davies. 1923. Cerddi Huw Puw. Lerpwl

J. Glyn Davies. 1934. Cerddi Robin Goch. Lerpwl

Elwyn Hughes. 2007. Canmlwyddiant Ysgol y Cefnfaes, Bethesda. Llangefni

J. Ll. W. Williams. 1991. Daear Siôn Blewyn Coch. Taliesin, 72, (Gaeaf/Gwanwyn), 21-39.

 

Ffordd Dyrpeg Dyffryn Ogwen 1802

Adrefniad y ffyrdd tyrpeg yn 1800, lluniau Llais Ogwan

Cyn i Thomas Telford osod ei stamp ar Ddyffryn Ogwen ac adeiladu’r Ffordd Bost yn 1820 yr oedd Ffordd Dyrpeg yn rhedeg drwy Ddyffryn Ogwen. Yn 1800 trafodwyd y dylid newid llwybr y ffordd dyrpeg o Bentrefoelas i Gaergybi i redeg drwy Gapel Curig a Nant

Cynllun y ffordd dyrpeg drwy Ddyffryn Ogwen

Ffrancon yn hytrach na thrwy’r ffordd swyddogol o Bentrefoelas i Lanrwst, Conwy a Llandygái ac ymlaen i’r Fenai. Mantais y cynllun newydd fyddai torri deg milltir oddi ar y siwrnai a hepgor y daith beryglus dros y Penmaenbach a heibio mynydd y Penmaenmawr. Ond nid oedd y cynllun wrth fodd dinasyddion tref Conwy fel y gellid disgwyl oherwydd y gallasai arwain at greu dirwasgiad a cholledion ariannol i economi’r dref. Drwy Ddeddf Seneddol yn 1802 derbyniwyd cynllun, a ffurfiwyd Ymddiriedolaeth Ffordd Dyrpeg Pentrefoelas i Landygái i fod yn gyfrifol am ei hadeiladu a rhedeg ei buddiannau. Golygai ail gyfeirio llwybr y ffordd drwy adeiladu rhannau cwbl newydd i’w defnyddio a hynny yn fwyaf arbennig yn y rhan rhwng Capel Curig a Llandygái. Y rhan bwysicaf, a’r anoddaf, oedd cynllunio ei llwybr ar ochr ddwyreiniol Nant Ffrancon o’r Benglog yn Llyn Ogwen i arwain drwy Dyn y Maes hyd at Bont y Tŵr.

Pont Tŵr

Oddi yno hyd at Landygái yr oedd y ffordd i ddilyn cynsail cynharach Ffordd y Lord a gynlluniwyd gan Benjamin Wyatt, prif asiant stad y Penrhyn yn 1786, i’w feistr Richard Pennant. Adeiladwyd rhannau o’r ffordd newydd yn gyflym iawn ac yr oedd yn agored i drafnidiaeth ysgafn yn 1804 ac i drafnidiaeth swyddogol erbyn 1805. Derbyniodd y cynllun gefnogaeth ariannol gan Richard Pennant, Arglwydd y Penrhyn, a phenodwyd Benjamin Wyatt yn brif oruchwyliwr ar  y rhan rhwng y Fenai a Phentrefoelas.

Yr oedd y ffordd yn llwyddiant ond nid heb ei gwendidau amlwg. Cyfeiriodd Hyde Hall, un o dramwywyr cynnar y ffordd ar ei daith drwy Sir Gaernarfon yn 1809, at ei pheryglon yn Nant Ffrancon gan nodi fod ei seiliau ar gerrig ansefydlog ‘which about thirty years ago rolled down the side of the mountain after heavy and continuous rain’,  gan ychwanegu  ‘the evil is unavoidable’. Roedd Telford hefyd yn barod ei gondemniad o gyflwr israddol ei hadeiladwaith ac mewn adroddiad yn 1824 yn cyfeirio’n benodol at y rhan o Tŷ’n Tŵr i Landygái.

Mae’n werth dyfynnu rhannau o’i adroddiad oherwydd, mewn gwirionedd, ychydig iawn o newid sydd wedi digwydd i lwybr y ffordd ers dyddiau ei hadeiladu ddau gan mlynedd yn ôl. Gwrandewch! Daliwch eich gafael yn dynn!, a Telford sy’n gyrru’r cerbyd ’…..The whole road from Capel Curig was notorious for upset of carriages and broken springs — indeed it was almost impossible to keep the surface good along these hills as there was generally large fragments of rock, stones and dirt and so steep that proper materials would have been torn off in dragging them down….

Llun o dollborth Hendyrpeg

 

…..Near the slate mills [Coed y Parc] a steep and rugged descent commenced that followed a rough road, very irregular in its section to the Tollgate [Hen Dyrpeg]. Shortly after passing the gate the road became confined along a steep rock side for nearly half a mile, the Penrhyn railway occupying the space above, a bold precipice that below. The breastwalk of the road were very bad, and those of the railway no better, the failing of either would have stopped the road. Afer crossing this inclined plain the road descended a rough surfaced hill and 1:8 to Dinas; from thence a narrow crooked ill drained portion succeeded; then another descent at 1:15 across the railway and a long and narrow lane, not more in places than 12 feet wide to near Llandygai……

 

Tyrrau mawr Dinas

…….From Llandygai to Penrhyn Arms the road was completely cut to pieces, the descents in particular being little better after rain than a ploughed field, or to use the coachman’s terms, it was like pulling through a bed of glue’

Bwa dan Bont y Benglog

Sarn y ffordd dyrpeg yn y Benglog

Ac mae nodweddion eraill sy’n perthyn i’r ffordd dyrpeg yn aros i’w gweld hyd heddiw. Yn y Benglog mae bwa’r bont wreiddiol sy’n croesi uwchlaw’r rhaeadr yn llechu dan bont ddiweddarach Telford; yno hefyd mae llwybr y ffordd dyrpeg yn arwain ar hyd sarn sydd bellach yn cynnal y ffordd bost yn y rhan hon o Nant Ffrancon. Hendyrpeg, fel mae’r enw yn ei gyfleu, oedd safle tollborth Dinas lle y cesglid tollau defnyddwyr y ffordd, ond gyda gresyn y cofnodir fod yr adeilad hynod hwn wedi ei chwalu yn saithdegau’r ganrif ddiwethaf ar gyfer lledu’r groesffordd yno.

Tyn Clwt Isa

Ychydig bellter i ffwrdd i’r de saif Tyn Clwt Isaf a gofrestrwyd fel tafarn yn 1801 (Ale Housekeepers Recognisance Book) ar gyfer disychedu’r teithwyr ond a barhaodd  mewn gwasanaeth fel tafarn hyd at ddyddiad ei chau yn 1888, pryd y penderfynodd Stad y Penrhyn i gau’r holl dafarnau ar ei thiriogaeth.

I’r pegwn arall o Hendyrpeg mae y tyrrau uchel sy’n cynnal y rheilffordd a llwybr cul y ffordd islaw yn dal i godi braw fel yn nyddiau Telford. Ac mae un rhyfeddod yn aros, wel efallai? Ar y ffordd gerllaw Bryn Derwen mae cilfach fechan hanner crwn yn rhan o’r wal ar ochr orllewinol y lôn. Gyferbyn ar yr ochr ddwyreiniol mae adeilad drylliedig wedi ei godi o grawiau llechi a’i saernïo i ffurf lloches gul ac wrth ei droed mae afonig fechan yn llifo heibio. Mae’n amlwg fod gan y ddwy safle gyd gysylltiad gyda’r ffordd, ond o ba gyfnod ac i ba bwrpas nis gellir gwybod? Erys un ddamcaniaeth, heb sail, ond yn un tra diddorol. Honnir mai cyfleusterau oedd y rhain ar gyfer teithwyr y ffordd, efallai i ferched yng nghaban y dwyrain ac i ddynion yn y gorllewin yn agored i’r pedwar gwynt. Tybed, a tybed pellach fod y cyfleusterau hyn yn dyddio i gyfnod y ffordd dyrpeg?

Lle chwech Grisiau Cochion

Lle chwech Grisiau Cochion

 

 

Cyfyd un cwestiwn arall nad oes ateb pendant iddo, sef beth oedd cysylltiad Tŷ’n y Maes â datblygiad y ffordd dyrpeg, os oedd cysylltiad o gwbl?  Nodir fod Tŷ’n y Maes yn gyfnewidfa i geffylau ar y ffordd rhwng Capel Curig a Llandygái ond yn perthyn i ba gyfnod? Is gyfnewidfa a fyddai ar ffordd bost Telford yn 1820 ac mae’n ddadleuol a fyddai angen newid ceffylau’r goits fawr yno ar y ffordd i, ac o, Gapel Curig. Yno y gweithiai William Roberts, cerddor ac awdur y don enwog ‘Andalucia’ fel ostler, ond prin gyfeiriad sydd i bwysigrwydd y safle yng nghofnodion Telford ynghylch adeiladu’r ffordd bost. Tybed, felly, mai fel cyfnewidfa ar gyfer y ffordd dyrpeg y sefydlwyd Tŷ’n y Maes yn gyntaf cyn dod yn rhan o gyfundrefn ddiweddarach a mwy swyddogol y ffordd bost.

Tŷ’n y Maes

Tydi hanes yn un doreth o gwestiynau, rhai yn bwysig ac eraill yn gwbl ddibwys, ond beth bynnag fo’r cwestiwn mae’r gair ‘tybed’ bob amser yn ganolog!

 

 

 

 

Gwybodaeth ychwanegol gan Enid a Glyn Griffiths, Ffynnon Bach, Pen y Ffriddoedd, Tregarth;  Wyn Roberts, Bryn Difyr, Tregarth; Emyr Roberts, Brynderwen, Coed y Parc Bethesda

Ffynonellau

Archif Telford – PRO MT27/76, 13 May 1824 – Yr Archifau Cenedlaethol, Kew..

Waddilove, E. 1999. The Roman Roads of North Wales: recent discoveries. Denbigh

Fferm Blaen y Nant

Saif fferm Blaen y Nant ar y talcen mawr sy’n gwarchod pen deheuol Nant Ffrancon. Mae’n hen fferm a berthynai yn wreiddiol i stad y Penrhyn ym mhlwyf Llandygái, daliadaeth o 963 acer. Cynhwysai hyn ucheldir Llwyn y Tarw a ymestynnai hyd at 600 acer at fynydd Tryfan a Llyn Bochlwyd yn ogystal â chan acer ar graig fawr y Benglog. Ar lawr y Nant yr oedd plethiad o weirgloddiau llai eu maint ynghyd â chors sylweddol, ac ar y llethrau uwchlaw ymestynnai gweirgloddiau brasach eu natur i gyrion Creigiau Gleision a Chwm Coch. Deiliad y fferm yn ôl manylion Arolwg stad y Penrhyn yn 1768 oedd Rowland Williams. Bu ef farw yn 1774 gan adael ewyllys a restrai ei eiddo. Yr ewyllys hon yw testun y cofnod hwn.

Ffermdy Blaen y Nant yn ei safle godidog

Mae’r ewyllys yn gyforiog o wybodaeth am natur y drefn amaethyddol yn Nant Ffrancon ar diwedd y ddeunawfed ganrif. Mae’n rhestru manylion ynghylch maint y stoc, amrediad oedran yr anifeiliaid, a’u gwerth ar farwolaeth y perchennog. O’r manylion hyn gellir cael bras amcan beth fyddai maint disgwyliedig incwm blynyddol y deiliad, ac yn fwy penodol, beth oedd gwerth terfynol stad y deiliad ar ei farwolaeth. Drwy ystyried y manylion hyn gellir canfod beth oedd craidd y gyfundrefn amaethyddol a thrwy hynny werthuso ei chyfraniad i’r gymdeithas yr oedd y ffermwr hwn yn rhan ohoni.

Cynllun Blaen y Nant yn 1768 –Arolwg y Penrhyn, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol 2944. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor

Cofnod caeau Blaen y Nant yn y gofrestr uchod. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn

Dengys y tabl isod hanfodion yr ewyllys.

Stoc a porthiant	Nifer	Gwerth
Buwch	14	£47.5.0
Bustach	12	£30.0.0
Ych	0	0
Heffer	2	£5.0.0
Llo	5	£5.0.0
Dafad	90	£27.0.0
Gafr	24	£4.0.0
Ceffyl	1	£2.0.0
Gwair	–	£1.0.0
Grawn	–	£0.10.0
Tatws	–	0

Cyfanswm gwerth amaethyddol = £123.9.0

Cyfanswm gwerth cyflawn yn cynnwys offer a dodrefn = £152.0.0

Mae perthnasedd y manylion yn amlwg. Diben yr holl gyfundrefn oedd magu gwartheg stôr ar gyfer y farchnad a hynny ar gynllun cylchol o dair neu bedair blynedd i gynnwys lloi blwydd, heffrod a bustych yn eu llawn dwf. Cynsail y drefn oedd y gwartheg magu, adnodd pwysicaf a mwyaf gwerthfawr Rowland Williams, er yn yr achos hwn nid oedd yn berchen ar darw i’w gwasanaethu. Roedd pwyslais hefyd ar fagu defaid ac ŵyn gyda bodolaeth praidd nid ansylweddol ei maint, gyda geifr yn adnodd ychwanegol er llawer llai eu gwerth. Rhoddir sylw hefyd i fesurau bychan o rawn a gwair, yr olaf yn ffrwyth tyfiant o weirgloddiau llawr y dyffryn, a’r grawn yn gynnyrch a bwrcaswyd i mewn yn fwy na thebyg. O ystyried ei ewyllys, a gwerth cyflawn ei stad, bernir fod Rowland Williams yn ffermwr cysurus ei fyd er nad y mwyaf cefnog o bell ffordd o’i gyfoedion yn Nant Ffrancon a Nant y Benglog.

Yn gyffredinol mae ewyllysiau ffermwyr ucheldir Dyffryn Ogwen yn arddangos cyfoeth arbennig. Canfyddir mai cyfartaledd enillion amaethyddol deuddeg ffermwr yn yr ucheldir o gyfnod diwedd y ddeunawfed ganrif oedd £186 gyda’r amrediad yn amrywio o £52 i £643. Amcangyfrifir y gallasai incwm blynyddol rhai o’r unigolion hyn fod o leiaf £44, y swm wedi ei bennu ar sail gwerthiant chwech bustach (£21), chwech llo (£8) a 75 o ddefaid (£15). Mantais fawr y ffermydd oedd eu maint, yn amrywio yn Nant Ffrancon rhwng 141 acer (Penisa’r Nant) a 1388 acer (Pentref) a olygai fod y sefydliadau yn cynnal cyfartaledd uchel o stoc er mor erwin y tir ac er cymaint y colledion mae’n bur debyg. Cymharer, er enghraifft, fferm 287 acer Rowland Williams, Tŷ Gwyn, Nant Ffrancon yn 1768, gyda Talysarn, fferm 110 acer Richard Williams ar lwyfandir llawer brasach Llanllechid yn 1781. Gwerth amaethyddol Tŷ Gwyn oedd £288 yn cynnwys naw buwch, 30 o wartheg stôr, 140 o ddefaid ac ŵyn, chwe cheffyl, tri mochyn a phedair gafr gyda gwerth £34 o haidd a £23 punt o wair yn ychwanegol. Yn Nhalysarn y stoc gyfatebol oedd chwe buwch, 16 bustach a lloi, 40 dafad a saith ceffyl gyda £4 o wair a £7 o rawn i roddi cyfanswm terfynol o £95 punt.

Mae’n werth edrych ar ewyllys Robert Coytmor yn 1725 i gael cadarnhad pellach am flaengaredd economi yr ucheldir. Y gŵr bonheddig hwn oedd perchen stad Coetmor, oedd ar y pryd â meddiannau helaeth ym mhlwyf Llanllechid. Mae tair adran ddadlennol i’r ewyllys, un yn cyfeirio at gnewyllyn y stâd ym mhlasty Coetmor ar lwyfandir Llanllechid, yr ail yn crybwyll eiddo ar fferm Tŷ’n Hendre ar fras diroedd yr iseldir, a’r drydedd yn rhestru cynnwys y fferm fynydd yn Nhal Llyn Ogwen yn Nant Ffrancon. Yng Nghoetmor gynhwysai’r stoc 14 buwch, wyth ych, un anifail blwydd a phum mochyn – y cyfan werth £64 punt. Ond coron y sefydliad oedd y ceffylau, o leiaf 24 ohonynt a oedd yn werth £96, ac un, y ‘chesnut stone horse’, ei hun werth £30. Dyma felly arddangos cyfoeth uchelwr o dras. Yn Nhŷ’n Hendre nid yw cyfanswm y gwartheg wedi’i gofnodi, ac eithrio pum llo ac un fuwch, ond pris y cyfan, gan gynnwys ‘corn chest and old table’, oedd £17. Yn Nhal Llyn Ogwen, fferm na wyddys ei maint yn 1725, nifer y gwartheg oedd pump, y gwartheg stôr yn 63, i gynnwys saith ych, wyth bustach, 14 heffer, 13 heffer blwydd, naw bustach bychan a 12 llo blwydd, gyda chyfanswm ariannol y cyfan yn £105. Yn ychwanegol yr oedd gan y sefydliad 383 o ddefaid a 74 gafr oedd werth £37.5s. Yn dra diddorol mae’r rhestr hefyd yn cynnwys cyfeiriadau at dair troell, parsel o edafedd, pum tunnell o lo a pharsel o olosg, yr oll yn gwneud cyfanswm ychwanegol o £8.4s. Gwerth ariannol Robert  Coetmor yn 1725 oedd £341.9s gyda chrynswth yr arian yn deillio o’i fferm yn ucheldir Nant Ffrancon.

Mae’n amlwg o’r drafodaeth uchod fod llewyrch ariannol yn gysylltiedig ag economi ffermydd ucheldir Dyffryn Ogwen. Mae’r canlyniad yn ategu ymchwil ddiweddar sy’n dangos, yn groes i’r farn gyffredin am aflwyddiant economi amaethyddol ucheldir Cymru, fod cyfundrefn ucheldir Eryri yn braffach ac yn fwy cost effeithiol na’r economi gyfatebol a berthynai i lawr gwlad yr ardal. Manteision mawr yr economi oedd maint y sefydliadau, cyfartaledd uchel y stoc, traddodiad gwydn o ffermio a chraffter yr amaethwyr yn goresgyn holl amodau anodd yr amgylchedd. Ac mae ewyllys megis un Rowland Williams yn 1774 yn gofnod o flaengaredd yr economi hon.

Ffynonellau

Nia Powell. 2007. ‘Near the margin of existence’? Upland prosperity in Wales during the Early Modern Period. Studia Celtica. XLI (2007), 137-162.

J. Ll. W. Williams a Lowri W. Williams. 2013. Portread o gyfoeth a gwerth yn economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y ddeunawfed ganrif. Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, 35, (4), 31-69.