Llys y Gwynt, Dyffryn Ogwen a’r Rhufeiniaid

Llwybr y ffordd Rufeinig rhwng Caerhun a Segontium yn Llys y Gwynt (Llinell ddu fylchog, top chwith y cynllun). Drwy garedigrwydd a chaniatâd Jane Kenney ac Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd.

Mae’n rhyfedd ysgrifennu am gyfnod eithriadol bwysig a dylanwadol yn hanes Ewrop a adawodd brin ddim o’i ôl yn weledol yn Nyffryn Ogwen. Cyfeirio y mae rhywun at y cyfnod y goresgynnwyd Cymru gan fyddinoedd y Rhufeiniaid yn y ganrif gyntaf AD, ac am gyfnod y gwladychiad a ddilynodd hyd at ddiwedd y bedwaredd ganrif AD.

Yn y flwyddyn 60 oed Crist, yn ôl yr hanesydd Tacitus, digwyddodd brwydr enbyd rhwng byddin Suetonius Paulinus, rhaglaw Prydain, ac amddiffynwyr ynys Môn dan anogaeth y derwyddon. Er iddynt ennill y frwydr hon ni orchfygodd y Rhufeiniaid lwyth yr Ordoficiaid tan y flwyddyn 78/9 AD yn ystod teyrnasiad y rhaglaw Agricola. Yr oedd y brwydro yn Eryri yn hynod ffyrnig. Drylliwyd llwyth yr Ordoficiaid yn llwyr ac ni ddaeth heddwch a ffyniant economaidd i ogledd Cymru tan y drydedd ganrif. Mae’n amhosibl gwybod a ddigwyddodd unrhyw un o’r brwydrau cynnar yn Nyffryn Ogwen -ni sefydlwyd yma wersyll ymosodol fel ym Mhen y Gwryd, na gwersyll cadw’r heddwch fel ym Mryn y Gefeiliau ger Capel Curig. Serch hynny gadawodd Caradog, prif arweinydd llwyth ein cyndadau Brythonig, a phennaf wrthwynebydd y Rhufeiniaid yng Nghymru yn ystod y goresgyniad, ei enw ar fferm yn Nant Ffrancon.

Dan warchae caerau Rhufeinig yn Segontium a Canovium (Caerhun) yn Nyffryn Conwy daeth cadoediad a chyfnod o heddwch bregus i ddilyn. Cysylltwyd y ddwy gaer, fel gweddill caerau Cymru, gan gyfundrefn o ffyrdd . Mae ymchwil ddiweddar wedi dangos  yn eglur fod llinell y ffordd o Gaerhun i Segontium yn dilyn y gwastatir o Bentir i safle ychydig fetrau i’r gogledd o Lys y Gwynt, ac yna  ymlaen i gyfeiriad Madryn ac Abergwyngregyn. Mae’r ymchwil hwn yn cadarnhau nad y llwybr mynyddig o Aber i Bronnydd, drwy Lanllechid i Bont Coetmor ac ymlaen i Nant y Graean, Sling a Rhyd y Groes oedd y dewis Rhufeinig. Ni ellir diystyru’r llwybr hwn fel mynedfa gynnar i groesi’r dyffryn, ond nid yw o reidrwydd yn perthyn i gyfnod y Rhufeiniaid. Yn yr un modd dengys ymchwil nad oedd ffordd Rufeinig gydnabyddedig yn rhedeg drwy Nant Ffrancon i gysylltu’r gaer ym Mryn y Gefeiliau gydag arfordir y Fenai. Yn hytrach, byddai’r ffordd yn arwain drwy Nant Peris i Segontium er nad oes cadarnhad o’i llwybr ar y tir.

Mae’n amlwg nad oedd gan Ddyffryn Ogwen adnoddau apelgar i’w datblygu gan y Rhufeiniaid. Datblygwyd yr economi amaethyddol ar briddoedd mwy ffrwythlon ardal iseldir y Fenai fel mae ymchwiliadau diweddar wedi cadarnhau yn ardal Brynsiencyn ar draws y Fenai o Segontium. Yno sefydlwyd cyfundrefn helaeth o gaeau amaethyddol ac adeiladau a fyddai wedi perthyn i’r rhaglaw a oedd yn gyfrifol am y gaer ar y lan gyferbyn, ac mae manylder yr holl gynllun yn arddangos ei llwyddiant materol. Y Rhufeiniaid oedd y cyntaf i ddefnyddio llechi yn eu hadeiladau. Mewn archwiliad diweddar yn Nhremadog darganfuwyd llechi wedi eu cadw mewn tomen drefnus a ddefnyddiwyd i doi adeilad megis y baddondy oedd nepell o’r safle. Mae’r llechi ar ffurf triongl gyda thwll yn y copa ar gyfer eu hoelio yn nistiau’r to ac maent yn mesur oddeutu 15 centimetr mewn hyd. Nid dyma’r unig ddarganfyddiad sy’n dangos y defnyddiwyd llechen mewn adeiladwaith Rhufeinig. Perthynai adran ddiwydiannol i’r gaer yn y Brithdir ger Dolgellau ac yno yr oedd cistfaen ar gyfer trin crwyn neu orchwyl tebyg. Lloriwyd y gist â llechen enfawr a oedd wedi ei thorri a’i thrin yn gelfydd gan arbenigwr a oedd yn gyfarwydd â’i grefft. Mae’n amlwg hefyd fod llechi yn cyrraedd cyn belled â Chaer yn ystod y cyfnod. Ond nid oes ateb i’r cwestiwn ynghylch pa ardal chwarelyddol yng Ngwynedd oedd yn eu cyflenwi. Amser a ddengys ai cywir y dyfalu mai o Ddyffryn Nantlle y deuai’r cynnych.

Darganfuwyd ychydig greiriau o gyfnod y Rhufeiniaid yn Nyffryn Ogwen. Mae tri darganfyddiad yn berthnasol ond gan mai ar hap y daethant i’r fei mae manylion eu canfyddiad  yn brin. O ganlyniad mae’n anodd dehongli eu cyd-destun ac yn fwyaf arbennig eu harwyddocâd.

1. Dwy galen gopr ger Carnedd Llywelyn

Yr oedd mwyngloddio a chynhyrchu copr yn chwarae rhan bwysig yn economi’r Ymerodraeth Rufeinig. Ond eto, er mawr ryfeddod, mae’r dystiolaeth am eu cysylltiad ymarferol â’r diwydiant yn eithriadol brin yng Nghymru. Dengys archwiliadau yn y prif fwyngloddiau copr yng ngogledd Ceredigion; Mynydd Parys ger Amlwch a’r Gogarth yn Llandudno  mai brodorion yr Oes Efydd oedd yn eu gweithio 4,000  o flynyddoedd yn ôl. Yna, cawsant eu gweithio am yr eildro yn ystod  cyfnod diweddar y ddeunawfed a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg.  Hyd yma nid oes nemor ddim tystiolaeth  i’r Rhufeiniaid  chwarae  rhan  yn  natblygiad y mwyngloddiau hyn.  Serch hynny, mae’r calennau copr (Ingotau) yn arwydd pendant fod ganddynt gysylltiad ymarferol â’r diwydiant. Disgiau lled grwn o gopr tawdd yw’r calennau ac ynddynt roedd cynnyrch y mwyngloddiau yn cael ei ddosbarthu i’r farchnad. Mae o leiaf ugain ohonynt wedi’u darganfod, y mwyafrif ohonynt yng Ngwynedd ac arfordir Môn.  Mae enwau wedi’u stampio ar rai calennau ond nid enwau Ymerodraethol mohonynt, fel sydd ar rai ingotau plwm yn Sir Fflint, sy’n awgrymu fod y diwydiant yn nwylo unigolion neu asiantwyr a oedd serch hynny yn Rhufeinwyr. Mae darganfod dwy galen ar Garnedd Llywelyn felly yn anarferol a dweud y lleiaf o ystyried dosbarthiad llawr gwlad mwyafrif y calennau.

2.  Darn arian bath Gallienus/Valerian 255-6 AD a ddarganfuwyd ger Tyn y Maes. 

Tad a mab oedd Gallienus a Valerian a’r ddau yn rhannu swydd Ymerawdwr Rhufain am gyfnod o 253 AD hyd 260 AD, ac yna’r mab Gallienus ar ei ben ei hun o 260 hyd at 268 AD pan y’i llabyddiwyd ef. Dan drefn ddeuol y tad a’r mab Valerian oedd yn gweinyddu rhan y Dwyrain o’r Ymerodraeth a Gallienus ran y gorllewin.

3.  Celc yn cynnwys 200 darn o arian bath, teilchion llestr/i gwyn a scoriae a ddarganfuwyd yng Nghae Rhodyn, Gerlan, yn 1870 wrth ffrwydro craig yno.

Ychydig ddyddiau yn ddiweddarach rai llathenni yn unig o safle’r gelc gyntaf darganfuwyd scoriae, a chwpan fechan o gopr (efydd). Mae’n bur debyg mai perthyn i’r un gelc yr oedd y ddau ddarganfyddiad ond adroddir hefyd fod celc o arian bath a chwpan fechan debyg i’r uchod wedi’u darganfod bymtheng mlynedd ynghynt yn Gerlan. Mae’n amlwg fod y tair(?) celc yn dra phwysig eu cynnwys a’u harwyddocâd. Gan fod yr eitemau wedi eu colli ers eu darganfod yr wybodaeth a ddatgelir gan yr arian bath gaiff y sylw.  Cadfridog Rhufeinig oedd Postumus a  gipiodd yr hawl i fod yn ymerawdwr gorllewin yr Ymerodraeth pan wrthryfelodd y fyddin yn erbyn Gallienius yn 260 AD. Llywodraethodd o 260 AD hyd 269 AD pan y’i llofruddiwyd gan ei filwyr. Perthyn arian bath Carausius i gyfnod ychydig yn ddiweddarach yn y drydedd ganrif AD. Drwy drais yr hawliodd ef i fod yn Ymerawdwr Prydain a gogledd Gâl yn 286 a llwyddodd i gadw’r swydd hyd 293 pan y’i llofruddiwyd ef gan ei weinidog cyllid.

Nid bod gan yr un o’r Ymerawdwyr ronyn o syniad ble’r oedd Ddyffryn Ogwen, fwy nag y gwyddai brodorion yr ardal wyneb pwy a stampiwyd ar y darnau pres. Felly, a oedd gan yr arian arwyddocâd arbennig?  Un o gyfraniadau sylfaenol yr Ymerodraeth Rufeinig oedd sefydlu cyfundrefn ariannol ryngwladol a oedd yn sail i uno holl barthau pellennig yr ymerodraeth o dan un faner Rhufain.  Parhaodd y gyfundrefn hon o’r drydedd ganrif CC hyd at y bedwaredd ganrif  AD ac mewn rhai mannau i gyfnodau diweddarach. Ond trefn arwynebol oedd hon a berthynai i gymdeithas imperialaidd  y concwerwyr rhyngwladol ac nid yn gymaint i fywyd ac economi y darostyngedig yng nghefn gwlad yr ymerodraeth. A dyna ddisgrifio Dyffryn Ogwen i’r dim yn y drydedd ganrif AD.  Yma cyfundrefn o gyfnewid gwerth am werth oedd yn bwysig ac nid drwy brynu a gwerthu am arian.  Ac yng Ngwynedd, fel mewn rhannau eraill o’r ymerodraeth, gallasai’r ddwy gyfundrefn fodoli ochr yn ochr yn ddidramgwydd.  Felly, nid gwerth ariannol yr arian bath yn Nhyn y Maes a Gerlan oedd yn bwysig ond yn hytrach werth defodol creiriau cymdeithas estron  o’u  cyflwyno  i ryngu bodd yr hen dduwiau Celtaidd.  Islaw yn Nhalybont carlamai’r byd rhyngwladol heibio ar y ffordd rhwng y caerau imperialaidd ond yn y Gerlan yr oedd y gymdeithas frodorol yn meithrin diwylliant gwahanol a fynnai offrymu offer mewn celciau cudd neu, fel yn achos y calennau ar Garnedd Llywelyn, yn uchelfannau eu credoau. Dyna un ffordd o ddehongli’r celciau; nid efallai’r dehongliad cywir ond un gwerth ei ystyried er hynny.

Nid oedd Dyffryn Ogwen a’i phriddoedd tenau a llaith yn apelgar i’r Rhufeiniaid a dyffryn yn arwain i erwinder Eryri yn y Benglog yn unig oedd Nant Ffrancon. Rhaid felly oedd aros am ddwy fil o flynyddoedd cyn gwireddu potensial y dyffryn a hynny drwy ddyfodiad y ffordd Dyrpeg yn 1802 a chyfraniad eithriadol Richard Pennant yn sefydlu chwarel flaengar y Penrhyn ar ddiwedd y ddeunawfed ganrif.

Ffynonellau

RCAMW. 1956 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 1 East. HMSO, Llundain

David Hopewell. 2013. Roman Roads in North West Wales. Gwynedd Archaeological Trust, Bangor

Penrhyn Teras

Penrhyn Teras yw’r rhes uchel o dai tri llawr sy’n croesawu teithwyr i Fethesda ar ffordd bost Telford o gyfeiriad y gogledd. Adeiladwyd y teras i gynllun tebyg i’w gymar cynharach Ogwen Teras ym mhen arall y pentref sy’n llawer mwy gosgeiddig ei osgo gyda’i dro trawiadol. Nodwedd amlycaf Penrhyn Teras oedd ei adeiladwaith mewn brics coch . Roedd felly yn dra gwahanol ei wneuthuriad i adeiladu traddodiadol yr ardal. Mae adeiladu’r teras yn  dyddio i gyfnod ychydig yn gynharach na dyfodiad rheilffordd yr LNWR i Fethesda ym mis Awst 1884. Mantais fawr y teras oedd ei hagosrwydd at yr orsaf a olygai mai’r tai hyn a gyflwynai’r argraff gyntaf o bentref Bethesda i ymwelwyr. Cynlluniwyd y teras i guddio craith amlwg hen chwarel lechi Llety’r Adar, ac o ganlyniad gellid barnu ei bod yn ychwanegiad cadarnhaol i fywiogi mynedfa i’r pentref a oedd cyn hynny yn llwydaidd ac yn ddiolwg.

Hysbyseb o’r Borough Guide 

Yng nghyfrifiad 1891 gallai’r teras ymfalchïo mewn rhestr bwysfawr o ddinasyddion a masnachwyr uchelgeisiol a gynhwysai ddau feddyg teulu, clerigwr, athro cerdd, dau gigydd, ysgolfeistr, grosar, a gwerthwr glo ymysg eraill. Erbyn degawd cyntaf yr ugeinfed ganrif efallai mai Penrhyn Teras oedd rhan bwysicaf stryd fawr y pentref gan ei bod yn cynnig amrywiaeth o siopau, ac yn eu plith un gwesty. Erbyn 1910 pan gyhoeddwyd y Borough Pocket Guide cyntaf i Fethesda yr oedd pedwar o brif hysbysebwyr y rhifyn yn arddangos lluniau o’u heiddo yn y teras a’u sylw yn pwysleisio fod pwysigrwydd masnachol y pentref wedi gogwyddo bellach oddi wrth Ogwen Teras tuag at y pen gogleddol mwy ffasiynol.

 

Yr adeilad mwyaf awdurdodol yn y rhes oedd y Bethesda United Club a ffurfiau’r talcen deheuol (gweler hefyd erthygl Y Caffi gan Idris Lewis o 1 Medi 2018). Yr oedd gan yr adeilad hwn gantel urddasol yn llechu’r fynedfa, ac esgynnid i’w gyntedd drwy ddringo tair gris garreg o’r pafin islaw. Cynlluniwyd yr adeilad i gynnig amrywiaeth o gyfleusterau diwylliannol ac adloniadol a gynhwysai lyfrgell, ystafell ddarllen, ystafelloedd cyfarfod, darlithfa ac o leiaf ddwy ystafell ar gyfer chwarae biliards, a hyn oll yn ymestyn dros dri llawr. Ar y llawr isaf yr oedd siop ddanteithion a chartref y gofalwr. Yn 1903 yr oedd yr adeilad dan reolaeth y Bethesda United Club gyda phwyllgor dan gadeiryddiaeth prifathro cyntaf yr Ysgol Sir, D. J. Williams, yn gyfrifol am ei redeg. Cynlluniwyd yr adeilad yn wreiddiol gan Yr Arglwydd Penrhyn i fod yn Glwb Ceidwadol y pentref gyda chaffi yn rhan ohono. Yn ystod cyfnod y Streic Fawr yn 1900 chwaraeai ran flaenllaw fel canolfan i’r rhai a wrthwynebai’r streic. Yno y lletywyd y militia ar eu hymweliadau â Bethesda yn ystod terfysgoedd cynnar 1900, ac o bryd i’w gilydd yr oedd yn ddinas noddfa i’r dychweledigion hynny a fynnai weithio yn groes i egwyddor y streic. Cyfeirid at yr adeilad fel y ‘Cafe’ ac yr oedd yn un o dri lle a roddai loches i’r ‘bradwyr’ ar y stryd fawr. Y ddwy ganolfan arall answyddogol oedd tafarndai y Waterloo a’r Victoria gyda’i labedi Prydeinig. Preswylydd y ‘Cafe’ oedd Persi Jones a thrigai Robert Lloyd yn y Victoria, y ddau yn chwarelwyr a’r ddau yn aelodau brwd o bwyllgor dethol a frwydrai dros gryfhau mesurau i ddiogelu’r rhai a fynnai weithio drwy’r anghydfod. Yr oedd y ddau hefyd yn llofnodwyr y llythyr a ymddangosodd yn y wasg yn diolch yn raslon am y bunt wasaidd a gyflwynwyd i’r dychweledigion gan yr Arglwydd Penrhyn yn 1900 , y bunt a adwaenid yn ddirmygus fel ‘punt y gynffon’. Bid hynny fel y bo, efallai mai ymdrech i adfywio delwedd anghymdeithasol y ‘Cafe’ oedd sefydlu yr ‘United Club’ yn 1903 fel mae enw’r sefydliad newydd yn ei gyfleu.

Y Caffi a Chwarel Pantdreiniog

Masnachwr mwyaf llwyddiannus a brwdfrydig y teras efallai oedd  T.J. Roberts , Castle House gyda’i ‘bazaar’ gwerthu pob peth o enweiriau i lestri tsieni, ac o dorri gwallt i deganau plant, a hyn oll am chwech cheiniog a dimau. Bu i dad y gŵr hwn drigo am gyfnod yn Chicago, ac o’r profiad hwn y datblygodd y teulu fersiwn Gymreig o archfarchnad Americanaidd – y dylanwad cyntaf, bur debyg, at gosmopoleiddio diwylliant pentref Bethesda. O’r siop hon y datblygodd cwmni teithio dibynadwy yn cynnal gwasanaeth rhwng Bethesda a Bangor yn 1926 gan weithredu o garej gyfleus a sefydlwyd  ar safle dros y ffordd i Castle House ar y gongl rhwng Ffordd y Stesion a’r briffordd. Hwn wrth gwrs oedd cwmni’r Moduron Porffor a anfarwolwyd yn lleol fel bysus chwech a dima neu fysus Tomi neu fysus Tomi Barbar. Mewn gwirionedd tad perchennog y bazaar oedd gwir gychwynnydd y cwmni gan mai Joseph Roberts a ddechreuodd gario pobl i Fangor mewn cerbyd estynedig ei faint yn fuan wedi terfyn y Rhyfel Byd cyntaf.

Byddai trigolion prysur Penrhyn Teras yn gwaredu pe gwelent gyflwr y teras bonheddig hwn heddiw heb yr un siop, â’i liw llachar yn bŵl, y bysus wedi diflannu ac adeilad yr United Club wedi ei ddinistrio yn llwyr. Dyna dro ar fyd, ac tro er gwell ysywaeth.

Gwybodaeth ychwanegol gan Heulwen Roberts, Ystradawel, Bethesda.

Ffynhonnell

Dienw. circa 1910. The Borough Guide to Bethesda. Cheltenham

Pwrws Tregarth?

Tybed a fu wyrcws yn Nhregarth ar ryw amser yn y gorffennol pell?  Sylw ymyl y ddalen, mewn sgwrs wrth basio megis, oedd cychwyn y chwilota i weld a oedd sefydliad o’r fath wedi bodoli yn y pentref ar un adeg.  Dywedodd Islwyn Williams, Braich, iddo gofio ei fam yn sôn am y pwrws, sef yr enw a Gymreigiwyd ar dafod leferydd, bid siŵr, o’r Saesneg gwreiddiol – poor house – wrth gyfeirio at sefydliad o’r fath yn y pentref. Yn ôl Islwyn, lleolwyd y pwrws ar safle a oedd dros y ffordd i gapel Penygroes cyn iddo gael ei chwalu mewn cyfnod diweddarach ar gyfer adeiladu rhestai Penrhyn View.  A dyna ddechrau chwilio yng nghyfrifiad pob blwyddyn gan ddechrau yn 1901 a gweithio yn ôl i’r cyntaf yn 1841 cyn sylweddoli nad oedd unrhyw gyfeiriad at na wyrcws na thlodion ar gael yn Nhregarth.  Ond yn gwbl annisgwyl dyma ganfod cyfeiriad mewn adroddiad ar hanes sefydlu Eglwys y Gelli fod John Edward Jones, Craigpwrdy, wedi llafurio yn galed yn 1851 yn adeiladu’r ysgoldy cyntaf ar safle’r Gelli. Ond ysywaeth nid oedd enw John Edward Jones, na’i gyfeiriad yn Craigpwrdy,  i’w ganfod yn y cyfrifiad.  Felly, ai dyma ddiwedd y stori?  Wel ie yn ffeithiol, derfynol bid sicr, ond na, cyn dechrau dyfalu ymhellach.

Yn 1834 sefydlwyd Comisiwn Brenhinol i ymchwilio i broblemau ymarferol casglu a gweithredu Treth y Tlodion a oedd yn datblygu i fod yn faen tramgwydd eithriadol i gymunedau yn ystod chwarter cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Canlyniad yr ymchwiliad oedd cyfuno plwyfi’r wlad yn nifer o Undebau annibynnol i weithredu’r Ddeddf.  Sefydlwyd pedair Undeb yn lleol – ym Mhwllheli, Caernarfon, Bangor a Biwmares gyda Bwrdd Gwarcheidiol yn cael ei ethol i weinyddu’r gwaith. Etholwyd 30 aelod i gynrychioli’r 21 plwyf yn Undeb Bangor gyda thri aelod yr un yn cynrychioli plwyfi Llanllechid a Llandygái. Yn 1838 awdurdododd y Bwrdd Gwarcheidiol adeiladu wyrcws ar gost o £3,800 yng Nglanadda, Bangor, ond oherwydd anghytundebau ynghylch gweithredu’r Ddeddf rhaid fu disgwyl tan 1845 cyn y gwireddwyd y cynllun mewn adeilad newydd. Nid oes gan hyn unrhyw berthnasedd â Thregarth fel y cyfryw, ac eithrio fod yn rhaid chwilio cyn 1834 os am ddarganfod bodolaeth unrhyw bwrdy yn yr ardal.

Cyn i fesurau’r Comisiwn ddod i rym yn 1834 câi tlodion y wlad ofal, neu ddiffyg gofal, naill ai yn yr elusendai neu mewn sefydliadau a ariannwyd gan Dreth y Tlawd a gesglid ar gyfer anghenion pob plwyf yn unigol. Sefydliadau a gychwynnwyd yn wreiddiol gan urddau crefyddol yn y Canol Oesoedd oedd yr elusendai ond erbyn y ddeunawfed ganrif yr oedd y mwyafrif yn derbyn nawdd gan ddyngarwyr cyfoethog, yn aelodau o’r teulu brenhinol, yn archesgobion ac yn offeiriaid, yn farsiandïwyr llwyddiannus neu yn aristocratiaid bonheddig. Nid oes hanes fod teulu’r Penrhyn wedi noddi elusendy yn Nyffryn Ogwen ac felly mae’n annhebygol mai sefydliad o’r math hwn a fyddai wedi bodoli yn Nhregarth.

Ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg yr oedd ardreth y tlawd yn datblygu yn faich trwm ac annymunol ar drethdalwyr pob plwyf ac ar drugaredd anwastad ac angharedig yr awdurdodau y gweinyddid y dreth er lles y tlodion.  Yn rhagflaenu tlotai ail hanner y ganrif ceisiodd rhai plwyfi sefydlu tai gwaith ar gyfer y tlodion oedd mewn iechyd a phwrdai ar gyfer yr oedrannus, gydag arian y dreth yn talu rhent y preswylydd. Yr oedd amgylchiadau yn y sefydliadau hyn yn warthus o druenus gyda’r tlodion yn byw yn afreolus heb drefn i’w gwarchod, a gan amlaf byddai unigolion o bob oedran yn ddynion, merched a phlant yn rhannu llety dan yr unto. Yn 1813 yr unig dloty cydnabyddedig yn Sir Gaernarfon oedd yr un a sefydlwyd ym mhlwyf Llanbeblig yng Nghaernarfon.  Ond yr oedd rhai plwyfi bychan hefyd wedi darparu llety ar gyfer eu tlodion. Cofnodir, er enghraifft, fod tri bwthyn wedi eu hadeiladu ar gost o £27 yn Llanrug yn 1801 ar gyfer lletya tlodion y plwyf, mesur o raslonrwydd goleuedig mewn plwyf nad oedd ei adnoddau, bur debyg, yn enfawr yn ystod y cyfnod cynnar sydd dan sylw.

Oes gan yr hyn a gofnodwyd yn Llanrug yn 1801 unrhyw berthnasedd â phwnc yr ymchwiliad presennol i fodolaeth y pwrws yn Nhregarth?  Tybed?  A yw un cof ‘cenedl’ anysgrifenedig, ac un cofnod ysgrifenedig o enw tŷ yn ddigon i gadarnhau fod pwrws tebyg i’r un yn Llanrug hefyd wedi bodoli yn Nhregarth i esmwytho bywyd tlodion Dyffryn Ogwen ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg? Cewch chi ddarllenwyr benderfynu, ond cofiwch gysylltu os gallwch chi gyfrannu at y chwilota am bwrws tybiedig Tregarth!

Gwybodaeth ychwanegol gan Rosemary Williams, Ffordd Tanrhiw, Tregarth; J. Dilwyn Williams, Penygroes, ac yn bennaf oll i Islwyn Williams, Braich.

Ffynhonnell 

C Flynn Hughes, 1946. The Workhouses of Caernarvonshire 1760-1914. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,  Rhif 7.

Eglwys y Gelli, Tregarth, Centenary Souvenir and Celebration Programme, June 7th-15th, 1969. Rhaglen yn cynnwys erthygl William Roberts o gylchgrawn Yr Haul 1904.

Eglwys Glanogwen

Eglwys Glanogwen

Adeiladwyd Eglwys Glanogwen yn 1856 ar fryncyn digon uchel i gysgodi capel Jerusalem a godwyd yn 1846 ar lain gwlyb o dir ychydig fetrau islaw i’r gogledd. Yr oedd y ddau addoldy yn ddatblygiadau cymesur ac yn addurniadau cymwys i fynedfa’r pentref o gyfeiriad y de. Noddwyd adeiladu’r eglwys gan Edward Gordon Douglas Pennant, yr ‘Hen Lord’, gyda rhodd o £6,000. Ar y llaw arall, drwy lafur a benthyciadau ariannol gan yr aelodau yr adeiladwyd capel Jerusalem. Cynllunydd yr eglwys oedd T.H. Wyatt, pensaer o Lundain oedd â chysylltiadau agos â theulu’r Penrhyn, er bod pedwar cynllunydd wedi ymgeisio am y comisiwn i gynllunio’r eglwys –  G. E Street, Henry Kennedy a chwmni Weightman, Hadfield a Goldie. Am reswm nad yw’n gwbl hysbys daeth y cwmni olaf ag erlyniad yn erbyn y ficer a bu helynt amhriodol iawn ar gychwyn sefydlu’r eglwys.

 

Ar y llethr creigiog rhoddwyd mynwent eang i amgylchynu’r eglwys, ac, er gwaethaf ei hanfanteision garw, hon oedd prif gladdfa’r ardal yn ystod hanner olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae maint y fynwent, dwysedd y beddau a chyfnod cymharol fyr ei defnydd yn adlewyrchiad o gyflwr truenus iechyd ardal Bethesda yn ystod y cyfnod. Ynddi gwelir cyfartaledd uchel o bersonau’n marw cyn eu bod yn hanner cant oed ac roedd marwolaethau babanod a phlant yn sefydlog uchel ac yn amlwg yn ddilyniant trist mewn rhai teuluoedd. Er na chofnodir beth oedd achos y marwolaethau, ac eithrio damweiniau yn y chwarel, mae’n bur debyg fod afiechyd y diciâu yn un rheswm paham fod cynifer o bobl ieuainc yn eu harddegau wedi’u claddu yn y fynwent.

Yn nhawelwch Pant, ar gwr eithaf y de o ddatblygiad ‘select’ amgylchedd yr eglwys, capel Jerusalem a Teras Ogwen, adeiladwyd persondy yn 1864 i gartrefu bugail yr eglwys. Cynlluniwyd y tŷ i fod ymhlith y mwyaf yn y pentref a dewiswyd lleoliad a oedd yn ddigon agos at yr eglwys ond eto yn ddigon pell rhag bod ymyrraeth ormodol y plwyfolion yn tarfu ar hedd y preswylydd. Yn ystod Streic Fawr Chwarel y Penrhyn 1900/03 adroddir fod eglwysi Anglicanaidd ardal Dyffryn Ogwen wedi derbyn nifer o gymunwyr newydd o blith chwarelwyr a oedd yn deyrngar i’r Arglwydd Penrhyn. Ficer Glanogwen bryd hynny oedd y Parchedig R.T. Jones, gŵr a anfarwolwyd gan Caradog Pritchard yn Un Nos Ola Leuad fel y ‘Canon’. Yn 1905 ac effeithiau’r streic wedi datgymalu’n greulon holl ffabrig cymdeithas yr ardal, gofynnodd Esgob Bangor i’r ‘Canon’ gyflwyno adroddiad am gyflwr cymdeithasol Bethesda. Derbyniodd y dasg â’i ddau lygad ynghau. Adroddodd fod y gymdogaeth yn ffyniannus gan nodi fod nifer o siopau newydd wedi agor ac nad oedd ef yn ymwybodol fod busnesau wedi cau oherwydd sgil effeithiau’r streic. Amcangyfrifai fod pob teulu yn derbyn, ar gyfartaledd, rhwng £1 a £1.50 yr wythnos. Roedd yn ddatganiad a fyddai’n awgrymu, rhwng y llinellau megis, nad oedd neb yn dioddef o gynni, a gallai’r ficer gyfeirio at lewyrch cyffredinol yr ardal drwy gofnodi’n eiddigeddus fod capel Jerusalem am wario £3,000 ar adeiladu festrïoedd newydd ac ar brynu organ. Cyflwynwyd yr adroddiad i’r Arglwydd Penrhyn ym mis Mai 1905, a mynnai’r awdur gyfrinachedd yr adroddiad rhag creu diflastod gan y dymunai ddal i fyw yn y pentref ‘and be of some use’. Teg awgrymu fod teyrngarwch y gŵr cyfiawn hwn yn llawer cadarnach i’w feistr bydol nag yr oedd i’w Feistr ysbrydol.

Yn rhagflaenu adeiladu’r eglwys sefydlwyd ysgol y wladwriaeth Glanogwen yn 1851 a hynny eto drwy nawdd yr Arglwydd Penrhyn. Yn 1864 yr oedd 132 o fechgyn a 129 o enethod yn derbyn addysg eglwysig Brydeinig yn yr ysgol er bod mwyafrif teuluoedd y pentref yn proffesu crefydd ymneilltuol. Mae’n amlwg iawn fod eglwys Glanogwen, fel yr ysgol, wedi chwarae rhan amlwg  ym mywyd crefyddol ac addysgol pentref Bethesda am dros gant a hanner o flynyddoedd bellach. Bellach, wrth wynebu cyfnod ansicr i grefydd yn gyffredinol mae cynnal sefydliadau gweledol pob enwad eglwysig yn fater o gryn bryder, ac yn achos eglwys Glanogwen bydd adeilad T. H. Wyatt a chyflwr bregus ei meindwr trawiadol yn siŵr o  hawlio sylw selogion ei chynulleidfa ym mlynyddoedd ei dyfodol.

Ffynonellau

Jean Lindsay   1987. The Great Strike : A History of the Penrhyn Quarry Dispute of 1900-1903. Newton Abbot.

Cofrestr Mynwent Eglwys Crist Glanogwen, Bethesda, M235a/b, Cymdeithas  Hanes Teuluoedd Gwynedd.

Tyn yr Hendre

Dyma gyfraniad gan Dafydd Fon, un o’n cyfranwyr gwâdd.

Wrth fwrw golwg ar fap Arolwg Degwm 1840 o ddaliadau gwaelod plwyf Llanllechid, mae Tyn Hendre yn sefyll allan fel ploryn unig, oherwydd mai dyma’r unig ddaliad yn yr ardal honno nad yw’n eiddo i George Hay Dawkins Pennant. Perchennog Tyn Hendre yw uchelwr arall, sef Iarll Egmont. Roedd hwn yn aelod o deulu pwerus Percival, gyda chanolbwynt eu tiroedd yn Iwerddon a Gwlad yr Haf. Fodd bynnag, roedd yr Iarll yn berchen ar un ar bymtheg o ddaliadau o wahanol faint yn Llanllechid, i gyd, ar wahân i Dyn yr Hendre, o gwmpas pentref Llanllechid, a rhwng Lôn Coed ac afon Ogwen. Tiroedd oedd y rhain a fu, unwaith, yn perthyn i hen stâd Coetmor, cyn i honno fynd ar chwâl trwy orchymyn Llys y Siansri yn 1801-2. Mae’n debyg i’r daliadau hyn yn Llanllechid ddod i ddwylo Iarll Egmont trwy briodasau gyda Wyniaid Coetmor, a phriodas yr Iarll ei hun gyda Jane Wynne o’r Wern.

Bid a fo am hynny, daliad gweddol fychan o 63 acer  ar y llethrau oedd Tyn Hendre yn 1840, pan oedd yn cael ei ffermio gan Richard Thomas a’i bartner. Oherwydd na fu yn rhan o diroedd Stâd y Penrhyn,  gyda’i chofnodion manwl o weithredoedd, mae’n anodd cael cyfeiriadau cynnar ati, ar wahân i fap o’r daliad yn 1786,’ belonging to James Coytmore Pugh’.

Yn ôl Cyfrifiad 1851 roedd tri Tyn Hendre, un yn 20 acer, un arall yn 26 acer, a’r olaf yn 10 acer, i gyd yn cael eu ffermio gan dri theulu gwahanol. Beth bynnag, roedd tro ar fyd ar ddod i’r fferm. Erbyn 1848, fel holl ddaliadau Iarll Egmont yn y plwy, roedd wedi mynd i ddwylo’r Penrhyn, ac, fel rhan o ad-drefnu tiroedd y stâd, gwnaed newidiadau mawr i’r fferm. Penderfynwyd gwneud un fferm fawr o nifer o ddaliadau canolig a bychain o’i chwmpas, a’u huno yn un fferm o dan enw Tyn Hendre. Roedd hen fferm Winllan ar y llethrau; roedd hon yn ddaliad o 52 o aceri. Yn Nhachwedd 1855 nodir yn Llyfr Rhent y Penrhyn land added to Tyn Hendre, a diflannodd Winllan am byth (Erys ei henw yn y goedlan garegog, Marian y Winllan, sef y cyfair coed sy’n cario’r un enw heddiw, ac a roes ei enw i Tan y Marian, a adeiladwyd ar y llethrau oddi tani). Mae teulu Hugh Hughes yn ei ffermio yn ôl Cyfrifiad 1851, ond nid oes sôn am Winllan yng Nghofnodion 1861.

Y fferm fwyaf ar derfyn de-orllewinol Tyn Hendre, rhyngddi hi a Winllan,  oedd Tŷ Gwyn, fferm 143 o aceri, yn ymestyn o’r llethrau i lawr gwlad. Yn 1855 nodir yn y llyfr rhent land added to Tyn Hendre. Yn wahanol i Winllan, cadwyd y tŷ yn yr achos hwn, gan ei osod i un o giperiaid y stâd, ac yn 1861, Richard Butler, Gamekeeper, a aned yn Swydd Rhydychen, oedd yn byw yno. Ugain mlynedd yn ddiweddarach, cipar arall o Sais oedd yno, dyn o’r enw Gumbelton.  Bum mlynedd cyn uno Tŷ Gwyn a Thyn Hendre, yn 1850, roedd rhan o hen dyddyn Tyddyn Fertos (oherwydd dieithrwch y gair, mae sawl fersiwn o’r enw, pob un yn ddieithr), wedi ei ychwanegu i diroedd Tŷ Gwyn. Aeth gweddill tir y tyddyn bychan i ddaliad arall, felly roedd Tyddyn Fertos, hefyd, bellach wedi diflannu. I Dyn Hendre, hefyd, yr aeth Tyddyn Isaf, daliad oedd wedi cael ei osod am nifer o flynyddoedd gyda Thyddyn Fertos, felly roedd yn rhesymol i’r ddau ddaliad fynd efo’i gilydd.

Ble mae tai Tan y Lôn yn awr, roedd hen dyddyn bychan 10 acer Tyddyn y Lôn; yn 1855 nodir land added to Tyn Hendre and cottage let separately. O Galan Gaeaf 1855 gostyngwyd rhent Talybont Public House oherwydd Land added to Ty’n Hendre. Roedd Talybont Public House yn nhenantiaeth Henry Ellis, aelod arall o’r teulu lluosog, yn gefnder i Ellisiaid Cefnfaes. Roedd, hefyd, yn rhentu Cae’r Ffos a Thyddyn Cwta.

 Erbyn 1861 roedd Tyn Hendre wedi tyfu’n sylweddol, yn fferm o 242 acer, ac yn cael ei rhedeg, ers ei ffurfio’n derfynol yn 1856, gan Sais 31 oed (yn 1861)o’r enw Charles Newcomb Bicknell, oedd yn enedigol o ardal Coventry. Er mai mab i was fferm oedd Bicknell, mae’n amlwg ei fod yn ffermwr galluog, oherwydd yn 1851, ac yntau ond yn 21 oed, ef oedd tenant fferm 260 acer Cae Mawr yn Llaniestyn, Ynys Môn, ar stâd Bulkeleys, Baron Hill. Roedd yn talu rhent, o dan yr enw C Bicknell and Son, o £320 y flwyddyn am y fferm. Ymhen ychydig, yr oedd Bicknell, hefyd, yn arwerthwr, gyda swyddfa ym Mangor. Nid tenant o ffermwr arferol oedd Bicknell, ond un o swyddogion y stâd, hefyd, ac roedd rheswm penodol am hynny. Yn ôl cynlluniau rheolwyr Stâd y Penrhyn, er y byddai Tyn Hendre yn fferm arferol yn ei hanfod, fe’i bwriadwyd, yn benodol,  i arbenigo mewn magu ceffylau, yn gobiau, ceffylau gwedd, a cheffylau tynnu coetsys a marchogaeth, gyda’r ceffylau at ddefnydd ffermydd cyfagos, y stâd yn gyffredinol, a theulu’r Penrhyn eu hunain. Hi fyddai bridfa a magwrfa ceffylau Stâd y Penrhyn. O’r herwydd, byddai’r tenant yn fwy na thenant arferol. Yn unol â’r bwriad, erbyn 1862, fe welir fod £20 o rent y fferm yn cael ei dalu gan The Penrhyn Home Farm; hynny, mae’n sicr, i adlewyrchu’r magu ceffylau ar gyfer y stâd a ddigwyddai yno.

 

Yn ogystal ag uno’r tiroedd, oddeutu 1860, yn unol  â’r bwriad o arbenigo,  fe gododd y stâd adeiladau newydd ar gyfer y fferm, yn ogystal â thŷ newydd, gyda’r cyfan i fod yn fodel o fferm. Mae’r tŷ wedi ei adeiladu gryn bellter (70 medr) oddi wrth yr adeiladau amaethyddol, sy’n eithriad hyd yn oed i fferm fodel, ond nid yw hynny ond yn adlewyrchu’r ffaith mai swyddog stâd, yn hytrach na thenant cyffredin, sy’n byw yno. Mae’r tŷ ar batrwm lled-Gothig a ddefnyddiwyd yn gyson gan  y Penrhyn ar gyfer ei hadeiladau yn ail hanner y 19 ganrif, ar ffurf H, deulawr, gydag adeiladau allan ar ffurf L ynghlwm yng nghefn y tŷ.

 

Mae’r adeiladau amaethyddol wedi eu cynllunio a’u hadeiladu yn ôl cynlluniau modern yr oes, gyda’r pwrpas o fod yn ymarferol, hawdd gweithio ynddynt, a’u cynnal, yn gadarn a chymesur, ac yn hawdd gweithio yn eu gofod. Er y cafodd beudai, ysgubor, a thylciau moch eu codi, y prif adeiladau oedd y stablau ar gyfer ceffylau.

Adeiladau cymesur ydynt, wedi eu trefnu’n 4 ochr o gwmpas cowt sgwâr, gyda thoeau o lechi, wedi eu hawyru. Mae beudai’r gwartheg ar yr ochr orllewinol, gyda stablau’r ceffylau ar hyd yr ochr ogleddol, a hanner yr ochr ddwyreiniol.

Mae gweddill yr ochr ddwyreiniol wedi ei neilltuo ar gyfer gofod i gadw troliau ac ati, tra bo llofftydd granar uwchben y stablau. Mae’r cyfan yn dangos obsesiwn oes Fictoria efo trefn a chynllun, ac yn sicrhau, yn yr achos hwn, ofod trefnus, hawdd gweithio ynddo, a chysur i’r anifeiliaid, yn enwedig y ceffylau gwerthfawr.  Mae’r adeiladau hyn yn dangos y fformiwla oedd gan reolwyr stâd y Penrhyn ar gyfer eu ffermydd; rhyw ddeng mlynedd ar hugain yn ddiweddarach, yn nechrau’r 1890au, fe adeiladodd y stâd eu hadeiladau amaethyddol olaf yn eu cynllun gwelliant, sef adeiladau fferm Tai’r Meibion, ac y mae’r rhain, ar wahân i’r diffyg pwyslais ar y stablau, ar yr un cynllun ag adeiladau Tyn Hendre. Oherwydd bod yr adeiladau hyn wedi profi’n hynod o ymarferol a defnyddiol , ynghyd â chadarn eu hadeiladwaith, dros y blynyddoedd, ni fu fawr ddim newid arnynt, ac, oherwydd eu bod mor agos i’r gwreiddiol, y mae adeiladau amaethyddol y ddwy fferm, yn ogystal â’r tai,  wedi eu rhestru.

Er mai Sais oedd preswylydd cyntaf  Tyn Hendre, yn ôl i ddwylo Cymry y daeth yn weddol fuan. Bu Bicknell farw yn ŵr gweddol ifanc 46 oed yn 1876, a daeth Owen Ellis i  Dyn Hendre. Mab oedd ef i ysgolfeistr Llanfaelog ym Môn, ond un a oedd wedi ei eni yn Nhalybont, ac wedi priodi merch Aberogwen. Er bod yr enw’n awgrymog, nid wyf, hyd yn hyn, wedi gallu ei gysylltu ag Ellisiaid niferus y plwyf. Bu ef farw’n weddol ifanc, ond ei deulu ef fu’n ffermio Tyn  Hendre am ddegawdau wedi hynny.

Fel ôl-nodyn, rhag ofn i rywun gael darlun o luchio tenantiaid druan ar y clwt wrth uno daliadau i greu Tyn yr Hendre yn 1855, rhaid dweud nad felly y bu. Yn wahanol i nifer o stadau, roedd gan y Penrhyn yr enw o fod yn dda gyda’u tenantiaid amaethyddol, os oedd y rheiny’n ffermwyr effeithiol. Dyna fu yn yr achos hwn. Rhoddwyd tenantiaeth ffermydd mwy i’r ddau ffermwr a gollodd eu ffermydd wrth greu Tyn yr Hendre. Aeth Huw Hughes a’i deulu o Winllan i  Grymlyn, lle disgrifir ef yng Nghyfrifiad 1861 fel farmer of 100 acres, a rhoddwyd tenantiaeth Pant y Cyff, plwyf Llandygai, i Thomas Jones wedi iddo ef a’i deulu adael Tŷ Gwyn.

Erbyn heddiw, erys Tyn Hendre yn un o brif ffermydd yr ardal, ac erys yr adeiladau a adeiladwyd mor gadarn. Fodd bynnag, nid ceffylau, ond pobl, sy’n cael swcr yno heddiw, a hwy sy’n troedio’r stablau a fu unwaith yn rhan o gynlluniau uchelgeisiol Stâd y Penrhyn yng nghanol Oes Fictoria.

Ffynonellau

Dogfennaeth y Penrhyn yn Archifdy Prifysgol Bangor, yn enwedig Llyfrau Rhent

Ystadegau Cyfrifiad 1841 – 1911

Cofnodion Geni, Priodi, a Marwolaethau Dosbarth Bangor

Gwefan  ‘British Listed Buildings’

Cynlluniau Cyngor Gwynedd i restru pentref Llanllechid

Chwarel Doctor Hughes

Chwarel Dr Hughes

Mae’n siŵr fod Dr Hughes, pwy bynnag oedd o, wedi gobeithio gwneud ei ffortiwn yn cloddio am lechi yn y chwarel sy’n dwyn ei enw ar lethr Mynydd Moel yng Nghwm Caseg. Ond Dr Hughes fentrus ac anwybodus oedd o, oherwydd cloddio yr oedd mewn brig o shalgraig Ordoficaidd gwael ac nid mewn haenau llechfaen Cambriaidd megis yn Chwarel Cae Braich y Cafn. Mae mân lefelau’r chwarel bitw yn dyddio i tua 1860, cyfnod pan oedd anturwyr blysiog yn heidio i Wynedd yn y gobaith o efelychu ffortiwn teulu’r Penrhyn. Er enghraifft, cyflogodd perchnogion y Royal Bangor Slate Company, cwmni  o Lundain oedd yn ceisio datblygu Chwarel Bryn Hafod y Wern yn 1854, chwarelwr i agor lefelau arbrofol mewn tri gwahanol fan yng Nghwm Caseg, sef Llidiart y Graean, Clogwyn yr Heliwr a Phant y Daren. Ac ym mhellafoedd eithaf Cwm Caseg fe gynlluniwyd chwarel enfawr ar bared Cwm Bychan wrth droed Carnedd Llewelyn, ac fe agorwyd ffordd drwy’r dyffryn ar gyfer y fenter aflwyddiannus.

Barics chwarel Dr Hughes

Barics chwarel Dr Hughes

Perthyn un nodwedd arbennig i chwarel Dr Hughes a hwn yw’r barics a adeiladwyd ychydig bellter oddi wrth safle’r gloddfa. Yn yr adeilad, sydd bellach mewn cyflwr pur ddrylliedig, mae hyd at ddeuddeg o ystafelloedd, ac mewn chwarel sydd mor ddiarffordd gellir deall y rheidrwydd i baratoi cyfleuster o’r fath ar gyfer gweithlu a fyddai’n aros yn barhaol ar y safle yn ystod yr wythnos waith. Nid oedd barics yn rhan o’r ddarpariaeth ar gyfer gweithlu Chwarel y Penrhyn megis yr oedd yn Chwarel Llanberis ac mae darganfod enghraifft o adeilad o’r fath yn cyfoethogi cofnod diwydiannol Dyffryn Ogwen.

 

 

Tomen chwarel Dr Hughes

 

 

Yr oedd yn rhaid wrth fuddsoddiad pur sylweddol cyn gallu mentro agor chwarel. Nodir mewn adroddiad i Gomisiynwyr y Brenin yn 1824 fod Dawkins Pennant, Arglwydd y Penrhyn, wedi gwario £2,131,15,6½ yn agor lefelau arbrofol ym Mryn Hafod y Wern rhwng Hydref 1818 ac Awst 1824  a gynhyrchodd gwerth £173. 6. 3 o lechi yn unig. Mae’n amlwg hefyd fod rhai o gyfalafwyr amlycaf Prydain y cyfnod yn rhan o’r fenter o ddatblygu chwareli yng Ngwynedd. Yn gynnar yn 1825 yn ystod cyfnod o ymelwa brwd sefydlwyd cwmni  The Welsh Slate, Copper and Lead Mining Company  gan ‘a company of gentelmen’, dan arweinyddiaeth teulu’r Rothschild a chyda’r Arglwydd Palmerston yn un o’r cyfarwyddwyr, i ymholi am chwareli i’w gweithio ym Methesda, Nantlle a Ffestiniog. Nod y cwmni oedd cael ‘take note of some promising ground, where from £20,000 to £50,000 might be laid out to profit’ ond ni chofnodwyd pa chwareli a archwiliwyd yn Nyffryn Ogwen gan y consortiwm. Serch hynny dengys ymholiadau o’r fath gymaint yr oedd hapfasnachwyr am fentro’n ariannol i geisio efelychu llwyddiant teulu’r Penrhyn yn datblygu’r farchnad yn y diwydiant llechi.

Chwarel pur wahanol oedd yr un a ddatblygwyd wrth droed y Gyrn ar gyfer cynhyrchu cerrig sets. Nid yw dyddiad y datblygiad yn wybyddus na phwy oedd y datblygwyr, ond mae’n amlwg yn perthyn i gyfnod canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg pan oedd chwareli tebyg yn datblygu’n llwyddiannus ym Mhenmaenmawr. Ond nid oedd disgwyl i chwarel mewn lleoliad mor ddiarffordd lwyddo er bod tramffordd ar rheiliau wedi ei datblygu hyd at Fwlch Molchi, a ffordd oddi yno i Dan y Foel er mwyn dwyn y cerrig i gyrraedd y farchnad. Mae’r holl ddatblygiadau aflwyddiannus hyn yn destament i awch datblygwyr estron gan fwyaf i greu llwyddiant tebyg i Chwareli y Penrhyn neu Benmaenmawr, ond heb y cyfalaf na’r wybodaeth angenrheidiol o ddaeareg na lleoliad i wneud y mentrau yn llwyddiant.

Ffynonnellau

Dylan Pritchard. 1942. Historical Aspects of the Welsh Slate Industry: early days of the Slate industry. Quarry Managers’ Journal, July, 1942.

Dylan Pritchard. 1942. The Financial Structure of the Slate Industry: of North Wales 1780-1830. Quarry Managers’ Journal, December, 1942.

Tafarndai Dyffryn Ogwen

Derbyniodd pentref Bethesda feirniadaeth lem gan rai sylwebyddion am annuwioldeb meddwol ei phreswylwyr. Pan gerddodd George Borrow drwy Fethesda ar ei daith yn Eryri yn 1854 fe fyddai wedi sylwi bid sicr, fel gŵr hoff o’i beint, ar nifer anarferol y tafarndai yn y Stryd Fawr, er, yn rhyfeddol, ni roddodd sylw i hynny yn ei deithlyfr. Pe byddai wedi holi, yn hytrach na gwrando ar sylwadau brathog ei gydymaith am ymddygiad anfoesol preswylwyr y pentref, yna byddai wedi canfod y rheswm pam fod nifer y tafarndai wedi eu cyfyngu i stribedyn byr o’r stryd. Y rheswm oedd fod Stad y Penrhyn yn gwrthod agor tafarndai ar dir y stad a olygai fod y tai tafarn wedi’u cywasgu i dir cyfyng Stad Cefnfaes.

Damwain a hap yw na roddwyd y Star, ac nid Bethesda, yn enw ar y pentref oherwydd yr oedd yno dafarn o’r un enw yn ogystal â chapel ar y stryd fawr yn 1820. Bedair blynedd ar ôl ymweliad Borrow yn 1858 gallai cyfeirlyfr masnach Slaters gynnwys rhestr o 18 tafarn a gwestai ym mhlwyf Llanllechid a’r cyfan ac eithrio un wedi eu lleoli ar y Stryd Fawr. Yn ogystal mae Slaters yn nodi fod un ar ddeg o fân-werthwyr cwrw hefyd yn masnachu yn y pentref. Yn 1874 rhestrai cyfeirlyfr Worrall 23 tafarn yn y

Rynys yn Rachub

gymdogaeth: 17 yn y Stryd Fawr, dau ar dir stadau annibynnol, a phedwar ar dir stad y Penrhyn, sef y Bull a’r Red Lion yn Llanllechid, y Bardsey Island yn Rachub a gwesty’r Douglas ym Methesda. O ystyried fod 3,000 yn gweithio bryd hynny yn Chwarel y Penrhyn rhoddai hynny gyfartaledd o 130 chwarelwr i bob tafarn . Pa annuwioldeb, felly?  Ysywaeth, gall un meddwyn dynnu sylw torf.

Bull/Coach and Horses

Mae enwau tafarndai Dyffryn Ogwen yr un mor ddiddorol â’u lleoliadau yn yr ardal. Gellir cofnodi teyrngarwch i’r frenhiniaeth yn y Crown, y King’s Arms, y King’s Head , y Queen’s Head, y George a’r Victoria. Gwell talu gwrogaeth i frwydrau a chadfridogion yr ymerodraeth yn y Waterloo, y Wellington a’r Britannia, a gwell peidio ag anghofio teulu’r Penrhyn yn y Douglas. A sut yn y byd y cafodd dyffryn mor anforwrol a di-arfordir dafarnau yn dwyn enwau fel y Ship, y Menai Bridge a’r Bardsey Island?  A rhaid rhoddi terfyn ar y fytholeg fod pob tafarn ar ochr yr afon o’r Stryd Fawr oherwydd yr oedd y Cefnfaes Vaults a’r Castle ar ochr arall y ffordd – y cyntaf ger siop William Lewis a’r ail gyferbyn â hen swyddfa cyngor dinesig Bethesda.

Victoria

Yr oedd cysylltiad agos rhwng rhai o’r tafarnau a Chymdeithasau Cyfeillgar y pentref, y sefydliadau cleifion hollbwysig a gynlluniwyd i gynnig amrediad o wasanaethau ariannol, cynilion, yswiriant neu bensiynau, i’w haelodau cyn bod sôn am y Wladwriaeth Les. Cyfrannai’r aelodau at gronfa ganolog ar y cyd gan dderbyn y budd-dal perthnasol pan fyddai’r gofyn yn codi. Amcangyfrifwyd fod oddeutu 27,000 o’r Cymdeithasau hyn yn bodoli ym Mhrydain yn 1880, rhai yn enfawr ar raddfa ddinesig ac eraill yn fychan ar raddfa bentrefol. Ym Methesda sefydlwyd Cymdeithas yr Odyddion yn 1839. Roedd ganddi bum cant o aelodau mewn pump cyfrinfa – y Penrhyn a’r Victoria a gyfarfyddai yn y Percival Arms ar waelod Allt Caffi; y Prince Llywelyn a gyfarfyddai yn y  Sportsman; cyfrinfa Bethesda yn y Queens a chyfrinfa Llechid a gyfarfyddai yn y Red Lion yn Llanllechid.

Red Lion, Llanllechid

Bull, Llanllechid

Ar ddydd Iau Dyrchafael, diwrnod gŵyl Gristionogol i glodfori dyrchafiad Crist i’r Nefoedd ar y deugeinfed dydd wedi’r Pasg, a diwrnod o ŵyl o weithio yn y chwarel, cyfarfyddai aelodau’r cyfrinfeydd yn y Percival Arms, pawb yn gwisgo sashes arbennig eu cyfrinfa, i gerdded i wasanaeth yn eglwys Llandygái. Dychwelai pob aelod i’w gyfrinfa benodedig ei hun i drafod busnes y gyfrinfa ac i ddathlu gyda chinio a thipyn o randibŵ i ddilyn bur debyg.

Cefnfaes Vaults

Cymdeithas arall nodedig, a thrwyadl Gymreig ei hamcanion, oedd y Gwir Iforiaid a sefydlwyd ym Methesda yn 1841 gyda thri chant o aelodau. Yr oedd ganddynt ddwy gyfrinfa, sef Gomer a gyfarfyddai yn y King’s Arms, a’r Tywysog Llywelyn a gyfarfyddai yn y King’s Head. Cyrchfan eu gorymdaith hwy oedd Eglwys y Santes Ann ger llyn Meurig. Meddai’r gymdeithas hon ar egwyddorion Cristnogol ac ieithyddol cryf ac ni oddefai aelodau a fyddai’n dwyn anfri drwy amharchu’r egwyddorion hyn. Tebygir y Gwir Iforiaid, a sefydlwyd yn gyntaf yn Wrecsam cyn symud i Gaerfyrddin, yn fath o Gymdeithas yr Iaith Gymraeg gynnar gan fod ‘cadw y Gymraeg rhag syrthio i lwch angof’ yn un o’i hegwyddorion pwysicaf. Y Rechabiaid oedd trydydd clwb y cleifion ym Methesda. Er syndod nid tafarn oedd man cyfarfod y gymdeithas hon eithr mewn pabell y cyfarfyddai’r aelodau gan olrhain eu tarddiad yn llythrennol i adnod yn llyfr y proffwyd Jeremeia. Cesglid cyfraniadau at y gymdeithas hon ar nos Lun yn dilyn Sadwrn setlo yn y chwarel yn Tan Capel, sef ystafell yr ysgol islaw capel Bethesda.

Gwesty’r Douglas Arms

Tafarndai yn gwasanaethu ardal a phoblogaeth ddiwydiannol oedd rhai Dyffryn Ogwen fel y mae eu lleoliad a’u henwau yn tystio iddo i raddau. Serch hynny mae’n ofynnol gwahaniaethu rhwng tafarndai a gwestai. Fel gwestai yr ystyrid y Victoria a’r Douglas yn y pentref ac yr oedd gan y ddau sefydliad eu gwasanaeth coitis annibynnol i gysylltu â Bangor.

Wrth gwrs gwesty cyntaf plwyf oedd y Royal (Plas y Brenin heddiw) yng Nghapel Curig sy’n dyddio i gyfnod degawd olaf y ddeunawfed ganrif. Hwn oedd datblygiad cyffrous a moethus Richard Pennant ar derfyn Ffordd y Lord a adeiladwyd ganddo drwy Nant Ffrancon yn 1790 gyda’r bwriad arloesol o’i sefydlu fel gwesty ar gyfer denu twristiaid i Eryri. Yr oedd i’r sefydliad ei lwyddiannau, fel y tystia cyfeiriadau nifer fawr o deithwyr ac ymwelwyr cynnar i Eryri gan gynnwys George Borrow. Ond er cymaint ei bwysigrwydd newidiwyd llwybr y ffordd Dyrpeg a llwybr diweddarach ffordd bost Telford i osgoi ei leoliad diarffordd ar lan Llynau Mymbyr. Statws y Royal a’r Douglas fel gwestai a arbedodd eu cau yn ystod cyfnod teyrnasiad Edwrad Gordon, yr Hen Lord, yn ystod saithdegau’r ganrif pan benderfynodd na ddylid cael tafarnau ar dir ei stad. Penderfyniad a gadarnhaodd barhad llewyrchus tafarndai pentref Bethesda.

Royal, Capel Curig yn llun Snowdon from Capel Curig gan Louis Haghe, trwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru

Cysylltiad cyntaf Dyffryn Ogwen â chyfundrefn ffyrdd tyrpeg y dwyrain arweiniodd at sefydlu tafarn swyddogol gyntaf yr ardal yn 1801 a hynny cyn datblygu pentrefi diwydiannol yr ardal o 1820 ymlaen. Tafarn Tŷ’n Clwt, ger Hen Dyrpeg, oedd y dafarn hon ac ar gyfer gwasanaethu’r fforddolion y’i sefydlwyd ac nid ar gyfer gofynion y gymdeithas leol. Nid oes gofnod fod tafarndai yn rhan o wasanaethau Dyffryn Ogwen cyn i drafnidiaeth a diwydiant dra-arglwyddiaethu ar ddatblygiad yr ardal er bod y porthmyn wedi cyfrannu cyn hynny at wead y gymdeithas wledig. Ond yr oedd bragu cwrw yn rhan annatod o ffabrig y gymdeithas leol fel y tystia adroddiadau am ormodedd dathliadau ar ddyddiau gwŷl a chwaraeon ym Mhenygroes Tregarth ac ar ddol fawr Tŷ’n Clwt. Yr arfer oedd bragu gartref ar gyfer gofynion y gymdeithas fel yn Nhŷ’r Ffeltiwr, y murddun sy’n sefyll ar ochr y ffordd i Fryn Hafod y Wern yn Llanllechid. Yno pan fyddai’r brag yn barod gosodid torch ar y drws i arwyddo fod y cyflenwad yn barod i’w ddosbarthu a’i yfed.

Y dafarn ger Tŷ’n Clwt

A phwy fyddai’n cael y sioc fwyaf heddiw o gerdded stryd fawr pentref Bethesda, yr annuwiol yn disychedu mewn pedair tafarn, ynteu’r duwiol yn sychedu am yr ysbrydol mewn un capel? Rhyfedd o fyd!

Gwybodaeth ychwanegol gan John  Elwyn Hughes a Ieuan Wyn

Ffynhonnell

Ernest Roberts. 1979. Cerrig Mân. Dinbych.

Tollty Hendyrpeg

Cynllun Charles Spooner o Hendyrpeg yn 1873. Manylyn o Fapiau Penrhyn PFA/6/327, drwy garedigrwydd a chaniatâd  Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bang

Mae’n anodd i ni fforddolion prysur yr unfed ganrif ar hugain ddeall pa mor anodd oedd i drafnidiaeth ddefnyddio croesfan gymhleth Hendyrpeg cyn i’r holl safle gael ei gweddnewid i’w chyflwr presennol. Yno, mewn safle eithriadol gywasgedig, yr oedd yr hen ffordd dyrpeg yn cyfarfod â rheilffordd y chwarel ar groesffordd â phum mynedfa gul, gyda thyrpeg helaeth ei faint a gatiau croesfan y rheilffordd yn rhwystrau ychwanegol. Mae’n ofynnol ceisio dehongli cymhlethdod y safle.

Cyn 1768 yr oedd y llwybr o Benygroes i Goed y Parc yn dilyn llinell uniongyrchol, a hwn a ddefnyddiwyd gan Wyatt yn gynsail i Ffordd y Lord yn 1788. Adeiladwyd Pont Coetmor hefyd yn 1788 gan hwyluso’r defnydd o hen lwybr traws gwlad  a redai o Lanllechid i Chwarel Goch a Sling a thrwodd i Bentir. Felly, ar ddiwedd y ddeunawfed ganrif yr oedd croesffordd bur bwysig â phedwar mynediad yn rhan o broto-gynllun  trafnidiaeth y rhan hwn o Ddyffryn Ogwen.  Yn 1802 roddwyd pwysigrwydd ychwanegol i safle’r groesffordd pan ailgyfeiriwyd y Ffordd Dyrpeg o Bentrefoelas i Landygái i redeg drwy Ddyffryn Ogwen yn hytrach na thrwy Lanrwst a Chonwy. Cynlluniwyd y ffordd newydd i ddilyn ystlys ddwyreiniol Nant Ffrancon ond o Bont y Tŵr i Hendyrpeg defnyddiai lwybr Ffordd y Lord a gynlluniwyd gan Wyatt. O safle’r groesffordd i gyrraedd hyd at Dinas cynlluniwyd cymal newydd i’r ffordd dyrpeg drwy Goed y Ddinas i ddilyn uwchlaw gagendor cyfyng ceunant yr Afon Ogwen hyd nes cyrraedd at Dyddyn Dicwm. Canlyniad hyn oedd cymhlethu safle’r groesffordd i gynnwys pum mynediad yn hytrach na’r pedwar gwreiddiol.

Croesfan Hendyrpeg yn dangos y ffordd a tho’r tollty. Llun o gasgliad Alaw Jones, Parc Moch drwy garedigrwydd a chaniatâd

Ar groesffordd mor bwysig adeiladwyd y tyrpeg a rydd ei enw i’r llecyn hwn heddiw. Yr oedd cynllun y tyrpeg yn bur wahanol i gynlluniau’r tyrpegau unffurf sy’n nodweddu ffordd bost ddiweddarach Telford drwy’r dyffryn. Adeilad un llawr gyda chorn simdde canolog ydoedd gyda’r prif ddrws yn agor ar  yr ochr a wynebai’r de. Gan mai tyrpeg ar groesffordd gymhleth ydoedd casglai arian ar fwy nag un ochr. Felly o graffu ar gynllun Spooner o’r adeilad ymddengys fod y bythau casglu a wynebai’r ffordd dyrpeg ar ymyl y dwyrain ar ffurf croes, tra oedd un bwth estynedig ar ochr y gorllewin yn wynebu hen lwybr Ffordd y Lord i Benygroes a Cherrig Llwydion.

Yn cyd-ddigwydd â gyda datblygiad y ffordd dyrpeg yr oedd Richard Pennant yn adeiladu ei dramffordd ceffylau yn 1801 i wasanaethu ei chwarel ym Mraich y Cafn. A dyna ychwanegu cymhlethdod pellach i safle’r groesffordd yn Hendyrpeg. Cynlluniodd y dramffordd i redeg drwy’r groesffordd, ei llwybr i ddilyn yn gyfochrog â’r Ffordd Dyrpeg drwy’r gofod cyfyng yng Nghoed y Dinas, ac adeiladwyd tyrrau uchel o ben llechi i gynnal y dramffordd uwchlaw’r ffordd dyrpeg. Erbyn 1820 yr oedd y ffordd dyrpeg a’r tollty wedi colli eu pwysigrwydd wedi i ffordd bost newydd Telford drwy ymyl gorllewinol Dyffryn Ogwen amharu ar eu defnyddioldeb. Aethpwyd â chlwydi’r tollty i gyflawni gofynion y tyrpegau newydd ar y ffordd bost. Ond er gwaetha’r holl gyfnewidiadau ni ddinistriwyd adeilad y tollty ac ni ledwyd y fynedfa gul drwy borth y gatiau yn Hendyrpeg ychwaith. Daeth cymhlethdod pellach yn 1875 pan droswyd y dramffordd ceffylau yn rheilffordd ar gyfer trenau stêm, a bryd hynny ychwanegwyd clwydi a bocs signal i reoli trafnidiaeth y rheilffordd a thŷ ar gyfer gofalwr y groesfan.

Cynllun Charles Spooner o Hendyrpeg yn 1873. Manylyn o Fapiau Penrhyn PFA/6/327, drwy garedigrwydd a chaniatâd  Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor

Serch hynny, yn 1873 gallasai cymhlethdod pellach fod wedi digwydd yn Hendyrpeg pe byddai’r Arglwydd Penrhyn wedi derbyn cynllun Charles Spooner i aildrefnu tramffordd y chwarel yn rheilffordd i drenau stêm. Spooner oedd cynllunydd y rheilffordd o Borthmadog i Flaenau Ffestiniog, cynllun cymunedol oedd hwn a oedd yn gwasanaethu’r gymuned yn ogystal â thrafnidiaeth y chwareli. Bwriad Spooner oedd creu gwasanaeth tebyg yn Nyffryn Ogwen . Yn y cynlluniau a gyflwynodd i’r Arglwydd Penrhyn yr oedd Hendyrpeg yn ganolog i’w fwriadau. Yno, yr oedd am sefydlu cyffordd oedd â’i phrif gangen yn arwain i’r chwarel a’r ail gangen yn rhedeg yn gyfochrog â’r ffordd dyrpeg hyd at Dy’n Clwt cyn gwyro yn Nhanysgrafell i gyfeiriad Pont Sarnau a chanlyn ymlaen dros afon Galedffrwd i ddilyn glan afon Ogwen hyd nes cyrraedd safle ar ochr parc Bryn Meurig o’r pentref. Yno yr oedd terminws y gangen i’w sefydlu. Yr oedd gan Spooner hefyd welliant i’r cynllun a fyddai’n anfon cangen i wasanaethu pen gogleddol y pentref gydag ail orsaf i’w hadeiladu ger y gwaith nwy yn Llain y Pebyll. Mynnai’r Arglwydd Penrhyn, er hynny, reilffordd at wasanaeth y chwarel yn unig ac, o ganlyniad, gwrthododd gynllun arloesol a fyddai, o edrych yn ôl, wedi chwarae rhan allweddol yn natblygiad pentref Bethesda cyn dyfodiad rheilffordd yr LNWR ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach.

 

Parhaodd y rhwystrau ar groesffordd gyfyng Hendyrpeg hyd at oddeutu 1960 pan chwalwyd y tollborth hanesyddol; lledwyd mynedfa’r ffordd i Dregarth a daeth gwasanaeth rheilffordd y chwarel i ben. Mae llwybr y rheilffordd yn aros ar y naill ochr i’r groesfan ac erys y bocs signal fel yr unig gofadail i brysurdeb a rhwystredigaethau safle a feddai ar dollty go arbennig yn hanes Dyffryn Ogwen.

Ffynonellau

Quartermaine, J., Trinder, B., Turner, R. 2003  Thomas Telford’s Holyhead Road. CBA  Research Report 135. CBA York

J.Ll. W. Williams; Lowri Wynne Williams 2016. Retracing Thomas Telford’s footsteps, the building of the post road through Dyffryn Ogwen in Gwynedd, 1815 – 1824. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon.

Y tŷ â phedwar enw

Dyma erthygl gan un o’n cyfranwyr gwadd, Ieuan Wyn.

Ty’n Lôn, Tŷ Ffeltiwr, Tafarn Gelyn, Bryn Eithin Bach

Un o gaeau Bryn Eithin yn Llanllechid yw Cae Bryn Llwm. Mae Cae Bryn Llwm am y terfyn â’r ffordd o Llan ac am y terfyn â Lôn Bryn. Yng nghornel y cae hwn, ar ochr Lôn Bryn, mae yna furddun. Roedd pedwar enw gwahanol ar y tŷ hwn. Ty’n Lôn (talfyriad o Tyddyn y Lôn) oedd yr enw ar lyfrau Stad y Penrhyn ond roedd yna dri enw arall ar dafod-leferydd.

Bryn Eithin Bach oedd un enw – enw sy’n ei egluro’i hun. Tafarn Gelyn oedd un arall, ac roedd fy nhad yn dweud y byddai ei daid yn sôn am adeg a fu pan oedd y sawl a oedd yn byw ynddo yn arfer gosod torch o gelyn ar ddrws y tŷ ar ddiwrnodau gŵyl ac yn bragu cwrw yno i’w werthu i’r trigolion. Roedd gosod dail bythwyrdd – dail eiddew fynychaf – ar ddrws tŷ tafarn yn hen draddodiad. Cysylltid celyn â dyddiau byr y gaeaf oherwydd bod gwyrddni’r gelynnen yn wrthgyferbyniol i gyflwr y rhan fwyaf o goed yr adeg honno o’r flwyddyn, ac felly’n symbol o barhad. Ar ddrws tŷ tafarn, byddai’n arwydd o wres y croesogarwch na fyddai’n peidio – croeso bythwyrdd!

Mae tystiolaeth bod llawer o firi yn ystod y ddeunawfed ganrif ar y dyddiau gŵyl eglwysig hyn yn Nyffryn Ogwen fel mewn ardaloedd eraill trwy Gymru. Dywed Hugh Derfel Hughes fod y trigolion “ar y Sabbathau yn aml yn cicio pêl droed, curo bandi, ac yn ‘dyrnu’r iâr’ ”ar Ddôl Fawr Ty’n y Clwt ac ym Mhen yr Ala yn Nghregarth. Byddai ymladd ceiliogod ym Mhenardd Gron wrth Eglwys y Gelli, ac yn Chwarel Goch caed ‘Suliau Chwarel Goch’ ar y tri Sul olaf yng Ngorffennaf,  pryd y byddai canu a dawnsio i’r delyn, betio, ac yfed yn drwm. Cynhelid ‘Campiau Cerrig Lwydion’, sef ras redeg i lawr o Lidiart Cerrig Llwydion ac yna i fyny at Lidiart Lleiniau, Talgae. Gelwid yr achlysuron hyn yn ‘chwareufa gampau’, ac roedd hwyl gystadleuol y gwahanol ymrysonfeydd a dawnsfeydd yn denu niferoedd mawr o’r ardalwyr. Hefyd, roedd Gŵyl Mabsant yn ddigwyddiad blynyddol hynod boblogaidd ym mhob bro, gyda’r plwyfolion yn cofio sant eu heglwys leol drwy dreulio’r dydd yn dathlu a chael sbri.

Fel hyn y mae Hugh J. Williams yn disgrifio un o’r hen arferion yn Llanllechid: “Nos Galan Gaeaf elai y bechgyn a’r genethod ieuainc at yr eglwys, er cael gwybod, meddent, enwau y rhai fyddent eu gwragedd neu eu gwŷr y dyfodol, ac fel hyn y gwnaent. Delai pob uno’r genethod bellennau o edafedd gyda hwynt, a chan ddechrau mewn man neilltuol, amgylchent yr eglwys gan adael i’r bellen ddadrys, ac ar ôl cylchu y muriau dychwelent i’r fan y cychwynasant. Yna dechreuent ddirwyn yr edau gan adrodd yn barhaus

“Fi sy’n dirwyn, pwy sy’n dal?

Fi sy’n dirwyn, pwy sy’n dal?”

Cydiai uno’r bechgyn ieuainc ym mlaen un o’r edafedd a deuai o’r diwedd i gyfarwfyddiad ag un o’r genethod oedd yn dirwyn. Hwn fyddai ei gŵr, neu o’r un enw, a’r eneth, neu un o’i chyfenw fyddai ei wraig.”

Daeth yr arferion cymdeithasol y cyfeirir atynt i ben yn araf bach wrth i arweinwyr crefyddol fynnu y dylai’r trigolion ymarfer hunan-ddisgyblaeth. Aethpwyd ati i’w gwahardd, ond cyndyn iawn oedd sawl plwyf i gefnu ar yr hen ddifyrrwch gwerinol. Ceir ymdriniaeth â’r cyfnod trawsnewidiol hwn yn hanes arferion cymdeithasol ein gwlad gan R.T. Jenkins, a dengys sut y bu gan y Methodistiaid ran flaenllaw yn pregethu’n erbyn y chwaraeon a’r dawnsio drwy eu disgrifio fel gwagedd – yn weithgarwch a oedd yn groes i ewyllys Duw ac felly’n bechod. Mae’r hanesydd yn sôn am Twm o’r Nant yn edifarhau wrth gofio fel y byddai’n “chware a champio” ar y Suliau nes bod “Ddiw llun yn ddiallu”, hynny yw ei fod yn methu gweithio ar ddydd Llun ar ôl diota’n ormodol! Mae’r sylw yma’n arwyddocaol oherwydd rhan o fwriad arweinwyr crefydd a diwydiant yr oes oedd dyrchafu diwydrwydd a hunan-ddisgyblaeth yn rhinweddau allweddol i sicrhau cynnydd, a sefydlu patrymau newydd i ddyddiau gŵyl a gwaith wrth i’r gymdeithas amaethyddol droi’n gymdeithas ddiwydiannol.

Yr enw arall ar Dy’n Lôn oedd Tŷ Ffeltiwr oherwydd iddo fod ar un adeg yn gartref i ŵr a oedd yn ymarfer y grefft o wneud hetiau ffelt – hetiau cantel. ‘Brethyn llawban’ a ddywedai’r hen bobl am felt, a’r gair am ei gynhyrchu oedd ‘llaw bannu’, hynny yw pannu efo’r dwylo sef gwasgu, curo a phantio gwlân a rhawn ceffyl llaith a chynnes nes ei fod fel mat – yn geden o ddefnydd gwydn. Yna, ar ôl i’r geden sychu a chaledu, byddai’r ffeltiwr yn ei siapio a’i dorri i wneud het. Enw’r cae agosaf at Gae Bryn Llwm ar ochr Lôn Bryn ydy Cae Ffeltiwr, a’r enw ar Lôn Bryn am gyfnod oedd Lôn Ffeltiwr.

Ffynonellau

Hugh J. Williams, Hanes Eglwys Llanllechid, Jarvis a Foster, Bangor 1910.

Hugh Derfel Hughes, Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid, R. Jones, Bethesda1866.

R.T. Jenkins, Hanes Cymru yn y Ddeunawfed Ganrif, Gwasg Prifysgol Cymru, Caerdydd 1928

Dyffryn afon Galedffrwd

Tanc gwaddodion,  neu efallai waliau gerddi diweddar yn nyffryn Afon Ocar

Ar dro’r ddeunawfed ganrif, yr oedd dyffryn cul afon Galedffrwd yn ferw gwyllt gan ddiwydiant a oedd lawn mor arbennig, er yn llawer llai peryglus, na’r fenter gloddio am arsenig yn Nolawen.  Yn yr Ocar datblygwyd gwaith i adennill clai ocr o ystlys yr afon uwchlaw safle’r Felin Fawr.  Ocsid haearn sy’n gyfrifol am greu amrediad o liwiau naturiol,  sy’n amrywio o felyn, coch a haenau o gochddu, mewn clai neu dywod mân. Yn y cyfnod modern defnyddid ocr i liwio paent, ac ocr wedi ei gymysgu â saim oedd un o’r prif bigmentau ar blât lliwiau’r artistiaid hynny a oedd yn gyfrifol am baentio mewn ogofau yn ystod cyfnod yr Uwch Balaeolithig oddeutu 14,000 o flynyddoedd yn ôl. Ac ym Mhafiland, ogof ar arfordir Penrhyn Gŵyr yn Ne Cymru , darganfuwyd beddrod gŵr ieuanc a’i esgyrn wedi eu gorchuddio mewn ocr coch fel pe byddai’n ymgais i roddi’r gwaed yn ôl yn y corff marw. Dyddiad y beddrod enwog hwn, a adweinir yn gamarweiniol fel y ‘ferch goch o Bafiland’,  yw oddeutu 33,000 o flynyddoedd yn ôl.  Ocr hefyd oedd y sail i liwiau melyngoch rhai o artistiaid pennaf y Dadeni gydol y bedwaredd ganrif ar ddeg hyd at y bymthegfed yn Ewrop. Ac felly y mae gan ocr ei dras fonheddig sy’n ymestyn yn ôl i gyfnod cyn hanes.

 

Gŵr o’r enw William Hughes o Gaernarfon a sefydlodd y gwaith ocr yn y ceunant gerllaw’r Felin Fawr yn 1793. Y rhyfel rhwng Ffrainc a Prydain, a dorrodd allan yn 1793, oedd cychwyn y gwaith ocr yn nyffryn y Galedffrwd. Ffrainc oedd prif gynhyrchwyr ocr y cyfnod cyn hynny. Darganfuwyd y broses o gynhyrchu ocr ar raddfa ddiwydiannol gan wyddonydd o Ffrainc, Jean-Etienne Astier, a hanai o Roussilion ym Mhrofons lle’r oedd clogwyni o ocr yn britho amgylchedd yr ardal. Yn 1780 sefydlodd Astier y broses a ddilynwyd gan William Hughes ar y Galedffrwd ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach. Cyfyd hyn gwestiwn diddorol sef p’un ai dyfeisiwr ynteu efelychydd a oedd y gŵr o Gaernarfon?

Tyllau arbrofol cloddio am ocar 

Tyrchid y clai o geuffordd gul ar ochr y dyffryn a’i falu yn gymysg â dŵr mewn melin yr oedd ceffyl yn troi ei pheirianwaith. Yna gollyngid y gymysgedd i lynnoedd setlo pwrpasol  i’w sychu drwy anweddu cyn torri’r cynnyrch yn dalpiau ar ffurf brics i’w sychu mewn odyn. Danfonid yr ocr wedi ei buro i Aberogwen i’w ddygyd oddi yno mewn llongau i farchnadoedd yng ngogledd Lloegr. Olynydd Hughes yn y gwaith oedd Joseph Wilson, gŵr lleol eto, ac ef a drosglwyddodd yr ynni i weithio’r felin yn fwy ymarferol o’r anifail i ddŵr afon Galedffrwd.  Yr oedd prif geuffordd y gloddfa wedi ei lleoli y tu cefn i’r tŷ presennol sydd ar y safle ac yn ymestyn i gyfeiriad y de oddi tan y ffordd  i Fynydd Llandygái. Mae ceg y geuffordd wedi’i chuddio gan dyfiant ac ysbwriel, ond ar ochr arall y dyffryn ar y llethr uwchlaw’r bont mae’n amlwg fod cloddfa arall wedi ei chychwyn. Mae’n bur debyg fod tŷ presennol yr Ocar wedi’i adeiladu ar safle’r felin, ond i gyfeiriad y dwyrain o safle’r bont mae’n ymddangos fod ymyl y dyffryn wedi ei derasu. Yn y drysni sydd yn y safle mae’n anodd gwybod ai nodweddion modern yw’r adeiladwaith  carreg  ar ffurf hirsgwar sydd i’w weld yno ond gallasai’r nodweddion hyn hefyd ddynodi lleoliad y tanciau gwreiddiol.  Wrth gwrs mae’r holl nodweddion sydd ar safle’r Ocar yn haeddu ymchwiliad mwy manwl a ddylai ddigwydd yn y dyfodol.

 

Pan arwyddwyd cytundeb i derfynu rhyfel Boneparte yn 1815 daeth y fenter o gloddio’r ocr hefyd i ben. Erbyn hynny yr oedd y gwaith yn nwylo  Samuel Worthington,  yr entrepreneur o Lerpwl  a fu’n sylfaenydd nifer o ddiwydiannau’r cyfnod yn Nyffryn Ogwen gan gynnwys y felin grisiant yn Llandygái. Yr oedd y gofyn am ocr hefyd wedi newid o ogoniant bwrdd lliw artistiaid y Dadeni, bellach i beintio hwyliau llongau pysgota mewn coch i’w gwarchod rhag yr heli. Ac yn nyffryn cul afon Galedffrwd  dim ond y fynedfa i’r geuffordd  lle y cloddiwyd y clai ocr sydd bellach yn aros.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandygai a Llanllechid. Bethesda.

M. Bassett. 1974. Diwydiant yn Nyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 35. , 73-84.