Tan-y-bwlch

---

Cynllun chwarel Tan-y-bwlch

Stad fechan annibynnol sy’n gwasgu’n glos ar ysgwydd gogledd pentref Rachub yw Tan-y-bwlch. Ei maint yn 1906 oedd 35 acer a chynhwysai  ffermdy Tan-y-bwlch yn ogystal ag un ar hugain o fythynnod a chwarel lechi. Cyfrannai’r bythynnod rent o £57.5.0 y flwyddyn i goffrau’r stad.  Ond mae hanes y stad yn ymestyn yn ôl i gyfnod cynharach na dechrau’r ugeinfed ganrif.

Ffermdy Tan-y-bwlch

Dyddiad 1718 wedi ei dorri i bren y pentan yn un o ystafelloedd ffermdy Tan-y-bwlch

Canolbwynt y stad yw ffermdy Tan-y-bwlch. Mae’r dyddiad 1718 wedi ei dorri i bren y pentan yn un o ystafelloedd y tŷ, ac mae’r dyddiad yn dynodi fod seiliau llawer cynharach i’r stad yn ymestyn yn ôl mae’n bur debyg i fwrllwch amhenodol y Canol Oesoedd. Enw gwreiddiol Tan-y-bwlch oedd Tyddyn y Lôn ac mae’n eithaf tebygol mai teulu Hugh Williams oedd perchen y stad yn 1718. Bu ef farw yn 1765 ac yn ei ewyllys mae’n rhannu ei eiddo rhwng ei ddau fab Morris a Richard. Yr oedd Richard yn derbyn Kiltreflys a Chae Gwigyn yn ogystal â sawl tyddyn a gardd ar y tiroedd hyn, gwobr Morris oedd derbyn Tyddyn Tan-y-bwlch, Dol Ddafydd a Chae Ronw. Dengys y manylion hyn fod stad Tan-y-bwlch yn llawer mwy na’i chanolbwynt yn Llanllechid gyda thiroedd Ciltrefnus a Chae Ronw yn Gerlan, Dol Ddafydd i’r gogledd o bentref Bethesda a Chae Gwigyn yn Nhalybont. Morris oedd y penteulu yn Nhan-y-bwlch yn 1833 ac ar ei farwolaeth ef y flwyddyn honno etifeddodd Jane ei unig ferch yr holl eiddo. Ymhen dwy flynedd priododd Jane â John Taylor, Sais o Cumberland yn wreiddiol, ond a ymgartrefodd yng Nghae Bold yng Nghaernarfon. Yn 1861 gadawodd Taylor a Jane Dan-y-bwlch i symud i Fangor i gadw tafarn yr Albion ac erbyn cyfrifiad 1871 y preswylwyr newydd oedd Joseph Twigge a Joseph Salt, y ddau yn hanu o Hanley yn Swydd Stafford. Disgrifir Joseph Twigge yng nghyfrifiad 1871 fel ffermwr yn ffermio 50 acer a chanddo wraig a phedwar o blant. Fel slate quarry agent y disgrifir Joseph Salt ac yr oedd yntau yn briod a chanddo saith o blant. Crefft arbenigol y ddau Joseph oedd agor siafftiau a lefelau tanddaearol ac mae’n amlwg fod gofyn mawr am eu medrusrwydd yn chwareli a mwynfeydd eu hardal fabwysiedig.  Canfyddir, er enghraifft, fod Twigge wedi gweithio mewn chwarel yn Nghroesor yn ogystal â chwarel y Penrhyn ond eu cyfraniad mwyaf arbennig oedd datblygu’r gloddfa ar garreg eu drws yn Nhanyblwch.

Tomennydd chwarel Tanybwlch (canol y dde o’r llun)

Agorwyd chwarel Tan-y-bwlch yn gyntaf yn 1805 a cheir cyfeiriad ati gan y teithiwr Hyde Hall ar ei ymweliad â’r sir rhwng 1809 ac 1811. – ‘ a quarry of purple Slate has been opened on the Tanybwlch property above the Church from which a few loads are occasionally caried down to Bangor’. Cymro o Lerpwl o’r enw Roberts oedd cychwynnydd y gloddfa a chynrychiolai ef gwmni o’r dref honno. Yn groes i honiad Hyde Hall yr oedd y chwarel yn dra llewyrchus ar y cychwyn gan ddanfon llechi i’r farchnad o borthladd Aberogwen, ond yna daeth tro ar fyd a bu’r gwaith yn sefyll yn segur tan 1862. Bryd hynny cymerwyd y chwarel gan gwmni o Lundain, The Port Bangor Slate Company,  gyda gŵr o Gernyw, Michael Williams, yn gyfarwyddwr a gŵr lleol o Garneddi, John Griffith, yn rheolwr. Ar ddyfodiad y Twigges a’r Salts ehangwyd y fenter yn sylweddol gan agor siambrau tanddaearol yn dilyn crefft y swyddogion newydd.  Daeth tro pellach ar fyd a bu’r chwarel ym meddiant cwmni o Saeson am ysbaid byr a geisiai, yn niffyg profiad, ddatblygu’r haenau tanddaearol yn hytrach nag agor y chwarel ar yr wyneb. Perchennog y stad erbyn diwedd y ganrif oedd siopwr o Frynsiencyn o’r enw W. J. Jones, ac yn y wasg Gymreig yn 1896 ceid adroddiadau ei fod ef am weithio’r chwarel gan roddi gwaith i’r ardalwyr mewn cyfnod anodd ac ansefydlog yn hanes Dyffryn Ogwen. Aflwyddiannus fu ei ymdrechion ac yr oedd y chwarel ar gau unwaith eto cyn diwedd y ganrif.

Cwt injan Tan-y-bwlch

O holl chwareli plwyf Llanllechid, ac yr oedd pump ohonynt yn y plwyf, Tan-y-bwlch oedd yr unig un heb gyflenwad parhaol o ddŵr i yrru ei pheiriannau. Yn ogystal, hon oedd y chwarel oedd â’r haenau anoddaf i’w gweithio gan fod dau wely o dywodfaen caled yn cywasgu gwely’r lechen las gan effeithio’n groes ar ei natur a’i hollt.  Mae’r chwarel wedi ei gweithio i gynnwys dau dwll agored a nifer o siambrau tanddaearol ac mae ei chynllun yn rhannu’n adrannau cyfleus. Fel y nodwyd eisoes y  canolbwynt yw’r hen ffermdy sy’n dyddio i gyfnod cynharach na datblygiad y chwarel. I’r gogledd-ddwyrain o’r tŷ lleolwyd prif dwll y chwarel ac mae ail dwll llawer llai wedi ei agor i gyfeiriad y  de-orllewin. I’r dwyrain o’r tŷ lleolwyd y siafft sy’n cysylltu gyda’r siambrau tanddaearol, ac ar ben y siafft mae’r adeilad a gynhwysai beirianwaith y Beam Engine a oedd yn gweithio’r offer codi rhwng y siambrau a’r lan. Ar hyd ymyl y gorllewin trefnwyd y tomennydd sbwriel sy’n llenwi’r llethr i gyfeiriad pentref Rachub. Adeiladwyd muriau cadarn ar ffin allanol y tomennydd ac ar ddwy ochr y llwybr sy’n arwain i’r gloddfa o gyfeiriad pentref Llanllechid. Mae’r ffaith fod Beam Engine stem yn gweithio mecanwaith y chwarel yn nodwedd unigryw yn hanes cloddfeydd llechi Dyffryn Ogwen. Bu raid defnyddio peiriant eithriadol ddrudfawr i’w bwrcasu a’i gynnal, cyn bod rheilffordd yn dwyn glo rhad i’r ardal, oherwydd nad oedd cyfaint digonol o ddŵr ar gael i  weithio’r peirianwaith fel yn chwareli eraill y dyffryn. Mae’n bur debyg mai Twigge a Salt, o’u profiad cynharach yng nghanolbarth Lloegr, a fyddai wedi cymeradwyo defnyddio peirianwaith o’r fath, ond erbyn 1872 bu raid defnyddio ail Beam Engine stem i weithio’r pympiau a oedd yn sychu’r twll. Erbyn hynny aeth problemau daearegol y gloddfa, a chostau cynnal y peiriannau, yn drech na’r datblygwyr a chaewyd y chwarel yn ddisymwth yn 1876.

Muriau cadarn ar ddwy ochr y llwybr i fynedfa’r chwarel

Ar ddechrau’r ugeinfed ganrif cafwyd atgyfodiad o fath yn chwarel Tan-y-bwlch dan gynllun cydweithredol beiddgar y North Wales Quarries Limited. Ar derfyn streic fawr chwarel y Penrhyn  ym mis Awst 1903 trefnwyd i ffurfio’r cwmni arloesol i agor a rhedeg tair o chwareli plwyf Llanllechid sef Pantdreiniog, Moel Faban a Than-y-bwlch. Pwrcaswyd y tair chwarel am swm o £18,400. Y bwriad oedd darparu gwaith sefydlog i chwarelwyr mewn ardal ddrylliedig yn dilyn y streic, ac i gynhyrchu llechi  ar gyfer y farchnad agored a fyddai’n cystadlu â chynhyrchion y chwareli mawr. Derbyniwyd cefnogaeth ariannol  parod gan Undebau Llafur a chymwynaswyr dyngarol ledled Prydain i sefydlu’r cwmni a phenodwyd W. J. Parry i redeg y cynllun. Afraid dweud na fu’r cynllun uchelgeisiol yn llwyddiannus a gorfu  ei derfynu yn 1907 ond nid cyn cyflawni rhai newidiadau yn Nhan-y-bwlch. Bwriad y cynllun oedd creu un gloddfa fawr yn Rachub drwy uno chwarel Tan-y-bwlch gyda chwarel Moel Faban. Y cynllun ym Moel Faban oedd i ehangu twll Voel ym mhen y de tra bo ponc a thwll Grey yn y gogledd i’w ddyfnhau a’i agor i gysylltu gyda siambrau tanddaearol Moel Faban. Drwy wneud hyn byddid hefyd yn defnyddio’r agen fel ffos i sychu’r twll. Amcangyfrifwyd y byddai’r cynllun yn costio £60,000 cyn y byddai’n talu ei ffordd. Cododd anghydfod rhwng Parry y rheolwr ac aelodau bwrdd y cyfarwyddwyr. Teimlai Parry y byddid yn afradu arian drwy wario ar y cynllun yn Rachub a chredai y dylid canolbwyntio ar ddatblygu Pantdreiniog; credai eraill o’r cyfarwyddwyr fod gwerth mewn datblygu chwarel newydd ym Moel Faban/Tan-y-bwlch.  Rhoddwyd mwy o sylw i ddatblygu Moel Faban a gwariwyd yn helaeth ar wella’r adnoddau yno ond derbyniodd Tan-y-bwlch lawer llai o gefnogaeth ariannol. Yno buddsoddwyd drwy adeiladu gallt i gysylltu â’r twll, atgyweiriwyd adeilad y ffermdy a dau o’r bythynnod, cafwyd swyddfa newydd ar y safle  a rhoddwyd sylw i wella’r ffordd rhwng y ddwy chwarel. Argymhellodd Parry yn 1906 y dylid gwario £10,000 ar wella’r adnoddau ond erbyn hynny yr oedd brwdfrydedd ariannol y cefnogwyr i gynnal y cynllun wedi pallu. Dengys ystadegau’r cwmni  yn Nhan-y-bwlch iddynt werthu gwerth £450 o lechi rhwng Awst 1903 a Medi 1906 a bod £236 wedi ei gyfrannu mewn cyflogau i’r gweithwyr. Mae’r ystadegau hyn yn llawer llai mewn cymhariaeth â’r ddwy chwarel arall oherwydd yn yr un cyfnod cynhyrchwyd gwerth £20,739 o lechi yn Pantdreiniog a gwerth £1,730 ym Moel Faban a thalwyd £20.980 mewn cyflogau yn Pantdreiniog a £7,150  yn Moel Faban. Pe byddai cynllun y North Wales Quarries Limited wedi bod yn llwyddiant yna byddai amgylchedd pentref Rachub yn bur wahanol i’r hyn a welir yno heddiw.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Trebor Llechid – Chwarel Tanybwlch, Llanllechid – adroddiad yn Baner ac Amserau Cymru, Hydref 31ain , 1896.

Fôn Williams, D. 2015. ‘Dau Deulu Lwcus’. Darlith heb ei chyhoeddi a drafodwyd i Cymdeithas Hanes Rachub, Mis Tachwedd, 2015.

W. J. Parry, 1906 A New Chapter in the History and Co-peration of Labour: North Wales Quarries Limited. Co-operative Printing Society Ltd. Manchester.

J.Ll.W. Williams, D.A.Jenkins.  1996. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda  Rhan 2. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 57. 65-84.

Advertisements

Yr Athro Syr Hubert von Herkomer

Dyma gyfraniad gan gyfrannwr gwadd i’r wefan sef Griff Morris, Rhos y Nant.

Artist enwog yng nghyfnod Oes Victoria oedd Hubert von Herkomer (1849-1914). Fe’i ganed yn Bafaria yn yr Almaen cyn i’r teulu ymfudo i’r America pan oedd yn ddwyflwydd oed ond, ac yntau yn wyth, ailsefydlodd y teulu yn Southampton wedi dychwelyd yn waglaw i Brydain. Er eu tlodi llwyddodd Hubert yn bedair blwydd ar ddeg i dderbyn ychydig hyfforddiant fel artist mewn ysgol gelf yn South Kensington, Llundain, cyn sefydlu ei hun yn ei ugeiniau cynnar fel artist medrus ac uchelgeisiol a fynnai hawlio sylw fel realydd cymdeithasol yn ei bortreadau teimladol  o fywyd tlodion ac anffodusion ei gyfnod. Yn 1870 prynwyd un o’i luniau mwyaf nodweddiadol, ‘After the Toil of the Day’ gan Charles  William Mansel Lewis, mab yr Aelod Seneddol David Lewis, adeiladydd Castell Stradey ym mhumdegau’r ganrif a pherchennog stad sylweddol ei maint yn Llanelli.  Bwriad Lewis oedd bod yn artist, ac er bod cefndir y ddau yn bur wahanol, un yn gynnyrch ysgol fonedd a Phrifysgol Rhydychen a’r llall o hil teulu o fewnfudwyr, seliwyd eu cyfeillgarwch a dylanwadodd Herkomer yn drwm ar ddatblygiad cynnar Lewis fel artist.  Yn sgil eu cyfeillgarwch datblygodd gyrfa artistig Herkomer yn arlunydd portreadol llwyddiannus ond enillodd hefyd fri fel critig celfyddyd llym ei feirniadaeth ac fel trefnydd arddangosfeydd arlunio o bwys. Ymhen amser, wrth i’w enwogrwydd ymledu llwyddodd i sefydlu  ei ysgol arlunio ei hun yn Bushey ar gyrion Llundain. Oes aur ei gelfyddyd oedd y cyfnod rhwng 1879 ac 1884 pryd yr oedd y gofyn am ei bortreadau ar ei fynychaf, ond yr oedd hefyd wedi datblygu yn dirlunydd golygfeydd medrus ei grefft.  Ymhlith y pwysigion a fynnai ei ddawn oedd Edward Gordon, Barwn cyntaf Penrhyn, yr ‘Hen Lord’ fel yr adweinid ef yn lleol, a bortreadwyd gan Herkamor yn 1881, er nad oedd y llun yn dderbyniol gan y teulu yn ôl y sôn! Yn 1885 penodwyd Herkomer i gadair Gelf y Slade ym Mhrifysgol Rhydychen, penllanw i yrfa bachgen a oedd o gefndir mor dlawd a difreintiedig ar y cychwyn.

Hwfa Môn yn ei regalia fel Archdderwydd a gynlluniwyd gan Herkomer

Ei gyfeillgarwch agos gyda Lewis oedd cychwyn cysylltiad Herkomer â Chymru a chyda’r Eisteddfod Genedlaethol yn fwyaf arbennig. Ef oedd y beirniad celf yn eisteddfod Dinbych yn 1882 ac am yr ail dro yn eisteddfod Llanelli yn 1895 pryd y bu’n eithriadol llym a dirmygus ei feirniadaeth ar safon isel y cystadleuwyr ac at ddiffyg parch a statws i’r celfyddydau cain yng Nghymru. Mewn ymdrech i godi’r safon gwahoddwyd ef i gynllunio gwisgoedd newydd i Archdderwydd yr Orsedd ac yn Eisteddfod Genedlaethol Llandudno yn 1885  Hwfa Môn oedd y cyntaf i’w arwisgo yn y regalia newydd. Urddwyd Herkomer yn aelod o’r Orsedd.

Ond beth sydd a wnelo gyrfa Herkomer â Dyffryn Ogwen? Fel athro celfyddyd lawn cyn bwysiced â bod yn artist cydnabyddedig yr oedd ganddo ddiddordeb ymarferol mewn addysgu ei ddisgyblion yn y grefft o arlunio.  Ac am gyfnod arbennig rhwng 1877 ac 1884 yng Nghwm Idwal y sefydlodd nifer o gyrsiau ar sut i arlunio’r tirlun, er ei fod yn ystyried ei hun yn arlunydd portreadau yn bennaf.  Yn ei lyfr ‘My School and my Gospel’ mae’n disgrifio sut, yn ei eiriau ef, ‘the methods of procedure for landscape painting were the most cumbersome ever adopted’. Ymwelai â Chwm Idwal yn ystod misoedd Mawrth hyd gychwyn Mai a byddai’r achlysuron hyn yn fater i ryfeddu gan y boblogaeth leol, neu y ‘natives’ fel y cyfeiriai ef atynt. Yng Nghwm Idwal cynhwysai ei wersyll bedair pabell a gartrefai ddeg person yr un, ond ychwanegai fod rhai pebyll i gynnal ei deulu a gynhwysai ei ddau blentyn a’i dad. Yn y gwersyll yr oedd hefyd ddau gwt arbennig ar gyfer arlunio ynddynt, ac mewn gohebiaeth gyda Lewis trafodai Herkomer archebu naw trawst 29 troedfedd o hyd ar gyfer pontio’r afon yn Idwal er mwyn gosod un o’r cytiau arlunio ar y fframwaith. Disgwylid i’r cytiau fod yn troi i wynebu llewyrch yr haul drwy gydol y dydd. Yr oedd cyflenwi gofynion yr holl ymgyrchoedd hyn yn rhyfeddol o gymhleth. Amcangyfrifid fod pwysau defnyddiau crai yr adeiladau a holl offer y dysgu a chynhaliaeth y preswylwyr yn ddeg tunnell, a’r nwyddau hyn i’w danfon o Lanelli gyda’r trên i Fetws-y-coed ac yna i’w halio oddi yno i Lyn Idwal gyda cheffylau, gan gofio, wrth gwrs, nad oedd rheilffordd yn cyrraedd Bethesda yn ystod y cyfnod sydd dan sylw. Ac meddai, wrth ddisgrifio Cwm Idwal mewn brawddegau synhwyrus, ond tra secsist ac israddol yn ein hymadrodd ni heddiw – ‘ Idwal must be seen in its wild mood. In the soft, sunny days of Summer, it carries a false face – as false as the face of a woman who is rouged and powdered’.

Pebyll 1880 yng Nghwm Idwal

Pebyll 1880 yng Nghwm Idwal

Mae cyfrifiad 1881 ym Methesda, ac yn benodol yn ardal Penybryn, yn  cynnwys un cofnod cwbl annisgwyl. Cartref  Henry Jones, chwarelwr 51 oed, a’i briod Ann, oedd rhif 46 Penybryn, sef rhif 18 Pantglas heddiw, yn dilyn ad-drefnu cynllun gwreiddiol tai Penybryn. Yno hefyd y trigai William Hughes, gŵr dibriod a chlerc wrth ei alwedigaeth, ac yn aros ar ymweliad o Plymouth yr oedd chwaer Ann, a’i mab.  Ac yna rhyfeddod y

Portread Hubert von Herkomer o Edward Gordon Douglas Pennant, Barwn y Penrhyn

rhyfeddodau – Hubert Herkomer, 31 oed, penteulu ac artist, Lorenz Herkomer, 67 oed, penteulu ac artist, a Lulu Griffiths, 31 oed, morwyn ond hefyd a ddisgrifir fel ‘medical student’. Gwnaethpwyd y cyfrifiad ym mis Mai 1881, ond beth tybed a fyddai’r achlysur a ddenodd y tri ymwelydd i aros ym Mhenybryn? A oedd y tri ar daith arbennig i Ddyffryn Ogwen, ai ynteu chwennych cysgod cyfforddus rhag gerwinder Cwm Idwal yr oeddynt? A phwy o’r triawd oedd Lulu Griffiths? Gellir cynnig rhai awgrymiadau yn unig. Y flwyddyn 1881 oedd achlysur peintio portread Edward Gordon, Barwn Penrhyn, a pha well achlysur efallai nag i’r artist ieuanc ymddangos yng nghastell Penrhyn yn drwsiadus ac yng nghwmni ei dad a’r nyrs ieuanc a ofalai am ei dad.  Ond yr oedd hefyd efallai is gynllun i’r achlysur. Lulu Griffiths oedd y ferch o Ruthun a gyflogwyd gyntaf gan Herkomer i ofalu am ei wraig Anna a’u dau blentyn. Yn 1882 chwalodd y briodas a’r flwyddyn ganlynol bu farw Anna. Flwyddyn yn ddiweddarach yn 1884 priododd Herkomer â Lulu a gall y darllenydd ystyried ym mha fodd y datblygodd eu perthynas tan hynny.  Yn drasiediol bu farw Lulu yn 1885 dri mis ar ôl rhoddi genedigaeth yn farw anedig i’w phlentyn yn dilyn damwain ac i gwblhau’r hanes yn gyflawn, priododd Herkomer â’i chwaer hi Margaret yn 1888.

Cofnod cyfrifiad 1881 o’r unigolion a drigai yn 46 Penybryn ar ddiwrnod y cyfrif

Safle presennol 18 Pantglas sef 46 Penybryn yn wreiddiol

Cyfrannodd Hubert von Herkomer yn adeiladol at fywyd artistig a diwylliannol Cymru yng nghyfnod Oes Fictoria, ond fe wnaeth Dyffryn Ogwen hefyd gyfrannu at ddatblygiad cymhleth y cymeriad amryddawn hwn ei ddoniau a ystyrid yn ffigur mor ddylanwadol yng nghoridorau dysg ac orielau celf ei gyfnod.

Ffynhonnell

Hubert von Herkomer,  My School and my Gospel, 1908.

Gallt Tramffordd Dinas

Llwybr yr allt yn Dinas

Yn 1800 adeiladwyd tramffordd i hwyluso danfon holl gynnyrch llechi chwarel Cae Braich y Cafn (chwarel y Penrhyn) i’r porthladd yn Aber Cegin. Ceffylau oedd i weithredu’r dramffordd a golygai’r cynllun y gallasai un ceffyl dynnu o leiaf chwe wagen ar y tro gyda chyfanswm y llwyth hyd at 12 tunnell. Amcangyfrifwyd yn 1801 fod angen 140 o ddynion, 100 o geirt dwy olwyn a 600 o geffylau i gario holl gynnyrch llechi chwarel Cae Braich y Cafn i’r arfordir yn Aber Cegin.

 

Cynllun y dramffordd rhwng Coed y Parc a Porth Penrhyn

Cynlluniwyd y dramffordd i redeg o Goed y Parc drwy Goed y Dinas i Dyddyn Iolyn, ymlaen i Landygái, heibio i Dŷ Newydd, at Allt Marchogion nes cyrraedd Aber Cegin, pellter o chwe milltir o’r chwarel. Rhwng ei deupen gostyngai’r llwybr 558 troedfedd a olygai adeiladu tair allt rhwng y cymalau gwastad, y gyntaf yn Nhanysgrafell, yr ail yn Dinas, a’r drydedd yn Allt Marchogion.

Roedd yr allt yn Dinas yn 264 llath o hyd ac yr oedd yn disgyn 190 troedfedd . Gweithredai’r gelltydd drwy i bwysau’r llwyth ar i lawr dynnu’r wagenni gwag ar i fyny, trosglwyddiad mewn ynni o rhwng un a dau gan tunnell y dydd. Agorwyd y dramffordd ym mis Mehefin 1801 ac mae felly yn un o’r tramffyrdd cynharaf a gynlluniwyd ym Mhrydain. Roedd y gelltydd yn cynnwys 24,902 o drawstiau llechi a 457 tunnell o reiliau haearn bwrw. Cost yr holl gynllun o ffurfio llwybr y dramffordd,  adeiladu’r gelltydd yn ogystal â chost y pontydd a pheiriannau gweithio’r gelltydd oedd £8,328.5.0. Cwblhawyd y gwaith yn rhad drwy ddefnyddio cyfran o weithlu’r chwarel a ddiswyddwyd oherwydd y dirwasgiad a achoswyd gan ryfel Napoleon Bonaparte rhwng Prydain a Ffrainc.

Yr oedd yn rhaid goresgyn rhai problemau cychwynnol cyn bod y system yn gweithio’n llwyddiannus. Yn wreiddiol defnyddiwyd olwyn â dwy fflans ar y wagenni ond, mewn tro yn y rheilffordd, yr oedd yr olwyn yn cloi ar y rheiliau. Disodlwyd yr olwyn hon gan olwyn fflans sengl er mwyn iddi redeg yn rhwyddach. Newidiwyd y cynllun hefyd i ymestyn y gelltydd yn Nhanysgrafell ac yn Dinas yn 1812. Yn y cynllun gwreiddiol drwy groesffordd agored yn Nhanysgrafell y rhedai’r dramffordd drwy Allt Bryn Eglwys, ond adeiladwyd pont yno i gyrraedd pen yr allt gan ei hymestyn i 121 llath o hyd ac adeiladu seiding ar ei gwaelod. O waelod yr allt gwyrai’r dramffordd cyn rhedeg yn syth i gyfeiriad Hendyrpeg. Yn Llandygái ychwanegwyd cyffordd ar gyfer estyniad i’r Felin Isaf lle’r oedd gwaith Samuel Worthinton yn malu callestr ar gyfer y diwydiant gwneud llestri yn Lerpwl.

Tyrrau llechi a oedd yn cynnal y dramffordd uwchlaw y ffordd Dyrpeg yn Dinas

Bwa y bont yn Dinas oedd yn cynnal y ffordd Dyrpeg gyda gallt y dramffordd islaw

Mae’n rhyfeddod fod rhannau o’r dramffordd wreiddiol i’w gweld hyd heddiw er iddi gael ei bylchu mewn sawl rhan gan gynlluniau diweddarach. Rhwng Dinas a’r Felin Fawr yng Nghoed y Parc addaswyd llwybr y dramffordd i gynnal y rheilffordd stem ac mae’r tyrrau uchel a adeiladwyd o bennau llifio i gynnal y llwybr yn aros yn Nhanysgrafell ac uwchlaw ceunant Afon Ogwen yng Nghoed y Dinas. Yn Dinas mae gwely’r allt i’w braidd ganfod yn rhimyn isel yn y cae uwchlaw’r ffordd ac mae rhan o fwa’r bont ai cludai o dan y Ffordd Dyrpeg sydd bellach wedi ei guddio mewn drysni. Erys tŷ gofalwr yr allt er bod hwn hefyd wedi’i guddio gan ddatblygiad safle carthion Tregarth.

Llwybr y dramffordd ar y pafin sy’n gyfochrog â’r A5 ger trofa Tyddyn Iolyn

Llwybr y dramffordd yn dilyn ffordd yr A5 ger Tyddyn Dicwm (Tramffordd ar y dde o’r llun).

Rhwng Tyddyn Dicwm a thro yr hen A5 i Dyddyn Iolyn mae llwybr y dramffordd yn dilyn yn gyfochrog i’r A5 presennol cyn  croesi i’r cae wrth gefn Tollborth Lôn Isa lle erys ei llwybr fel crib isel. Ar Allt Marchogion, ar draws y ffordd i Fynwent Dinas Bangor, saif tŷ gofalwr yr allt a ostyngai i’r porthladd, tŷ a oedd yn wreiddiol mewn dwy ran gyda bwlch yn y canol yn arwain y dramffordd i ben yr allt.  Bellach adeiladwyd ystafell ychwanegol yn y bwlch i gyfuno dwy ran y tŷ gwreiddiol.  Ac i ddychwelyd i ben deheuol y dramffordd yng Nghoed y Parc, yno mae rhes Tai’r Stablau a adeiladwyd yn wreiddiol i ofalu am y ceffylau a weithiau ddatblygiad a ystyrid yn un tra chwyldroadol yn ei ddydd. Mae’r holl nodweddion hyn yn gofadeiliau i ddatblygiad y mae iddo bellach bwysigrwydd ac arwyddocâd rhyngwladol y dylid ei ystyried yn rhagflaenydd i holl ddatblygiad rheilffyrdd y byd. Rhyfeddol!

Tŷ ceidwad yr allt  sy’n arwain i’r porthladd yn Allt Marchogion, Bangor gyda ychwanegiad diweddarach i ymuno dwy ran yr adeilad gwreiddiol

 

 

 

 

Ffynhonnell

J I C Boyd. 1985. Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford.

Gwaith copr Parch Moch – diweddariad

Mae Alaw Jones, Parc Moch wedi gwneud rhai sylwadau diddorol ynghylch y nodyn a gyhoeddwyd gennym ym mis Medi 2018 ynghylch cloddfa gopr Parc Moch. Mae Alaw yn sicr yn gwybod mwy am ryfeddodau’r goedwig hon nag awduron y nodyn!

Yn gyntaf, tynnodd sylw at safle siafft ddofn sy’n agor yn nghanol y goedwig ychydig fetrau i’r gogledd o’r llwybr troed i Goed Isaf. Mae’n fwy na thebyg fod y siafft hon yn perthyn i’r lefel a agorwyd o lan yr afon Ogwen i redeg o dan ffordd yr A5 i gyfeiriad y dwyrain. Does ryfedd felly na roddwyd sylw iddi gan Telford pan adeiladodd ef y ffordd bost yn 1819/20 ond mae tri neu bedwar o feini mawr yn wal y Parc yn nodi ei safle tanddaearol.

Yn ail, mae Alaw yn awgrymu fod llawer gwell llwybr yn cysylltu’r gloddfa â Ffordd y Coed na’r llwybr drwy Coed Isaf a nodwyd yn yr erthygl. Ei awgrym ef yw fod y llwybr eang sy’n codi ger Tan y Bryn ac yn arwain i Dai’n y Coed cyn ymuno â Ffordd y Coed gerllaw y Wern, gan ddilyn ymlaen heibio i Gochwillan, yn llawer haws, ac yn sicr yn fyrrach, i gyrraedd Aber Ogwen.  Nid oes amheuaeth fod llwybr Tan y Bryn yn un cynnar iawn ond mae pa mor gynnar yw cynnar yn fater arall.

Ysgol Glan Rhyd Idwal

Gwnaeth Marian Elias gymwynas enfawr â hanes ein hardal pan ddarbwyllodd  y diweddar Margaret Roberts, Tal y Braich, i ysgrifennu ei chlasur o lyfr ‘Oes o Fyw ar y Mynydd’ a gyhoeddwyd gyntaf yn 1979. Ac er clod i Margaret Roberts heb ei phennod hi ar ‘Yr Ysgol Ddyddiol’ ni fyddai prin ddim o hanes  Glan Rhyd Idwal wedi goroesi hyd heddiw ac ni fyddai’r cofnod hwn yn bodoli ychwaith. Mae lleoliad y safle neilltuedig  yn gyfarwydd i lawer, ond rhag ofn bod yr encil yn ddieithr i eraill gwell nodi lle y saif. Adeiladwyd Glan Rhyd Idwal ar grib y Benglog yn drothwy i ehangder Nant Ffrancon islaw. Gellir cyrraedd y safle o ben Llyn Ogwen drwy gymryd hen lwybr Ffordd y Lord heibio i ganolfan wybodaeth Parc Cenedlaethol Eryri ac yno, ar fin y llwybr o fewn canllath neu lai, y saif yr adeilad mewn planhigfa o goed trwchus.

Mae cynllun yr adeilad ar ffurf eglwys oherwydd fel eglwys y cynlluniwyd y safle gan yr Arglwydd Penrhyn fel cyfrwng i wasanaethau Eglwys Loegr ar y Sul. Mae dyddiad ei hadeiladu yn ansicr ond credir ei bod yn dyddio o gyfnod 50au neu 60au’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, sef oes aur adeiladu eglwysi yn Nyffryn Ogwen o dan nawdd Edward Gordon, yr ‘Hen Lord’. Yn ystod yr wythnos fe’i defnyddid fel Ysgol Wladwriaethol (mudiad y National Society) dan nawdd yr Eglwys i addysgu plant o aelwydydd anghydffurfiol ardal Nant y Benglog a Nant Ffrancon. Hon oedd yr ysgol a fynychodd Margaret Roberts, a chydnabod ei theulu am genedlaethau cyn hynny, hyd oni chaewyd ei drws yn derfynol oddeutu 40au neu 50au’r ganrif ddiwethaf.  Heddiw troswyd yr adeilad yn dŷ.

Roedd Margaret Roberts yn un o ddeg o ddisgyblion yr ysgol yn y cyfnod 1917-1922, fwy neu lai, gan nad yw’n manylu ar y dyddiadau yn yr ysgrif.  Deuai’r athro i’w dysgu yno o Fethesda, yn ŵr caredig nad oedd wrth ei natur yn ddisgyblwr ciaidd ond, o ddarllen rhwng y llinellau, na feddai ar lawer o drefn. Yr oedd yr ysgol ar agor o ddeg y bore hyd at hanner awr wedi tri y prynhawn i groesawu’r fintai fechan o ddisgyblion a fyddai’n  cyrchu yno o ddalgylch gwasgaredig ffermydd y fro. I Margaret Roberts golygai hyn y byddai’n cerdded yno o’i chartref yn Nhal y Braich, siwrnai o chwe milltir y dydd yn ôl ac ymlaen.  Yn yr ysgol cuddid yr allor y tu cefn i lenni coch nad oedd wiw i’r disgyblion eu hagor ac eithrio drwy fynnu cipdrem slei yn wrthgefn i’r athro. Dechreuid y dydd gyda gwasanaeth crefyddol hirfaith gyda’r Credo yn dwyn y sylw pennaf. Diflas oedd yr addysg wedyn drwy adrodd y tablau yn ddi- ddiwedd a chofio sut i sillafu rhesi diderfyn o eiriau Saesneg. Saesneg oedd iaith yr addysg, ac meddai Margaret Roberts yn un o frawddegau mwyaf cofiadwy’r llyfr – ‘Credem yn siŵr mai lord oedd pob Sais ac mai ein braint fawr oedd iddynt siarad ond ychydig eiriau â ni’. Onid hon oedd y gyfundrefn addysg a luniwyd er creu gwaseidd-dra?

Ond yr oedd gwaredigaeth wrth law o gaethiwed y dosbarth. Ar rai prynhawniau byddai’r athro, yn ei fawr ddoethineb, yn tywys y disgyblion i werthfawrogi gwychder amgylchedd yr ysgol ar deithiau i Lyn Idwal neu lwybrau’r Benglog gan edrych ar gyfansoddiad cymhleth y creigiau neu ogoniant byd natur yn ei gyflawnder a’i amrywiaeth.  Ac yn ystod yr awr ginio yr oedd Llyn Ogwen a chwarel cerrig hogi’r Benglog ar y trothwy i’w archwilio a’u mwynhau cyn troedio yn ôl i undonedd blinedig yr ysgol weddill y prynhawn.  Er mai Saesneg oedd prif gyfrwng y dysgu mynnai’r athro drosglwyddo gwybodaeth am enwau lleoedd yr ardal gan egluro beth oedd eu hystyr, a thrwy hynny gyfoethogi gwybodaeth y disgyblion am eu hamgylchfyd. Mae ei disgrifiad o Ysgol Glan Rhyd Idwal, er mor fychan ei maint, yn adrodd cyfrolau am ba mor gaethiwus, ac ailadroddus oedd cyfundrefn addysg y National Society yng Nghymru ar dro’r bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed. Dengys hefyd ba mor gyfeiliornus oedd mynnu mai Saesneg oedd iaith yr addysg gan amddifadu cenedlaethau o blant o’r cyfle i ddysgu yn eu mamiaith. Eto, er mor gaeth oedd y dysgu ailadroddus,  gallai Margaret Roberts ddweud iddi ‘gael addysg werthfawr yn Ysgol Glan Rhyd Idwal’, ond efallai mai’r rheswm am hynny oedd gweledigaeth un athro dawnus a fynnai addysgu ei ddisgyblion yn eu cynefin y tu allan i gaethiwed yr ystafell ddosbarth.

Llyfryddiaeth

Margaret Roberts, Oes o fyw ar y mynydd, Gwasg Gwynedd, 1979.

Castell Penrhyn

Castell Penrhyn o’r awyr – llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Alaw Jones, Parc Moch.

Castell diweddar i bob pwrpas yw’r torllwyth llym, diaddurn a adnabyddir fel Castell Penrhyn.  Mae’n meddiannu safle hen blasty y gellir olrhain ei hanes yn ôl i’r Canol Oesoedd cynnar yn y bedwaredd ganrif ar ddeg . Adeiladwyd y castell diweddar ar gyfer George Hay Dawkins Pennant (1763 –1840) i gynllun Thomas Hooper (1776-1856), un o benseiri  amlycaf ei gyfnod a oedd yn enwog am gyflwyno syniadaeth ramantaidd hanesyddol i’w gynlluniau. Yr oedd yn ddewis poblogaidd fel cynllunydd tai bonedd yn Lloegr ac enillodd ffafriaeth y brenin George VI. Cynlluniodd y castell mewn arddull drymaidd neo Normanaidd a chwblhawyd y gwaith rhwng 1821 ac 1836. Yn ystod y cyfnod hwn yr oedd Hooper hefyd yn gweithio ar gomisiynau eraill yng Nghymru yn cynnwys Castell Margam, Tŷ Llanofer yn y Fenni  ac, yn nes gartref, Parc Cinmel a chastell Bryn Bras ger Llanrug. Mae cynllun castell y Penrhyn ar raddfa eithafol  o eang. Yn y tŵr tal cynhwyswyd ystafelloedd i’r teulu, a thu draw yn y prif ran cynlluniwyd y neuadd fawr gyda’i tho bwaog mewn carreg sy’n agored i’r nenfwd. Mae drws ffrynt mawreddog y castell yn arwain drwy goridor cul i agor i ysblander rhyfeddol y neuadd. Cynnwys y rhan hwn y grisiau enfawr  a gymerodd ddeng mlynedd i’w hadeiladu, ac sy’n dringo’n osgeiddig  drwy fwâu  addurnedig i’r llawr uwch ben.  Ar ymyl gogledd ddwyrain y castell lleolwyd adran y gweision a stablau’r meirch yn ddigon pell rhag bod arogleuon y ceffylau a chwilfrydedd y staff yn mennu ar breifatrwydd y preswylwyr.

 

Cynllun Castell Penrhyn  – drwy ganiatâd Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru, Aberystwyth.

Disgrifiwyd y castell gan Greville ar ei ymweliad yn 1841 fel –

‘a vast pile of building, and certainly very grand, but altogether, though there are fine things and some good rooms in the house, the most gloomy place I ever saw, and I would not live there if they would make me a present of the castle. It is built of a sort of grey stone polishable into a kind of black marble, of which there are several specimens within. It is blocked up with trees, and pitch dark, so that it never can be otherwise than gloomy’ .

George Hay Dawkins Pennant i’r hwn yr adeiladwyd y ffoli eithriadol ddrudfawr i foddhau ei ffansi hunanol.

George Hay Dawkins Pennant oedd y cyfyrder ffodus a etifeddodd drwy ewyllys Richard Pennant holl freiniau stad y Penrhyn, gan gynnwys y chwarel lechi yng Nghae Braich y Cafn a’r planhigfeydd siwgr yn Jamaica. Yr oedd yn ŵr eithriadol gefnog cyn derbyn manteision y Penrhyn hyd yn oed gan iddo etifeddu ffortiwn gwerth £93,960 gan ei deulu a oedd hefyd yn berchnogion planhigfeydd siwgr yn Jamaica. Yn 1838 ychydig flynyddoedd wedi adeiladu’r castell derbyniodd  £14,683 17s.2g yn iawndal am y 764 caethwas a enillodd eu rhyddid yn dilyn diddymu caethwasanaeth. Er, nid fel ‘iawndal’ y y dylid disgrifio’r arian erchyll hwn.

Olyniaeth y llwy aur oedd derbyn ffafrau’r  Penrhyn yn ddi-gwestiwn. Derbyniodd yr etifeddiaeth yn 1808 ond ni symudodd i fyw i blasty’r Penrhyn tan 1816 ar farwolaeth Anne Susannah, gwraig Richard Pennant.  Bu Dawkins Pennant yn Aelod Seneddol Newark o 1814 i 1818 a New Romney yng Nghaint o 1820 i 1830 ac felly ei brif ddiddordeb oedd gwleidydda. Yr oedd gan y teulu gartref yn Llundain, 56 Portland Place, ac mae’n debyg  mai hwn fyddai prif gartref George oherwydd ei  ofynion seneddol. Yn ystod cyfnod ei arglwyddiaeth llwyddodd i ehangu ffiniau stad y Penrhyn  i rannau eraill o’r sir a bu’n amlwg yn cryfhau ei ddylanwad politicaidd yn ninas Bangor gan arbenigo ar berchenogi nifer o westai yn y dref. Ond pennaf orchest y pendefig hwn o Sais, na wyddai ddim am dras Cymreig  y Penrhyn, heb sôn am chwarelyddiaeth, oedd  porthi crandrwydd addurnedig ei etifeddiaeth drwy awdurdodi adeiladu’r castell. Mae’n anodd pennu yn union gost adeiladu’r castell –  defnyddiwyd deunyddiau a llafur y stad i gyflawni cymaint o’r gwaith, ond amcangyfrifir i’r gost fod oddeutu £150,000, swm a fyddai’n cyfateb i oddeutu £49,500,000 heddiw. Dylid nodi yr adeiladwyd y castell ar gyfer gofynion un teulu a gynhwysai un bonheddwr, ei wraig, a dwy ferch o briodas gyntaf y tad.

Castell Penrhyn o Benylan oddeutu 1840 – Llun gan Thomas Hosmer Shepard.  Casgliad Tirlun Cymru drwy garedigrwydd a chaniatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth

Olynydd George oedd Edward Gordon Douglas (1800-1886), bonheddwr a thirfeddiannwr o’r Alban a briododd ferch hynaf George yn 1833 a thrwy hynny berchnogi’r etifeddiaeth. Yn 1841 newidiodd ei enw drwy orchymyn brenhinol i Douglas-Pennant  ac yn ddiweddarach gwnaethpwyd ef yn Arglwydd cyntaf y Penrhyn. Yr oedd gan George deulu mwy estynedig na’i dad-yng-nghyfraith gyda dau fab a thair merch o’i briodas gyntaf, ac wyth o ferched o’i  ail briodas yn 1846. Yn 1841 enillodd etholiad i gynrychioli Sir Gaernarfon yn y senedd, sedd a gynrychiolodd hyd at 1866 pan drosglwyddwyd y sedd yn ddiwrthwynebiad i’w fab. Er mai cefndir yn y fyddin a oedd gan y gŵr hwn ymdaflodd i weithgaredd y stad ac i wella amgylchfyd Dyffryn Ogwen a chwaraeodd ran amlwg yng ngwleidyddiaeth ei sir fabwysiedig. Ehangodd y stad yn Sir Gaernarfon a Sir Ddinbych a phwrcasodd Wicken Park yn swydd Northampton. Cyfeirid ato yn barchus fel yr ‘Hen Lord’, a disgrifiwyd ef fel –‘ gŵr bonheddig, gwyllt ei dymer, caredig ei galon, maddeugar a chrefyddol ei ysbryd. Meistr â lles a ffyniant ei weithwyr yn agos iawn at ei galon, er na fuasai’r gweithwyr yn cytuno bob amser â’i syniadau am eu lles’. Er mawr glod iddo ceisiodd ddatrys yr anghydfod diwydiannol yn chwarel y Penrhyn drwy gyfarfod a Phwyllgor y Streic yn 1874 ac o’r trafodaethau hyn y lluniwyd cytundeb cymodlon Pennant –Lloyd. Ar ei farwolaeth yn 1886 yn ei ewyllys  gadawodd £761,880 i’w fab hynaf Sholto ei ddisgynnydd yn yr olyniaeth.

Yr oedd George Sholto Gordon Douglas-Pennant (1836 -1907), o natur pur wahanol i’w dad ac yn ŵr llym, di-ildio a digyfaddawd.  Addysgwyd ef yn Eton ond er bod ei fryd ar yrfa yn y fyddin  cynghorwyd ef i ganolbwyntio ar yrfa boliticaidd a gofynion stad y Penrhyn. Etholwyd ef yn Aelod Seneddol Sir Gaernarfon o 1866 hyd 1868, ac eilwaith yn 1874 nes iddo golli’r sedd yn 1880, gorchfygiad nad oedd wrth ei fodd. Yn 1886, pan etifeddodd stad y Penrhyn roedd iddi  26,278 acer o dir oedd â gwerth trethiannol o £67,000 y flwyddyn, ac erbyn 1899 yr oedd elw’r chwarel yn £133,000. Pan dderbyniodd Sholto yr olyniaeth roedd sefyllfa chwarel y Penrhyn yn eithriadol fregus a chyflwr ariannol y gwaith fe ddywedir, yn gam neu’n gymwys, ar fin golygu y byddai’r gloddfa’n methdalu. Fel amddiffynnwr digyfaddawd  y syniadaeth fod gan y perchennog hawl ddwyfol i lafur rhydd heb ymyrraeth gan gyrff allanol, ac heb ystyried canlyniadau’r weithred, diddymodd Sholto gytundeb Pennant –Lloyd,. Y cam hwn arweiniodd at streic blwyddyn o hyd yn 1896/7 ac, yn ddiweddarach, at drychineb Streic Fawr 1900 a barhaodd am dair blynedd. Priododd Sholto gyntaf yn 1860 a chawsant un mab a chwech o ferched o’r briodas hon. Bu ei wraig farw yn 1869. Priododd am yr eilwaith yn 1875 ac o’r briodas hon cafwyd dau fab a chwe merch a ganwyd yr olaf o’r tylwyth yn 1889 pan oedd Sholto yn chwedeg tri o oed. Yn ychwanegol i’r Penrhyn yr oedd gan y teulu dŷ gwledig arall yn Wicken Park, Stony Stratford yn swydd Buckingham a chartref trefol yn Mortimer House, Halkin Street, Belgrave Square, Llundain.

Gellir cyffredinoli ynghylch pendefigion y Penrhyn. Yr oeddynt oll, wrth gwrs, yn eithriadol gefnog ac yn perthyn i gylch cyfyng eithriadol o bobl aruchel ac uchel ael ym Mhrydain. Cenhedlodd dau o’r pendefigion deuluoedd mawr ac yr oeddynt yn dra awyddus i briodi eu plant ag epil teuluoedd o’r un cylchoedd breintiedig yn bennaf  er mwyn lledaenu eu dylanwad yn genedlaethol a chryfhau eu buddiannau materol yn y broses. Yn rhinwedd eu hetifeddiaeth, ac nid o reidrwydd eu gallu, yr oedd ganddynt ddiddordeb mawr mewn gwleidyddiaeth fel cyfrwng o hybu eu gyrfaoedd personol yn genedlaethol ac er mwyn diogelu eu buddiannau yn sirol ac yn blwyfol. Yr oedd ganddynt oll gysylltiad agos â’r fyddin ac ymhlith eu diddordebau yr oedd  magu a rhedeg ceffylau yn bwysig yn ogystal â hela a chwrsio ymysg eu cyfoedion. Er eu bod oll yn meddu ar dai trefol moethus yn Llundain, eu prif gartref yn y wlad, a’r gadwyn oedd yn eu huno’n deuluol, oedd Castell y Penrhyn, canolfan stad y Penrhyn a phencadlys chwarel y Penrhyn, a tharddle eu holl gyfoeth.

Gadawodd pendefigion mawreddog y Penrhyn eu hôl yn ddwfn ar Ddyffryn Ogwen –  y cyntaf fel sylfaenydd diwydiant, yr ail fel dandi gwastrafflyd, y trydydd fel cymwynaswr nad oedd pawb yn ei werthfawrogi, a’r pedwerydd fel ellyll dinistriol. Ond yng ngeiriau Dafydd Iwan ‘er gwaethaf pawb a phopeth’ dylem gofio ein bod ni ‘yma o hyd’.

Ffynonellau

RCAMW. 1956 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 1 East. HMSO, London

E H Douglas Pennant. 1998. The Penrhyn Estate 1760-1997: The Pennants and the Douglas-Pennants. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 59. 35-54.

Ernest Roberts  1963. Bargen Bywyd fy Nhaid. Llandybïe.

Gwaith copr Parc Moch

Un o hafnau y gwaith copr ym Mharc Moch

Yn 1768 cloddiwyd copr am y tro cyntaf ar Fynydd Parys, Amlwch, safle a ddatblygodd i fod y mwynglawdd fwyaf y byd yn ei chyfnod. Ar yr un pryd , os nad ychydig yn gynharach, rhwng 1760 a 1770 yr oedd mwynglawdd lawn mor llwyddiannus yn turio ym Mharc Moch yn Nyffryn Ogwen. Yno yr oedd mwyngloddwyr o Gernyw yn agor lefelau a phydewau dyfnion o lan Afon Ogwen i dir stad Coetmor. Cymaint oedd eu llwyddiant hyd nes, yn ôl Hugh Derfel Hughes, ‘na ddiffoddid canhwyllau ddydd a nos am saith mlynedd’ yn y mwynglawdd. Byr dymor oedd y fenter oherwydd datblygodd ffrae rhwng y mwyngloddwyr ac aerion y stad, a therfynwyd y gwaith. Ond er byrred ei thymor o waith erys olion y mwyngloddio ar lan yr afon ym Mharc Moch. Atgyfnerthwyd glan yr afon rhwng Pont Coetmor ac agen gyntaf y gwaith gyda therasau, ac mae muriau cerrig yn gwarchod y fynedfa i’r brif agen sy’n agor o lan yr afon ychydig fetrau i’r gogledd o bont y rheilffordd.

Un o hafnau gwaith copr Parc Moch

Un o hafnau gwaith copr Parc Moch

O ystyried dyddiad cynnar y fenter, ac o gofio nad oedd cynllun ffyrdd yr ardal yn gwasanaethu Parc Moch bryd hynny, rhaid ystyried pa fodd y cludid y mwyn o’r mwynglawdd i lan y Fenai i’w ddanfon oddi yno i’w brosesu yn Abertawe neu ar lannau Afon Merswy. Gan fod Parc Moch ar dir stad Coetmor ni ddangosir yr ardal mewn manylder ar brif fap stad y Penrhyn yn 1768 ac, yn anffodus, nid yw’r map yn nodi bodolaeth llwybr sy’n mynd o gyfeiriad Rachub i ardal Bryn Bella. Ni chafodd Pont Coetmor ei hadeiladu tan 1788, er y gallasai fod pompren gynharach yn croesi’r afon yn y lleoliad pwysig hwn. Ar fapiau cyfredol y ffordd fyrraf o fynd o Barc Moch i Lôn Goed, sef priffordd gynnar y cyfnod, fyddai ar y llwybr troed sy’n arwain drwy’r parc i Goed Isaf ac ymlaen i Goed Uchaf a’r ffordd. I ful dan ei bwn ni fyddai rhwystr, ond mae p’un a oedd y llwybr mewn bodolaeth bryd hynny yn gwestiwn nad oes ateb pendant iddo.

 

Oddeutu’r un pryd, rhwng 1759 a 1760, yr oedd consortiwm yn cynnwys etifeddion stad y Penrhyn -Syr Hugh Warburton a Syr George Young; John Ellis, ficer Bangor; Francis Lloyd, meddyg o Fynachdy, Sir Fôn a Richard Hughes, stiward stad y Penrhyn, hefyd yn edrych am gopr yn Nyffryn Ogwen. Eu mentrau hwy oedd yn Nolawen yn Nant Ffrancon ac ym Mhendinas o lan yr Afon Ogwen gyferbyn â chloddfa Parc Moch. Ond er mor barchus y cyfalafwyr, rhwygwyd y bartneriaeth mewn byr amser gan anghydfod blin yn dilyn penderfyniad Young i ochri gydag arolygwr y gwaith yn Nolawen, sef gŵr o Gernyw o’r enw Climo. Cloddiwyd un llwyth o gopr yn Nolawen a daeth y fenter i ben yn ddisymwth.

 

Oddeutu’r un pryd, rhwng 1759 a 1760, yr oedd consortiwm yn cynnwys etifeddion stad y Penrhyn -Syr Hugh Warburton a Syr George Young; John Ellis, ficer Bangor; Francis Lloyd, meddyg o Fynachdy, Sir Fôn a Richard Hughes, stiward stad y Penrhyn, hefyd yn edrych am gopr yn Nyffryn Ogwen. Eu mentrau hwy oedd yn Nolawen yn Nant Ffrancon ac ym Mhendinas o lan yr Afon Ogwen gyferbyn â chloddfa Parc Moch. Ond er mor barchus y cyfalafwyr, rhwygwyd y bartneriaeth mewn byr amser gan anghydfod blin yn dilyn penderfyniad Young i ochri gydag arolygwr y gwaith yn Nolawen, sef gŵr o Gernyw o’r enw Climo. Cloddiwyd un llwyth o gopr yn Nolawen a daeth y fenter i ben yn ddisymwth.

Mae’n amlwg fod datblygwr craff fel Richard Pennant (1737? – 1808), perchennog stad y Penrhyn yn dilyn ei briodas â merch Warburton yn 1765, wedi sylweddoli nad oedd bonansa ariannol Mynydd Parys i ddigwydd yn Nyffryn Ogwen. Fe fyddai dyn mor graff ag ef yn ymwybodol fod adroddiad Hugh Stephens, arolygwr mwyngloddiau, yn barnu nad oedd rhagolygon arbennig i ddatblygu potensial mwynau’r fro. Dysgodd Pennant a’i olynwyr y byddai’n llawer haws, ac yn fwy proffidiol drefnu cytundebau gyda mentrau annibynnol, gyda breindal uchel ar y cynnyrch, yn hytrach na llosgi bysedd yn datblygu cnau gweigion. Yn 1782, er enghraifft, yr oedd prydles cwmni Roe ym Mynydd Parys yn annhebygol o gael ei hadnewyddu, ac felly daeth y cwmni i archwilio yng Nghwm Graeanog, yn Nant Ffrancon. Menter aflwyddiannus oedd hon eto pan gloddiwyd rhwng pump a chwe thunnell o gopr ar draul o £400. Ond nid oedd pall ar awch y datblygwyr oedd yn gymysgfa o Gymry, o Fôn yn bennaf, ac o Saeson a fynnai ennill ffortiwn o’r cawg copr. Trefnwyd nifer o gytundebau hyd at 1850 cyn i fenter y copr bylu yn Nyffryn Ogwen unwaith ac am byth. Unwaith y temtiwyd Pennant i fagl y twll mwynau pan fentrodd ailagor mwynglawdd Dinas yn 1802, ymdrech a brofodd unwaith yn rhagor i fod yn fethiant.

Cwm Graeanog yn Nant Ffrancon

Nid nad oedd Pennant, er hynny, yn chwilio am gyfleoedd i ddatblygu portffolio diwydiannol ehangach i’w etifeddiaeth. Un llinyn yn unig i’w fwa oedd chwarel lechi Cae Braich y Cafn . Fel aelod seneddol dros ddinas Lerpwl gwyddai fod yno farsiandwyr a oedd yn dra awyddus i ddatblygu golud Gwynedd. Yn 1800 arwyddodd gytundeb 21 mlynedd gyda chwmni Michael Humble, Samuel Holland a Nicholas Hurry i ddatblygu melinau grawn, fflint ac ocar ar dir ei stad. Arwyddwyd pedwar trefniant ychwanegol yn 1803 ar gyfer datblygu mwynau ac amaethyddiaeth yr ardal. Y gŵr canolog yn yr holl drefniant oedd Samuel Worthington, cyfaill agos i Pennant, a pherchennog melin flawd yn Lerpwl. Yr oedd ef drwy drefniant cynharach wedi cael yr hawl i chwilio am fwynau ar stad y Penrhyn ac wedi datblygu’r cysylltiad drwy ddod yn brif asiant gwerthu llechi chwarel y Penrhyn, a than ei warchodaeth ef y gweithiai Humble a Holland. Derbyniodd Worthington brydles ar y chwarel gerrig hogi yn Nant y Benglog a sefydlodd felin i’w trin fel rhan o’r fenter, i falu callestr yn y Felin Isa yn Llandygái i’w ddanfon i wydro llestri porslen yng nghrochendy’r Herculaneum yn Lerpwl. Ychwanegodd at ei bortffolio yn 1800 drwy dderbyn prydles ar y gloddfa ocar yng Nghoed y Parc.  Talodd £40 am y felin, yr odyn, y pwll mwyn a’r siediau i drin y cynnyrch cyn symud y datblygiad i’r Felin Isa a sefydlu yno waith paent fel isgynnyrch i’r ocar. Datblygiad arall o bwys gan Worthington oedd y ffatri llechi ysgrifennu ar y cei ym Mhorth Penrhyn. Anturiaethwr a adawodd ei farc ar ddiwydiant cynnar Dyffryn Ogwen oedd Worthington ond eto erbyn 1829 yr oedd yr holl fentrau hyn wedi rhedeg eu rhawd ac yntau wedi ymddeol i Lanfairfechan ar ôl anghytuno â Dawkins Pennant, perchennog newydd stad y Penrhyn.

Yr oedd dyfodol Dyffryn Ogwen wedi ei glymu i’r diwydiant llechi, ac wedi’r ymchwydd cyntaf i ddarganfod copr llithrodd y diwydiant mwynau crai i ebargofiant gan adael prin greithiau’r mwngloddiau ar y llechweddau, megis menter y gwaith arsenig yn Nolawen yn 1827; arbrofion gwaith copr yn Nhai Newyddion yn1839 a’r fenter i fwyngloddio manganîs yng Nghwm Pen Llafar yn chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn ogystal â’r mentrau y cyfeirir atynt uchod.

Diolch i Einion Thomas am ei gyfraniad at y nodyn hwn.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid . Bethesda.

M. Bassett. 1974. Diwydiant yn Nyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 35. tt. 73-84.

Y Caffi

Dyma gyfraniad gan Idris Lewis, Dolwern, Ffordd Bangor.

Bid sicr, jyncet i’w gofio oedd hwnnw a gynhaliwyd un Sadwrn ym mis Awst 1882 i ddathlu agor y Caffi yn Nheras Penrhyn, Bethesda, gyda holl bwysigion yr ardal yn bresennol. Sylwer ar yr enw, y Caffi, fel y’i galwyd yn yr adroddiad a ymddangosodd yn Y Gwyliedydd yr wythnos ganlynol i gofnodi’r achlysur, er mai ei enw yn llawn oedd The Bethesda Temperance Cafe. Y Caffi oedd yr adeilad a goronai un pen i Res Penrhyn. Adeilad a ddiffiniwyd gan y dair gris a esgynnai o’r pafin islaw i’w ddrws ffrynt a chan ei falconi bychan trawiadol a grogai uwchlaw’r stryd. Fel yng ngweddill y teras defnyddiwyd brics coch llachar i’w adeiladu. I genedlaethau o ddinasyddion o gyfnodau diweddarach yn Nyffryn Ogwen adwaenid yr adeilad fel y Clwb neu gan eraill fel yr Aelwyd.

A pham y rhoddwyd cymaint o bwysigrwydd i’r Caffi i deilyngu seremoni i’w agor? Gwell rhoi’r holl fenter yn ei gyd-destun. Adeiladwyd Penrhyn Teras gan stad y Penrhyn yn fwgwd urddasol i guddio bryntni hen Chwarel Llety’r Adar oedd y tu cefn iddo, a thrwy hynny greu mynedfa fwy lliwgar a derbyniol i’r rhai ddeuai i mewn i bentref Bethesda o’r gogledd. Hwn oedd y teras hefyd a groesawai’r holl deithwyr a gyrhaeddai Bethesda ar y trên. Nid cyd-ddigwyddiad felly mai ar Orffennaf 1af 1884 y cyrhaeddodd y trên cyntaf o Fangor ar reilffordd newydd y London and North Western. Ac yr oedd lleoliad Y Caffi hefyd yn strategol bwysig, wedi ei adeiladu ar drothwy eithaf stad y Penrhyn cyn cyrraedd craidd y pentref oedd ar stad Cefnfaes. Y Caffi oedd y trothwy syber i bentref a gynhwysai hyd at 18 tafarn ar ei brif stryd ychydig lathenni tua’r de. Ac yng ngeiriau’r colofnydd – ‘Yr oedd mawr angen am sefydliad o’r fath gan nad oedd gan ddynion ieuanc yr ardal unrhyw fan i gyrchu iddo ar ôl oriau llafur ond y tafarnau yn unig’.

A dyna oedd thema y cyfarfod agoriadol. Cafwyd anerchiad adeiladol gan Ficer Eglwys St Ann’s yn amlinellu amcanion y fenter gan nodi’r rheidrwydd i gynnal y gweithgareddau fel menter fasnachol. Aeth ymlaen i bwysleisio ‘that the building would be useful in promoting temperance and morality, in providing innocent in-door recreation for young men, in furnishing opportunities for mental improvement through the reading rooms and lectures, and in supplying convenient reasons for the work of good institutions such as benefit clubs, savings banks, young men’s friendly societies and the like’ (bonllefau o gymeradwyaeth). Dilynwyd yr araith gan wasanaeth defosiynol byr cyn i’r Cyrnol West afael yn yr awenau gan nodi fod nifer ym Methesda wedi buddsoddi nid er budd ariannol ond i gynnal ‘a place which had been much needed’ (bonllefau o gymeradwyaeth eto). Uchafbwynt yr areithio oedd cyfraniad Arglwydd Esgob Bangor, ac aeth yntau ymlaen i ailadrodd yn llafurus am ganlyniadau llygredig y ddiod feddwol a’r waredigaeth a geid rhagddo mewn sefydliad megis y Cafe (sawl bonllef o gymeradwyaeth i ddilyn). Yna, er syndod efallai, ‘Mr T. H. Owen and Mr R. Jones (Cloth Hall) having spoken in Welsh, an adjournment was made for dinner’. Ac i goroni’r amgylchiad gyda’r hwyr cynhaliwyd cyngerdd cerddorol gan ‘local amateurs’.

Yn 1881, flwyddyn cyn yr agoriad, sefydlwyd cwmni i adeiladu’r fenter gyda gwarant o 50 mlynedd ar brydles rhad ei thelerau i’w thalu i’r Arglwydd Penrhyn. Ef hefyd oedd y prif gyfranddaliwr mewn cynllun cyd gyfalafol i greu buddsoddiad mewn enw o 3000 cyfranddaliad am £1 yr uned. Cyhoeddodd gohebydd y North Wales Express fod 1800 eisoes wedi eu cymryd ers cychwyn y fenter. Gosodwyd y gwaith adeiladu i Owen Morris, adeiladydd o Gaernarfon, am bris o £2100, i gynllun gan John Williams, Penylan, Llandygái. Yr oedd yn adeilad cynhwysfawr ei gynllun. Ar y llawr cyntaf yr oedd ystafell paratoi lluniaeth ysgafn, bar coffi a neuadd chwarae biliards gyda dau fwrdd o’r safon uchaf, y ddau o werth  £67 yr un. Y cyfleuster mwyaf uchelgeisiol ei nod ar y llawr nesaf oedd neuadd eang ei maint gydag oriel uwchlaw ar ei hystlys ac ystafell fechan gerllaw’r llwyfan y gellid ymneilltuo iddi’n gyfleus. Gellid defnyddio’r neuadd ar gyfer cynnal cyngherddau neu ddarlithoedd yn ôl y gofyn. Ar yr un llawr yr oedd darllenfa loyw ei golau lle gellid darllen papurau newydd dyddiol ac wythnosol yn y ddwy iaith cyn belled â’u bod yn amhleidiol ac yn anenwadol eu barn. Ar y trydydd llawr cynhwysai’r adeilad dŷ helaeth ei faint i’w ddefnyddio fel llety i’r gofalwr, er i’r gegin gael ei lleoli braidd yn anghyfleus ar y llawr cyntaf islaw.

Gyda sefydlu canolfan mor uchelgeisiol ei natur roedd rheidrwydd penodi pwyllgor cyfrifol i’w wasanaethu a’i warchod. Mae rhestr cyfarwyddwyr y fenter yr un mor ddiddorol ag amcanion y fenter. Ar flaen y gad roedd yr Anrhydeddus W. E. Sackville West – rheolwr stad y Penrhyn; Y Fonesig Maria Louisa – gwraig Edward Gordon, Arglwydd Penrhyn; G. W Cooke – perchennog Chwarel Bryn Hafod y Wern; Y Parch D. W. Thomas – ficer Eglwys St Ann’s; John Williams Penylan, cynllunydd yr adeilad a phensaer i stad y Penrhyn; D. G. Morris Hughes – rheolwr Banc yr N. P. ym Methesda; ac yna dri o ardalwyr y fro – R. Hughes, Llwybrmain, W. Jones, Cefnbryniau ac Owen Williams, Cefnbryniau; ac yn olaf yr Ysgrifennydd  E. Philip Williams, Victoria Place, Bethesda. Yr hyn sy’n nodedig am y rhestr yw nad oes merched wedi’u dewis, ac eithrio’r Fonesig wrth gwrs; yn ail, fod yr holl aelodau yn drigolion plwyf Llandygái ac eithrio Cooke, rheolwr y Banc a’r Ysgrifennydd. Yn olaf tybed pwy oedd y tri aelod cyffredin o’r pwyllgor a sut y cawsant eu dethol. Dengys cyfrifiad 1881 fod y tri yn chwarelwyr cyffredin, dau ohonynt yn eu chwedegau diweddar a’r trydydd, Owen Williams, yn ei bedwardegau cynnar. Tu draw i’r manylion prin hyn ni ellir ond rhesymu fod y tri, bur debyg, yn Anglicaniaid, a’r tri yn amlwg wedi’u clymu’n deyrngar i’r Arglwydd o ran eu galwedigaeth ac amodau eu llety.

Mae absenoldeb cynrychiolaeth aelodau o bentref Bethesda, yn gynghorwyr, masnachwyr, yn aelodau cyffredin o’r gymuned neu yn weinidogion anghydffurfiol, yn drawiadol ond nid efallai yn annisgwyl. Pennaf nod Y Cafe Company Limited ar y cychwyn oedd gweithredu fel lloches ddirwestol cyn iddo ail sefydlu ei hun fel Clwb i’r Blaid Geidwadol yn Nyffryn Ogwen, sef bwriad cudd o’i sefydlu yn y lle cyntaf. Ym mis Ebrill 1884 gellir synhwyro nodyn o bryder yn adroddiad gohebydd Y Llan sy’n adrodd fod mantolen Y Caffi am y flwyddyn wedi’i chytuno ac yn dangos fod yr adeilad a’r dodrefn wedi costio tua £2850 a bod y cwbl wedi ei dalu gan adael £20 mewn llaw. Serch hynny, ni fyddai llog i’w dalu i’r cyfranddalwyr hyd nes y byddai’r fasnach yn cynyddu gyda’r gobaith y byddai dyfodiad y rheilffordd yn cyfrannu at chwyddo’r gofyn. Ac fel Clwb i’r Blaid Geidwadol y rhygnodd y sefydliad ymlaen hyd at 1903 pan gafodd ei werthu i gyfranddalwyr Y Bethesda United Club, Ltd. Roedd y pwyslais o hynny ymlaen ar yr ‘united’, ac ar aelodaeth a fyddai’n llawer mwy eangfrydig a llai amlwg ei ufudd-dod i stad y Penrhyn.

Ffynonellau

Agoriad y Cafe – adroddiad ym mhapur newydd Y Gwyliedydd, Awst 16, 1882.

Inauguration of the Bethesda Temperance Cafe – adroddiad yn y North Wales Express, Awst 11, 1882.

Y Cafe Company Limited – adroddiad ym mhapur newydd Y Llan, Ebrill

Llwybr Main a Than y Bwlch

Cynllun Llwybr Main a Than y Bwlch yn 1890. Map OS 1890 drwy garedigrwydd a chaniatâd  Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru

Mae Llwybr Main a stryd gyfochrog Tan y Bwlch ym Mynydd Llandygái yn bictiwr o drefnusrwydd – maent wedi’u cynllunio yn gymen os nad yn gatrodol ofalus i gynnwys acer o dir gyda phob tŷ pâr. Adeiladwyd y ddwy res yn sgil ehangu eithriadol poblogaeth Dyffryn Ogwen a ddigwyddodd yn ystod cyfnod anterth datblygiad Chwarel y Penrhyn yn chwedegau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Awgrymir fod Mynydd Llandygái yn enghraifft o bentref ‘model’ ar raddfa fechan, y cyntaf, ac efallai’r unig, bentref o’i fath yng Nghymru a adeiladwyd yn arbennig i gartrefu gweithlu diwydiannol. Mae’n debyg y byddai cynllun trefnus y datblygiad wedi’i seilio ar gynlluniau a fabwysiadwyd gyntaf ar stadau siwgr y Penrhyn yn Jamaica ddiwedd y ddeunawfed ganrif.  Yno yr oedd yn rhaid cartrefu caethweision yn drefnus a rhoddi iddynt lain bychan o dir i ychwanegu at eu cadw gan arbed costau ychwanegol i’w meistri. Mabwysiadwyd y cynllun gyntaf yn Nyffryn Ogwen gan Richard Pennant yn 1798, a ffurf fwy datblygedig o’r drefn a sefydlwyd ar gomin agored Moelyci gan Edward Gordon ei ddisgynnydd yn olyniaeth y Penrhyn.

Os derbynnir y diffiniad fod Llwybr Main a’i gymar yn ffurf gynnar ar  bentref ‘model’, yna mae’n dra gwahanol i’r pentrefi ‘model’ diweddarach a ddatblygwyd mewn rhannau eraill o Brydain, rhai a ysgogwyd yn bennaf gan Grynwyr megis Bournville ac eraill o dan ddylanwadau cydweithredol megis New Lanark. Nodwedd y pentrefi hyn yw eu bod yn gytbwys eu cynllun ac yn cynnig nifer o wasanaethau cyhoeddus hanfodol i’r preswylwyr. Ond nid felly yr oedd hi ym Mynydd Llandygái – fe’i cynlluniwyd yn bentref gwasgaredig heb ganolbwynt, ac yn wreiddiol nid oedd ganddi wasanaethau na siop, nac ysgol, nac eglwys na chapel na neuadd na thafarn ar gyfer y trigolion. Adeiladwyd y tai drwy lafur y preswylwyr ar brydles i’r Penrhyn. Roedd yr holl ddatblygiad yn arddangos agwedd lethol dadol y meistr tuag at ei  wasanaethyddion -acer o dir i gynnal y deiliad yn ogystal â’i wasanaeth yn y chwarel – ‘an acer and a cow’ oedd yr ymadrodd, gyda phrinten o fenyn i’w ychwanegu at y rhent. Fel ychwanegiad i fap o stad y Penrhyn o 1803 ceir y cymal canlynol – ‘the proprietors of the Penrhyn Estate are entitled to what are called the small tithes of the whole parish of Llandygai which they annually collect viz kids, pigs, geese and eggs’. Fersiwn o’r hawl hwn oedd ar waith yn Llwybr Main erbyn canol y ganrif. Ar derfyn y brydles byddai’r eiddo yn trosglwyddo yn ôl i’r tirfeddiannwr oni fyddai’r cytundeb yn cael ei adnewyddu. Yn 1891/4 amcangyfrifwyd fod 1600 o weithlu Chwarel y Penrhyn yn byw ar stad y Penrhyn ac yn talu rhwng £1 a £6 y flwyddyn mewn rhent, gyda’r swm yn amrywio yn ôl maint y denantiaeth. Mewn lleoliad megis Llwybr Main, gyda chae o faint digonol i gadw buwch ynghlwm â’r tŷ, gellid disgwyl talu uchaf bris y rhent.

Un o broblemau mawr Dyffryn Ogwen drwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd y diffyg stoc tai ar gyfer cartrefu gweithlu diwydiannol mewn ardal wledig. Yr oedd stad y Penrhyn yn dra ymwybodol o’r diffyg, ac er gwaethaf adeiladu cynlluniau diddorol megis y ddwy res tai i chwarelwyr ym Mynydd Llandygái, y ‘garden suburb’ i bentref Bethesda ym Mhenybryn, a’r pentref ‘delfrydol’ yn Llandygái i gartrefu gweithwyr y castell –  cynlluniau oll yn dyddio i chwedegau’r ganrif – prin fod y darpariaethau hyn yn ateb prif angen y dyffryn. Serch hynny, yr oedd y diffyg er mantais i’r Penrhyn. Drwy berchnogi’r hawl i’r stoc tai gallasai’r tirfeddiannwr, a oedd hefyd yn brif gyflogwr yr ardal, ddefnyddio hyn fel erfyn cudd i gadw rheolaeth ar y tenant a mynnu ei ufudd-dod a’i deyrngarwch. Nid oes yr un rhan o Ddyffryn Ogwen lle defnyddiwyd y bygythiad cyfrwys a gormesol hwn yn fwy nag yn Llwybr Main.

Yn eironig iawn yr oedd nifer o gytundebau tai Llwybr Main a Than y Bwlch yn terfynu yn ystod blynyddoedd cyntaf yr ugeinfed ganrif. Roedd angen eu hadnewyddu mewn cyfnod pan oedd Dyffryn Ogwen wedi’i rwygo gan ddiflastod y Streic Fawr o 1900 i 1903. Ym Mynydd Llandygái yr oedd i hyn oblygiadau pur ddifrifol. Ym mis Rhagfyr 1901, gwta flwyddyn wedi i’r streic gymryd gafael, yr oedd chwech ar hugain o dai Llwybr Main ym meddiant chwarelwyr oedd ar streic. Dim ond tri thŷ yn y rhes oedd ym meddiant rhai a oedd wedi dychwelyd i’r chwarel. Y broblem fawr a wynebai’r Arglwydd Penrhyn a’i swyddogion oedd p’un a ddylid adnewyddu tenantiaeth y streicwyr ai peidio. Yr oedd y farn yn rhanedig, ac yn eithriadol anfoddog y penderfynwyd adnewyddu prydlesau’r tenantiaid, yn bennaf oherwydd pryder ynghylch llid y farn gyhoeddus pe byddai’r casgliad wedi bod yn wahanol.

Yr oedd yn ofynnol gosod amod ar y penderfyniad, sef pe byddai’r streicwyr yn aflonyddu ar y rhai a fynnai weithio yna byddent yn colli tenantiaeth eu tai. Fel mae’n digwydd, yr oedd hon yn amod pur anodd ei gweithredu fel y dengys adroddiadau am nifer o’r ymosodiadau geiriol a chorfforol a ddigwyddai drwy’r ardal. Mae’r ddwy enghraifft isod yn nodi pa mor agored y digwyddai’r ymosodiadau hyn. Yn Llwybr Main ar Ragfyr 26ain adroddodd Robert Hughes, Robert Griffith, R R Griffith, Owen Parry (Gefnan) a William Pritchard (Llwybr Main) y canlynol, fod ‘crowds of strikers about their houses through the holidays. They all reported that the police cannot give protection because they are afraid of the strikers’. Mae’r ail adroddiad, sy’n ddyddiedig i fis Ebrill 1902, yn nodi’r digwyddiad canlynol yn Gefnan – ‘Thomas Williams (of Tan y Bwlch) the man who resumed work on the 10th reported that crowds filled the road by Ammana Chapel on his return from work and heckeled him . In Gefnan the children aggravated him’.

Yr oedd gorthrwm annheg prydlesau byr dymor yn fater o drafodaeth genedlaethol ym Mhrydain yn ystod diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ac yng Nghymru ystyrid y pwnc gyn bwysiced ag addysg a datgysylltiad eglwysig gan y Blaid Ryddfrydol. Yn 1888 sefydlodd y Llywodraeth Bwyllgor Dethol i drafod y mater a gwahoddwyd W. J. Parry i roddi tystiolaeth gerbron y pwyllgor gan yr Aelod Seneddol Tom Ellis. Ers rhai blynyddoedd yr oedd Parry wedi beirniadu annhegwch y drefn er, yn dra eironig, disgwylid iddo ef weinyddu prydlesau o’r fath yn ei swydd fel asiant stad y Cefnfaes ym Methesda. Mewn adroddiad ysgrifenedig dadlennol yn dilyn ei ymddangosiad argymhellodd y dylai’r prydlesau gael eu gweinyddu gan yr Awdurdodau Lleol yn hytrach na chan landlordiaid unigol gyda rhent y tenantiaid yn cael ei dalu yn uniongyrchol i’r awdurdod. Defnyddiodd Lloyd George rai o argymhellion Parry wrth frwydro’r achos yn ystod yr un cyfnod, ond ni wireddwyd rhai o’r awgrymiadau hyd oni ddaeth Deddf Cynllunio Gwlad a Thref i rym yn 1947.  Araf mae melinau cyfiawnder yn gweithredu!

Ffynonellau

Judith Alfrey. 2001.  Rural Building in Nineteenth Century North Wales; the role of the great estates. Archaeologia Cambrensis, CXLVII (1998), t. 199-216.

Jean Lindsay. 1987. The Great Strike : A History of the Penrhyn Quarry Dispute of 1900-1903. Newton Abbot.

Roose Williams. 1978. Quarryman’s Champion: the life and activities of William John Parry of Coetmor. Dinbych.

J. Ll. W. Williams, Lowri Wynne Williams ‘In different parts around are scattered the whitewashed cottages of the workmen, built from the designs of Mr Wyatt’ (Bingley 1804) – the provision of quarrymen’s housing in the industrial expansion of Dyffryn Ogwen, Gwynedd, in the 19^th century. Erthygl heb ei chyhoeddi

Y Felin Fawr

Cynllun y Felin Fawr – atgynhyrchiad o lyfryn T. Theo Roberts

Yr oedd y Felin Lifio yng Nghoed y Parc yn sefydliad digon pwysig i Telford gyfeirio ato yn ei ymweliadau â Dyffryn Ogwen ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Y Felin Lifio oedd rhagflaenydd y Felin Fawr a ddatblygwyd o’r newydd yn 1846, a ail luniwyd yn 1855 a thrachefn yn 1865, i fod yn felin gynhyrchu a phencadlys cynnal a chadw mecanyddol Chwarel y Penrhyn. Yn 1813, blwyddyn ei sefydlu, yr oedd 16 o fframiau llifio yn gweithio yn y felin, oll yn cael eu gyrru gan olwyn ddŵr. Yn wir, grym o olwyn ddŵr a yrrodd y peiriannau i hollti, llifio a phlaenio’r cerrig melin hyd oni chaewyd y gwaith yn derfynol yn 1965. Cyfaint dŵr Afon Galedffrwd oedd un o’r prif resymau dros ddewis safle’r felin i’r gogledd o’r chwarel, ac i atgyfnerthu’r cyflenwad adeiladwyd dwy gronfa ar yr afon uwchlaw Coed y Parc yn 1846 ac 1848.

 

Y Felin Lifio

Y Ffowndri ar ochr dde’r llun

Defnyddiwyd cerrig gwenithfaen i adeiladu’r felin gyntaf ond mewn pennau llifio llechi yr adeiladwyd yr ychwanegiad yn 1834. Cynlluniwyd melin newydd, Y Felin Fach, yn 1846, ac ynddi defnyddiwyd llifiau crwn i lifio cerrig melin am y tro cyntaf. Cynnyrch y melinau hyn oedd amrywiaeth fawr o lechi ar gyfer gofynion trwm megis trawstiau adeiladu, cerrig beddau a chistiau bwyd a dŵr ac yn y blaen. Lleolwyd yr olwyn ddŵr rhwng y ddwy felin a throsglwyddwyd gwely’r afon i dwnnel i lifo o dan safle’r gwaith. Sefydlwyd ffowndri ar y safle yn 1838, ac mae’r adeilad presennol yn dyddio i chwedegau’r un ganrif pan ychwanegwyd llawr patent a ffowndri bres at yr adeilad. Gwasanaethid megin y ffowndri gan ail olwyn ddŵr a leolwyd mewn adeilad ar ymyl ddwyreiniol y safle.

 

Cwt yr olwyn ddŵr a’r drws i’r lle chwech

Yno hefyd yr oedd lle chwech y Felin Fawr wedi’i sefydlu uwchben yr olwyn a gorseddau anghysurus i bedwar ar y tro fedyddio’r olwyn. Yn 1877 adeiladwyd gweithdy peirianyddol i gynnwys safleoedd i ofaint, seiri coed a ffiteriaid, ond yn 1952 llosgwyd yr adeilad hwn i’r llawr gan adael gwagle enfawr ar ymyl deheuol y safle. Grym dŵr oedd eto’n gweithio peiriannau’r gweithdy yn wreiddiol ond defnyddiwyd twrbein trydan i weithio’r gweithdy mecanyddol a’r efail mor ddiweddar â 1922.

 

Y cwt injan

Yr oedd y Felin Fawr yn enghraifft ardderchog o gymhlethdod diwydiannol hunangynhaliol a adeiladwyd, adeilad arbenigol wrth adeilad arbenigol, i ymateb i ofynion newydd a gwahanol y chwarel. Un o ryfeddodau’r Felin Fawr oedd bod pob peiriant newydd ar ei ddyfodiad i’r chwarel yn cael ei ddatgymalu’n ofalus fel y bo copi perffaith o bob darn yn cael ei wneud ar gyfer atgyweirio’r peiriant pe byddai’r gofyn. Swyddogaeth arall y Felin Fawr oedd fel man cychwyn y rheilffordd i’r porthladd, gwasanaeth a gychwynnodd yn 1801 gyda’r dramffordd geffylau. Sefydlwyd stablau i’r ceffylau tywys i’r dwyrain o safle’r Felin ond troswyd y datblygiad yn rhes tai’r Stablau yn 1875. Ar y gwastad i’r de o Bont Coed y Parc sefydlwyd iard i ddewis a dethol y llechi a oedd i’w danfon i’r porthladd o’r chwarel, safle o bwysigrwydd eithriadol o dan drefniant y rheilffordd stêm o 1874 ymlaen.

Y gronfa ddŵr ar afon Galedffrwd uwchlaw y Felin Fawr

Daeth diwedd ar holl weithgaredd y Felin Fawr yn 1965 ac aeth mawredd unigryw’r holl sefydliad i ddwylo’r dynion sgrap. Bu’r Felin Fawr yn goleg prentisiaeth cenedlaethau o fechgyn Dyffryn Ogwen ym mhob celfyddyd weithiol ac mae’n amheus a fydd sefydliad mor ddylanwadol fyth yn hanes yr ardal.

Ffynonellau

T. Theo Roberts  1999. Y Felin Fawr- ei Hanes a’i Rhamant. Dinbych.

J I C Boyd. 1985. Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford.