Does dim tebyg i enwau lleoedd am greu dadl – pam a sut y daeth enw’r fan ar fan i fodolaeth a pham y’i dewiswyd rhagor nag unrhyw enw arall? Meddyliwch am y ddadl sydd ar ferwi’n gyfoes ynghylch newid enwau cynhenid ffermydd a nodweddion tirweddol am enwau Saesneg gan bobl sydd heb nag ymwybyddiaeth na pharch at iaith, diwylliant na chymuned.
Ac i raddau fe all yr un peth fod yn wir am enw ein pentref ni, Bethesda, oherwydd wedi’r cyfan enw sy’n deillio yn wreiddiol o’r Hebraeg neu’r Aramaeg yw Beth hesda. Mae’n enw ar bwll dŵr sydd â’i olion, yn ôl y dystiolaeth archaeolegol, yn y rhan Fwslemaidd o ddinas Jerwsalem heddiw. Ceir y cyfeiriad Beiblaidd at y pwll yn y bumed bennod yn yr Efengyl yn ôl Ioan sy’n adrodd:
Ar ôl hyn daeth yr Iesu i fyny i Jerwsalem i ddathlu un o wyliau’r Iddewon. Y mae yn Jerwsalem wrth Borth y Defaid, bwll a elwir Bethesda yn iaith yr Iddewon a phum cyntedd colofnog yn arwain iddo. Yn y cynteddau hyn byddai tyrfa o gleifion yn gorwedd, yn ddeillion a chloffion a phobl wedi eu parlysu. Yn eu plith yr oedd dyn a fu’n wael ers deunaw mlynedd ar hugain. Pan welodd Iesu ef yn gorwedd yno, a deall ei fod fel hyn ers amser maith, dywedodd wrtho ‘A wyt ti yn dymuno cael dy wella?’ Atebodd y claf ef, ‘Syr, nid oes gennyf neb i’m gosod yn y pwll pan ddaw cynnwrf i’r dŵr, a thra y byddaf i ar fy ffordd bydd rhywun arall yn mynd i mewn o’m blaen i.’ Meddai Iesu wrtho, ‘Cod, cymer dy fatras a cherdda’. Ac ar unwaith yr oedd y dyn wedi gwella, a chymerodd ei fatras a dechrau cerdded’.
Yn y ddwy iaith, yr Hebraeg a’r Aramaeg, ystyr Beth hesda yw ‘tŷ trugaredd’ neu ‘tŷ gras’, enwau a fyddai yn dra addas i’w rhoi ar addoldy crefyddol. Ond gall fod hefyd ystyr arall yn y ddwy iaith i Beth hesda, sef ‘cywilydd’ neu ‘waradwydd’, ac mae’r ddeuoliaeth yn yr ystyr i’w chanfod yn ddiarwybod yn yr enw a allasai fod wedi ei ddewis yn enw swyddogol ar ein pentref ni. Yn ei gyfrol nodedig ar hanes Dyffryn Ogwen mae Hugh Derfel yn cofnodi i’r capel gael ei adeiladu ar y Wern Uchaf pan nad oedd yno ond dau dŷ, sef cartref i ŵr oedd gynt o Gochwillan ac adeilad a enwir y ‘Star’, sef tafarn a ragflaenodd adeiladu’r capel ar y stryd fawr. Nid am eiliad y byddai dewis enw tafarn yn creu gwaradwydd na chodi cywilydd, ond mae’n bur amlwg fod y tadau uniongred yn dra hyddysg yn eu Beiblau wrth fynnu dewis beth oedd enw’r pentref i fod a Bethesda a ddewiswyd. Ond pe na bai’r arweinwyr wedi mynnu rhoi’r un enw ar y ddau leoliad, yna byddai ganddynt restr arbennig o enwau y gallasant fod wedi’u dewis i’r pentref. Enwau megis Cae Star, Cae Garw, Cefnfaes, Parciau Uchaf, Parciau Isaf, Cilhafoden neu Wern Uchaf, gyda’r mwyafrif ohonynt yn gyfeiriadau at nodweddion y lleiniau tir a fodolai cyn i’r pentref gael ei adeiladu yn y fangre hon ar gychwyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Gellir olrhain hanes y lleiniau tir hyn i elusen a sefydlwyd yn 1641 gan William Griffith o Fodfaio. Defnyddiwyd yr elusen i ddarparu gwerth deuddeg ceiniog o ‘fara gwenith iachus’ i’w rannu drwy’r flwyddyn rhwng hyd at ddeuddeg o dlodion y plwyf yn dilyn gwasanaeth boreol y Sul yn eglwys Llanllechid. Ffynhonnell yr arian oedd y rhent blynyddol o 56 swllt a delid ar ddau glwt o dir – ‘parciau uchaf’ a ‘parciau isaf’ – a oedd yn rhan o dyddyn CIlhafoden neu Cilfodan yn nhafodiaith y fro. Cyn 1866 deiliad y tyddyn oedd Owen Ellis, ffermwr dylanwadol a deiliad Cefnfaes, fferm sylweddol ei maint ar lannau’r Fenai ym mhlwyf Llanllechid. Yn dilyn ad-drefnu tir ym mhumdegau’r ganrif cymerwyd tenantiaeth Cefnfaes newydd gan Humphrey Ellis, a’r gŵr hwn a fu’n ddigon hirben i brynu 78 acer o dir tyddyn Cilhafoden am swm a oedd oddeutu £800. Y llain tir a brynodd oedd ‘parciau isaf’ ac fe’i enwodd yn Cefnfaes, er bod Cae Garw hefyd yn enw cyffredin ar y llain. Ar y clwt tir cyfyng hwn o dir y sefydlwyd cnewyllyn y pentref o 1820 ymlaen.
Mae’n rhaid aros tan 1926 cyn i anniddigrwydd ynghylch addasrwydd yr enw Bethesda ddechrau corddi’r dyfroedd. Cystadleuaeth fechan ddinod, ddidramgwydd ar y testun o roddi enw newydd ar y pentref yn Eisteddfod Goronog Bethesda (Gerlan) ym mis Ionawr 1926, oedd man cychwyn y drafodaeth. Y beirniad oedd neb llai na’r Athro Ifor Williams, un o ysgolheigion mwyaf Cymru ac awdurdod ar enwau lleoedd. Derbyniwyd 185 cynnig a’r buddugol oedd Richard Evans, prifathro Ysgol y Carneddi, a’i gynnig ef oedd ‘Nant Ogwen’. Y mis canlynol cyfarfu Cyngor Dinesig Bethesda i drafod, ymhlith materion eraill, adroddiad ynglŷn â newid enw Bethesda. Gofynnodd E.R. Jones, prifathro cyntaf Ysgol Penybryn, beth oedd barn y Cyngor ynghylch priodoldeb newid yr enw. Ymatebodd Ernest Roberts, awdur nifer o lyfrau ar hanes Dyffryn Ogwen, yn holi faint gwell a fyddai’r ardal o newid yr enw, a chynigiodd fod y mater yn cael ei adael ar y bwrdd. Ond cynigiodd E.R. Jones fod y Cyngor yn newid yr enw ar sail ei ymwybyddiaeth o‘i Gymreictod. Eiliwyd y cynnig. Ond barn William Prydderch oedd mai Cymry oedd yn gyfrifol am roddi enwau Saesneg ar heolydd y fro a gwell fyddai cadw at yr enwau hynny. Aeth yn ddadl boeth rhwng caredigion yr iaith a chefnogwyr Dic Siôn Dafydd ar y Cyngor cyn i’r cynnig gwreiddiol, a gwelliant gan John Thomas, gael eu rhoi i bleidlais. Cododd chwech o blaid newid yr enw, a thri yn erbyn. Yna, er mandad clir y bleidlais, penderfynwyd y dylai’r mater fynd yn ôl i’r pwyllgor a fu’n trafod y mater.
A byth ers hynny yno ar y bwrdd y gorwedd y mater wedi i dân yr ymgyrch redeg ei rawd, a Bethesda yw Bethesda o hyd er cymaint yr ymgecru a fu bron i ganrif yn ôl. A beth tybed a ddigwydd yn y dyfodol? A fydd eto ymgyrch i ganfod enw mwy Cymreig na Beth hesda ynteu a fydd rhaid plygu i’r drefn ddwyieithog ffasiynol a chael enw Saesneg hefyd ar ein bro? Enw cyfansawdd megis Ogwenville neu Cefnfaestown er enghraifft! A’n gwaredo, onid gwell yw cadw at urddas yr enw Hebraeg/Aramaeg presennol – Beth hesda fydd hyd byth yn Bethesda.
Seiliwyd y nodyn hwn ar gyfraniadau gan J. Elwyn Hughes a John Ll. W. Williams
Ffynonellau
Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda
Y Beibl Cymraeg Newydd, 1988.
Herald Cymraeg, Ionawr a Chwefror 1926
J. Ll. W. Williams, Lowri Wynne Williams. 2016/17. Ai Y Star, Y Wern Uchaf ynteu Cae Garw, ac nid Bethesda, ddylai’r enw fod? – datblygiad prif bentref chwarelyddol Dyffryn Ogwen yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 77, tt.105-132.
Pan oedd Llywelyn Fawr yn teyrnasu yng Ngwynedd yn y drydedd ganrif ar ddeg ganrif ceisiodd warchod ei gadarnle ym mynyddoedd Eryri drwy adeiladu castell neu dŵr yn y dyffrynnoedd i atal mynediad y gelyn i’r mynyddoedd. Yn Nyffryn Ogwen sefydlodd ei dŵr amddiffynnol ym Mhont y Tŵr ar y terfyn daearyddol rhwng yr iseldir a Nant Ffrancon. Pe byddem yn troi’r cloc ymlaen i ganol yr ugeinfed ganrif rhywbeth yn debyg oedd bwriad y Weinyddiaeth Amddiffyn pan adeiladwyd nifer o safleoedd gwarchodol yn Nyffryn Ogwen i wrthsefyll byddin yr Almaenwyr pe byddai’n penderfynu ymosod ar ardaloedd poblog a diwydiannol canolbarth a gorllewin Lloegr drwy gychwyn ymgyrch o Ogledd Cymru.
Atalfa tanciau ger Tan y Bryn ar ffordd yr A5 islaw Brynbella
Adeiladwyd yr atalfa gyntaf ar ffurf dau floc carreg a seiliau trydydd bloc efallai, ar ymyl y ffordd bost gerllaw Tan y Bryn hanner y ffordd rhwng Pont y Pandy a Brynbella. Lleolwyd y blociau fel y byddai’r gelyn yn wynebu’r rhwystrau yn annisgwyl wrth gylchu’r tro ar y ffordd i Fethesda. Yn wrthgefn i’r bloc mae nifer o feini mawr yn y coed a fyddai’n lloches naturiol i saethwyr ychwanegol. Mae’n anodd deall paham y sefydlwyd y rhwystr hwn cyn cyrraedd y pentref gan y byddai’n arwydd fod ymosodiadau gwaeth yn eu disgwyl drwy ymdeithio drwy’r dyffryn. Yn 1940 defnyddiwyd ysgol y Cefnfaes fel man gorffwyso i filwyr gan yr Awdurdod Amddiffyn gan gymaint oedd y pryder y byddai’r Almaenwyr yn ymosodar Brydain o arfordiroedd y gorllewin.
Cynlluniwyd y Benglog fel y prif safle i amddiffyn rhag ymosodiadau’r gelyn ac yno adeiladwyd nifer o safleoedd gwarchodol. I amddiffyn y ffordd bost uwchlaw’r rhaeadr sefydlwyd colofn i gynnal gwn i saethu at danciau – spigot mortar – ac mae un arall yn gwarchod y fynedfa i Ffordd y Lord mewn safle sy’n tra-arglwyddiaethu dros olygfa eang o Nant Ffrancon. Yno hefyd mae cyfres o wyth bloc carreg wedi eu trefnu o bobtu’r ffordd gan greu rhwystr tra effeithiol i warchod y llwybr. Adeiladwyd nifer o lochesau i saethwyr i amddiffyn holl gyfanwaith strategol y Benglog. Sefydlwyd rhai sniper posts yn uchel uwchlaw’r ffordd bost tra bo pill box mwy sylweddol ei faint wedi ei guddio islaw’r ffordd ar y tu isaf i’r Benglog.
Atalfa tanciau allan o wyth bloc ar Ffordd y Lord yn y Benglog
Spigot Mortar ar Ffordd y Lord yn y Benglog
Cynlluniwyd pill box mwyaf diddorol yr holl safle ar lan ogleddol llyn Ogwen a’i leoliad wedi ei ddewis yn ofalus i atal awyrennau morwrol (sea planes) rhag glanio ar y llyn. Mae’n amlwg fod safle’r Benglog wedi ei chynllunio’n ofalus gan y Weinyddiaeth Amddiffyn i gynnwys y nifer a’r amrywiaeth mwyaf o gyfleusterau amddiffynnol ac mae’r ddarpariaeth yn llawer mwy cymhleth na’r hyn a adeiladwyd ym Mhen y Gwryd er enghraifft. Ciliodd y pwysau i warchod Prydain rhag ymosodiadau gan yr Almaen ar arfordiroedd gorllewin y wlad yn 1940 pan benderfynodd Hitler ymosod ar Rwsia yn 1941 ond yr oedd gwarchodfeydd Eryri wedi eu sefydlu o gychwyn y rhyfel ac yn barod i fod yn weithredol hyd at derfyn y gyflafan pe byddai angen.
Pil bocs ar lan ogleddol Llyn Ogwen
Pil Bocs tu isaf i’r A5 yn y Benglog
Gwarchodwyr yr ardal oedd y Gwarchodlu Cartref neu yr Home Guard a ffurfiwyd gyntaf ym Mhrydain ym mis Mai 1940 gyda’r bwriad o gynorthwyo’r fyddin pan fyddai gofyn drwy greu rhwystrau yn lleol i arafu ymosodiadau troedfilwyr y gelyn. Ymhen ychydig fisoedd o’i ffurfio gellid cyfrif nifer y gwirfoddolwyr yn eu miloedd gyda’r rhengoedd yn cynnwys gwŷr a oedd yn rhy hen i ymuno â’r fyddin neu a ddigwyddai fod mewn swyddi o bwys i’r wlad. Ar y cychwyn yr oedd arfau yn brin a rhaid oedd dibynnu ar ynnau personol a gynnau hela cyn y pwrcaswyd gwell arfau gan yr Americaniaid ymhen amser. Daeth gweithgareddau’r Home Guard i ben yn derfynol ym mis Rhagfyr 1944. Ffurfiwyd nifer o gatrodau o’r Gwarchodlu Cartref yn Nyffryn Ogwen a phob un yn cynnwys, fwy neu lai, oddeutu pump ar hugain o aelodau dan orchymyn Is-swyddog a sarsiant. Lleolwyd y catrodau hyn ym Methesda, Rachub, Mynydd Llandygái a Thregarth a’u prif orchwyl oedd gwylio a gwarchod llwybrau’r ardal, a hynny’n arbennig liw nos. Disgwylid, er enghraifft, i ddau aelod o gatrawd Rachub gerdded y llwybr i’r Bronnydd bob nos a byddai gorchwylion tebyg yn rhan o weithgareddau catrodau eraill yr ardal. O bryd i’w gilydd byddai ymarferion saethu a defnyddio ffrwydron wedi’u trefnu a digwyddai hyn ar Waun Llanllechid neu oddi fewn i Barc Penrhyn.
Hôm Gârd Llanllechid yn 1942 – sylwer ar ogwydd ffansi y capiau!
Yn gwbl annisgwyl, o’r awyr yr ymosodwyd ar Ddyffryn Ogwen. Am wyth o’r gloch ar nos Fawrth, 24 Medi 1940, ymosodwyd ar yr ardal gan gyrch awyr a adawodd ddwy wraig o Lanllechid yn farw. Yr oedd J.O. Williams, peiriannydd gyda chwmni trydan y North Wales Power Company, yn llygad dyst i’r ymosodiad a chofnododd adroddiad swyddogol i’w bennaeth yn Rhostyllen, Wrecsam, am yr hyn a ddigwyddodd. Dan y pennawd ‘Damage to System by Bombs’, ysgrifennodd:-
‘I happened to be returning home from Llanberis on this particular night, arriving at Bethesda just as the raid started. The mountains around were all lit up by flares which had been dropped. As I arrived at the house I heard the sound of planes approaching from the direction of the Penrhyn quarry and flying very low. These passed over in the direction of Llanllechid and Aber and in passing dropped a number of H E bombs which exploded about half a mile from my house. Two of these fell and exploded on the outskirts of Llanllechid where damage to houses was caused and where the fatalities occured. These incendiaries were continually being dropped in the neighbourhood from other planes which were flying fairly high.. A further series of explosions shook the district and all lights went out. This occured about 9.15pm’.
Tasg y peiriannydd oedd darganfod yn union pa ddifrod a wnaethpwyd i’r gwasanaeth trydan wrth geisio archwilio’r llinellau yn ochelgar y noson honno. Cafwyd fod bylchu wedi digwydd yn ardal y chwarel wrth i fom ffrwydro ar un o’r llinellau, ond nid oedd modd trwsio’r cyflenwad hyd y diwrnod canlynol gan fod awyrennau’r gelyn yn dal i hedfan dros yr ardal tan oddeutu tri o’r gloch y bore. Adnewyddwyd y cyflenwad erbyn canol dydd y diwrnod canlynol. Bu llawer o drafod ai cyrch bwriadol oedd hwn ynteu ymosodiad ar ddamwain wrth i awyrennau’r Almaen ddychwelyd o fomio Lerpwl neu drefi cyfagos yng ngogledd Lloegr. Hwn oedd yr unig gyrch a dargedodd Ddyffryn Ogwen er i ail gyrch ddigwydd yn ardal Llanberis ym mis Gorffennaf 1941. Mae’n bwysig ystyried bod y cyrch ar Ddyffryn Ogwen yn un hir a dwys, a bod y ddau gyrch wedi digwydd yn gynnar yn y rhyfel pan oedd cynlluniau ymosodol yr Almaen wedi ystyried targedu Prydain drwy arfordiroedd gorllewin Cymru.
Mae gwallgofrwydd pob rhyfel yn gadael poen a galar a dyna’r hyn a ddigwyddodd i dri deg dau o deuluoedd ardal Dyffryn Ogwen o ganlyniad i fryntni’r Ail Ryfel Byd. Mae’r gofeb yn nodi na ellir anghofio’r rhai a aberthodd eu bywydau.
Gwybodaeth ychwanegol gan Jane Kenney, Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd, Bangor; Wyn Roberts, Bryn Difyr, Tregarth.
Ffynonellau
Mark Dalton. 2013. Defending Anglesey. Folly Books, Monkton Farleigh
Ffordd y Lord uwchlaw Blaen y Nant yn Nant Ffrancon
Benjamin Wyatt, gŵr o Swydd Stafford yn wreiddiol, oedd prif asiant Stad y Penrhyn o 1786 hyd ei farwolaeth yn 1818. Ef a osododd y sylfeini angenrheidiol ar gyfer datblygiad chwarel Cae Braich y Cafn i’w feistr Richard Pennant, Arglwydd cyntaf Stad y Penrhyn, a thrwy hynny drawsnewid economi holl ardal Dyffryn Ogwen. Cyn cyfnod Wyatt y dull o gario llechi o’r chwarel oedd mewn pynnau ar gefn ceffyl, gan ddilyn llwybr cul heibio i Fryn Meurig a Thanysgrafell, dros Benygroes a Phennau Bronydd, i Benlan a Llandygái ac yna ymlaen drwy Bont Marchogion i Aber Cegin ac yno lwytho’r llechi i longau ar y traeth. Cafodd Pennant brydles ar angorfa yn Aber Cegin gan Esgob Bangor yn 1786 a thasg gyntaf Wyatt oedd troi’r llwybr o’r chwarel i Aber Cegin yn ffordd gymwys.
Ffordd y Lord yn Nyffryn Ogwen, drwy ganiatâd David A Jenkins, Allt St Anns, Bethesda.
Cynlluniodd Wyatt ‘Ffordd y Lord’ i ddilyn ymyl orllewinol afon Ogwen i Goed y Parc. Cwblhawyd y rhan o’r Chwarel i Bont Coetmor erbyn 1784, ei hymestyn i Landygái drwy Dinas erbyn 1786 a chyrraedd Aber Cegin yn 1788. Y cam nesaf oedd ymestyn y ffordd o Goed y Parc i Lyn Ogwen i ddilyn ochr orllewinol Nant Ffrancon i osgoi talcen enbyd y Benglog a ddisgrifiwyd gan Thomas Pennant fel un o’r mannau peryclaf i deithwyr yng Nghymru. Meddai y teithiwr Evans yn 1812: ‘Under the auspices of the public-spirited nobleman, the late Lord Penrhyn, a grand road has been cut through the immense range of lofty mountains dominated Snowdonia. A rhoddwyd clod arbennig gan Bingley yn 1804 – to the liberality and public spirit of Lord Penrhyn … the public are indebted …. the road was made a few years ago at his Lordship’s own expense’.
Ffordd y Lord yn Nant Ffrancon, drwy ganiatâd David A Jenkins, Allt St Anns, Bethesda
Erbyn 1798 yr oedd y ffordd wedi ei hymestyn i Gapel Curig ac yno adeiladodd Pennant westy gwych i dderbyn ymwelwyr i Eryri. Heddiw y gwesty hwn yw Canolfan Plas y Brenin. Nid masnach y chwarel felly oedd yr unig fwriad gan Pennant o adeiladu’r ffordd ond yr oedd hefyd am ei defnyddio fel atynfa i groesawu ymwelwyr i Eryri, un o’r cynlluniau twristaidd cyntaf o’i fath yn yr ardal bid sicr.
Plas y Brenin yng Nghapel Curig yn 1840. Casgliad Tirlun Cymru – Snowdon from Capel Curig, Louis Haghe. Trwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth
Derbyniodd y ffordd a’r gwesty gymeradwyaeth enfawr gan deithwyr y cyfnod fel y datgelir yn y cyfeiriad hwn gan Bingley unwaith yn rhagor – ‘Lord Penrhyn has erected …a small but very comfortable inn…Those tourists, who, like myself have visited this Vale a few years ago, when the only place of accomodation was a mean pot house… and who shall now visit it with the present accomodations will be able with some justice to appreciate the spirited conduct, and truly patriotic excertions of the noble proprietor, who has not only constructed for them an inn, but who was the first to make this part of the Country passable in carriages’. Ac yna y gymeradwyaeth eithriadol i’r gwesty gan Bingley unwaith eto ‘Few even in England will surpass in comfort, cleanliness and civility’. Yr oedd cyfnod adeiladu rhan olaf y ffordd yn cydredeg â’r rhyfel rhwng Prydain a Ffrainc a arweiniodd at ddirwasgiad yn y farchnad lechi. Yn gyfrwys iawn defnyddiodd Pennant chwarelwyr di-waith i adeiladu rhannau helaeth o’r ffordd yn Nant Ffrancon.
Yn y rhan rhwng y Felin Fawr a Thai Newyddion yn Nant Ffrancon claddwyd llwybr y ffordd gan domennydd rwbel chwarel y Penrhyn ond oddi yno i Gapel Curig mae llwybr gwreiddiol Ffordd y Lord wedi’i diogelu fwy neu lai, ac yn Nant Ffrancon mae’n brif fynedfa i ffermydd Maes Caradog, Pentre a Blaen y Nant.
Ffordd y Lord yn y Benglog
Dywedir yn aml fod Ffordd y Lord yn Nant Ffrancon hefyd yn ‘Ffordd Rufeinig’, ond mae’n bur anhebygol fod hyn yn gywir er bod un awdur ar ffyrdd Rhufeinig gogledd Cymru yn dadlau o blaid ei chynnwys yn y categori hwn. Er hynny, mae’r ymchwil diweddaraf yn barnu nad oes digon o dystiolaeth i gadarnhau fod cynseiliau Rhufeinig i Ffordd y Lord .
Ffynonellau
William Bingley 1804. North Wales: including its Scenery, Antiquities and Customs (1st edition).
William Bingley 1839. North Wales: including its Scenery, Antiquities and Customs (3rd edition)
J.Evans 1812 North Wales – The Beauties of England and Wales, Vol 14, London.
David Hopewell. 2013. Roman Roads in North West Wales. Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd, Bangor.
Edmund Waddelove 1999. The Roman Roads of North Wales; Recent Discoveries. Cyhoeddiad Preifat.
Capel Peniel. Llun o archif y diweddar Ifor Williams, Coetmor, drwy ganiatâd.
Capel y Methodistiaid Calfinaidd yn Llanllechid oedd Peniel cyn iddo gael ei ddymchwel yn 1991. Sefydlwyd y capel cyntaf yn 1834 pan brynwyd addoldy bychan oedd gan y Wesleaid ar y safle am £500, swm enfawr o gofio mai megis egin enwad oedd y Methodistiaid bryd hynny. Sefydlwyd yr achos gyda 38 aelod ond cymaint oedd ei lwyddiant fel y penderfynwyd yn 1838 i ddymchwel yr hen gapel ac adeiladu capel newydd gan ychwanegu tŷ capel ato.
Fel yn hanes mwyafrif enwadau anghydffurfiol Cymru cychwynnodd achos y Methodistiaid drwy gyfarfod yn nhai unigolion o ras ac arddeliad cyn sefydlu mewn capeli cydnabyddedig. Felly hefyd yn Nyffryn Ogwen. Cynhelid gwasanaethau mewn nifer o ffermydd ym mhlwyf Llanllechid – yn y Tyddyn Isaf y traddodwyd y bregeth gyntaf yn yr ardal yn 1777 a chynhelid oedfaon yng Nghochwillan, Llwyn Penddu a Thai’n y Coed yn rheolaidd. Buan iawn yr aeth Tai’n y Coed yn rhy fychan i gynnal yr oedfaon hyn ac yn 1793 penderfynwyd sefydlu capel ar dir Plas Pistyll yn Rachub. Hwn oedd Capel yr Achub. Yn ei dro symudwyd yr achos oddi yno i gapel newydd y Carneddi yn 1816 a therfynwyd ar ddefnyddio’r hen gapel yn Rachub. Mae’n ddiddorol ceisio rhesymu pam na ddefnyddiwyd y safle i godi capel newydd Peniel arno yn 1834, penderfyniad a fyddai wedi arbed £500 i’r aelodau. Ar y pryd megis ar gychwyn yr oedd sefydlu pentref yn Rachub ac efallai i’r addolwyr ystyried mai yn Llanllechid y byddai twf mwyaf poblogaeth y dyfodol. Efallai mai rheswm pwysicach oedd y byddai sefydlu’r capel yn Llanllechid yn symbol gweledol ac ysbrydol i gystadlu â phrif sefydliad yr Eglwys Anglicanaidd ym mhlwyf Llanllechid. Yn 1834 yr oedd eglwys Llanllechid ar ei gwanaf yn dilyn blynyddoedd o esgeulustod a rhaid oedd aros hyd at 1845 cyn cael dathlu adferiad pan adeiladwyd yr eglwys newydd yno. Erbyn hynny, wrth gwrs, yr oedd y Methodistiaid Calfinaidd wedi hen gartrefu a chapel Peniel ar ei ail ymddangosiad.
Pulpud Capel Peniel. Llun o archif y diweddar Ifor Williams, Coetmor, drwy ganiatâd
Beth bynnag oedd y cymhelliad i sefydlu’r capel yn Llanllechid yr oedd y penderfyniad yn un llwyddiannus iawn. Dymchwelwyd y capel am yr ail waith yn 1877 a’i godi o’r newydd am y trydydd tro. Adeiladwyd y capel i ddal cynulleidfa o dros chwe chant a hanner o bobl mewn adeilad a gynlluniwyd yn drawiadol oddi fewn yn hanner crwn gydag oriel uwchlaw. Robert Jones, saer o Dregarth a adeiladodd y pulpud, a gosodwyd canopi arbennig uwch ei ben fel bod llais y pregethwr i’w glywed yn glir. Ychwanegwyd dwy festri at y capel , un fach ac un helaethach ei maint a chodwyd tŷ gweinidog newydd, Bryn Awelon, gyda chwt cerbyd ac ystabl i’w ganlyn. Cyfanswm cost yr holl adeiladau oedd £8,800 ac yr oedd y swm wedi ei dalu o’r bron erbyn dyddiad agor y capel. Tâl yr eisteddleoedd oedd pedair ceiniog yr aelod i’w dalu pob mis. Yr oedd nifer yr aelodau yn profi llwyddiant y capel. Yn 1878 roedd 332 o gymunwyr ac 116 o wrandawyr ynghyd â 116 o blant.
Os oedd llwyddiant materol y capel yn eglur beth felly am ei lwyddiant ysbrydol? Mae’n anodd i ni ddirnad heddiw pa mor ganolog oedd dylanwad a gweithgaredd y capel ym mywyd y gymuned yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Nid ar chwarae bach yr oedd unigolyn yn ymrwymo i fod yn aelod yn y capel. Yr oedd rhaglen waith wythnosol capel Peniel yn eithriadol o gaethiwus a thrwm. Ar y Sul gwrandewid ar bregeth fore a nos gyda seiat i ddilyn yn yr hwyr. Ar brynhawn Sul cynhelid yr ysgol Sul i blant, ieuenctid ac oedolion. Bob dydd Sul am bump yr oedd cyfarfod canu i ddysgu’r tonau ar gyfer cymanfa’r Groglith. Yr oedd rhaglen waith yr wythnos yr un mor gynhwysfawr. Ar nos Lun roedd cyfarfod gweddi; nos Fawrth y seiat; y Band Hope ar nos Fercher; nos Iau dosbarth darllen ar y naill â dosbarth sol-ffa, a nos Wener cyfarfod y Gobeithlu. Yn y seiat disgwylid i’r plant ddysgu testun pregeth y bore a’r bechgyn bregeth y nos, a threulid gweddill y cyfarfod yn manylu ar destunau’r ddwy bregeth. Dan nawdd y capel cynhelid nifer o eisteddfodau ac o gyngherddau safonol dros y blynyddoedd a pherthynai cwmni drama llewyrchus iawn i’r capel yn ogystal. O ganlyniad yr oedd y capel yn chwarae rhan ganolog ym mywyd y gymdeithas ac os oedd y gweithgareddau yn edrych yn feichus a chaethiwus, eto yr oedd dysg a hyder ym mhob ystyr y geiriau hyn yn deillio o fod yn aelod yng nghapel Peniel, fel yn y rhelyw capeli Cymru yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Gwybodaeth ychwanegol gan Dilwyn Pritchard, Cadeirydd Cymdeithas Hanes Rachub a Llanllechid.
Ffynonellau
Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda
J. Evans 1991 Capel Peniel, Llanllechid 1834-1991. Bethesda.
Lleoliad y cloddfeydd aur yn y Wladfa – map drwy ganiatâd Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon.
Cychwynnodd yr holl helynt gyda llythyr a anfonwyd at W. J. Parry yn 1892 gan Michael D. Jones, un o sefydlwyr y Wladfa ym Mhatagonia. Ynddo mae’n gofyn am gefnogaeth gan gydwladwyr blaenllaw i ariannu cloddfeydd aur o bwys y canfu Cymry yn Corcovado, Mica, ac yn arbennig yn Tecka, wrth droed yr Andes. Yn ganolog i’r mentrau yr oedd y Capten Richards, yn wreiddiol o Sir Feirionnydd, a honnai fod ganddo gonsesiwn i fwyngloddio’r aur ond bod angen cyfalaf i ddatblygu’r mentrau. Argymhellwyd ar frys y dylid sefydlu sindicet gyda Lloyd George a’i frawd William yn ymgynghorwyr cyfreithiol, a chofrestrwyd y Welsh Patagonian Gold Fields Syndicate yn 1892 gyda swyddfa yn Arundel Street yn Llundain. Arwyddwyd memorandwm y sindicet gan bum Aelod Seneddol yn ogystal ag Edwyn Roberts, brodor o’r Wladfa oedd â chysylltiadau agos â Dyffryn Ogwen, a’r Capten Richards. Penodwyd Lloyd George yn gadeirydd y cyfarwyddwyr. Trosglwyddodd Richards ei hawliau ef ym Mhatagonia, yn ogystal â thystysgrifau gan Lywodraeth Ariannin i’r hawliau hyn, i ofal y sindicet. Y cyfalaf angenrheidiol i ddatblygu’r fenter oedd £10,000 gyda hanner i’w drosglwyddo yn gyfran i Richards a’r hanner arall i’w godi drwy fuddsoddiadau.
W. J. Parry yn ŵr ifanc
Er cymaint y brwdfrydedd nid oedd yn hawdd ennill buddsoddwyr i’r fenter. Defnyddiodd Lloyd George ei ddylanwad yn Llundain a gofynnwyd i W. J. Parry gasglu cefnogaeth yng Nghymru. Fel gŵr busnes a chyfrifydd parchus yn ei gymdogaeth bu’n eithaf llwyddiannus yn ei dasg, gan dderbyn un o’r buddsoddiadau mwyaf yn y fenter gan fferyllydd o Fethesda, T. J. Hughes, a brynodd 1100 o gyfranddaliadau. Sicrhaodd Lloyd George yntau 1000, William George 600 a Parry 250. Yr oedd cymhellion pur wahanol yn gyrru diddordeb Lloyd George a W. J. Parry yn y fenter. Ennill arian parod mawr oedd nod y ddau – George i’w ddefnyddio i ennill annibyniaeth ariannol rhag dibyniaeth ar ei frawd wrth hyrwyddo ei yrfa boliticaidd; Parry, ar y llaw arall, i’w achub rhag trafferthion ariannol dybryd a oedd yn peryglu ei fywyd proffesiynol. Yr oedd benthyciad o £1000 gan y banc yn dramgwydd parhaol iddo, ac yr oedd ei archeb ffrwydron enillfawr i chwarel y Penrhyn yn y fantol fyth ers i George Sholto, ei elyn mawr, ddilyn ei dad yn berchen ar y stad a’r chwarel. Collodd Parry yr archeb yn barhaol yn 1896 gan ddwysáu ei bryderon ariannol.
O’r cychwyn cyntaf yr oedd yr holl fenter ar dir sigledig, ac yn fuan iawn y sylweddolwyd nad oedd cynlluniau mor bell, bell i ffwrdd o Gymru am lwyddo yn yr Andes. Dechreuodd Richards agor y gloddfa yn Tecka yn Ionawr 1893 ond erbyn mis Gorffennaf yr oedd yr holl gynllun ar chwâl, a’r cloddiwr â’i fryd ar afradu ei waddol ariannol yn hytrach na datblygu’r gwaith aur. Nid Richards oedd yr unig un a geisiai elwa ar y darganfyddiadau wrth i holl ardal yr Andes droi yn ferw gwyllt afreolus a chloddwyr barus yn heidio yno i geisio ennill eu ffortiwn.
Yr oedd yn rhaid ymateb ar unwaith i sefydlogi’r sefyllfa. Yn ffodus yr oedd Edwyn Roberts ar ymweliad â Chymru ar y pryd, yn rhannol i hyrwyddo’r fenter, bur debyg, yn ogystal ag er mwyn ymweld â’i deulu yn Sir Feirionnydd a Bethesda. Wedi trafodaethau brys penderfynodd y sindicet y dylid danfon Parry, gyda Roberts a pheiriannydd mwyngloddio o Ddolgellau, George Williams, yn gymdeithion i ymweld â’r cloddfeydd aur yn yr Andes. Bwriad yr ymweliad, yng ngeiriau Parry, oedd ‘ to have Capten Richards taken up for breach of trust in the matter of his money … to see to their business there (sef y sindicet ym Mhatagonia), and to put their business matters straight there’. Trefnwyd fod y tri i deithio ar draws y paith mewn trol a cheffyl ac roedd y daith i gymryd hyd at bedwar mis i’w chwblhau. Amcangyfrifwyd y byddai’r gost yn £300, i gynnwys llogi’r ceffylau a’r wagen; i brynu cyfarpar addas, megis pebyll, arfau a gynnau ac, efallai yn bwysicach oll , one good glass to detect gold, yn ogystal â digon o fwyd, dillad a nwyddau i bara cyfnod y daith. Gwallgofrwydd llwyr oedd trefnu’r fath ymgyrch. Nid llencyn cyhyrog mo Parry bellach ond gŵr hanner cant oed oedd â dwylo meddal ac yn bendant heb brofiad o fyw fel gaucho. Yr oeddynt i gychwyn ar y daith ddiwedd Medi 1893, ond ddeng niwrnod cyn ymadael, ar 17 Medi, bu farw Edwyn Roberts yn gwbl annisgwyl ym Methesda a chafodd ei gladdu ym mynwent eglwys St. Ann.
3) Bedd Edwyn Roberts ym mynwent Eglwys St Anns
Rhuthrwyd i newid y trefniadau a phenderfynwyd y byddai Parry ei hun yn gadael Lerpwl am Buenos Aires ar 11 Hydref 11 ar fwrdd yr RMS Britannia. Cyn gadael treuliodd wythnos yn Llundain yn derbyn cyfarwyddyd y Bwrdd Rheoli ac yna ddeuddydd gartref yn Coetmor Hall yng nghwmni Lloyd George ac arbenigwr ar fwyngloddio o’r enw Hoefer. Y gŵr hwn a ddarganfu aur yr Andes yn y lle cyntaf ac yn ddiarwybod i Parry yr oedd wedi cyflwyno adroddiad cudd i Lloyd George yn tanlinellu enbydrwydd y sefyllfa yn y cloddfeydd aur. Yr oedd y fordaith i Buenos Aires yn artaith i Parry. Cofnododd y manylion yn ei ddyddiadur sydd, o’i ddarllen, yn ddrych i’w ansicrwydd. Ynddo mae’n cyfeirio at anlladrwydd y merched ar Ynys St Vincent, yr oedd yn llygad dyst i ymosodiadau terfysgwyr yn Rio de Janeiro, a chofnododd ei artaith o fod mewn cwarantin am ddeg diwrnod ar Ynys Flores cyn cael mynediad i’r Ariannin. I’w ddifyrru cyfansoddai farddoniaeth, y cerddi yn adlewyrchu ei betruster – cerdd ar ‘Merthyrdod Steffan’, cerdd ‘Gostega: Distawa’, cerdd ‘Llef am Noddfa’ a phryddest ar y teitl ‘Ar Hwn yr Edrychaf neu Profiad y Cristion’. Yn gymdeithion i’w ddiddori yr oedd Cofiant John Jones Talysarn a Rhys Lewis gan Daniel Owen.
Cyrhaeddodd Buenos Aires ar 17 Tachwedd gan dreulio’r deg diwrnod cyntaf mewn cwarantin – nid y croeso mwyaf cwrtais i asiant stad Coetmor, Bethesda ar ei ymweliad cyntaf â’r Ariannin. Ar 2 Rhagfyr hwyliodd i Puerto Madryn gan gyrraedd yno ar 12 Rhagfyr wedi mordaith dymhestlog mewn llong eithriadol anghysurus. Yn Nhrelew ddau ddiwrnod yn ddiweddarach, mewn trafodaeth â Chymro o New York, canfu’r gwirionedd am enbydrwydd y gweithfeydd aur wrth droed yr Andes gryn bum can cilomedr i ffwrdd fel yr ehed y fran. Nododd yn ei ddyddiadur – ‘from all I hear and all advice given today am inclined to return to BA and look after matters there’. Yr oedd pryderon ynghylch y gweithfeydd aur yn wybyddus i ddarllenwyr papur newydd Y Dravod ers amser fel mae’r adroddiad canlynol ym mis Medi 1892 yn ei gyfleu: ‘Tybed nad yw yn bryd cael rhyw drevn a dosbarth ar yr holl hawliau hyn, cyn yr elont yn rhy ddyrys i’w dadrys? Debygid vod hyn o gymaint pwys i’r mwynwyr eu hunain ag ydyw i’r cyhoedd, rhag eu syrthio i amryvusedd ac ymryson yn y man’.
Wedi cyfarfod cyfranddalwyr lleol y fenter am ddiwrnod cyfan penderfynodd Parry –‘after weighing all I have heard I’ve decided to return to night to BA and endeavoyr to save the property’. Felly ar 23 Rhagfyr dychwelodd i Buenos Aires gan dyngu wrth ymadael – ‘I feel quite determined this morning that I shall not return to Chubut and the mine but will leave for home on Feb 21 or March 8’. Ar y cyfle cyntaf gadawodd yr Ariannin ar 24 Ionawr 1894 a chyrraedd Plymouth ar 16 Chwefror. Cyn gadael bu’n ymrafael â phroblemau’r sindicet gydag arbenigwyr mwyngloddio a swyddogion llywodraeth yr Ariannin. Cafodd ei anfon o bant i bentan gan awdurdodau nad oedd am gynnig hawliau terfynol i grŵp o ymwelwyr blysiog o Brydain. Ar y fordaith gartref ysgrifennodd adroddiad manwl yn argymell sut i osgoi trychinebau pellach a fyddai’n peryglu dyfodol y sindicet, gan nodi’r diffygion gweinyddol canolog yn Buenos Aires, yr anrhefn llwyr yn y cloddfeydd aur, a diffyg ymddiriedaeth cyfranddalwyr y Wladfa yn y fenter oherwydd dyledion ariannol Richards. Amlinellodd faint a photensial y gweithfeydd aur, er nad oedd wedi ymweld â hwy, a chyflwynodd fantolen ariannol a oedd yn amcangyfrif dyledion y sindicet yn Buenos Aires yn $11,200 ac yn y Wladfa yn $52,636.
Sinigaidd iawn oedd y croeso a dderbyniodd Parry wedi dychwelyd i Lundain. Yr oedd Lloyd George yn gandryll gan ddatgan wrth ei frawd mewn llythyr ar Chwefror 19eg – ‘We have been deep in Patagonian waters today. The prospects so far as the property is concerned, seem to be A1, and I don’t anticipate any difficulties over the Chubutian claim. But WJP has played the fool. He ran away in a panic’. Camgymeriad mwyaf Parry oedd iddo beidio ag ymweld â’r mwyngloddiau yn yr Andes, ond yn dilyn trafodaeth fanwl ar ei adroddiad, ac ar sail ei argymhellion, penderfynwyd y dylai ddychwelyd i’r Ariannin ar fyrder. Derbyniodd y cynnig a derbyniwyd ei delerau, sef yn ei eiriau ef, –‘I was offered to go out if my calls of £75 were paid. I received £500 in fully paid up shares and was paid £50 a month for the full time I was in the service of the Company – £150 to be now paid down and all my outfit and expenses paid’. Gwnaethpwyd trefniant ei fod i ddal y llong Sorota yn Lisbon ar 7 Mawrth ar ôl treulio dau ddiwrnod yn unig yng nghwmni ei deulu ym Methesda. Ychydig a wyddai fod brad i ddilyn, ac yr oedd y ddau Jiwdas, Lloyd George a Hoffer, yno i ffarwelio ag ef wrth iddo ymadael ar y trên o Lundain am Lisbon.
Cyrhaeddodd Buenos Aires ar 25 Mawrth a’i groesawu gan ei fab Samuel a oedd wedi gweithio yn y mwynfeydd gyda Richards ers Ionawr 1893. O ganlyniad gallai dderbyn tystiolaeth llygad dyst ei fab am gyflwr y cloddfeydd. Am y pum mis nesaf ymlafniodd Parry yn ddiwyd ym Muenos Aires i geisio sefydlu buddiannau swyddogol y sindicet a bu’n eithriadol lwyddiannus o ystyried yr holl anawsterau a’i hwynebai. Ei brif nod oedd cofrestru ystatudau cyfreithiol y mwynfeydd, tasg a gwblhaodd ym mis Mawrth ond nas derbyniwyd tan fis Awst oherwydd biwrocratiaeth weinyddol llywodraeth y wlad. Ei ail orchwyl oedd cofrestru consesiynau’r sindicet gydag adran mwynfeydd y Llywodraeth, a llwyddodd i dderbyn y dogfennau priodol ar y diwrnod yr oedd yn gadael yr Ariannin ym mis Awst. Yr oedd ei drydedd dasg yn anos, sef llunio cytundebau derbyniol i gyfranddalwyr yn y Wladfa a Buenos Aires. Llwyddodd yn achos y brifddinas ond nid yn y Wladfa. Yn ystod ei arhosiad datblygodd gylch eang o gyfeillion a chydnabod, yn Gymry ac Archentwyr dylanwadol, i ofyn am eu cyngor. Arhosai mewn gwesty cyfforddus, ond derbyniai hefyd groeso yn nhai rhai o drigolion pwysig y ddinas. Yr oedd ar delerau da gyda phennaeth Adran Mwynfeydd y wlad a throsglwyddwyd iddo wybodaeth a chynlluniau am y cloddfeydd aur yn yr Andes. Mynychai eglwysi o wahanol enwadau crefyddol yn rheolaidd a chai ysbrydoliaeth o fod yn y gwasanaethau. Gwahoddwyd ef i deithio i drefi newydd Mendoza a San Juan a derbyn yno groeso swyddogol gan yr awdurdodau a theithio o amgylch y dalaith mewn steil o dan ofal milwyr arfog y Rhaglaw. Ond yr oedd cymylau duon yn casglu ar y gorwel.
Drwy gydol cyfnod ei arhosiad yn Buenos Aires danfonai Parry adroddiadau manwl o’i weithgareddau yn wythnosol i Lloyd George, ond ni dderbyniai ymateb yn ôl gan gadeirydd y cyfarwyddwyr. Ym mis Mehefin yr oedd ei arian yn dechrau prinhau, ond er egluro ei sefyllfa i’r cyfarwyddwyr, ni dderbyniodd nawdd pellach o Lundain. Hyd at fis Mehefin 1894 cadwai Parry ddyddiadur manwl yn cofnodi ei holl brofiadau ers cychwyn ar ei antur ryfeddol i Dde America, ond yn annisgwyl, ac yntau ar ganol ei ymweliad â San Juan, peidiodd ei gofnodi yn y dyddiadur. O ganlyniad ni chofnododd ei amgylchiadau yn ystod tri mis olaf ei arhosiad yn yr Ariannin, ond gellir barnu o gynnwys rhai o’i lythyrau iddo gael ei drin yn annheilwng iawn gan swyddogion y sindicet yn Llundain. Erbyn mis Medi yr oedd Parry yn dlotyn yn Buenos Aires, ac er iddo egluro ei sefyllfa a thaer erfyn fwy nag unwaith am gynhaliaeth, yr unig orchymyn a dderbyniodd oedd y dylai ddychwelyd adref. Gorfu iddo fenthyca arian gan deulu caredig o’r ddinas i dalu am ei lety a thaliadau personol eraill a bu yn hynod ffodus na chafodd ei garcharu ddwy awr cyn ymuno â’r llong i ddychwelyd adref oherwydd nad oedd wedi talu costau cyfreithiol ystatudau’r mwynfeydd. Wedi cyrraedd gartref canfu fod camau wedi eu cymryd i derfynu gweithgareddau’r sindicet a gorfu iddo ddwyn achos cyfreithiol yn eu herbyn i geisio ennill y costau a’r cyflog a oedd yn ddyledus iddo yn ôl ei gytundeb. Yn y diwedd derbyniodd £150 ond gwrthodwyd talu y £70 a fenthycodd yn yr Ariannin.
A dyna oedd terfyn trist y Welsh Patagonian Gold Fields Syndicate ac ymwneud W. J. Parry â’r fenter. Nid elwodd ef yn ariannol o’r cwmni, fwy na’r buddsoddwyr eraill ym Methesda, ac yr oedd ei fethiant yn gnoc enbyd i’w hygrededd fel gŵr busnes parchus a hyderus. Ni lwyddodd i dalu ei ddyledion fel yr oedd wedi’i obeithio ag elw o’r sindicet. A beth am Lloyd George? Nid oedd pall ar ei yrfa ef fel gwleidydd, waeth beth oedd methiannau’r sindicet. Ceisiodd adfywio’r cwmni yn 1896 ac yng nghwmni dau aelod seneddol arall trefnodd ymweliad â’r Ariannin. Ni fentrodd yntau chwaith i’r cloddfeydd aur yn yr Andes, ond yn hytrach cafodd y tri buddsoddwr daith am ddim i awyrgylch fwynaidd tref Córdoba yn y mynydd-dir. Ni lwyddwyd i adfywio’r cwmni, ac ar 6 Rhagfyr 1900 terfynwyd yn barhaol ar weithgareddau’r sindicet.
Mae’n bur amlwg fod Parry wedi ei drin yn annheilwng iawn gan swyddogion y sindicet er iddo ymlafnio’n galed a didwyll iawn i gadarnhau dyfodol y cwmni. Ond yn y diwedd aberthwyd ef ar allor uchelgais ddidostur Lloyd George a oedd yn grediniol fod holl fethiannau’r cwmni i’w priodoli i lwfrdra Parry, canlyniad a fynegodd mewn llythyr at ei frawd William – ‘I made Parry pretty ashamed of himself for his childishness in coming back’.
Llun o graffiti yn gwrthwynebu cloddio yn yr Andes heddiw, gyda diolch i’r Parchedig Tegid Roberts, Caernarfon
Pe bai Parry a George yn dychwelyd i’r Wladfa heddiw byddent yn rhyfeddu o weld y gwrthwynebiad cyhoeddus tanbaid sydd yno i gynlluniau i gloddio aur yr Andes drwy ddefnyddio arian byw (mercury) i’w ennill, ac o ganlyniad y peryglon o wenwyno holl ddyffryn Afon Chubut yn y broses.
Ffynonellau
Jean Lindsay.1997. ’Not Eldorado’: W. J. Parry and the Welsh Patagonian Gold Fields Syndicate. Trafodion Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, Cyfres newydd, Cyfrol 3. 1997, tt. 136-163.
J. Ll. W. Williams, 2005, W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda; Portread o Gyfrifydd Masnachwr a Hapfasnachwr Cymreig yn negawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 66. tt. 137-167.
Ffordd Tanrhiw – Cerdyn post o ddauddegau’r 19g gyda manylion perthnasol gan fforddolyn caredig. Delwedd o archif cardiau post Dyffryn Ogwen drwy garedigrwydd a chaniatâd Alaw Jones, Parc Moch, Bethesda.
Mae Rhes Tanrhiw yn deras hardd o dai deulawr a adeiladwyd mewn dwy ran yn 1902. Defnyddiwyd cerrig nadd i adeiladu’r rhannau isaf tra oedd y rhannau uchaf o dan orchudd o lechi yn nhraddodiad gorau pensaernïaeth tai Stad y Penrhyn. Cyfeirir at y teras ar dafod leferydd, fel ‘Stryd y Gynffon’ neu ‘Tell Tale Terrace’, oherwydd adeiladwyd y tai ar gyfer lletya teuluoedd chwarelwyr a fynnodd weithio yn ystod Streic Fawr y Penrhyn rhwng 1900 ac 1903. Adeiladwyd nifer o dai ychwanegol yn Nhregarth a chafwyd datblygiadau tebyg, ond llai eu maint, yn Hendyrpeg a Chilgeraint. Cost yr deiladu yn Nhregarth oedd £5,000.
Gallasai’r Arglwydd Penrhyn osod y tai hyn drwy ddibyniaeth lwyr gweithwyr a oedd yn deyrngar iddo. Yr oedd llawer yn ymgeisio am y tai, yn arbennig y rhai a oedd yn cael eu herlid gan eu cymdogion mewn rhannau eraill o’r ardal. Symudodd nifer o weithwyr o Fethesda i fyw i’r tai newydd. Ymgynghorai’r Arglwydd Penrhyn â R.C. Trench, gweinyddwr y stad, ac Emilius Young, rheolwr y chwarel, yn y dasg anodd o ddewis tenantiaid a oedd yn deyrngar i’r Arglwydd, a defnyddient adroddiadau manwl am ymddygiad pob ymgeisydd. Er enghraifft, yn Ionawr 1903 yr oedd tri chais am denantiaeth tŷ ym Mraichmelyn. Roedd un gan ŵr a oedd yn byw mewn ystafell ddosbarth yn Ysgol Tyn Tŵr ac a oedd wedi gweithio’n ffyddlon er 1901 fel saer maen; yr ail gan ŵr ieuanc afreolus a chwaraeodd ran flaenllaw mewn gwrthdystiadau ac a ddirwywyd yn dilyn gwrthdystiad yn 1900, a’r trydydd gan ffitar 30 oed a oedd angen tŷ ger y chwarel oherwydd gofynion ei waith, ac er iddo weithio yn chwarel Pantdreiniog yn ystod streic 1896/7 ystyrid ef yn weithiwr da er gwaethaf ei hoffter o’r ddiod. Nid nad oedd cywirdeb bob amser yn y manylion a gesglid, megis mewn achos a ddigwyddodd ym mis Awst 1901 pan dderbyniodd mab Henry Jones, dirprwy lywydd Pwyllgor y Streic, denantiaeth un o dai y Penrhyn yn Nhregarth. Meddai Young wrth adrodd i Penrhyn – ‘must admit a mistake made with reference to Henry Jones’ son …exceedingly sorry any correction should be necessary’.
Problem fawr y dewiswyr oedd gosod tai yn Nhregarth a Mynydd Llandygái lle’r oedd streicwyr yn byw, ac yn arbennig felly mewn amgylchiadau pan oedd amodau’r prydlesau’n trosglwyddo yn ôl i berchnogaeth y Penrhyn. Yr oedd achosion anodd i’w datrys. Yn Llwybr Main ar farwolaeth gwraig oedrannus gwnaethpwyd cais i adnewyddu’r denantiaeth gan ei mab, sef W. H. Williams, is lywydd pwyllgor y streic. Adeiladwyd y tŷ gan ei dad ac yr oedd yntau wedi gwario hyd at £65 yn gwella’r cartref. Derbyniwyd y denantiaeth yn yr achos hwn ond mae’n debyg fod y trafodaethau’n danbaid ar brydiau yn y drafodaeth ynghylch a ddylid di-gartrefu tenantiaid. Gellir mesur maint y broblem yn Llwybr Main pan mai dim ond tri thŷ yn 1901 oedd ym meddiant chwarelwyr a oedd yn mynnu gweithio a gweddill y 26 tŷ yn nhenantiaeth streicwyr. Hwn oedd un o’r cyfnodau mwyaf cythryblus yn hanes Dyffryn Ogwen pan ddrylliwyd pob egwyddor a oedd yn angor i gymdeithas gymodlon. Mae Rhes Tanrhiw yn cynrychioli hawl pobol i fyw mewn heddwch a chytgord, ond ni ellid cyflawni hynny gan fod seiliau’r gymdeithas yn gaeth i ofynion teyrn a reolai’r gwaith yn ogystal â marchnad dai yr ardal.
Ffynonellau
R Merfyn Jones. 1981. The North Wales Quarrymen 1874- 1922. Caerdydd
Jean Lindsay 1987. The Great Strike : A History of the Penrhyn Quarry Dispute of 1900-1903. Newton Abbot.
Dyma erthygl arall gyfranwr gwadd, sef Wyn Thomas sy’n uwch ddarlithydd mewn cerddoriaeth ym Mhrifysgol Bangor.
Gwelwyd dwy ganolfan gerddorol o bwys yng ngogledd Cymru’r 19eg ganrif, sef Rhosllannerchrugog yn y dwyrain a Bethesda yn y gorllewin. Tra mai’r diwydiant glo ddenodd y boblogaeth i ardal y Rhos, twf aruthrol yn y diwydiant llechi ynghyd â doniau cynhenid trigolion y fro a fu’n ffynhonnell i gyfoeth ac amrywiaeth y traddodiad corawl yn Nyffryn Ogwen.[1]
Cyfeirir yn aml at gyfraniad eithriadol Robert Williams (1791-1828), Cae Aseth, Dyffryn Conwy[2] a symudodd i weithio yn Chwarel Cae Braich y Cafn yn 1819 ac a gyfrannodd i’r bywyd diwylliannol drwy gynnal dosbarthiadau i ddysgu elfennau cerddoriaeth a nodiant i’r trigolion lleol.[3] Yn y man, ystyriwyd ef yn ‘dad canu cysegredig ac eglwysig yr ardal’[4] a bu’n gyfrwng i godi safon canu cynulleidfaol y gymdogaeth. Dylanwadodd ar gyw-gerddorion eraill – rhai fel ‘Eos Llechid’[5], ‘Asaph’,[6] a ‘Gorfinawc o Arfon’[7] – ac yn dilyn ei farwolaeth annhymig sefydlwyd Cymdeithas y Cantorion Crefyddol yng Nghapel y Carneddi fel parhad i’w waith a chydnabyddiaeth o bwysigrwydd canu corawl a chaniadaeth y cysegr yn ardal Bethesda. Bu’r gymdeithas hon yn llwyddiant ac er y cysylltid hi â’r Methodistiaid Calfinaidd, deuai’r aelodau ynghyd o bob enwad. O ganlyniad, magwyd llinach o gerddorion fel William Owen, Prysgol,[8] John Parry,[9] David Roberts (‘Alawydd’),[10] a Robert Davies (‘Asaph Llechid’),[11] a fu’n flaengar yn arwain, hyfforddi, cyhoeddi, cyfansoddi ac yn cydlynu gweithgareddau cerddorol y dref. Cymeriadau fel y rhain a osododd sylfeini’r traddodiad ac a barodd i’r bwrlwm cerddorol ym Methesda ddenu sylw bonedd a gwreng yn ddiwahân.
Wrth i’r Mudiad Dirwestol ennill ei blwyf yng Nghymru yn ystod y 1830au-1840au sefydlwyd nifer o gorau dirwest yn Nyffryn Ogwen (e.e. Côr Dirwestol Braich Melyn a Chôr Dirwest Y Carneddi) a deuai’r rhain ynghyd yn gyson i gyd-orymdeithio a chyd-ganu gyda chorau o ardaloedd Bangor, Llangefni, Llanrug, Pwllheli a.y.b. mewn Cylchwyliau Dirwestol yng Nghonwy (1849) a Chastell Caernarfon (1850).[12] Emynau dirwest, anthemau a detholiad o weithiau cyfarwydd Handel, Haydn, William Croft a Beethoven fyddai’r arlwy gerddorol gan amlaf, ond yn ôl tystiolaeth y wasg, denai’r achlysuron cyhoeddus hyn gynulleidfaoedd niferus yn eu miloedd.
Erbyn ail hanner y ganrif, roedd yr arfer o gynnal Cylchwyl Gantorol ac Eisteddfod Gerddorol flynyddol ym Methesda wedi ei hen sefydlu a chystadlaethau canu anthemau Cymraeg a Saesneg yn ogystal â chystadlaethau cyfansoddi darnau corawl yn gyffredin. Digwyddiadau fel y rhain fu’n symbyliad i sefydlu corau lleol (ym mhonciau’r chwareli, mewn capeli enwadol ac eglwysi, er enghraifft), i godi safon canu’r gymdogaeth ac a fu hefyd yn ysgogiad i gyfansoddwyr ifanc yr ardal i fwrw eu prentisiaeth. Deuai arwyr y byd cerdd yng Nghymru yno hefyd i feirniadu, a rhai fel Edward Stephen (‘Tanymarian’),[13] John Mills (‘Ieuan Glan Alarch’), Llanidloes,[14] a John Roberts (‘Ieuan Gwyllt),[15] a’u tebyg yn gyfrwng i annog datblygiadau ym myd cerddoriaeth a chanu corawl nas gwelwyd mewn ardaloedd eraill o Gymru bryd hynny.
Denai eisteddfodau niferus y dref gystadleuwyr o bob ardal o ogledd Cymru a Chilgwri a heidiai’r tyrfaoedd i fwynhau cystadlu brwd (a ffyrnig, ar brydiau!) rhwng corau’r gymdogaeth a pharthau eraill y wlad. Yn ystod y 1860au gwelwyd bri mawr ar Eisteddfodau Cymreigyddion Bethesda, tra mai Eisteddfodau Ponciau y Chwarel fu’n boblogaidd yn y 1870au. Cynhaliwyd Cyfarfodydd Llenyddol yn gyson yng nghapeli’r fro, ond oherwydd gwerth a phwysigrwydd cerddoriaeth yn y gymuned leol rhaid hefyd oedd cynnwys perfformiadau lleisiol a chorawl ynddynt er mwyn sicrhau cefnogaeth fwy na’r cyffredin. Fel dull o feithrin doniau cerddorol yr ifanc, bu Eisteddfodau’r Plant a’r Eisteddfodau Undebol yn fodd o gynnig llwyfan i’r genhedlaeth iau ac yn eu sgil, daeth cyfle pellach i sefydlu corau deulais (Soprano ac Alto) a thri-llais (SSA) ar eu cyfer. Drwy gyfrwng profiadau amheuthun fel y rhain, y cododd unawdwyr a pherfformwyr lleisiol o’r gymuned a ddaeth i enwogrwydd yn ddiweddarach yn y ganrif. Ond rhaid canmol menter a dyfeisgarwch cerddorion Dyffryn Ogwen yn ogystal. Ym 1853, mentrodd William Morris a hanner-cant o aelodau o Gôr Dirwestol Braich Melyn i dalaith Pennsylvania (Unol Daleithiau) i gynnal cyngherddau ac i chwifio baner gerddorol y genedl.[16] Cyn hwylio o ddociau Lerpwl, roedd y cantorion wedi creu’r fath argraff ar drigolion y ddinas, fel y rhoddwyd sylw i Fethesda ar dudalennau’r papurau newydd ac y daeth enw’r dref yn gyfarwydd yn ardaloedd Everton, Toxteth ac Edge Hill. Ond nid cerddoriaeth gan Handel, Mozart a Mendelssohn yn unig glywyd y tu hwnt i’r Iwerydd, yn hytrach lledaenodd poblogrwydd gweithiau corawl ‘Eos Llechid’, ‘Tanymarian’ a J. Ambrose Lloyd ymhlith y Cymry alltud a denwyd sylw cynulleidfaoedd estron i bwysigrwydd a safon neilltuol cerddoriaeth gorawl yn yr ‘hen wlad’.
Fel cymuned Gymreig, lle rhoddwyd parch a blaenoriaeth i’r iaith, tyfodd yr arfer o gyfieithu gweithiau corawl y traddodiad Ewropeaidd o’r Saesneg, Lladin ac Almaeneg i’r iaith Gymraeg. Cyfeirir at ymdrechion Côr Shiloh (Tregarth), er enghraifft, i drosi geiriau’r oratorio Jephtha (Handel) i’r Gymraeg:
‘Yn sicr, nid oes terfyn ar lafur bechgyn y chwarelau gyda cherddoriaeth.
Y maent yn mynnu cael meistroli holl gampweithiau prif gerddorion y byd,
gan ddechrau gyda Handel – yn enwedig bechgyn Tregarth’.[17]
Yn yr un modd, roedd sicrhau unawdwyr ac arweinyddion o dalgylch Bethesda ar gyfer achlysuron o’r fath yn flaenoriaeth – onid meithrin doniau lleol a’u cefnogi oedd braint y gymuned gyfan? Hyn fu hanes y bariton, David Ffrangcon-Davies,[18] y soprano Megan Telini,[19] ac yn ddiweddarach y mezzo-soprano, Leila Megane.[20] O ganlyniad i’w profiad fel perfformwyr yn Nyffryn Ogwen ynghyd â’u doniau arbennig, daeth llwyddiant i’w rhan ac fe ledaenwyd enw da’r traddodiad ar lwyfannau cerddorol yng Nghymru a’r tu hwnt. Ond deuai ymwelwyr uchel eu parch i Gastell Penrhyn hefyd (e.e. Y Frenhines Victoria ym 1859 a’r Prif Weinidog William Gladstone ym 1861) ac wrth fwynhau diddanwch corau Bethesda a’r cylch, deuai clod ac anrhydedd i’r gymdogaeth gyfan a sylw pellach i gerddoriaeth a cherddorion y fro. Cyfuniad o gantorion o gapeli ac eglwysi’r ardal oedd aelodau Cymdeithas Gorawl Eglwysig Bethesda a than arweiniad Owen Davies (‘Eos Llechid’) rhoddwyd cryn bwyslais ar berfformio gweithiau cysegredig yn y Gymraeg, waeth pwy oedd yn bresennol yn y gynulleidfa. Y Bethesda Glee Society, St. Annes Glee Society a’r Aber and Llanllechid Glee Society fodd bynnag, fyddai’n darparu’r diddanwch cerddorol yn Saesneg.
Wrth i ddylanwadau cerddorol y traddodiad Ewropeaidd gyrraedd gogledd-orllewin Cymru, datblygodd yr arfer o ddarparu cyfeiliant mwy priodol na harmoniwm neu organ ar gyfer canu corawl. Ym mherfformiad y gantata, Gwarchae Harlech (Edward Lawrance) gan y Penrhyn Choral Society cafwyd cerddorfa yn ogystal â band pres (y Penrhyn Royal Brass Band) i gynnal y rhannau lleisiol. I gynulleidfa’r cyfnod, byddai hyn yn brofiad anghyffredin a hynod ddeniadol am mai prin oedd offerynwyr ac ensemblau ‘Clasurol’ o’r fath yn y gymdogaeth bryd hynny. Yn y man, sefydlwyd The Penrhyn String Band a fu’n cynnal cyngherddau’n gyson yn Neuadd y Farchnad (Bethesda) ac a fu’n diddanu’r boblogaeth leol. Drwy gyfrwng eisteddfodau (mawr a mân) a gallu creadigol cerddorion y fro, lluniwyd cyfansoddiadau newydd ar gyfer corau a chymdeithasau corawl y fro e.e. yr oratorio Ystorm Tiberias (Tanymarian) a berfformiwyd gan Gôr Undebol o gantorion gorau’r gymdogaeth dan arweiniad R.J. Jones (‘Garmonydd’). Ond un mudiad rhyngwladol a ddylanwadodd yn fawr ar allu a chyfeiriad cerddorol y Dyffryn oedd Mudiad y Tonic Sol-ffa a ddenodd filoedd i ddysgu nodiant cerddorol newydd yng nghapeli Jerusalem, Gerlan, Tynymaes, Carneddi, Rhiwlas a.y.b., Drwy gyfres o arholiadau canu a thasgau sain-glust, codwyd safon darllen cerddoriaeth yn nalgylch Bethesda yn rhyfeddol. Y Parch Robert Roberts (brawd John Roberts, ‘Ieuan Gwyllt’) fu’n athro cyntaf y grefft ac fe’i dysgai ar yr amod y byddai ei ddisgyblion yn sefydlu dosbarthiadau eraill yn eu cymunedau Cristnogol. I gyd-fynd â datblygiadau o’r fath, tyfodd poblogrwydd y Gymanfa Ganu yn y sir a gyfrannodd ymhellach at godi safon canu cynulleidfaol ac o ganlyniad, deuai unigolion fel David Jenkins,[21] Roland Rogers[22] a Spencer Curwen[23] i ymweld â’r ardal ac i gefnogi’r gwaith. Unigolion fel y rhain gafodd brofiad o weithgarwch corawl mewn ardaloedd y tu hwnt i Sir Gaernarfon, a’u dealltwriaeth hwy o’r maes fu’n sail i’r arloesi corawl a cherddorol ym Methesda.
Cor Meibion y Penrhyn a fu yn cystadlu yn Eisteddfod Ffair y Byd yn Chicago yn 1893. Mae Edward Broome yr arweinydd ar dde eithaf y llun.
Cyn diwedd y ganrif, roedd The Arvonic Male Voice Choir[24] dan arweiniad Roland Rogers yn teithio i ganolfannau yn Lloegr (e.e. Lerpwl a Huddersfield) i gynnal cyngherddau o gerddoriaeth Gymreig yn ogystal â chystadlu, gyda chryn lwyddiant, yn yr Eisteddfodau Cenedlaethol. Iddynt hwy, roedd camu y tu hwnt i Glawdd Offa yn arwydd o hyder a gallu’r côr i wynebu unrhyw her gerddorol a ddeuai o gyfeiriad y traddodiad yn Lloegr. Ond ‘menter enbyd’ i gôr o feibion y fro (The Penrhyn and Dinorwic Choir), dan gyfarwyddyd Edward Broome,[25] oedd teithio i Ffair y Byd yn Chicago ym 1893. Er na ddaeth llwyddiant i ran y cantorion y flwyddyn honno, roedd cyflawni camp o’r fath yn arwydd o obeithion rhyngwladol yr amaturiaid hyn ac yn arwydd o ymrwymiad y gymuned i gefnogi ei cherddorion i eithaf ei gallu.[26] Yn wir, roedd y daith i’r Unol Daleithiau mor bwysig ac arwyddocaol yn hanes yr ardal ac yn hanes cerddoriaeth Cymru benbaladr, fel y cyfrannodd Yr Arglwydd Penrhyn swm o £300 at y costau.[27]
Cor dynion y streic yn 1900 – un o dri chôr yn Nyffryn Ogwen
Drwy gydol cyfnod y Streic Fawr (1900-1903) bu cerddoriaeth leisiol ac offerynnol yn rhan allweddol o fywyd cymunedol Bethesda. Parhau wnaeth y canu mawl yn y capeli a’r eglwysi, ond cyfrwng codi arian i liniaru anawsterau gweithwyr a theuluoedd y fro, yn bennaf, fu perfformiadau a chyngherddau corawl bryd hynny. Yn wyneb diffyg Undebau Llafur a Gwladwriaeth Les, roedd disgwyl i’r trigolion ddibynnu ar eu hadnoddau a’u gallu cynhenid ond roedd canu a chyd-ganu yn gyfrwng gwerthfawr hefyd i ledaenu neges! Teithiodd dau Gôr Meibion i barthau gwahanol o Gymru a Lloegr i gyngherdda yn ystod y blynyddoedd argyfyngus hyn, ond y mae hanes ymdrechion Côr Merchedy Streic (dan arweiniad Mary Ellen Parry) yn deilwng o ymchwil ac astudiaeth bellach.[28] Y gwragedd hyn a fu’n gefnogol i’w gwŷr, nid yn unig ar eu haelwydydd, ond ym merw’r frwydr am hawliau a thelerau teg, fu hefyd yn barod i deithio a diddanu a chynnal tlodion y fro.[29] Drwy flynyddoedd y Streic, bu cerddoriaeth a gweithgaredd cerddorol yn gyfrwng i uno’r gymuned ddiwylliedig hon.
Cor merched y streic yn 1900, Mae Miss Mary Ellen Parry yr arweinyddes yng nghanol y rhes flaen a Megan Telini ar dde eithaf y rhes ôl
Er gwaethaf y colledion ddaeth yn sgil y Rhyfel Byd cyntaf a’r Dirwasgiad a’i dilynodd yn 20au’r ganrif ddiwethaf, parhaodd y diddordeb mewn canu corawl, cymanfaoedd canu, perfformiadau operatig, eisteddfodau coronog a gwyliau corawl yn Nyffryn Ogwen. Cynyddodd y nifer o gorau plant (e.e. Côr Ysgol y Cefnfaes), daeth perfformiadau o oratorïau crefyddol yn gyffredin yn y capeli (e.e. Judas Maccabeus yng Nghapel Jerusalem) ond yn dilyn anogaeth yr organydd a’r cyfansoddwr, Caradog Roberts (Bangor a Rhosllannerchrugog) sefydlwyd côr meibion unedig a ddaeth yn gonglfaen i weithgaredd cerddorol y gymuned gyfan am flynyddoedd lawer.[30] Enillodd Côr Meibion y Penrhyn ei blwyf ymhlith corau blaengar y genedl a chan ddilyn arfer a threfn y gorffennol, bu’n cystadlu’n gyson, yn teithio’n ddyfal ac yn torri cwys newydd ymhlith corau meibion Cymru’r 20fed a’r 21ain ganrif.[31] Heddiw, er gwaetha’r ffaith nad yw caniadaeth y cysegr fel ag y bu yn nyddiau Diwygiad ’04-05 ac nad oes sôn am Eisteddfod Ponc y Chwarel na Gŵyl Gorawl, fe gododd to o gantorion a chyfansoddwyr o fath gwahanol yn y fro – unigolion a grwpiau poblogaidd sy’n ymwybodol iawn o bwysigrwydd y traddodiad llenyddol, sy’n tynnu ar gyfoeth cerddorol y gorffennol ond sydd yn diddanu cynulleidfaoedd ymhell iawn o olwg y Dyffryn.
Wyn Thomas
Dydd Gŵyl Dewi, 2018
[1] R. Merfyn Jones, The North Wales Quarrymen, 1874-1922 (Cardiff: University of Wales Press, 1982)
[2] John William Evans a Sion William Ifan: Cofiant, neu hanes bywyd a marwolaeth Robert Williams, o Gae Aseth, Llanbedr yn Arfon: yr hwn oedd ben cerddor tra rhagorol yn mhlith y Trefnyddion Calfinaidd; hefyd rheolau a threfniadau llywodraethol y cantorion yn Nhapel y Carneddi, Llanllechyd
(Llanrwst: John Jones, 1830).
[3] R. D. Griffith, Hanes Canu Cynulleifaol Cymru (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1948)
[4] Gladys Lloyd Williams, Hanes Cerddoriaeth yn Nyffryn Ogwen (Caernarfon: Llyfrfa’r Methodistiaid Calfinaidd, 1965), 11
[5] Y Parch Owen Davies (‘Eos Llechid’), 1828-1898, Arweinydd y gân am gyfnod o 20 mlynedd yn Eglwys y Plwyf, Llanllechid.
[6] Griffith Rowlands (‘Asaph’), 1807-1889. Cyn-ddisgybl i Robert Williams, Cae Aseth, chwarelwr ac Arweinydd y gân yng Nghapel yr Annibynwyr (Bethesda) am 45 o flynyddoedd.
[7] John Williams (‘Gorfyniawc o Arfon’), 1814-1878. Cyn-ddisgybl i Robert Williams, Cae Aseth ac awdur nifer o erthyglau cerddorol yn Y Gwyddoniadur Cymreig (1889-1896). Treuliodd gyfran sylweddol o’i fywyd yn Lerpwl.
[8] William Owen (‘Prysgol’), 1813 -1893. Cyfansoddwr yr emyn-dôn ‘Pen Calfaria’, ‘Deemster’ ac ‘Alma’.
[9] John Parry (Y Carneddi), 1808-1838. Chwarelwr a chyfansoddwr tonau.
[10] David Roberts (‘Alawydd’), 1820-1872. Awdur Gramadeg Cerddorol (1848) a Llyfr y Psalmau (1867) sy’n cynnwys 150 o emyn-donau cynulleidfaol.
[11] Robert Davies (‘Asaph Llechid’), 1834-1858. Cyfansoddwr yr anthem boblogaidd, Dyn a aned o wraig a genid yn aml yng ngwasanaethau angladdol y fro.
[12] Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Papurau Bob Owen, Croesor, Llsg. 37/30, ‘Hanes Cerddoriaeth Ardal Bethesda’
[13] Edward Jones Stephen (‘Tanymarian’), 1822-1885. Brodor o Faentwrog, gweinidog a chyfansoddwr yr oratorio Gymraeg, Ystorm Tiberius (1885 ac 1887)
[14] John Mills (‘Ieuan Glan Alarch’), 1812-1873. Aelod o deulu cerddorol y Millsiaid o Lanidloes. Awdur Gramadeg Cerddoriaeth (1838)
[15] John Roberts (‘Ieuan Gwyllt’), 1822-1877. Golygydd Llyfr Tonau Cynulleidfaol (1859) a Y Cerddor Cymreig (1861). Bu’n frwd iawn dros boblogeiddio nodiant y sol-ffa yng Nghymru’r cyfnod.
[16] Aberystwyth, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Papurau Bob Owen, Croesor, Llsg. 37/30, ‘Hanes Cerddoriaeth Ardal Bethesda’
[18] David Thomas Davies (1855 – 1918). Ganwyd ef yn yr Hen Durnpike, Brynllwyd ac ychwanegodd yr enw ‘Ffrangcon’ fel arwydd o’i gyswllt teuluol ag ardal Bethesda. Athro canu yn yr Academi Gerdd Frenhinol (Llundain) ac awdur y gyfrol The Singing of the Future (Lane, 1905).
[19] Margaret Jane Parry (‘Megan Llechid’ neu ‘Madam Telini’), 1878-1940 – Cantores broffesiynol a fu’n amlwg yn y byd cerddorol yn yr Alban (Caeredin), Llundain ac yn yr Eidal. Bu’n ddisgybl i’r cyfansoddwr, R.S.Hughes, organydd Capel Bethesda.
[20] Margaret Jones (Leila Megane), 1891-1960. gw. Ilid Anne Jones, Leila Megane – anwylyn cenedl (Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch, 1999).
[21] David Jenkins (1848-1915), Athro Cerddoriaeth, Coleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth. Beirniad eisteddfodol, golygydd Y Cerddor ac arweinydd Cymanfaoedd Canu.
[22] Roland Rogers (1847-1927), organydd a chôr-feistr Eglwys Gadeiriol Bangor. Tiwtor cerdd yng Ngholeg Prifysgol Gogledd Cymru, Bangor ac athro canu D. Ffrangcon Davies ac R.S. Hughes.
[23] J. Spencer Curwen (1847-1916). Mab John Curwen, sylfaenydd y tonic sol-ffa ym Mhrydain. Cyhoeddwr cerddoriaeth a fu’n gyfrifol am hyrwyddo cystadlaethau corawl ymhlith cantorion amatur yn Lloegr.
[24] Sefydlwyd y côr o gant a phedwar-ugain o leisiau gan ‘Eos Ceraint’, organydd Eglwys St. Anne. Fe’i dilynwyd gan y Dr. Roland Rogers yn 1882. Gw. Elfed Jones, Côr Meibion y Penrhyn: Ddoe a heddiw (Dinbych: Gwasg Gee, 1984)
[25] Edward Broome (1868-1932). Brodor o Fanceinion a ddaeth yn organydd cynorthwyol Eglwys Gadeiriol Bangor ac yn organydd Eglwys y Santes Fair yn y ddinas. Treuliodd gyfran helaeth o’i oes yn byw yng Nghanada.
[26] Elfed Jones, Côr Meibion y Penrhyn: Ddoe a heddiw (Dinbych: Gwasg Gee, 1984)
[27] Aberystwyth, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Papurau Bob Owen, Croesor, Llsg. 37/30, ‘Hanes Cerddoriaeth Ardal Bethesda’
[28] Elfed Jones, Côr Meibion y Penrhyn: Ddoe a heddiw (Dinbych: Gwasg Gee, 1984), t. 14
[29] ‘Côr Merched y Streic’ – Darlith gyhoeddus gan Brenda Wyn Jones, Bethesda
[30] Yn 1935 y sefydlwyd Côr Meibion y Penrhyn. Gw. Elfed Jones, Côr Meibion y Penrhyn: Ddoe a heddiw (Dinbych: Gwasg Gee, 1984), t. 14
[31] Côr y Penrhyn, Anthem, Cwmni Sain, Sain SCD 2679
Beth yw’r cysylltiad rhwng gwaith dur Penydarren â Dyffryn Ogwen yn 1824? Mae’r ateb i’w gael ar y bont haearn a godwyd yng ngheg yr Afon Ogwen yn Aberogwen. Ar y trawst sy’n wynebu’r môr bathwyd y geiriau ‘Cast at Penydarren Iron Works Glamorganshire MDCCCXXIV’. Ystyrir y bont yn un o nifer fach o rai eithriadol arwyddocaol yn hanes adeiladu pontydd haearn yng Nghymru, os nad y byd. Cyfyd nifer o gwestiynau ynghylch ei bodolaeth yn Aberogwen. Pam fod y bont lle y mae a beth oedd ei swyddogaeth? Pwy oedd yn gyfrifol am ei dyfodiad? Beth oedd y rhesymeg dros ddewis pont haearn yn y lle cyntaf, a sut y daethpwyd â hi i’w safle presennol? Gellir ateb rhai o’r cwestiynau hyn ac awgrymu atebion i rai eraill, ond er mwyn ateb y rhelyw rhaid wrth ymchwil fanwl o’r newydd. Dyma, felly, gynnig un dadansoddiad credadwy, ond heb gadarnhad dogfennol, o’r cefndir i adeiladu’r bont yn Aberogwen.
Etifeddodd George Hay Dawkins Pennant stad y Penrhyn yn 1808 ar farwolaeth ei ewythr Richard Pennant, ond ni symudodd i fyw i blasty’r Penrhyn tan 1816 pan fu farw Anne Susannah, gwraig Richard. George Hay oedd yn gyfrifol am adeiladu’r Castell Penrhyn presennol rhwng 1821 a 1836 a chreu’r parc o’i amgylch gyda’r mur uchel yn ei amgáu. Rhan o’r gweithgaredd hwn oedd codi’r bont yn Aberogwen fel y mae’r dyddiad ar ei hystlys yn awgrymu. Yn y cyfnod rhagarweiniol rhwng 1770 a 1810 yr oedd mwy nag un hen ffordd o droedio rhwng Aber a Bangor. Un oedd Ffordd Domas yn croesi yn uniongyrchol ar draws y penrhyn o Aberogwen i Abercegin gan fynd heibio’n agos at leoliad y plasty. Yr ail oedd drwy Landygái, a hon a ddewiswyd, drwy ymgynghoriad a bargeinio rhwng Pennant a swyddogion Ymddiriedolaeth Ffordd Dyrpeg Sir Gaernarfon yn 1777, i gyrraedd Llandygái dros bont Tal-y-bont.
Mae’n eithaf tebygol fod pont flaenorol, o fath, yn croesi’r afon yn Aberogwen, er na welir hynny yn amlwg ar fap George Leigh o stad y Penrhyn yn 1768. Wedi newid cynllun y ffyrdd byddai dyddiau ei defnyddioldeb wedi eu rhifo. Hynny yw tan 1824. Bryd hynny, mae’n debyg, y cychwynnwyd ar gyfnewidiadau enfawr yn Aberogwen i dorri sianel unionsyth i alluogi Afon Ogwen i lifo i’r Fenai yn ddirwystr gan hepgor ei llwybr dolennog gynt drwy Lyn Celanedd. Ac o benderfynu ymhellach i gynnwys llwybr yr afon hyd at bont Tal-y-bont oddi fewn i ffiniau’r parc, yna byddai’n ofynnol cwblhau’r cynllun drwy adeiladu pont newydd yn Aberogwen. Mae’n eithaf tebygol mai penderfyniad George Hay oedd adeiladu pont haearn ar y safle, ond os mai efe a’i gwnaeth, yna mae’n benderfyniad hynod a dweud y lleiaf, oherwydd yr oedd prif gynllunydd pontydd Prydain, Thomas Telford, hefyd yn gweithio yn Nyffryn Ogwen yn ystod y cyfnod hwn. Cydnabu’r ddau ei gilydd yn dda. Onid George Hay oedd cydymaith ifanc Telford yn archwilio’r llwybr gorau i adeiladu’r ffordd bost drwy Ddyffryn Ogwen yn 1810, ac fe gyflwynodd George Hay dystiolaeth arbennig mewn gwrandawiad o flaen Pwyllgor Dethol y Llywodraeth yn 1817 yn cefnogi cynlluniau ei gyfaill. Gellir damcaniaethu y byddai Telford yn rhy brysur yn cyfarwyddo adeiladu Pont y Borth yn ystod y cyfnod hwn i roi ei sylw i brosiect llai cyhoeddus ei arwyddocâd, ond fel un a oedd eisoes wedi adeiladu pontydd o haearn mae’n bosibl ei fod wedi trafod rhagoriaeth codi pont o’r fath yn Aberogwen.
Y bont haearn agosaf i Aberogwen yw Pont Waterloo a adeiladwyd i groesi Afon Conwy ym Metws-y-coed yn 1816, a’i chynllunydd oedd Telford. Bathwyd y pum trawst i’r bont yng ngwaith haearn William Hazeldine (1763-1840) yn swydd Amwythig yn 1815, a’u cludo ar y ffordd bost newydd i Fetws-y-coed i’w gosod ar y safle. Rai blynyddoedd yn gynharach yr oedd Telford wedi cydweithio â Jessup i adeiladu dyfrbont enwog Froncysyllte, gyda’r cafn haearn wedi ei fathu yn lleol yng ngwaith haearn Plas Kynaston. Felly, yr oedd technoleg bathu ac adeiladu pontydd haearn yn cael ei harfer yn y gogledd ddwyrain yn ystod yr un cyfnod, ac mae’n ddirgelwch paham y dewiswyd adeiladu pont yn Aberogwen a fathwyd yng ngwaith dur Penydarren a oedd gryn gant a hanner o filltiroedd i ffwrdd o’r safle. Efallai bod cyfansoddiad y bont ei hun yn cynnig un ateb.
Lluniwyd y bont o dri thrawst haearn addurnedig, 350 troedfedd (107 medr) eu trawsfesur (diamedr), sy’n cynnal troedffordd gul 8.6 troedfedd (26 medr) o led. Mae’r addurn ar y trawstiau ar ffurf latis cymhleth mewn dwy res, un uwchlaw’r llall, gyda chynllun yr uchaf yn llawer brasach na’r isaf. Yr hyn sy’n nodedig am y bont yw iddi gael ei bathu fel un cyfanwaith perffaith, sy’n adrodd cyfrolau am orchest y crefftwyr a’i bathodd. Eu gallu oedd gweld y cyfanwaith y tu chwith allan, a’i ben i lawr megis, yn y mowld tywod anferth a chymhleth a grëwyd gyda medrusrwydd arbennig i dderbyn yr haearn tawdd, ac yna’r grefft o dywallt y metel i redeg i lenwi pob manylyn yn y mowld cyn iddo oeri a difetha’r holl gynllun. Ystyria un arbenigwr, sydd wedi astudio’r bont yn fanwl, y byddai’r mowld tywod wedi cymryd wythnos i’r ‘patent makers’ ei adeiladu, ac y byddai’n eithriadol anodd yn dechnegol i ailadrodd eu gorchest mewn unrhyw ffowndri fodern heddiw.
Delwedd o waith dur Penydarren
Pont arbennig iawn ei chrefftwaith a dweud y lleiaf, ond sut yn y byd mawr y cludwyd cyfanwaith mor enfawr, trwm a thrwsgl o Benydarren i Aberogwen? Gyda llong o Gaerdydd, bur debyg, ond beth am y daith o 30 milltir rhwng y ffowndri a’r porthladd? Un o bedair ffowndri ym Merthyr oedd Penydarren, ac yr oedd gan y fwyaf a’r pwysicaf ohonynt, gwaith dur Crawshay yng Nghyfarthfa, ei chamlas breifat at ei defnydd. Cytunodd y tair ffowndri arall i adeiladu tramffordd ychydig dros naw milltir o hyd o Ferthyr i Abercynon yn 1802, tramffordd sydd o ddiddordeb oherwydd ei bod yn cydoesi â’r un gymharol a adeiladwyd gan Richard Pennant rhwng chwarel y Penrhyn a phorthladd Abercegin. Mae’n amheus y gellid bod wedi defnyddio’r dramffordd gynnar hon i drosglwyddo llwyth a oedd mor anhylaw, o gofio bod ei llwybr mor droellog a serth ac yn fyr o gyrraedd ei nod yng Nghaerdydd. Serch hynny, er diddordeb pellach, ond amherthnasol i hanes y bont, hon oedd y dramffordd a ddefnyddiwyd i redeg injan stêm Trevethick yn 1804, yr injan stem gyntaf yn y byd a deithiodd y naw milltir rhwng Merthyr ac Abercynon ar gyflymder o bum milltir yr awr i ennill her o £1000 am ei gorchest.
Nid oes rhaid ymhelaethu ymhellach, mae pont Aberogwen lle y mae er gwaethaf pob dirgelwch yn ei chylch. Mae’n rhaid bod manylion penodol ei bodolaeth i’w darganfod yma yng Ngwynedd neu yn ne Cymru, ond am y tro rhaid bodloni ar ddamcaniaethau megis yr uchod hyd oni y daw ffeithiau i’w gwrthbrofi.
Gwybodaeth gan Griff C. Morris, Rhos y Nant, Bethesda
Dyma gyfraniad arall gan gyfrannwr gwadd sef Yr Athro Iolo Wyn Williams, gynt o Dal y Cae, Tregarth ond yn awr o Fangor.
Bodforus
Mae archwilio a chofnodi gam wrth gam fy nghoeden deulu wedi datgelu ffeithiau cwbl annisgwyl am hanes fy llinach i. Cefais fy magu yn y Bermo yn fab i brifathro’r ysgol gynradd leol yno, y prifardd W. D Williams. Roedd yntau wedi ei eni a’i fagu yng Nglanrafon ger Corwen yn yr hen Sir Feirionnydd. Prin y disgwyliwn ddarganfod fod un rhan o’m tylwyth yn hanu o Ddyffryn Ogwen.
Mae’r cofnod hwn yn ymwneud â Morris Jones, yr ‘hen broffwyd’ fel y’i gelwid, a drigai ym Modforus ar fin y ffordd bost ger Braichmelyn. Ganed yr hen broffwyd yn 1782, ym Mraich y Cafn, plwyf Llandygái medd un ffynhonnell , lleoliad bryd hynny a fyddai’n agos at ymyl y chwarel a ddatblygodd ychydig yn ddiweddarach yn chwarel y Penrhyn. Yr oedd yn un o ddeuddeg o blant Sion William (B)ellis o Fraich Talog, Tregarth. Ceir disgrifiad manwl iawn o osodiad Morris a’i frawd Thomas gan y Parch Griffith Jones , Tregarth, fel dynion ‘yn gryfion iawn nid corachod dan size, pob un yn ddwy lath o hyd, yn wrhyd. Yr oeddynt yn esgyrniog iawn a chymalau mawr, eu crwyn yn llac amdanynt, fel na pe buasent eu llond. Yr oedd Morris yn fwy ac yn lletach na Thomas yn 10 ugain neu 11 ugain o bwysau’. Mae’n rhyfeddol fel mae manylion o’r fath yn creu darlun annisgwyl o’r gwrthrych tra bo manylion mwy perthynol am amgylchiadau ei waith a’i deulu yn llawer anos eu canfod. Yr oedd yn briod â Catrin, merch o Ddolwyddelan, a ganed iddynt ddeg o blant – naw bachgen ac un ferch . Fel Morris Jones, Y Chwarel, yr adweinid ef gyntaf , ond wrth i’w deulu ehangu llwyddodd i gael prydles ar ddarn o dir gan yr Arglwydd Penrhyn a chyda benthyciad ariannol gan hen Gristion o’r enw Owen Jones, Machine, adeiladodd ei gartref ym Modforus. Trigai cyfanswm o bymtheg person yn y tŷ ar un cyfnod. Ymfudodd pump o’r meibion America a bu farw dau fab arall cyn eu rhieni. Chwarelwr oedd Morris wrth ei alwedigaeth ac mae’n rhyfeddol sut y llwyddodd i ddilyn gyrfa eithriadol lwyddiannus fel pregethwr a pharhau i weithio yn ddyddiol yn y gloddfa.
Fel ‘yr hen broffwyd’ y cyfeirid at Morris Jones yn Nyffryn Ogwen ond adwaenid ef hefyd fel y Parch Morris Jones, Jerusalem. Ef oedd gweinidog cyntaf capel Jerusalem, prif gapel y Methodistiaid Calfinaidd yn y pentref. Ond sut y bu i’r gŵr distadl, ond ffyddlon hwn, gyrraedd i’r fath offeiriadaeth? I ateb hynny mae angen ceisio gosod Morris Jones o fewn cyd-destun ei gyfnod. Fel cynifer o ŵyr o bob oedran drwy Gymru ar dro’r ddeunawfed ganrif cael ei achub wnaeth Morris Jones. Adroddir ei fod ef a’i gyfoedion ar y ffordd i dafarn neilltuedig yn Nhyn y Maes pan gafodd dröedigaeth a newidiodd gwrs ei fywyd. Oddeutu 1812 y dechreuodd bregethu pan oedd yn ŵr aeddfed 30 oed. Nid ar chwarae bach y byddai dynion yn penderfynu mynd i bregethu yn nyddiau maboed i gyflwyno dogma gaeth ysbrydol i gymdeithas Gymreig a bortreadwyd fel un eithriadol annuwiol ar derfyn y ddeunawfed ganrif. Mae Llechidon yn rhagymadrodd ei lyfr ar enwogion Llanllechid a Llandygái , a gyhoeddwyd yn 1866, yn hallt iawn ei feirniadaeth o lacrwydd ac oferedd y gymdeithas leol cyn dyfodiad crefydd i buro’r awyrgylch. Mewn tai a ffermydd y cynhelid y cyfarfodydd crefyddol cyntaf ac enwir aelwydydd Lôn Isaf, Abercaseg, Tai’n y Coed a Braich Talog fel rhai o’r mannau cychwynnol. Roedd y Felin Isaf yn Llandygái hefyd yn gyrchfan nodedig i’r efengylwyr cynnar. Hwn oedd cartref John Williams, un o brif sylfaenwyr Anghydffurfiaeth yn yr ardal a gŵr a ddioddefodd gam eithriadol yn 1787 pan orfodwyd ef gan Samuel Worthington, perchennog y Felin Isaf a Chrynwr wrth ei ddaliadau crefyddol, i adael ei gartref oherwydd y mynnai bregethu yn y tŷ. Gorchwyl mwy peryglus fyddai pregethu yn yr awyr agored a chofnodir fel y lluchiwyd cerrig at George Lewis wrth iddo bregethu yn Nhregarth yn 1784 wedi i’r si fynd ar led ei fod yno i ‘dwyllo’r’ bobol. Yn Llanllechid oddeutu’r un amser ymosodwyd ar bregethwr arall gan dri dyn wrth bregethu i griw a ymgasglodd ger fynedfa’r eglwys.
Perthynai Morris Jones i gyfnod ychydig mwy goddefgar pan oedd yr enwadau yn sefydlu addoldai sefydlog yn y dyffryn. Cychwynnodd bregethu gyda’r Annibynwyr cyn ymuno â’r trefnyddion Calfinaidd yng nghapel Carneddi yn 1817, ond yna yn 1842 ymaelododd â chapel newydd Jerusalem pan gafodd ei agor fel addoldy pwysicaf yr enwad yn yr ardal. Ystyrid ef yn bregethwr grymus gyda ‘llais clir a soniarus’ a cheir nifer o bortreadau diddorol sy’n cwmpasu ei gyfraniad fel negesydd yr efengyl. Disgrifir ef gan Hugh Derfel fel ‘dyn dirodres ymdrechgar dros Grist ac yn gynghorwr da bob amser’. Cyfeirir at ei ddull syml a ffraeth o draddodi ac amlygir ei fod yn ddoeth a phwrpasol ei gyfraniad er na fyddai’n pregethu am fwy na chwarter awr. Yn yr holl deyrngedau pwysleisid nad oedd yn ddyn ‘dysgiedig’ ac mae Llechidon braidd yn ddifalch wrth gyfeirio nad oedd ‘wedi ei gynysgaethu â rhyw dalentau dysglaer iawn; eto yr oedd yn meddu ar ddoniau neilltuol, a chawn ambell waith y meddyliau mwyaf ardderchog ganddo, teilwng o enaid gwir fawr’. Pwysleisir fwy nag unwaith ei ffyddlondeb a’i deyrngarwch ond canfyddir nifer o hen gyfeiriadau digon gwasaidd ymysg y canmol, rhai megis na chafodd ‘fanteision addysg ond llafuriodd trwy lawer o anfanteision’, neu ei fod ‘yn dalentog a byddai ganddo weithiau ambell ruthr o huawdledd a synnai bawb’.
Ar gychwyn ei yrfa yr oedd yn deithiwr mawr yn ‘brasgamu’ hyd fynyddoedd ei gymdogaeth haf a gaeaf i ledaenu ei neges. Ar lawer Saboth byddai’n cychwyn am Gwm Eigia ac wedi cyrraedd y mynydd tynnai ei esgidiau i groesi’r Aryg cyn esgyn i lawr i Gwm Eigia a Chedryn i bregethu. Am flynyddoedd bu’n cerdded i bregethu yn Llanberis – pregeth yn y bore yn Nrws y Coed, am ddau yn Llanberis, ac yn yr hwyr oedfa yn Nhai Duon. Teithiai yn aml i Ddolwyddelan, cartref genedigol ei wraig, a chyfeirir ato fel sefydlydd cyntaf yr enwad yn yr ardal honno. Golygai cerdded i gadw rhai o’r cyhoeddiadau hyn gychwyn o Fodforus am dri yn y bore a chyrraedd gartref wedi naw yn y nos. Mae’n amlwg y byddai’n cael ei dalu am yr oedfaon hyn er y byddai’r tâl yn amrywio’n fawr o le i le yn dibynnu ar gryfder yr achos. Fel y nododd un o’i gofianwyr ‘pan oedd yr achos yn isel yn nechreuad ei weinidogaeth bu yn mynd i bell ffordd a chael ond 1s 6c am ei lafur a gwyddus un tro ond 6c’.
Yn ddiweddarach yn ei yrfa wedi iddo ennill ei blwyf fel pregethwr poblogaidd, gallai deithio yn llawer mwy cyfforddus mewn cerbyd, yn arbennig wedi i ffordd fawr Telford gael ei hagor rhwng 1820 ac 1825. Yn ddiweddarach fyth yn ystod deng mlynedd olaf ei oes roedd y rheilffordd wedi ei hadeiladu rhwng Caer a Chaergybi gan ledaenu maes ei genhadaeth i weddill Gogledd Cymru. O ganlyniad bu’n pregethu cyn belled â’r Bala, Sir y Fflint ac unwaith yn Lerpwl. Ar un o’i deithiau i bregethu y mabwysiadodd ei enw fel ‘yr hen broffwyd’ . Yr oedd ef a chydymaith yn teithio mewn coets i Sir Fôn. Cyn croesi Pont y Borth aeth y gyrrwr i’r dafarn am lymaid. Proffwydodd Morris Jones y byddai’r goets yn troi drosodd wrth groesi’r bont a phenderfynodd mai gwell fyddai iddo ef a’i gydymaith ei cherdded ar droed. Yn ebrwydd, troi drosodd fu hanes y goets gan gadarnhau rhagwelediad proffwydol y pregethwr.
Mae’n debyg y symudodd Morris Jones ei aelodaeth o gapel Carneddi i gapel newydd Jerusalem pan agorwyd yr addoldy ym mis Hydref 1842. Ni chymerodd ran yn y pregethau a ddigwyddodd dros ddau ddiwrnod a hanner i ddathlu’r amgylchiad ac mae’n amlwg mai gweinidog mewn enw yn unig ydoedd hyd oni’r ordeiniwyd ef i’r weinidogaeth yn 1845 pan oedd yn 65 oed. Ef felly oedd gweinidog cyntaf Jerusalem o 1845 hyd 1860 pan ddilynwyd ef gan y Parch Josiah Thomas. A dderbyniai dâl am ei swydd nid oes gofnod, er bod mantolen ariannol blynyddoedd cyntaf y capel yn wybyddus. Mae’n amlwg fod parch enfawr i Morris Jones yn y capel, fel yn y gymdogaeth, ac adlewyrchir hyn yn y teyrngedau a ymddangosodd wedi ei farwolaeth yn ŵr pedwar ugain oed yn 1862. Mae’r disgrifiad o’i gladdedigaeth a ymddangosodd yn y Faner ar Fai 28ain, 1862 yn werth ei ddyfynnu yn llawn nid yn unig oherwydd ei fod yn tanlinellu parch yr ardal at yr ymadawedig ond hefyd oherwydd ei fod yn ddarlun o drefn gosgordd angladdol yn Nyffryn Ogwen yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg: ‘ymgynullodd y dyrfa fwyaf a welsom erioed mewn claddedigaeth yn y gymdogaeth hon, yn weinidogion, diaconiaid, a chyfeillion i hebrwng ei weddillion i’w hir gartref. Cychwynnodd oddi wrth y tŷ tua dau o’r gloch, pryd y darllenodd ac y gweddïodd y Parch Josiah Thomas. Yna ymffurfiwyd yn orymdaith drefnus, tua 30 o weinidogion o bob enwad crefyddol yn gyntaf; yna y diaconiaid o bob enwad; yna y cantorion, pa rai a ganasant ar hyd y ffordd, yn y capel, a’r eglwys ac wrth y bedd; y nesaf yr elor; yna teulu y trancedig; yna y dyrfa yn gyffredinol. Aethpwyd felly yn arafaidd i gapel Jerusalem, pa un a gafodd ei orlenwi. Bernir fod y gynulleidfa o 12 i 15 cant’. Fel mesur o lafur Morris Jones yn Jerusalem casglodd yr aelodau £32 i roddi cofadail deilwng ar ei fedd ym mynwent Glanogwen.
Er bod Morris Jones wedi ymgysegru ei fywyd i ddilyn ei geidwad ysbrydol yn ei fywyd bob dydd wynebai awdurdod meistri bydol ei gymdeithas. Adroddir stori deuluol fod dau o’i feibion, Robert a Moses, wedi mynd i botsio i afon Ogwen ac iddynt gael eu dal gan y ciper. Llwyddasant i ddianc drwy foddi ci y cipar ond yr oedd eu henwau yn wybyddus a byddai disgwyl canlyniadau difrifol i’r drosedd gan y byddai stad y Penrhyn yn hawlio perchnogaeth pob ysglyfaeth a physgodyn ei thiriogaeth. Y canlyniad oedd i’r ddau frawd ymfudo i America oddeutu 1846 gan briodi yno a chychwyn llinach Americanaidd y teulu. Mae’n ddiddorol sylwi fod ymadawiad y ddau frawd yn cyd-daro o fewn blwyddyn fwy neu lai i gychwyn gyrfa eu tad fel gweinidog capel Jerusalem.
Mab arall i Morris Jones oedd John a oedd wedi ymsefydlu yn nhyddyn Cefn ‘Rynys ym Mynydd Llandygái. Merch iddo ef, sef Jane Jones, a symudodd i fyw i Lanrafon, Corwen, a phriodi â Thomas Williams, mab y siop, a thrwy hynny gysylltu fy llinach i gyda’r rhan hon o’r hen Sir Feirionnydd. Ond stori arall i’w hadrodd fyddai honno!
Ffynonellau
Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda.
William Parry (Llecheidon). 1867. Llenyddiaeth ac Enwogion Llanllechid a Llandegai. Dolgellau.
Llawysgrif heb awdur a dyddiad – Crynodeb – Hanes Dechreuad a Chynnydd yr Achos Methodistaidd yn Jerusalem. Llawysgrif ym meddiant Dr Dafydd Roberts, Cae’r Wern.
Mae cofnodi rhestr o adeiladau atodol a oedd yn rhan o gyfleusterau angenrheidiol mewn tai yn Nyffryn Ogwen yn dasg anodd bellach oherwydd diflannodd y mwyafrif wrth i’r tai gael eu moderneiddio a’r gwasanaethau gael eu cynnwys dan yr un to. Yr adeiladau perthnasol oedd y cwt glo, yr ystafell ymolchi a’r tŷ bach, cyfleusterau a fyddai gan amlaf y tu allan i’r tŷ yn arbennig mewn rhesi tai unffurf eu hadeiladwaith. Mewn ffermdy sylweddol megis Coetmor, a adeiladwyd yn 1875, lleolwyd yr ystafell ymolchi, a oedd hefyd yn gwasanaethu fel washiws, y tu allan i’r drws cefn, a chuddiwyd y tŷ bach y tu draw i gornel gul ddisylw.
Lle chwech Gwern Gof Isaf
Mantais fawr y ffermdai oedd y gellid lleoli’r tai bach beth pellter oddi wrth y tŷ, a’u gosod yn aml uwchlaw ffos ddŵr y gallai gwyntoedd teg ei awyru. Dyna gyfleuster na ellid ei drefnu mor gyfleus mewn rhesi tai yn y pentref wrth gwrs. Yng Nghoetmor yr oedd ail gyfleuster uwchlaw’r domen dail, ond nid oedd hon ar gyfer defnydd gwahoddedigion i’r tŷ, ond yr oedd ei chynnwys yr un mor ddefnyddiol ar gyfer priddo’r ardd a’r caeau. Does ryfedd fod Coetmor yn enwog am ei thatws!
Ar waelod yr ardd yr oedd y tai bach fel arfer, ond prin fod un o’r adeiladau hollbwysig hyn wedi goroesi erbyn hyn heb gael eu trosi yn siediau aml bwrpas. Er yn llawer llai na’r cwt glo yr oedd eu hadeiladwaith yn
Lle chwech yn Llanllechid
fwy cymesur, a’r to wedi ei doi â llechi pwrpasol a fesurai naill ai 10×5 neu 12×6 modfedd. Roedd y llechi hyn wedi’u hollti’n arbennig ar gyfer y math hwn o gyfleuster gan y bechgyn bach a fyddai’n dysgu eu crefft yn Chwarel y Penrhyn. Cyn dyddiad sefydlu system carthffosiaeth gymunedol ar lan Afon Ogwen yn Nolgoch oddeutu’r 1850au , arferid gwagio carthion y tai bach gan gasglwr yn gyrru trol o un stryd i’r llall. Dyna swydd na fyddai rhestr hir o ymgeiswyr yn cystadlu am ei llenwi bid sicr!
Cwt glo Dolgoch
Y cwt glo yw’r adeilad sydd wedi goroesi yn bennaf hyd heddiw. Mewn rhesi tai cynnar a adeiladwyd cyn 1850 yn y tir agored, megis Caeberllan neu Ddolgoch, lleolwyd y cytiau diaddurn hyn yn y fynedfa i’r ardd mewn safle cyfleus i’w cyflenwi a’u gwagio gan wraig y tŷ. Adeiladwyd nifer o’r cytiau hyn o bennau llifio llechi bras gyda chrawiau anghymesur yn do arnynt, megis yn yr enghreifftiau yng Nghaeberllan. Mewn llawer o resi tai diweddarach a adeiladwyd ar diroedd mwy cyfyng, megis y rhai ar lethrau serth y Gerlan sy’n dyddio o chwedegau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, yr oedd cynllunio’r cwt glo yn fwy problemus. Yr ateb yno, wrth gwrs, oedd lleoli’r cwt glo mewn cloddfa danddaearol yn y llethr yn union gyferbyn â’r drws cefn, megis yn Stryd y
Cwt glo Caeberllan
Ffynnon a Stryd Goronwy. Cynllun tebyg oedd yn Stryd Hir, Gerlan, ac yno mae cwt enwocaf, er mwyaf ysgeler ei hanes yn Nyffryn Ogwen, lle carcharwyd mam y llenor Caradog Pritchard. Fel gweddill y rhesi tai adeiladwyd y cwt hwn yn rhan o wal y cae sydd dros y ffordd i’r tŷ.
Mae un adeilad domestig arall sy’n haeddu sylw yn Nyffryn Ogwen a hwn yw’r cwt rhew a adeiladwyd ym Mryn Meurig Mae’r adeilad bellach yn furddun ond fe dybir ei fod unwaith yn storfa ar gyfer rhewi bwyd, math o ragflaenydd i rewgelloedd ein cyfnod ni. Adeilad unigryw fyddai hwn wrth gwrs ac nid yw’n gyd-ddigwyddiad y cynlluniwyd Bryn Meurig ar gyfer un o giperiaid y stad.
Mewn cymhariaeth â rhesi tai ym Methesda mae gan rai o brif resi tai Mynydd Llandygái gyfleusterau tra gwahanol. Cymharer er enghraifft stryd megis Llwybr Main gyda Stryd Goronwy yn Gerlan, dau ddatblygiad sy’n cydoesi fwy neu lai. A derbyn fod tirwedd y ddau ddatblygiad yn bur wahanol – Llwybr Main ar dir gwastad a Stryd Goronwy ar lethr serth – yr oedd amcan y ddau ddatblygiad mor wahanol. Yn Gerlan y bwriad oedd cywasgu’r nifer mwyaf o dai i lain cymharol fychan o dir, tra yn y Mynydd adeiladwyd stryd o dai dwbl gydag acer o dir yn gysylltiedig. Yr adnodd pennaf felly oedd y tir a fyddai’n galluogi’r deiliad i ychwanegu elfen hunangynhaliol at eu bywoliaeth drwy gadw mochyn, ychydig o ddefaid, neu hyd yn oed fuwch, yn ogystal â dilyn galwedigaeth yn y chwarel. Yn Gerlan perthynai’r tir i ddatblygydd annibynnol a rhaid oedd cywasgu’r tai er mwyn ennill y gorau o’r datblygiad. Ym Mynydd Llandygái stad y Penrhyn oedd y perchennog, fel yng ngweddill y plwyf, ac o ganlyniad nid oedd gofyn cyfyngu ar faint y cynllun.
