Mae Hugh Davies yn ei gyfrol Atgofion Hanner Canrif yn cyfeirio at yr Home mewn paragraff sy’n gyforiog o gyfeiriadau dirgel, ond heb fradychu’r un gyfrinach, am y sefydliad a leolwyd mewn tŷ helaeth ar draws y ffordd i’r Eglwys ym mhen gogleddol pentref Tregarth. Meddai – ‘Safai Cartref plant amddifad – yr Home – ar draws y ffordd i’r Eglwys, a cherddai rhyw ugain o enethod ôl a blaen i’r ysgol o’r Cartref yn gyplau trefnus, o wahanol oedran, wedi eu gwisgo’n unffurf, eu gwalltiau yn gwta, gwta, ac un o wasanaethyddion y Cartref yn eu tywys yn ddieithriad. Cofiaf yn dda fod llond fy nghalon o gydymdeimlad tuag at y genethod hyn, ac yn ddistaw bach – bu sawl un ohonynt o bryd i’w gilydd yn gariadon ysgol i mi’.
Enw swyddogol y sefydliad oedd St Mark’s Nursery Home, a pherthynai, yn un o gyfres o gartrefi i gymdeithas y Waifs and Strays Society, cymdeithas a newidiodd ei henw yn ddiweddarach yn Church of England Children’s Society. Sefydlwyd y gymdeithas yn Llundain yn 1881 gan Edward Rudolf, swyddog yn y gwasanaeth sifil, o’i brofiad personol ef o weld plant amddifad ar strydoedd y brifddinas. Buan iawn y lledaenodd y gofyn am gymorth i blant digartref i ddinasoedd diwydiannol gweddill Prydain lle’r oedd problemau digartrefedd yn datblygu’n broblem enfawr ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yng Nghymru ymddengys fod digartrefedd plant yn broblem gymdeithasol a berthynai i gefn gwlad yn ogystal ag i’r ardaloedd diwydiannol, fel yr awgrymir gan ddosbarthiad cartrefi’r gymdeithas. Yn Esgobaeth Bangor, er enghraifft, sefydlwyd cartrefi ym Mangor, Caernarfon, Bodorgan a Dolgellau tra oedd un cartref yn unig yn esgobaeth Llanelwy a hynny yn Wrecsam, a chartref Caerleon oedd yr unig un yn esgobaeth Llandaf. Yn ystod yr un amser yr oedd y Methodistiaid Calfinaidd hefyd yn agor cartref i blant amddifad yn y Bontnewydd yn 1902 gan ddwyn sylw pellach at faint y broblem gymdeithasol oedd yn bodoli yng ngorllewin Cymru.
Agorwyd y cartref cyntaf yn Nhregarth yn 1893 mewn bwthyn bychan yn Sling gyda thair ystafell ar y llawr isaf a thair ystafell i fyny’r grisiau ar gyfer lletya chwe merch fach rhwng chwe mis a phum mlwydd oed. Erbyn 1896, gyda’r gofyn yn cynyddu, symudwyd y cartref i’w leoliad newydd yn y tŷ helaeth a adeiladwyd gerllaw safle’r eglwys ar dir a berthynai i stad y Penrhyn. Mae p’un a oedd cysylltiad swyddogol rhwng y cartref a stad y Penrhyn yn gwestiwn na ellir ei ateb oni wneir ymchwil pellach i’r pwnc.
Metron y sefydliad yn Nhregarth oedd Clementine Daxon Harris, gwraig bumdeg tri oed, Saesnes a oedd yn enedigol o Nassau yn Ynys Bahamas, India’r Gorllewin; a’i merch Grace Louise, oedd yn ddau ddeg tri oed, ac yn enedigol o Efrog Newydd, a wasanaethai fel yr is fetron. Cyflogid un ferch ddwy ar bymtheg oed, Annie Griffith o Fethesda, fel morwyn. Nid cartref cariadus oedd yr Home eithr sefydliad lle’r oedd disgyblaeth a chosb eithriadol lym yn nodwedd annymunol o’r drefn yn ôl tystiolaeth nifer o’r merched a fu’n gaeth yno. Dengys cyfrifiad 1901 fod pedair ar ddeg o ferched yng ngofal y cartref gyda’r hynaf yn dair ar ddeg a’r ieuengaf yn bump oed. Merched lleol oedd y mwyafrif yn hanu o Fangor, Caernarfon, Caergybi a Llandudno, ond yr oedd un ferch o Lundain ac un arall o Gaer. Nodir nad oedd y ddwy ieuengaf – Blodwen Lewis, chwech oed, a Chrissie Welch, pump oed, yn gwybod pwy oedd eu rhieni. Gweithredai’r sefydliad yn Nhregarth fel cangen gynnal i gartref merched hŷn y gymdeithas yng Nghaernarfon, ac i’r cartref hwnnw y danfonid y plant yn eu harddegau cynnar i’w haddysgu i fod yn forwynion.
Merched yn yr Home
Yn 1921 rhoddwyd clo terfynol ar ddrysau’r Home wrth i weithgaredd y Waifs and Strays Society ddod i’w derfyn yn Nhregarth ac ymhen amser trosglwyddwyd y tŷ i feddiant preifat.
Gwybodaeth ychwanegol gan Rosemary Williams, Ffordd Tanrhiw, Tregarth, Thelma Morris, Llandegfan, John Dilwyn Williams, Penygroes.
Ffynhonnell
Hugh Davies, 1964. Atgofion Hanner Canrif. Caernarfon
Dyma gyfraniad gan un o’n cyfranwyr Dafydd Fôn Williams, gyda diolch iddo am ei gyfraniad
Fferm yng ngwaelod plwyf Llanllechid oedd Cefnfaes, yn terfynu ar yr hen Dai’r Meibion. Nid yw’n bodoli bellach, a hynny ers dros ganrif a hanner. Mae’r enw yn awgrymu ei bod yn hen ddaliad, gan ei fod yn mynd â ni i’r Canol Oesoedd, pan oedd ‘maes’ yn dir agored , heb gaeau amgaeedig. ( Mae’r gair ‘cae ‘yn perthyn i’r gair ‘cau’ ).
Hanes Cefnfaes
Ym Mawrth 1675 y cawn y dystiolaeth ysgrifenedig cyntaf o’r daliad, mewn cytundeb ble mae Syr Robert Williams o’r Penrhyn yn rhoi les i Hugh ap William Gruffydd o Lanllechid ar chwarter ‘Cefn-faes in the parish of Llanllechid’ am 17 mlynedd, a hynny am un taliad o £25 a 4 ceiniog y flwyddyn o rent. Yr un dyddiad rhoddwyd les ar yr un telerau ar chwarter arall o dir Cefnfaes i Hugh Davies o Aber.
Daw’r dystiolaeth ysgrifenedig nesaf yn 1715. Yr hyn sy’n ddiddorol yma yw’r hyn a ddywedir am yr enw
Lease …. of a cottage,tenement, and lands called the Grose, alias Kevnevaes, in the parish of Llanllechid.
Felly, yn ol y ddogfen hon, enw gwreiddiol Cefnfaes oedd Y Groes. Nid oes cofnod arall o hyn ar gael, ond mae’n hynod ddiddorol fod dau Dyddyn Maes y Groes heb fod nepell o’r Cefnfaes, ac, wrth gwrs, mae Maes y Groes yn bod heddiw. Tybed ai Cefn Maes y Groes oedd enw’r tir gwreiddiol, gyda ‘cefn’ yn air cyffredin yn golygu ‘cefnen’ o dir?
Gwelwn Cefnfaes nesaf yn 1751 pan oedd gŵr o’r enw John Hughes yn talu 12 swllt o dreth tir arni. Pan wnaed arolwg o diroedd y Penrhyn yn 1768, nodwyd fod Rowland Williams yn rhentu Cefnfaes, oedd yn ddaliad o 142 erw, gyda 26 o gaeau o amrywiol faint iddi.
Yn 1775, William Griffith oedd yn talu £1.4.0 o dreth tir ar Gefnfaes, ond roedd y cynnydd sylweddol hwnnw i’w egluro yn bennaf i’r ffaith fod WG hefyd yn dal tir cyfagos Wern, sef daliad cyfagos o 30 acer, sydd, hithau, wedi diflannu ers canrif a hanner, a mwy.
Erbyn 1793, mae tenantiaeth Cefnfaes wedi dod i ddwylo gŵr o’r enw Owen Ellis. Ef a’i ddisgynyddion fu’n dal tenantiaeth Cefnfaes am weddill ei bodolaeth fel fferm ac, oherwydd cysylltiad y teulu hwn â’r Cefnfaes y mae Ysgol/ Canolfan Cefnfaes a Stryd Cefnfaes ym Methesda heddiw.
Y tenantiaid – yr Ellisiaid
( Mae gwybodaeth fwy manwl ac ychwanegol am y teulu hwn mewn nodiadau eraill a fydd yn ymddangos yma ar Cilfodan ac Ellisiaid Llanllechid )
Carreg fedd y teulu Ellis
Gellir olrhain teulu Owen Ellis ym mhlwyf Llanllechid am, o leiaf, ganrif cyn cymryd tenantiaeth Cefnfaes, ac roeddynt yn deulu lluosog, canghennog yn y plwyf. Yn 1793, roedd Owen yn byw yn y Cefnfaes, oherwydd y flwyddyn honno mae ei frawd, Harry, oedd yn byw yn y Groeslon, yn ysgrifennu ei ewyllys, oedd yn rhoi ei holl eiddo i Owen Ellis, of Cefnfaes, ac yn ei enwi’n ysgutor i’r ewyllys. Bu Owen Ellis yn y Cefnfaes hyd ei farw yn 1802. Yn dilyn marwolaeth ei gŵr ymddengys i’w weddw, Jane, ffermio’r Cefnfaes am rai blynyddoedd. Yna, yn 1813, cawn gofnod o roi tenantiaeth ar y cyd i’r weddw, Jane ( nee Williams) a’i mab hynaf, Owen Ellis arall. Mae’n amlwg iddo ef, am gyfnod cyn hynny, fod yn byw mewn ardaloedd eraill, gan i’w ddau fab hynaf, Owen,( g. 1802) a Humphrey,( g. 1803), gael eu geni mewn rhannau eraill o Arfon, un yn Llanberis, a’r llall ym Metws Garmon. Bu’r Owen Lewis hwn yn denant y Cefnfaes hyd ei farw yn 75 oed yn 1850.
Erbyn hynny mae’r fferm wedi ei rhannu’n ddwy, ond yn dal yn nhenantiaeth yr un teulu. Cyn y rhannu swyddogol, roedd dau dŷ ar y fferm, sef Cefnfaes, neu Hen Gefnfaes, a Chefnfaes Newydd.Yn ol Cyfrifiad 1841, yng Nghefnfaes roedd Owen Ellis, 65 oed, ei fab hynaf 39 oed, yntau’n Owen, tri o blant eraill, Ellis, 30 oed, Ann, 25, a Catherine, 25. Yno, hefyd, roedd 5 o weision a morynion. Yng Nghefnfaes Newydd, wedyn, roedd ail fab Owen, Humphrey, 38, ei wraig, Jane, 35, a’u plant, Owen, 14, Catherine, 9, a William, 8. Yn llyfrau rhent Stad y Penrhyn 1849 gwelir y broses o rannu’r hen fferm yn ddau ddaliad annibynnol. Am Gefnfaes nodir
Now let to these two tenants separately
Gyda’r ddwy fferm roedd y mwyafrif o dir hen ddaliad Pwll Budur, ynghyd â rhan o’r Wig, oedd yn terfynu ar y Cefnfaes. Roedd ( Hen ) Gefnfaes yn 80 acer, a Chefnfaes Newydd yn 60 acer. Er mai yn 1849 y nodir hyn yn swyddogol, mae’n amlwg fod y rhaniad yn bodoli’n answyddogol beth amser cyn hynny; ar fap OS (Argraffiad 1880, ond gydag un newid yn unig, sef dangos y rheilffordd, ers argraffiad 1839), dangosir Cefnfaes Newydd a Hen Gefnfaes, gyda’r gyntaf rhwng Tai’r Meibion a Thraeth Lafan, a’r Newydd fwy wrth ochr tir Tai’r Meibion tua’r de-orllewin. Mae’r rheilffordd yn rhannu’r ddwy, ond gyda thiroedd y ddwy ohonynt i’r gogledd-orllewin o’r A5.
Yn 1849 roedd Owen Ellis yn talu rhent blynyddol o £100 ar un daliad, tra’r oedd ei fab, Humphrey, yn talu £75 y flwyddyn ar y llall. Mae’n arwyddocaol mai dyma renti uchaf holl ffermydd y plwyf, ar wahan i’r £130 yr oedd James Wyatt yn ei dalu am fferm Glan y Môr. Mewn cymhariaeth, doedd rhent un o ffermydd Cochwillan ond £65 y flwyddyn.
Bu farw’r ail Owen Ellis yn 1850. Yn dilyn ei farwolaeth cymrwyd tenantiaeth Cefnfaes gan ei fab hynaf, Owen, gydag Ann, yn cadw tŷ iddo, y drydedd genhedlaeth, a’r trydydd Owen Ellis, i ffermio Cefnfaes. Yn ystod ei denantiaeth ef y daw bodolaeth Cefnfaes fel fferm annibynnol i ben.
Natur y Fferm
Mae enwau rhai o gaeau Cefnfaes yn dangos natur wlyb y tir hwn mewn oes cyn ei ddraenio, ( ar dywydd gwlyb iawn gellir gweld y natur hwn hyd heddiw) . O’r 142 erw yn y daliad gwreiddiol, , roedd Cors y Cefnfaes yn 29 acer, ac roedd Cae Llaciau ( ‘llaciau’ y gelwir y sianeli ar Draeth Lafan y daw’r llanw i mewn ar eu hyd o flaen y llanw, felly, byddai Cae Llaciau yn awgrymu ffrydiau o ddwr ), Gwern Fudr, a Gwern y Cae Newydd yn 22 acer ychwanegol o’r fferm, oedd yn gwneud traean o’i thir yn dir gwlyb, o fawr werth i amaeth. Mae tir sydd wedi ei enwi oherwydd presenoldeb coed gwern, fel arfer, yn wlyb, gan mai mewn tir o’r fath y tyf y coed rheiny. Oherwydd natur gwlyb y tir, yn 1850 fe roddodd y stad £10 i Gefnfaes, a £4:10:0 i Gefnfaes Newydd for draining lands
Mae gweddill tir Cefnfaes, fodd bynnag, yn dir llawr gwlad ffrwythlon. Enwau digon cyffredinol sydd i fwyafrif y caeau, yn nodweddion daearyddol, megis Cae Gwyn Mawr, Bryn Mawr, Winllan Fawr, a Cae Newydd Mawr, neu’n enwau’n disgrifio defnydd amaethyddol, megis Gweirglodd Uchaf, Buarth Lloiau, a Fuches Newydd.
Mae ewyllys Owen Ellis yr hynaf ( bf 1802 ) yn dangos inni sut fferm oedd Cefnfaes yn ei oes ef. Fferm gymysg ydoedd, fel holl ffermydd ei dydd, gyda’r prif bwyslais ar fod yn hunan-gynhaliol, er bod marchnad i gynnyrch dros-ben, yn anifeiliaid a chnydau. Roedd Owen Ellis yn berchen ar 7 buwch, 5 bustach, 5 o wartheg teirblwydd, a 5 o wartheg blwydd, y cyfan werth £129. Roedd 6 cheffyl ar y fferm, gwerth £5 yr un, nifer o ddefaid, oedd werth £30, ac un mochyn, gwerth £2. Roedd yno gynnyrch hefyd, yn yd, haidd, a gwenith, gwair, a gwellt, y cyfan werth £33. Mae nifer bychan yr anifeiliaid, yn ogystal â nifer uchel y ceffylau, ar gymaint o dir yn awgrymu fod cnydau sylweddol yn cael eu tyfu. Dylid cofio, yn ogystal, fod ffermio’n dal yn weddol gyntefig, yn ddigyfnewid ers y Canol Oesoedd, ac mai dyma’r cyfnod y sefydlwyd Cymdeithasau Amaethyddol ym mhob sir er mwyn moderneiddio a gwella amaethyddiaeth Prydain. Yn ogystal, mae enwau caeau yn dangos sefydlogrwydd defnydd yn y cyfnod cyn gweld gwerth cylchdroi cnydau a defnydd tir. Er enghraifft, mae Gweirglodd yn awgrymu’n gryf mai dyma’r defnydd bob blwyddyn o’r tir hwn. Felly, hefyd, gyda’r rhan fwyaf o gaeau ag enwau defnydd amaethyddol.
Er bod Cefnfaes yn fferm o faint sylweddol, bychan oedd y tŷ. Tair ystafell sydd iddo, sef cegin, siambar, a llofft, gyda’r holl ddodrefn yn werth llai na £23. Wedi cymryd dillad Owen Ellis a holl offer y fferm i ystyriaeth, mae stâd ffermwr Cefnfaes yn 1802 yn £279:12:0, sy’n cyfateb i lai nag £20,000 heddiw. Fodd bynnag, yr oedd, wyth mlynedd cyn ei farw, wedi llwyddo i brynu Cilfodan Isaf, ac roedd y fan honno yn mynd i fod o elw mawr i’w ddisgynyddion.
Ym 1850 bu farw Owen Ellis, y mab, a’i gladdu ym mynwent Llanllechid gyda’i wraig, Catherine (oedd wedi marw yn 1816). Mae’n ddiddorol cymharu Cefnfaes yn ei gyfnod ef gyda’r fferm yng nghyfnod ei dad. Tair ystafell oedd i’r tŷ o hyd, ond mae un ‘washouse’ ychwanegol. £8:10:0 oedd gwerth yr holl ddodrefn, llai o dipyn na gwerth dodrefn ei dad hanner canrif ynghynt. Mae’r ystafelloedd gwely wedi mynd ychydig yn fwy crand, hefyd, gan mai 2 bedrooms sydd yno yn 1848 (pan ysgrifennwyd yr ewylly ) ac nid siambr a llofft fel yn1802. Roedd ganddo 20 o wartheg, 2 yn llai na’i dad , un gaseg ( ddall! ) ac un ceffyl, lle’r oedd gan ei dad 6, ac un mochyn oedd yno yn awr hefyd. Mae’r lleihad, mwy na thebyg, oherwydd fod daliad y mab, oherwydd y rhannu, yn llai o dipyn na daliad ei dad. Mwy diddorol yw gweld y gwahaniaeth mewn prisiau. Yn 1850 £3 oedd gwerth buwch, ble’r oedd hi’n £7 hanner canrif ynghynt, ac mae’r lleihad ym mhrisiau pob anifail yn debyg – ar wahân i geffyl, sydd wedi mwy na dyblu yn ei werth, o £5 yn 1802 i £11:10:0 yn 1850. Mae, hyd yn oed, y mochyn druan wedi colli chwarter ei werth mewn hanner canrif. Roedd y fferm yn parhau i dyfu yr un cnydau, a hynny ar oddeutu’r un cyfraddau ag yn amser y tad. Roedd gan y mab, hefyd, tua’r un faint o’r cnydau yn ei ydlan a’i storfeydd, gyda gwerth y cyfan yn £17:14:0, tra’r roedd cnydau ei dad werth bron i £10 yn fwy. Fodd bynnag, roedd y gwahaniaeth yn y gwair a’r gwellt oedd gan y tad, gan fod ganddo werth £9:4:0 yn fwy o hwnnw na’i fab. Ar y cyfan, felly, mae’n ddiddorol sylwi nad oes fawr o wahaniaeth i’w weld rhwng amaethyddiaeth y Cefnfaes yn 1802, a’r amaeth yno yn 1848.
Roedd hi’n arfer i sawl ffermwr ddal tir ychwanegol i’w ddaliad cartref. Erbyn 1840 roedd Owen Ellis, Cefnfaes,ynghyd â Hugh Jones, Tyn Hendre, hefyd yn rhentu rhan o Dai’r Meibion, sef y caeau eang ar y llethrau, Bronnydd Uchaf a Bronnydd Ganol. Ar y terfyn â Chefnfaes, tua Thraeth Lafan, yr oedd daliad o 41 acer o’r enw Pwll Budur. Tir gwlyb oedd hwn yn ei hanfod, fel y dengys enw’r tri chae oedd iddo – Cae Pen y Lana ( Glannau? )( 14 erw), Tir Sych y Pwll ( 8 erw ), a Tir Gwlyb ( 19 acer ). Gellir gweld y pwll budr ei hun hyd heddiw, wrth gerdded Llwybr yr Arfordir o Aberogwen tuag Aber, ac fe ellir gweld dyfrffos Pwll Budr yn llifo i’r môr. Yn 1768 roedd Pwll Budur yn cael ei osod gyda Rallt, ac yn 1840, Ann Hughes, Aberogwen, oedd yn dal y tir. Fodd bynnag, yn 1849, nodir ym mhapurau’r Penrhyn
Pwll Budur added to Cefnfaes
Mewn gwirionedd, rhoddwyd ychydig o dir Pwll Budur i Glan y Môr, hefyd, ond aeth y mwyafrif helaeth at dir Cefnfaes. Felly, yn awr, mae Cefnfaes yn ddaliad mwy, er mai tir gwlyb yw llawer o’r ychwanegiad, ac mae Owen Ellis a’i blant yn ffermio dros 120 acer yn ngwaelod plwyf Llanllechid.
Diwedd Cefnfaes
Rhwng 1840 a diwedd y ganrif fe wnaeth Stad Penrhyn newidiadau a gwelliannau mawr i nifer o ffermydd eu stad. Un elfen oedd uno tiroedd i greu daliadau mwy hyfyw. Er ei bod yn arfer ers blynyddoedd lawer i un tenant ddal mwy nag un daliad, ( fel y gwelwyd gyda Phwll Budur ) yn ail hanner y 19 ganrif, gwelir y Penrhyn yn uno tiroedd yn fwriadol, a rheiny’n uno parhaol. Canlyniad y broses hon oedd colli sawl daliad oedd wedi bodoli am ganrifoedd. Roedd gan y Penrhyn ddau fath o denant. Yn gyntaf, roedd y tenantiaid blynyddol, a rhennid y rhain yn Denantiaid Calan Mai ac yn Denantiaid Calan Gaeaf. Y dosbarth arall oedd Tenantiaid Lês. Roedd tenantiaeth y rhain wedi ei gosod fel les o hyn a hyn o flynyddoedd, ( unrhyw hyd rhwng 21 mlynedd a their cenhedlaeth ), ac ni allai, fel arfer, ddod i ben ond ar ddiwedd y les, neu pe byddai’r tenant yn ildio’r les Tenantiaeth Calan Gaeaf oedd i’r ddwy Gefnfaes, ond Tenantiaeth Les oedd un Tai’r Meibion. Yn 1857 daeth tenantiaeth les Tai’r Meibion , oedd yn nwylo Henry Evans ers blynyddoedd, i ben, ac fe fanteisiwyd ar hynny i uno’r ddwy Gefnfaes efo Tai’r Meibion i wneud un fferm sylweddol iawn , a rhoddwyd y denantiaeth i’r ddau frawd Ellis efo’i gilydd. Yn Rôl Rhent Penrhyn 1857 nodir ychwanegu at Gefnfaes
‘Chief part of Tai’r Meibion out of lease’
ac ychwanegir £107/5/0 o’i rhent ( o’r £108 a nodwyd) at rent Cefnfaes i greu rhent o £295 y flwyddyn, rhent fyddai’n cyfateb i oddeutu £30,000 heddiw. Ganrif ynghynt, yn 1757, £18 oedd y rhent blynyddol! ( rhyw £3,500 yn arian heddiw )
Mae les 1859 gan y Penrhyn yn gosod 256 acer, sef tiroedd ‘ old Cefnfaes, Cefnfaes Newydd, Tai’r Meibion, and Ffridd Bryn Adda ( ger y Bronnydd )’, a’r cyfan o dan enw Tai’r Meibion, i Owen a’i frawd, Humphrey Ellis. Erbyn hyn, mae’r rhent blynyddol wedi cynyddu ganpunt, i £ 392.
Er gwaethaf yr uno, mae’n amlwg i’r ddau frawd aros yn eu hen gartrefi am rai blynyddoedd. Yng Nghyfrifiad 1861, mae Owen, yn hen lanc, yn byw gydag Ann, ei chwaer ddibriod, yn yr Hen Gefnfaes, tra bod Humphrey a’i wraig yn dal yng Nghefnfaes Newydd.
Fel y nodwyd, o dan enw Tai’r Meibion yr unwyd tiroedd y pedwar daliad, a hwnnw oedd yr enw a oroesodd. Erbyn 1863, ceir cyfeiriad at ‘Owen Ellis, Tai’r Meibion, Gent’, ac yn 1867, sonnir am Owen Ellis, ‘formerly of Cefnfaes, and now of Tai’r Meibion’. Erbyn Cyfrifiad 1871, nid oes sôn am yr un o’r ddau Gefnfaes. Yn y cyfrifiad hwnnw mae Owen, Humphrey, Jane, ac Ann, eu chwaer, yn byw efo’i gilydd yn Nhai’r Meibion. Mae’r ddwy Gefnfaes wedi diflannu’n llwyr, ond arhosodd atgofion amdanynt ar dir Tai’r Meibion, gan mai enwau dau o gaeau’r fferm oedd ‘Cae tŷ yr hen Gefnfaes’, a ‘Chae Cefnfaes Newydd’, sy’n amlwg yn olion tiroedd y ddwy fferm. Cae arall, mewn rhan mwy gwlyb o’r tir, oedd Cors y Cefnfaes, ( sef y gors a nodwyd yn 1768 )ac, fe erys hyd heddiw goedlan ar y tir gyda’r enw Coed Cefnfaes. Mae’r goedlan hon yn ymestyn o’r A55 ger bythynnod Tan yr Allt i lawr i’r ochr draw i’r Rheilffordd.
A dyna ni, ddiwedd Cefnfaes. Diflannodd y fferm, neu’n hytrach, y ffermydd, yn nechrau 60au’r 19 ganrif, ond ni ddiflannodd yr enw. Arhosodd yn enw’r stad a dyfodd oherwydd fod tenant Cefnfaes yn berchen ar fferm Cilfodan yn Nyffryn Ogwen, ac ar ran helaeth o dir y fferm honno y datblygwyd Bethesda a’r Carneddi. Oherwydd hynny, daeth cyfoeth i Owen Ellis a’i ddisgynyddion, a chan mai tenant Cefnfaes oedd Owen pan oedd twf Bethesda yn ei anterth, daeth Stad Cefnfaes i fod. Petai Bethesda wedi datblygu ar ôl 1860, yna Stad Tai’r Meibion fyddai hi, a byddid wedi colli enw Cefnfaes am byth. Ond mae’r hen fferm ddiflanedig o ben draw plwyf Llanllechid yn dal yn fyw yn y ganolfan a’r stryd sy’n parhau i gario’i henw, ganrif a hanner wedi iddi hi ei hun ddiflannu.
Ffynhonellau
Arolwg o diroedd y Penrhyn 1768
Arolwg Degwm 1840
Papurau’r Penrhyn yn Archifdy Prifysgol Bangor
Casgliad Ewyllysiau Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Ystadegau Cyfrifiad 1841 – 1871
Hanes Llenyddiaeth ac Enwogion Plwyfi Llanllechid a Llandegai William Parry ( Llechidon ) 1868
Cynllun y chwarel yn 1855 ar chwith eithaf y map – Casgliad Mapiau Johnson, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol – drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor
Adweinir y chwarel hon gan fwy nag un enw, ac yn ôl eich dewis chwi gallwch ddefnyddio Llety’r Adar, Chwarel Coetmor neu Gloddfa’r Coed fel yr enw mwyaf priodol i’ch bodd. Mae dau o’r enwau, os nad y tri, yn cyfeirio at y ffaith i’r chwarel gael ei hagor yng nghanol coedwig enwog Y Coed Mawr, sef y goedwig a roddodd ei henw i’r hen blasty ac i’r stad yn Nyffryn Ogwen.
Lleolwyd y chwarel i weithio clogwyn llechfaen enfawr a oedd yn creu rhwystr ar ymyl y gogledd o safle pentref Bethesda’r dyfodol. Agorwyd y chwarel yn 1797 gan ddau ŵr lleol yn ôl y dystiolaeth, a bu’n gweithio’n ysbeidiol dan law nifer o ddatblygwyr, rhai lleol a rhai estron, ond heb ddilyniant perchnogaeth teilwng na buddsoddiad digonol i gynnal ei llwyddiant yn yr hir dymor. Ac ar ymweliad Telford cyn 1820 â’r ardal i gynllunio ei ffordd bost drwy’r dyffryn safai’r chwarel yn segur. Bu’r gweithgaredd prysuraf yn ystod y cyfnod wedi 1820 hyd at ddyddiad ei chau yn derfynol yn 1857 pan brynwyd stad y Coetmor gan stad y Penrhyn, ac ni fyddai’r perchnogion newydd am oddef cystadleuaeth, boed fach neu fawr, i’w prif gloddfa yn y dyffryn. Yn ystod cyfnod ei hanterth un o’r datblygwyr mwyaf effeithiol oedd William Turner, perchennog chwarel lwyddiannus y Diffwys ym Mlaenau Ffestiniog, a gŵr a fu’n rheolwr chwarel Dinorwig rhwng 1809 ac 1828. Ffurfiodd ef gwmni bychan i weithio Llety’r Adar yn ystod y dau ddegau, ond un o nifer o fentrau o’i eiddo oedd hwn ac ymhen ychydig flynyddoedd gwerthodd y chwarel i gymdeithas o estroniaid o Loegr. Y cwmni hwn oedd perchnogion a datblygwyr y chwarel hyd at ddyddiad ei chau yn derfynol yn 1857.
Mae sawl cynllun o’r chwarel yn nodi ei maint eang ar ddyddiad ei chau. Lleolwyd y prif glogwyn islaw safle presennol Rhos y Coed ac Ysgol Dyffryn Ogwen gan ymestyn i gyfeiriad y gogledd yn gefn i Res Elfed a’r Lôn Newydd, sydd, wrth gwrs, yn sefydliadau llawer diweddarach ar gynllun yr hen chwarel. Lleolwyd y prif dwll islaw’r clogwyn lle saif Capel Bethania heddiw, ac yn ystod y cyfnod yr oedd y chwarel wedi cau ffurfiai bwll dwfn a pherygl yn llawn dŵr parhaol. I’r gorllewin, yn ymestyn i gyfeiriad Dôl Ddafydd ac Afon Ogwen lleolwyd y tomennydd rwbel a ddefnyddiwyd mewn cyfnod diweddarach yn sylfaen i orsaf rheilffordd Bethesda a rhai o strydoedd tai ardal gogledd y pentref. Yr oedd ffordd bost Telford, a adeiladwyd rhwng 1815 ac 1820, yn rhannu’r chwarel yn ddwy adran – rhan y dwyrain yn cynnwys y clogwyn a’r twll, rhan y gorllewin y tomennydd, gyda phont uwchlaw’r ffordd yn eu cysylltu. Yr oedd lleoliad y chwarel ar y ffin eithaf rhwng stad Coetmor i’r gogledd a stad Cefnfaes i’r de yn sicr o greu problemau dyrys i’w datblygiad. Yno ar stad Cefnfaes, ac yn cydredeg mewn amser, yr oedd chwarel fwy llwyddiannus Pantdreiniog yn cystadlu i elwa ar yr un brig llechfaen â chwarel Llety’r Adar ac yn ceisio ei ddatblygu ar y terfyn llai ffafriol i’r gogledd. O ganlyniad yr oedd y ffin gyfyng cyd-rhyngddynt yn rhwystr i ddatblygiad y naill fel y llall, gyda chwarel fwy pwerus Pantdreiniog yn manteisio i ddatblygu ei thwll hyd at eithaf y terfyn.
Fel ym mhob un o chwareli plwyf Llanllechid, ac eithrio cloddfa Tanybwlch yn Rachub, ynni dŵr oedd yn gyrru holl beiriannau chwarel Llety’r Adar, ac ar y ffin gyfyng â’r cymydog ymwthiol y drws nesaf golygai hynny greu cynlluniau arbennig i sicrhau bod cyflenwad cyson yn cyrraedd ar gyfer gofynion y safle. Gellir amgyffred maint y broblem, a’r mesurau a ddatblygwyd i’w goresgyn, mewn nifer o fapiau o’r cyfnod, ac yn fwyaf arbennig mewn map gan Johnson sy’n ddyddiedig i 1850. Gwaredigaeth Llety’r Adar oedd ei chysylltiad â Ffos Coetmor a oedd yn llifo i gyfeiriad y gogledd oddeutu chwarter milltir i’r dwyrain o safle’r chwarel. Ffos gwneud ar dir Coetmor oedd hon i gyflenwi gofynion hen blasty’r stad a oedd erbyn y cyfnod dan sylw yn prysur ddadfeilio, ond nid ffos mo hon ar gyfer uwchofynion diwydiant trwm megis chwarel lechi. Addaswyd llif y ffos i gronni mewn llyn bychan a gynlluniwyd islaw’r ffordd yn Llidiart y Gweunydd, ond mae’n amlwg nad oedd y cynllun hwn yn ddigonol ar gyfer anghenion y chwarel. Y cynllun nesaf hollbwysig oedd adeiladu cronfa ddofn, hir a main ei chynllun, i gynnal y dŵr cydrhwng y chwarel a’r llyn yn Llidiart y Gweunydd. O’r gronfa hon trosglwyddwyd y dŵr drwy fflodiart i yrru olwyn ddŵr a oedd yn gweithio’r brif allt a gysylltai gyda gwaelod y twll.
Chwarel Llety’r Adar yn ei chyflwr presennol wrth gefn Penrhyn Teras
Ar derfyn ei dyddiau fel cloddfa safai yn faluriedig ar drothwy pentref oedd yn ehangu’n gyflym yn hanner olaf y 19g gan greu maen tramgwydd hyll i ddatblygiad pellach treflan uchelgeisiol ei dyhead. O ganlyniad chwalwyd rhannau helaeth o’r safle er gwella’r brif fynedfa i’r pentref o gyfeiriad y gogledd. Nodwyd eisoes leoliad Capel Bethania ar safle’r twll a’r rheilffordd a rhai o strydoedd y pentref yn orchudd ar y tomennydd, ac i’r dwyrain chwalwyd y cafn dŵr enfawr a fu dros gyfnod helaeth yn rhwystr i drefn caeau chwarae Ysgol Dyffryn Ogwen. Yn yr un modd, ar ddechrau’r ugeinfed ganrif cynlluniwyd y ffordd newydd hollbwysig o gapel Bethania i Rachub i arwain drwy domennydd a chlogwyni’r chwarel, ac am gyfnod defnyddiwyd uwch glogwyn y chwarel ym Mhen y Bonc fel safle tomen sbwriel i bentref Bethesda. Megis atgof anfelys yw gweddillion yr hen chwarel bellach, y chwarel a adnabyddid ag enw mor hyfryd, hudolus a Llety’r Adar.
Ffynonellau
Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda
Dylan Pritchard. 1942. The Financial Structure of the Slate Industry: of North Wales 1780-1830. Quarry Managers’ Journal, December, 1942
Ll. W. Williams a David A. Jenkins 2010. Ffos Coetmor; Ffos ddŵr gynharaf Dyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 71. 10-28
Twmpath di-sylw iawn ydi Penardd (Garth) Gron ar godiad tir isel rhwng Ty’n Lôn a Bryn Twrw yn Nhregarth, ac yn y ddeunawfed ganrif yr oedd yn rhan o dir tyddyn bychan Tyddyn y Bartle. Bellach mae’r holl olion cyn hanesyddol oedd ar y safle wedi’u chwalu yn sgil amaethu modern ein canrif ni, ond erys eu cysgod mewn lluniau awyr o’r lleoliad. Rai canrifoedd cyn i’r Rhufeiniaid goncro Cymru yn y ganrif gyntaf Oed Crist yr oedd yn safle i fferm fechan. Yn rhyfeddol mae cynllun y fferm i’w ganfod ym map Arolwg Stad y Penrhyn sy’n ddyddiedig i 1768, ond sydd o ganlyniad yn cofnodi dosbarthiad tir a phatrwm anheddu a berthynai i gyfnod yn agos i ddwy fil o flynyddoedd yn gynharach na dyddiad y map. Hynny yw, i gyfnod a fyddai’n cydoesi bur debyg â’r Rhufeiniaid, os nad hyd yn oed, â chyfnod cynharach yn yr Oes Haearn. Ar y map mae’r safle wedi ei ddynodi mewn cylch bychan a enwir yn rhestr enwau’r Arolwg yn Cae Pen y Bryn ac, fel mae’r enw yn ei gyfleu yn hawlio copa’r allt lle saif. Y cylch hwn fyddai prif annedd y sefydliad ac o’i amgylch mae fframwaith o gaeau bychain sy’n ategu cynllun cylchog y safle. Adroddir gan Huw Derfel, a ddisgrifiodd y fangre yn 1866, i’r cylch canol fesur oddeutu 40 wrth 32 llath mewn maint a’i fod wedi ei ddiogelu gan glawdd cerrig llydan. Yn fuan wedyn mae’n adrodd i’r cylch gael ei ddinistrio ac i gerrig y rhag-glawdd gael eu defnyddio i adeiladu waliau, tra cloddiwyd gweddill y safle i ennill ychwaneg o dir llafur. Yn ogystal cynlluniwyd fframwaith newydd i’r caeau gan ddisodli’r hen gynllun gwreiddiol.
Nid hon yw’r unig safle o’i bath yn y gymdogaeth oherwydd ychydig bellter i’r gogledd orllewin yn Siambrau Gwynion mae gwrthglawdd canolog a nifer o gaeau bychan o’i amgylch yn dynodi lleoliad fferm fechan debyg i un Penardd Gron. Lleolwyd y safle hwn eto ar gopa bryn isel ac mae cylch bychan yr annedd canolog wedi ei enwi yn Arolwg 1768 fel Bryn yr Odyn. Yn ymestyn i gyfeiriad y de orllewin o’r safle mae gwlypdiroedd eang y Wern Fawr yn ffurfio gwrthgyferbyniad trawiadol â safle cryno’r sefydliad bach ar y bryn uwchlaw.
Ond i ddychwelyd i Benardd Gron a Hugh Derfel yn arbennig, oherwydd nid dyma ddiwedd y stori. Yn dra diddorol edrydd Huw Derfel fod Penardd Gron wedi trosglwyddo ei hynodrwydd cynhanesyddol drwy gof cenedl cenedlaethau i gyfnod y ddeunawfed ganrif yn ardal Tregarth. Bryd hynny daeth y safle yn gyrchfan poblogaidd i gynnal digwyddiadau cymdeithasol ar y Sul, megis i ymladd ceiliogod, i ddawnsio, i ymladd a hyd yn oed i ddathlu’r gyfeddach feddw. Yr oedd nifer o leoliadau tebyg yn ardal Tregarth. Sonnir am Suliau Chwarel Goch a gynhelid ar dri Sabath olaf mis Gorffennaf pan oedd bragu cwrw yn gwbl angenrheidiol ar gyfer yr amgylchiad. Yno ceid gornestau tosio a phitsio gyda’r merched yn cystadlu lawn cymaint â’r dynion a’r dathliadau yn gorffen mewn rhialtwch o ganu, dawnsio ac anrhefn. Ar ddyddiau Gŵyl cynhelid gornest redeg ar Allt Cerrig Llwydion i gyrraedd at Lidiart y Talgae, gorchest a olygai ddringo dwy allt serth er ennill polyn o dybaco. Ar y Suliau gellid cicio pêl, curo bandi a dyrnu’r iâr ar Ddôl Fawr Ty’n Clwt neu Ben yr Ala, ac ar feysydd y Penrhyn cynhelid rasys ceffylau, a’r holl ornestau yn gyfleon i feddwi’n dwll ac yn esgus i ddyrnu eich cyfeillion a’ch gelynion fel ei gilydd!
Ond i ddychwelyd unwaith yn rhagor i Benardd Gron ac i hynafiaeth y safle. Edrydd Hugh Derfel fod yno hefyd ar ymyl y cylch canolog garnedd fawr o gerrig yn gorchuddio cist gladdu, ac o agor y gist bod ynddi wrn pridd a rhwbiwr o garreg. Ac mae enw un o gaeau Tyddyn y Bartle hyd yn oed yn cofnodi ei hunion leoliad – Cae’r Garnedd. Mae carneddau claddu o’r math hwn yn perthyn i’r Oes Efydd sef i ddwy fil o flynyddoedd yn gynharach na’r fferm o’r Oes Haearn oedd ar y safle. Mae carneddau carreg o’r math hwn yn enghreifftiau prin ar lawr gwlad, er yn llawer mwy niferus yn yr ucheldir lle nad oedd pwysau i’w dinistrio er gofyn amaethu fel yn yr iseldir. Yr oedd carnedd fawreddog o’r un math o bentwr cerrig wedi sefyll yn y Garneddwen, Bethesda, cyn i hon hefyd gael ei dymchwel yn adroddiad Hugh Derfel o’r un cyfnod, ac ysgerbwd dynol yn hytrach na chorfflosgiad mewn wrn, megis yn Penardd Gron, oedd yn y gist gladdu. Yn yr un modd saif un o garneddau mwyaf ei maint iseldir Gwynedd gerllaw safle Bryn yr Odyn, sef Carnedd Howel. Carnedd o bridd a cherrig yw hon sy’n mesur hyd at 80 troedfedd mewn cylchfesur ac mewn archwiliadau cynnar, sy’n dyddio i tua 1869, darganfuwyd wrn a theilchion llestri sy’n perthyn i gladdedigaethau o fewn y garnedd, er mae’n debyg na ddarganfuwyd y gist fewnol o fewn y twmpath enfawr.
Y gred yn Penardd Gron oedd bod ysbrydion a’r Tylwyth Teg yn cartrefu o fewn twmpath cerrig y garnedd, ac mae’n rhyfedd meddwl fel yr oedd rhyw fath o barhad ysbrydol, prin wybodus ar gof a chadw, yn pontio traddodiadau’r gorffennol pell cydrhwng sefydlu’r safle paganaidd ym mwrllwch defodaeth cynhanes a chyfnod ei dinistrio mewn oes a oedd i fod, tybed, yn fwy goleuedig? Y rhyfeddod yw bod archwiliadau diweddar ar safleoedd claddu cynhanes yn dangos yn eglur pa mor bwysig oedd dathlu, gloddesta a dinistrio celfi personol mewn seremonïau cymdeithasol a gynhelid yn eu cynteddau, yn union fel yn y dathliadau afreolus a ddigwyddai ar erwau Penardd Gron gwta ddau gant a hanner o flynyddoedd yn ôl!
Ffynonellau
Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda
J. Ll. W. Williams, Jane Kenney. 2013 Prehistoric Sites in Llanllechid and Llandygai in Northern Gwynedd – a contribution using antiquarian and place name studies. Archaeoleg yng Nghymru/Archaeology in Wales. 52, 101-112
J. Ll. W. Williams. 2018/19. Reconstructing field systems in the pre-industrial landscape of Tregarth in Dyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 78, 10-20.
Capel Jerusalem gyda’r ardd a thŷ’r gofalwr i’r chwith
Wrth gyfeirio at gapel Jerusalem yn Y Drysorfa yn 1842 meddai Richard Jones, Abercaseg ‘bernir fod yr addoldy hwn yn un o’r rhai mwyaf, harddaf a gwerthfawrocaf yng Nghymru’, a gellir ategu’r sylw hwn gan fod y capel yn parhau yn un o drysorau pensaernïol addoldai Cymru hyd heddiw. Er hynny, gellir ei ystyried fel un o addoldai mwyaf hunangyfiawn ardal Dyffryn Ogwen. Hwn oedd capel ‘byddigions’ y gymuned yn ystod hanner olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Trafodwyd sefydlu’r capel ar dro rhwng 1839 ac 1840 gan ddau ŵr, Owen Jones, Brynsalem, a oedd yn flaenor yn y Carneddi ac Evan Edward, Bethesda. Sefydlwyd pwyllgor a danfonwyd Cornelius Roberts, Dolawen at yr Arglwydd Penrhyn i ofyn am dir ar brydles i adeiladu arno. Bu’r cais yn llwyddiannus a derbyniwyd cytundeb dros gyfnod o drideg mlynedd. Aethpwyd ati i adeiladu’r capel yn 1841 ar lain o dir gwlyb a chreigiog, Drysni Uwch Ben yr Afon, a oedd yn rhan ddigon diwerth o Fferm Penybryn. Gwnaethpwyd y gwaith o arloesi a sychu’r gors gan fyddin fechan o wŷr ieuanc yn eu hamser hamdden – enwir naw dyn ac yr oedd gan saith ohonynt gyfeiriadau ym Mraichmelyn. Darpar aelodau oedd hefyd yn gyfrifol am adeiladu’r capel, y gwaith wedi ei rannu rhwng y crefftwyr ac aelodau’r pwyllgor a oedd yn gyfrifol am ddarparu ‘r defnyddiau ac am y cyfrifon. I dalu am y fenter casglwyd arian drwy addewidion di-log dros gyfnod o ugain mis, a derbyniwyd addewidion cychwynnol a oedd yn ychydig dros £1100. Oherwydd trafferthion yn Chwarel y Penrhyn ni ellid gwireddu’r holl addewidion a chwtogwyd y swm cychwynnol i £800. Adeiladwyd y capel ar raddfa helaeth a hynod uchelgeisiol o’r cychwyn cyntaf. Pensaer y cynllun oedd T. Evans o Fangor a mesurai’r adeilad 24 wrth 20 metr oddi , ac oddi fewn cynlluniwyd yr adeilad i gynnwys hyd at fil o seddau. Aethpwyd ati’n fuan i greu gardd a chae o flaen yr adeilad a fyddai’n deilwng o’r capel drwy gyrchu pridd o Ogwen Banc lle’r oedd tomennydd y chwarel yn prysur orchuddio’r fan honno.
Mantolen adeiladu’r capel
Ymunodd 160 o gapel Carneddi i sefydlu aelodaeth y capel newydd. Adeiladwyd capel Jerusalem ar gost o £3041/13/0½ ac mae’n rhyfeddod fod yr holl waith wedi’i gwblhau’n wirfoddol mewn cwta flwyddyn, ac yn barod ar gyfer y cyfarfodydd agoriadol a gynhaliwyd rhwng y seithfed a’r nawfed o Hydref 1842. Agorwyd y capel gan y Parch John Jones, Talysarn gyda chymorth gweinidogion o gylch eang yng ngogledd Cymru. Yn fwy rhyfeddol fyth gorffennwyd talu’r ddyled yn llawn erbyn 1872, sef cyfanswm o £6,605 a gynhwysai dalu am yr adeilad, yr adeiladau cysylltiedig, y rhenti, y trethi a’r morgais, oll drwy gasgliadau gwirfoddol di-log a’r dull cyffredinol o dalu’n flynyddol am eisteddle yn y capel. Dechreuwyd ail lunio’r capel yn 1874/5 drwy adeiladu o’i fewn awditoriwm ar hanner cylch a llunio nenfwd addurnedig a phulpud a sêt fawr osgeiddig o bren mahogani. Gallasai’r capel eistedd 950 o addolwyr ac ychwanegwyd porth ac iddo fwa enfawr i gysgodi’r brif fynedfa. Pwrcaswyd ffenestr lliw gan gwmni o Lerpwl i addurno cefn y porth. Holl draul yr adlunio oedd £2050, ac eto cyfrifwyd yr arian drwy glwb di-log a gorffen talu’r ddyled yn llawn ymhen pedair blynedd o’r ail agoriad swyddogol yn Sulgwyn 1875. Gyda balchder gallasai un o’r blaenoriaid ymffrostio’n falch ‘ni bu angen darlith, cyngerdd na chwrdd te i dalu dim o’r ddyled’. Fel aelwyd grefyddol ni ellir beirniadu cyfraniad capel Jerusalem i fywyd ysbrydol yr aelodau, ond gellir awgrymu yn gwrtais mai cyfraniad sefydliadol ‘sidet’ ydoedd ar rai amseroedd yn hanes yr eglwys.
Llun oddifewn i’r capel
Mewn capel a oedd mor unigryw ei gynllun ac mor ganolog ei leoliad ni ellir honni fod ei gyfraniad ehangach i gymdeithas Dyffryn Ogwen yn fwy nodedig, ac efallai yn llawer llai, na chyfraniad capeli eraill yn y gymdogaeth. Nid oedd yno draddodiad cerddorol enwog megis yn eglwys Llanllechid neu gapel Carneddi, er y sefydlwyd côr i ganu yn y moddion. Serch hynny pwrcaswyd organ reiol i arwain y canu yn 1905 ac ar y dechrau defnyddiwyd ffynhonnell dŵr y gors i wyntyllu ei phibau. Cynhelid Ysgol Sul hynod lewyrchus yn y capel ond eto yng nghapel Bethesda y cynhelid ysgol Tan Capel, er bod Jerusalem wedi cyfrannu’n ariannol at ei sefydlu. Ac yn ystod y Streic Fawr tawel iawn oedd ymyrraeth yr eglwys yn yr heldrin mewn cymhariaeth â chefnogaeth gyhoeddus gan rai o weinidogion ymneilltuol yr ardal. Ac yng nghapel Bethesda y sefydlwyd eisteddfod y plant a wnaeth ddwyn bri cenedlaethol i’r gymdogaeth. Nid ymddengys chwaith fod y capel yn ddylanwad ysol yng nghynteddau cyfundrefn enwad y Methodistiaid Calfinaidd yng Nghymru, ac ni adnabyddid gweinidogion cynnar yr eglwys fel pregethwyr, diwinyddion neu weinyddwyr nodedig oddi allan i gylch cyfyng a pharchus eu presenoldeb plwyfol. Yn wir parhaodd gweinidogaeth y Parch Thomos Roberts yn ddifwlch yn Jerusalem o 1866 hyd at 1899.
Gellir awgrymu felly mai dyletswydd capel Jerusalem oedd bod yn gyson geidwadol gul gyda’r pwyslais ar barchusrwydd o beidio tramgwyddo a chynhyrfu’r dyfroedd. Mae’n debyg fod sawl rheswm i gyfrif am hyn. Gellir nodi natur ddethol y gynulleidfa; gellir nodi balchder yr eglwys yn ei harddwch sefydliadol; gellir nodi pwyslais y swyddogion ar ariannu dyled yr adeiladu a’r ail adeiladu; gellir nodi, fel sefydliad ar brydles gan stad y Penrhyn, yr amharodrwydd i dramgwyddo perchennog y tir. Mae’r rhain oll yn rhesymau dilys ond gellir priodoli’r prif reswm, efallai, i gryfder a grym awdurdodol y blaenoriaid a arweiniodd yr eglwys o’i chychwyn cyntaf. Mae’n amlwg nad oedd amgylchiadau sefydlu’r capel yn hawdd a bod y blaenoriaid cynharaf yn sicr o dan bwysau enfawr. Bryd hynny cofnodir agwedd anhrugarog blaenor blaenllaw, Thomas Jones, Bryn Llwyd, dyn a ddisgrifiwyd fel ‘gŵr llym a garw y byddai troseddwyr yn arswydo rhagddo’, pan gyhuddodd ddau o’i gyd flaenoriaid o lwfrdra oherwydd iddynt ymfudo i’r America yn hytrach nag aros i ysgwyddo baich y ddyled. Blaenor mwyaf dylanwadol y cyfnod, a gŵr a fu’n driw i’w ddyletswyddau yn yr eglwys am hanner canrif o 1842 ymlaen, oedd Robert Parry, arweinydd y chwarelwyr yn streiciau Chwarel y Penrhyn yn 1865 ac 1874. Adnabyddid y gŵr hwn fel ‘Y Llywydd’, dyn cadarn, gyda llygaid braidd yn llym, a gŵr ‘i’w ofni i’r cryf yn gystal â’i fod yn amddiffyn i’r gwan’ yn ôl un disgrifiad ohono.
Llun o Robert Parry
Ond beth, efallai, oedd ymateb yr eglwys i gampau diplomyddol y gŵr hwn o gofio na fyddai yn gymeriad wrth fodd awdurdodau’r Penrhyn? Ceir un ateb yn ysgrif gŵr anhysbys, ond diacon bur debyg, a gofnododd yn gampus hanes pum deg mlynedd cyntaf yr achos yn Jerusalem. Tra oedd yn amlwg yn ymwybodol o ‘hawliau cyfiawn’ y gweithwyr oedd yn ‘sefyll allan’ yn 1865, eto yr oedd yn bryderus fod swyddogaeth ddiwydiannol a swyddogaeth eglwysig yn mynnu tarfu ar weithgaredd ysbrydol y capel. Yr oedd hefyd yn dra ymwybodol o dactegau llechwraidd y gyfundrefn o danseilio ymdrechion y gweithlu ac yn feirniadol o bolisi’r oruchwyliaeth ‘mai’r ffordd i drin y Cymro ydoedd gwasgu ar ei boced’. Ond eto daw i’r casgliad yn 1874 ‘nid oes a fynnom ni a’r cweryl, nag am ddoethineb neu annoethineb y pleidiau, digon yw dywedyd i’r gweithwyr yr holl amser yma gael cydymdeimlad y wlad yn gyffredinol a’u cynhorthwy yn sylweddol – iddynt ymddwyn yn weddus, na chafwyd hwy yn droseddwyr cyfraith y wlad, nag achosi terfysg mawr un modd; ac i Robert Parry ddangos doethineb, a medrusrwydd anarferol yn rheoli cynifer o ddynion dan y fath amgylchiadau a’u cadw o fewn terfynau gweddusrwydd’. Efallai nad oes tegwch mewn derbyn fod barn un dyn yn gyfystyr ag agwedd y ‘capel’ yn ei gyfanrwydd, ond o ddarllen rhwng y llinellau gellir amgyffred parodrwydd y sylwebydd i gadw’r ddysgl yn wastad rhag creu unrhyw drallod cymdeithasol neu, yn llawer gwaeth, rwyg yn yr eglwys. Troedio’r llwybr cul didramgwydd oedd y nod gyda’r canlyniad fod gweddusrwydd yn bwysicach nag egwyddor.
Tybed beth fyddai ymateb gŵr mor deg a chadarn ei argyhoeddiadau â Robert Parry i’r anghydfod blin yn 1940 pan orfu’r blaenoriaid i‘r Parch Thomas Arthur Jones ymddiswyddo o ofalaeth yr eglwys? Craidd yr anghydfod oedd cais gan y Cyngor Sir i ddefnyddio ystafelloedd gwag y capel fel ysgol ddyddiol dros dro ar gyfer plant o Lerpwl a ddanfonwyd i’r pentref i’w gwarchod rhag y rhyfel. Dewisodd y gweinidog ganiatáu’r cais, a dewisodd y blaenoriaid ei wrthod, ac yn ddisymwth diswyddwyd y gweinidog – enghraifft arall o rym a phenderfyniad sêt fawr gul ei gorwelion i weithredu’n llym a digyfaddawd. Gallasai parchusion y sêt fawr gyfiawnhau eu gwrthodiad drwy ddatgan fod adeiladwaith y tŷ yn gysegredig, ac mai i bwrpas crefydd yr adeiladwyd y capel. O ddehongli’r penderfyniad yn fwy cignoeth awgrymir fod balchder yn yr adeilad yn bwysicach na graslonrwydd y moddion cysegredig a oedd i’w cynnig ynddo.
Tybed ai dylanwad gwarcheidiol swyddogion yr addoldy oedd y prif rwystr i atal capel Jerusalem yn y gorffennol rhag cyfrannu’n helaethach i gymdeithas ehangach Dyffryn Ogwen? Yr eironi mawr, serch hynny, yw mai capel Jerusalem, o holl addoldai anghydffurfiol yr ardal, yw un o’r unig dri sydd bellach yn cynnig moddion gras i holl gymuned Dyffryn Ogwen yn y flwyddyn 2020. Rhyfedd o fyd!
Diolch – i Andre Lomosik, Brig y Nant, Heulwen Roberts, Ystradawel, Idris Lewis, Dolwern a Dafydd Roberts, Cae’r Wern, am eu cyfraniadau i’r nodyn hwn.
Ffynonellau
Llawysgrif heb awdur a dyddiad – Crynodeb – Hanes Dechreuad a Chynnydd yr Achos Methodistaidd yn Jerusalem. Llawysgrif ym meddiant Dr Dafydd Roberts, Cae’r Wern.
John Owen 1992. Dathlu Canrif a Hanner Jerusalem, Bethesda, 1842-1992. Dinbych
D Huw Owen 2005. Capeli Cymru. Talybont, Ceredigion. 41—42
Dalen yn cofnodi enillion Hugh Hughes ym mis Gorffennaf 1876 – llun drwy garedigrwydd Heulwen Roberts, Ffordd Bangor
Nodyn anorffenedig sy’n dilyn oherwydd mae’n trafod pwnc dadleuol, sef beth oedd cyflog chwarelwr yn Chwarel y Penrhyn yn ystod cyfnod Oes Victoria. Mae’r nodyn yn seiliedig ar gyfrol sy’n cofnodi enillion manwl un gweithiwr yn y chwarel dros gyfnod o flwyddyn yn ymestyn o fis Hydref 1875 hyd fis Awst 1876. Ac er mor eglur yw manylder y dystiolaeth mae’n anodd iawn ei ddehongli fel adlewyrchiad cywir o gyflog y gŵr sydd dan sylw.
Mae clawr allanol y gyfrol yn nodi’r manylion canlynol – rhif, 0300; lleoliad, Ponc Sebastapol; marciwr, J. Griffith. Llafur gŵr o’r enw Hugh Hughes (Rhif 310) a gofnodir ar 24 tudalen gyntaf y gyfrol ac yna yn ddisymwth, heb unrhyw eglurhad, mae’r manylion yn terfynu ym mis Awst 1876. Llenwir gweddill tudalennau’r llyfr gyda chyfrifon oddeutu 36 chwarelwr o bonc Sebastapol sy’n ymestyn dros gyfnod estynedig o fis Gorffennaf 1906 hyd fis Awst 1909, ac er mor fanwl y dystiolaeth ni chofnodir y cyfansymiau ariannol a dalwyd am waith y dynion hyn. Felly, dogfen Hugh Hughes yn unig sy’n berthnasol i’r nodyn hwn.
Oddieithr i’w enw a’i rif yn y chwarel, ni cheir manylion ychwanegol am y gŵr hwn, am ei deulu na chyfeiriad ei gartref. Mae’n amlwg mai holltwr a naddwr ydoedd wrth ei waith ac yn ôl tystiolaeth yr ystadegau roedd yn ŵr arbennig o gyson yn ei grefft. Oddi fewn i’r gyfrol mae’r tudalennau wedi eu hargraffu i gofnodi llafur Hugh Hughes dan dri phennawd – y blociau a gyflawnwyd; y lechi gradd gyntaf a orffennwyd; y llechi ail a thrydydd gradd a gwblhawyd. Nodir o dan y penawdau fesur pob llechen a naddwyd, a’r pris am y nifer a gyflawnwyd, ac mae cyfanswm y prisiau am yr eitemau hyn wedi eu cyfrif. Ychwanegir y cyfansymiau unigol i gyrraedd at un cyfanrif terfynol am yr holl waith a gwblhawyd. Yn y cyfnod o dan sylw derbyniodd ddeuddeg taliad misol, yr arian i’w dalu am bob pedair wythnos o waith.
Mae’r symiau a nodwyd yn enw’r derbynnydd yn weddol gyson yn amrywio rhwng £6/17/1¼ (taliad Ionawr 26, 1876), a £14/13/4 (taliad Rhagfyr 29, 1875, sef y mis blaenorol). Mae’r taliad olaf o £3/5/0¾ ym mis Awst 1876 yn eithriadol isel, ond deg diwrnod yn unig o waith a gyflawnwyd gan Hugh Hughes i ennill yn swm hwn. Cyfanswm yr arian a enillwyd ganddo am ei lafur dros gyfnod o 42 wythnos oedd £123/10/2¾ ond yr oedd wedi gweithio yn eithriadol galed i ennill y swm hwn.
Ar ddiwedd pob mis, ac ar waelod pob tudalen, cofnodir cymal newydd o dan bennawd cyfansawdd – poundage, yards, tonnage, assistance – sy’n cynnwys, hyd y gwelir, gyfanrifau’r holl eitemau unigol a gynhyrchwyd. Ar sail hyn cyflwynir pris ychwanegol sy’n llawer mwy na’r pris a nodir am y llafur gwreiddiol gan Hugh Hughes. Amrywia’r symiau o £12/4/9 ar ei isaf i £23/9/2 ar ei uchaf. Ni dderbyniodd arian ychwanegol y poundage ym misoedd Mehefin a Gorffennaf ond ym mis olaf ei lafur nodir swm ychwanegol o £8/17/6½ i’w enw. Cyfanswm arian y poundage dros 42 wythnos oedd £181/15/3½. Mae’n anodd dehongli sut yr oedd yr arian atodol hwn yn cael ei gyfrifo’n gywir, a’r rhesymeg am ei adnabod fel swm ar wahân cyn cael ei gyfuno gyda’r taliad sylfaenol, onid ei fod yn cynrychioli bonws y ‘cyfri mawr’ ar ddiwedd cyfnod penodol o waith.
Yn y cyfrifiad terfynol ar ddiwedd pob mis cyfunir pris llafur Hugh Hughes gyda phris ychwanegol y poundage, ac o ganlyniad, mae’r symiau a gofnodir am y deuddeg mis yn amrywio rhwng £36/11/3¼ ar ei uchaf a £24/9/8 ar ei isaf ond yn disgyn yn sylweddol is yn wythnosau olaf ei lafur. Dros gyfnod o 42 wythnos derbyniodd Hugh Hughes gyflog yn agos at £305/5/6¼ a olygai fod ei gyflog misol oddeutu £26/8/0 sef ychydig dros £7 yr wythnos. Mae’n berthnasol ystyried beth fyddai’r prif ofynion ar gyflog, megis un Hugh Hughes, i gyrraedd at safon cymharol gyffredin o fyw yn y degawd o 1870 ymlaen? Gyda dros fil a hanner o weithlu chwarel y Penrhyn yn byw mewn eiddo a oedd ym mherchnogaeth y stad yn 1873 disgwylid i’r prydleswr dalu rhent blwyddyn o rhwng £1 a £6 ar yr eiddo, y swm yn ddibynnol ar faint a chymwysterau’r annedd. Taliadau rhywbeth yn debyg a ddisgwylid ei dalu ar dai ym meddiant stad y Cefnfaes ym Methesda. Roedd y tai hyn yn rhesi unffurf heb gymhwyster gardd neu nifer bychan o aceri fel yn nhyddynnod Mynydd Llandygái er enghraifft. Mewn erthygl yn y Caernarvon and Denbigh Herald, dyddiedig Rhagfyr 13eg,1873, cyhoeddwyd amcangyfrif o gostau byw mis i deulu yn cynnwys gŵr, gwraig a phum plentyn.
£
s
p
Rhent @2/6
10
0
Bara
2
0
0
Glo
12
0
Cig
8
0
Sach tatws 7
7
0
Dillad
12
0
Menyn 3phwys &20c yr wythnos
1
0
0
Llefrith
2
0
Siwgr 3ps @4c yr wythnos
4
0
Te 1½ps
4
6
Canhwyllau 1½ps @4c yr wythnos
2
0
Cyfanswm
6
1
6
O ystyried y manylion hyn mae cyflog misol Hugh Hughes, ar yr olwg gyntaf, yn caniatáu y byddai chwarelwr tebyg iddo gyda’r gallu i gadw ei deulu yn weddol gyfforddus dan yr amodau a gyflwynwyd yn y papur newydd. Awgrymir y byddai ganddo beth arian mewn llaw i brynu efallai anghenion hanfodol, neu hyd yn oed i gelcio ychydig os oedd yn byw yn fforddiol. Mae’n wybyddus fod chwarelwyr darbodus yn buddsoddi arian mewn llongau masnach, llechi’n arbennig, a bod hyd yn oed gwmni llongau arbenigol yng Nghaerdydd wedi ei sefydlu i dderbyn buddsoddiadau o’r fath. Eithr un olwg ar enillion y chwarelwr a fyddai hyn, yr enillion pan fyddai llewyrch yn ei ganiatáu, ond nid dyna fyddai canlyniad cyson pob mis gwaith fel y dengys enillion Hugh Hughes yn ei dri mis olaf mewn cyflogaeth. Ni wyddom beth oedd amgylchiadau’r gŵr hwn, na beth oedd y rhwystrau i atal ei gyflog – salwch, anaf, bargen wael, tywydd anffafriol, anghytundeb gyda’r meistri – yr amodau cyfnewidiol personol a gwaith a fyddai’n arwain at gyfnod llai llwyddiannus, yr union ansicrwydd mewn telerau a chyflogaeth a oedd yn feini tramgwydd i sefydlu cymod diwydiannol yn y chwarel.
Os cywir y dadansoddiad uchod yna mae’n werth ystyried y canlyniad yng nghyd-destun hanes trofaus y cyfnod dan sylw. 1874 oedd y flwyddyn y torrodd streic allan, a barhaodd am naw wythnos, lle’r oedd pwnc cyflogaeth a chyflogaeth deg yn gymal canolog yn y gofyniad – yr hawl i dderbyn cyflog safonol o 30s yr wythnos, 27s ar fargen sâl pe na byddid yn cyrraedd y cytundeb ar y fargen; mewn geiriau eraill math o gytundeb i dalu isafswm cyflog. Arweiniodd y streic at arwyddo cytundeb hollbwysig Pennant-Lloyd, siarter a oedd yn gwarantu talu pris uwch am gynhyrchu llechi, ond yn bwysicach fyth, efallai, gytundeb a oedd i gychwyn cyfnod o gymod mewn cysylltiadau diwydiannol yn y chwarel. Digwyddai’r cyfnod rhwng 1875 ac 1879 fod yn flynyddoedd o chwyddiant yn y farchnad lechi, ond erbyn 1879 lledodd dirwasgiad yn y diwydiant at gwtogi 20% o gyflogau’r gweithlu yn chwarel y Penrhyn ac i wythnos waith o bedwar a hyd at dri diwrnod. Hwn oedd hefyd y cyfnod pryd y trefnwyd mai contractwyr fyddai’n rhedeg y chwarel, dull newydd tra atgas a ystyrid gan y gweithlu i danseilio eu hunaniaeth a’u proffesiynoldeb. Yn 1885, gwta ddeg mlynedd o’i sefydlu, diddymwyd cytundeb Pennant-Lloyd, mesur a oedd i arwain at y cyfnod mwyaf helbulus yn hanes y chwarel ac i gyfres o streiciau eithriadol niweidiol i’r diwydiant. Yn ganolog yn y streiciau hyn yr oedd bustl anorffenedig cyflogaeth deg yn ymwthio i’r brig, ac yn streic 1896/97 y cais oedd am ychwanegiad cyflog wedi ei bennu ar bris o 5s/6c y diwrnod gyda gostyngiad i 4s/6c pe methid a chyrraedd y targed ar y fargen. Ac ystyfnigrwydd di-syfl y perchenogion i ystyried talu cyflog teg i’r gweithlu a arweiniodd yn y diwedd at streic niweidiol 1900/03. Ac felly, un enghraifft o’r ataliad ansymudol hwn oedd mater cyflogaeth Hugh Hughes yn 1874.
Noder: I Idris Lewis, Dolwern, mae’r diolch am achub y gyfrol hon rhag cael ei dinistrio. Bydd Idris yn cyflwyno’r gyfrol i feddiant Archifdy Gwynedd yng Nghaernarfon yn y dyfodol agos. Diolch hefyd i Dafydd Roberts, Cae’r Wern am fwrw golwg ar y nodyn.
Pont y Beudy Llwyd, llun drwy ganiatâd Emyr Roberts, Bryn Derwen Bach, Bethesda
Ar ei llwybr o gwta ddeng milltir, fel yr ehed y fran, o ucheldir Eryri yn Llyn Ogwen i lan y Fenai yn Aberogwen adeiladwyd deunaw pont i groesi Afon Ogwen. Gellir ychwanegu tair pont arall ar Afon Gaseg ac Afon Ffrydlas sy’n hynod agos afon Ogwen ond ddim yn ei chroesi. Mae gan yr holl bontydd hyn eu lle yn cofnodi datblygiadau arbennig yn hanes yr ardal, ac mae eu pensaernïaeth yn ddrych o dechnegau adeiladu gwahanol a berthyn i’w cyfnod a’u defnydd. Ar ei deithiau drwy Sir Gaernarfon rhwng 1809 a 1811 cofnododd Edmund Hyde Hall y pontydd a oedd yn croesi Afon Ogwen o’i tharddiad i’r môr. Mae’n rhestr ddiddorol oherwydd ei bod yn sefydlu’r croesfannau pwysicaf a oedd ar yr afon bryd hynny. Gan gychwyn yn Llyn Ogwen mae’n rhestru – y Bont Newydd, sylwer ar yr enw, sy’n cyfeirio at fwa’r bont dyrpeg sydd bellach yn llechu o dan bont ddiweddarach Telford yn y Benglog; Pont Ogwen ger Ogwen Banc; Pont y Tŵr, ac mae’n nodi fod y ffordd dyrpeg newydd i Gapel Curig yn ei defnyddio; Pont Coetmor; Pont Talybont, a elwir ganddo yn Bont Ogwen ac a ddefnyddid meddai yn groesfan i’r ffordd dyrpeg o Gonwy. Mae hefyd yn ychwanegu fod pont i gerddwyr ym Mhen Isa’r Nant ac un arall at ddefnydd ffermydd ychydig yn uwch i fyny’r dyffryn gan gyfeirio naill ai at Bont Bryn yr Hwyaid neu at Bont y Beudy Llwyd. Mae’n bur debyg mai isafswm y croesfannau yw’r pontydd hyn ac y byddai rhydau answyddogol hefyd yn croesi’r afon yn y mannau lle byddai llif cyson, ond bas y dŵr, yn caniatáu hynny, a nodir ar fapiau arolwg ordnans cynnar fod dwy ryd yn croesi’r afon yn y merddwr ger Pentre yn Nant Ffrancon. Mae’r sarn yn enw Pont Sarnau hefyd yn awgrymu mai rhyd oedd yn rhagflaenu adeiladu’r bont yn y groesfan honno yn ogystal.
Pont Aberogwen
Cyn bod trafnidiaeth ffyrdd wedi datblygu yn rhan o fyd masnach a’r gofyn am bontydd adeiledig diogelach i groesi afonydd, yr oedd llwybrau culion a phomprennau pren neu garreg yn ddigon addas i gyflawni gofynion ardal ddiarffordd megis Dyffryn Ogwen yn y ddeunawfed ganrif. Ac mae dwy o’r pontydd syml hyn yn rhan o’r gyfres sydd ar yr afon heddiw – un ohonynt, pont garreg y Beudy Llwyd yn amlwg yn hynafol iawn, a’r llall, pompren bren Dolawen, yn fodern ond ar gynllun o gyfnod cynharach. Pont y Beudy Llwyd yw’r bont fwyaf ‘cyntefig’ ei hadeiladwaith sy’n croesi Afon Ogwen ac mae’n enghraifft odidog o bont y cyfeirir atynt yn Saesneg fel ‘clapper bridge’. Nodweddir y pontydd di ganllaw hyn gan feini mawr sy’n ffurfio’r droedffordd a’u pennau yn gorffwys naill ai ar y ddwy lan gyfochrog neu ar gyfres o bileri carreg, fel yn yr enghraifft yn Nant Ffrancon. Hon, heb os, yw’r bont fwyaf hynafol ar yr afon a gallasai ddyddio o gyfnod mor gynnar â’r Canol Oesoedd fel nifer o’i math tebyg yn Lloegr, er nad oes tystiolaeth benodol i gadarnhau hynny yn yr achos hwn. Awgrymir mai croesfannau tebyg i Dolawen a’r Beudy Llwyd fyddai rhagflaenwyr gweddill pontydd yr ardal cyn y disodlwyd hwy yn bennaf gan bontydd bwa carreg.
Pont y Pandy
Pont Coetmor
Mae pontydd bwa carreg yr afon i gyd yn perthyn, fwy neu lai, i gyfnod cymharol fyr rhwng 1770 a 1825. Hwn yw’r cyfnod a welodd weithgaredd diwydiannol eithriadol gynhwysfawr yn hanes y dyffryn yn bennaf dan arweiniad Richard Pennant. Yn 1769 cwblhawyd ffordd dyrpeg Ymddiriedolaeth Ffordd Dyrpeg Sir Gaernarfon i gysylltu Conwy a Bangor, a olygodd naill ai godi pont newydd neu ailgynllunio’r hen groesfan yn Nhalybont. Yn 1802 tro Ymddiriedolaeth Ffordd Dyrpeg Pentrefoelas i Landygái oedd agor ffordd dyrpeg drwy Ddyffryn Ogwen a welodd adeiladu’r bont gyntaf yn y Benglog fel y nodwyd uchod.
Cofnodir yn 1788 fod yr hen bont ym Mhont y Tŵr mewn cyflwr adfeiliedig pryd yr ail adeiladwyd hi, ac yn yr un flwyddyn adeiladwyd Pont Coetmor o’r newydd. Pont y Tŵr yw’r unig bont garreg tri bwa sydd ar yr afon a tybed nad yw ei ffurf unigryw yn efelychu cynllun pont garreg gynharach, megis Pont y Beudy Llwyd, a safai ar y safle yn wreiddiol. Bid hynny fel y bo, chwaraeai Pont y Tŵr, a Phont Coetmor i raddau llai, eu rhan fel dolennau cyswllt yng nghyfundrefn ffordd dyrpeg yr Ymddiriedolaeth. Perthyn pont Ogwen Banc i’r un cyfnod, ei safle bryd hynny i gysylltu’r ‘elegant pavilion’ ar un ochr i’r afon â’r chwarel ar yr ochr arall, a oedd erbyn 1793 yn datblygu yn atynfa ddiwydiannol ryfeddol. Nid oes gofnod pryd yn union yr adeiladwyd Pont y Ceunant ger Tŷ’n y Maes, y bont garreg dau fwa, sy’n cysylltu ffordd Telford â ffordd gynharach Richard Pennant ar ochr orllewinol Nant Ffrancon, ond mae’n amlwg yn perthyn i gyfnod adeiladu pontydd carreg y dyffryn y soniwyd amdanynt uchod.
Pontydd y Benglog
Byr oedd cyfnod pwysigrwydd y ffordd dyrpeg ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg cyn i Thomas Telford gychwyn ar adeiladu’r ffordd bost drwy Ddyffryn Ogwen o 1815 ymlaen. Cyfeiriwyd at Telford fel ‘’Pontifex Maximus’, fel brenin cynllunwyr pontydd Prydain, a’i orchestion mwyaf, wrth gwrs, yw Pont y Borth a thraffont ddŵr Pontcysyllte ger Llangollen, ond yn Nyffryn Ogwen pontydd un bwa, syml eu cynllun ond cadarn ac ymarferol eu hadeiladwaith, oedd ei gyfraniad arbennig. Cynlluniodd bum pont yn yr ardal, er mai ail Bont y Benglog a Phont y Pandy yw’r unig ddwy sy’n croesi Afon Ogwen ond, fel y nodwyd eisoes, mae’r tair arall ym mhen deheuol Bethesda, ychydig lathenni yn fyr o gyrraedd glan yr afon. O holl bontydd yr afon, dim ond ar ddwy yr argraffwyd dyddiad eu hadeiladu, y ddwy o fewn pum mlynedd i’w gilydd, a’r ddwy yn arddangos technegau adeiladu tra gwahanol. Adeiladwyd Pont y Pandy yn 1819 gan Telford yn bont fwa carreg fel y nodwyd uchod, ond pont haearn yw pont Aberogwen a gafodd ei bwrw yng ngwaith dur Penydarren ym Merthyr Tudful yn 1824. Lluniwyd hi o dri thrawst haearn sy’n cynnal troedffordd gul o gwta naw troedfedd ar ei brig ac mae peth amheuaeth ynghylch y bwriad o’i hadeiladu yn y lle cyntaf rhwng ceg yr afon a’r môr. Er hynny, gellir ei chyfrif ymhlith dethol griw y pontydd haearn cyntaf a adeiladwyd yn y byd, ac y mae’r un mor unigryw, er mor eithriadol wahanol ei ffurf, â Phont y Beudy Llwyd. Ynddi mae holl ddyfeisiadau chwyldroadol y byd mecanyddol newydd i’w canfod yn cystadlu megis â thechnegau traddodiadol y bwa a’r meini, a chyfyd y cwestiwn sut bod teulu’r Penrhyn ymhlith y cyntaf i ymddiried mewn technoleg mor flaengar pan oedd Telford, un o brif adeiladwyr pontydd Prydain, yn ymarfer ei grefft yn lleol yn ystod yr un cyfnod.
Perthyn y pontydd mwyaf gosgeiddig sy’n croesi’r Afon Ogwen i gyfnod adeiladu’r ddwy reilffordd yn y dyffryn – traphont Llandygái i 1848 dyddiad agor y rheilffordd rhwng Caer a Chaergybi, a traphont Coetmor i 1884 ar y llinell rhwng Bangor a Bethesda. Mae’r ddwy ohonynt yn enghreifftiau arbennig o dechneg adeiladu pontydd cain mewn brics coch sy’n nodwedd o bensaernïaeth y mwyafrif o bontydd reilffyrdd Prydain yn ystod y 19g.
Traphont Llandygái
Nodweddir y ddwy bont gan uchder eithriadol y bwâu uwchlaw dyfroedd yr afon – pymtheg bwa ar draphont Llandygái, a phedair ar draphont Coetmor – gan greu argraff o ysgafnder a glendid yr adeiladwaith ond heb ymyrryd â chryfder yr holl gyfanwaith.
Pontydd cul, syml, ar drawstiau haearn wedi eu cysylltu â dwy lan gyfochrog yr afon, sy’n nodweddu’r croesfannau i gerddwyr a adeiladwyd yn ystod cyfnod diweddar y bedwaredd ganrif ar bymtheg i gymryd lle pomprennau pren o gyfnod cynharach. Dyma yw hanfod adeiladwaith Pont Melin Cochwillan, Pont Sarnau, Pont yr Inn a Phont Bryn yr Hwyaid, ac y mae eu defnyddioldeb ymarferol yn llawer pwysicach nag arbenigrwydd eu pensaernïaeth. Yr oedd gan Bont yr Inn ei rhagflaenydd cynharach yn union ar draws yr afon i westy’r Douglas a chofnodir hefyd fod pompren yn cysylltu dwy lan yr afon ychydig i’r gogledd o Ogwen Banc, ond byr hoedlog oedd eu defnydd gan adael nodweddion amlwg eu lleoliad yn y ddau le. Gellid datgan yr un sylw am y bont ddiweddaraf a adeiladwyd i groesi’r afon yn Nhalybont ac sy’n rhan o ffordd ddwy heol yr A55. Trawstiau concrit wedi eu hatgyfnerthu’n fewnol gyda bariau haearn sy’n cynnal adeiladwaith y bont, ac er mor ymarferol, ddigymeriad y cynllun, prin y gellir ei gymharu â glendid amlinell Traphont Llandygái, cadernid Pont y Tŵr neu symlrwydd Pont y Beudy Llwyd. Ac mae’n gwestiwn a wnaiff trawstiau concrit oroesi cryfder naturiol y meini sydd yn y pontydd carreg. Serch hynny, pwy fyddai wedi credu fod cynifer o bontydd mor wahanol eu cynllun, eu hadeiladwaith a’u defnyddioldeb wedi eu cywasgu i lwybr afon sydd mor fyr ei chwrs ag Afon Ogwen!
Pont y Tŵr
Gwybodaeth ychwanegol
Griff Morris, Bigil, Rhos y Nant, Bethesda
Ffynonellau
Roads and Bridges County Archives – Archifdy Caernarfon
E Hyde Hall 1809/1811 A Description of Caernarvonshire.
Gol. E Gwynne Jones, 1952 Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon , Cyfres Record Rhif 2. Caernarfon.
Dosbarthiad enwau DO ar fap digidol Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru drwy ganiatâd a charedigrwydd Rhian Parry, Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru
Mae pob enw ar gae yn hwyluso tasg y perchennog yn trefnu gwaith dyddiol y fferm neu’r tyddyn yn llwyddiannus, ond mae’r enwau hefyd yn ddrych i etifeddiaeth ardal a’i threftadaeth. Ym Mhrydain byth ers i drefn amaethyddol y Neolithig chwe mil o flynyddoedd yn ôl ddechrau rhannu’r amgylchfyd gwyllt yn gyfres o unedau trefnus caeedig, megis caeau, felly hefyd y daeth y rheidrwydd i gyfeirio atynt yn unigol gydag enw. Ac mae’r enwau, fel ffurf ffisegol y caeau, wedi gorfod newid dros y canrifoedd yn ymateb i gyfnewidiadau mewn dulliau amaethu, datblygiadau economaidd, gofynion statudol y llywodraeth neu reol y tirfeddianwyr, ac mae’r enwau gan amlaf yn adlewyrchu’r newidiadau hyn. Ond tra bod y newydd yn disgrifio’r presennol erys rhai enwau o’r hen, hen amser.
Gellir dosbarthu enwau caeau i fras gategorïau syml – categori lleoliad, megis ‘cae dan beudy’ neu ‘cae pella’; categori eu defnydd megis’ buarth yr ŵyn’ neu ‘gweirglodd y tro’; categori disgrifiadol megis ‘boncen eithin’ neu ‘talwrn y rhedyn’; categori enwau personol megis – ‘cae Rhys Powel’ neu ‘tyddyn Morfydd uchaf’; ac yn olaf caeau ag enwau anghyffredin arnynt, megis ‘ cae gwrnog’, ‘bichd’, ‘pedair llathen’, ‘cae cyd’ neu ‘dalar bengam’, i enwi ond ychydig.
Wrth bwyso a mesur cofnod enwau caeau ardal Dyffryn Ogwen heddiw, sydd bellach yn rhestr o dros fil o enwau, ychydig iawn o eiriau anghyffredin a berthyn iddi. Caiff ei nodweddu yn bennaf gan amledd enwau lleoliad a defnydd sydd, ar yr olwg gyntaf, yn ymddangos yn ailadroddus a dibwys. Ond fel y nodwyd uchod mae’n gofnod hyfyw a gwerthfawr sy’n cynrychioli agwedd ar gymdeithas amaethyddol y presennol, ond er hynny mae’n agored i’w newid ac felly mae’n frau a bregus i’w cholli oni chaiff ei chofnodi. A dyna yn union sydd wedi digwydd ym Mynydd Llandygái, er enghraifft. Cyn 1800 gweundir agored heb neb yn byw ynddo ydoedd, ond yn ystod y ganrif ganlynol amgaewyd yr holl ardal yn gyfres o gaeau bychan ynghlwm â nifer o fythynnod, unedau o rhwng dwy a chwe acer mewn maint, a oedd yn cynnal poblogaeth o chwarelwyr llawn amser a thyddynwyr rhan amser, y gwaith gartref yn bennaf yn ddyletswydd y wraig a’r plant. Yr oedd i bob cae ei enw syml yn y categorïau lleoliad neu ddefnydd mae’n bur debyg, ond heddiw wrth geisio cofnodi’r enwau dim ond deuddeg sydd wedi goroesi o gyfnod cymdeithas sydd bellach wedi diflannu bron yn llwyr ers bron i hanner canrif. Ac yn y broses o golli enwau a breuo’r iaith Gymraeg aeth cymeriad ardal Mynydd Llandygái hefyd ar chwâl.
I’r rhai sy’n ymddiddori mewn hanes mae’n resyn na chofnodwyd enwau caeau Dyffryn Ogwen yn Arolwg y Degwm yn 1834 a hynny oherwydd esgeulustod y cofnodwr mae’n debyg, ac o ganlyniad mae plwyfi Llandygái a Llanllechid ymhlith yr ychydig yng Nghymru sydd heb restr berthnasol. Serch hynny mae yn Nyffryn Ogwen gofnod yn Arolwg y Penrhyn 1768 sy’n dyddio i bron ganrif yn gynharach na’r Degwm. Mae’r Arolwg yn rhestru holl enwau caeau’r ffermydd, tyddynnod a bythynnod y fro a berthynai i’r stad gan nodi eu lleoliad ar fapiau sydd yr un mor fanwl eu cynnwys â’r rhestrau enwau. Mae’r casgliad hwn felly yn agor ffenestr annisgwyl i ddadansoddi economi amaethyddol Dyffryn Ogwen ar derfyn y Canol Oesoedd megis, a chyn cychwyn y cyfnod diwydiannol a wnaeth chwalu seiliau’r hen drefn yn y fro. Fel y byddai’r disgwyl mae enwau lleoliad a defnydd yn britho’r casgliad ond mae enwau disgrifiadol, personol ac anghyffredin yn llawer pwysicach nag yn y cofnod modern presennol. Dengys yr enwau bwysigrwydd magu gwartheg yn yr economi, ac mewn cyfundrefn sydd â phwyslais ar fod yn hunangynhaliol mae tyfu grawn, tatws a magu geifr, ebolion a cheffylau yn chwarae eu rhan. Mae corsydd, gwlypdiroedd a choedlannau gwern, ponciau anhydrin, tir gwyllt a chreigiog yn mynnu sylw, ac mae’r enwau anghyffredin yn cyfeirio at hen, hen ddulliau amaethu yn y ‘tir agored’ a oedd yn prysur ddiflannu cyn, ac yn ystod, cyfnod cofnodi’r arolwg – hen enwau megis tir gwag, pedair pladur, gwrthgwys a llociau. Yn y rhanbarth ar y ffin rhwng plwyfi Llanllechid ac Abergwyngregyn ymddengys nifer uchel o enwau personol – Barbara, Ellen, Ednyfed, Joseph, Heilyn ac Ifan – a rhai ohonynt â chysylltiad agos â Llys y Tywysogion yn Abergarthcelyn yn y drydedd ganrif ar ddeg; cymeriadau pwysig megis Ednyfed Fychan, disdain Llywelyn ap Iorwerth, a Heilyn ap Cynfrig a oedd yn un o lysgenhadon Llywelyn ap Iorwerth.
Wrth gwrs mae enwau a ffiniau caeau yn newid yn nhreigl amser ond mae’n rhyfeddol mor wydn y deil rhai. Ym Mryn Eithin, Llanllechid, er enghraifft, erys ‘Bryn Llwm’ a ‘Cae Tŷ’r Ffeltiwr’ yn enwau digyfnewid ers 1768 ar y ddau gae sy’n gyfochrog â’r ffordd i Fryn Hafod y Wern, a thebyg fod llawer mwy o enghreifftiau i’w darganfod yn yr archif drwy ymchwil pellach. Ond beth am yr enw ‘Cae Ysbyty’ a berthyn i ddau gae sydd yn yr ardal? Mae un ohonynt bellach yn gae chwarae i blant yn Rachub, a’r ail yn stribyn bychan cul, llai na hanner acer ei faint, ar allt serth ger y tŷ ym Mlaen y Nant yn Nant Ffrancon. Yn arolwg 1768 gelwir y cae yn Rachub yn Cae Groes ac adnabyddir yr ail fel Gweirglodd Tŷ Croes. A dyma pryd y gall dychymyg redeg yn rhemp! Beth tybed yw arwyddocâd y gair ‘croes’ yn y ddau enw? A oes yma gysylltiad rhyngddynt â llwybr pererinion y Canol Oesoedd, troedffordd a oedd yn Rachub nepell o safleoedd eglwysi cynnar Llanerchyn. Ym Mlaen y Nant gwelir y cae o’r un enw yn dringo’n serth uwchlaw’r fferm yn llwybr cydnabyddedig, os gerwin, i Fuarth Rhiwiau ac ymlaen hyd ochr Foel Goch i gysylltu yn y man â Chwm Gafr cyn arwain i wastadnant Nant Peris. Ond pam yr enw Cae Ysbyty tybed? Gellir egluro hwn ym Mlaen y Nant ond nid yn Rachub, ysywaeth. I’r cae hwn ym Mlaen y Nant y danfonir pob anifail sy’n glaf, ac yno i’w gwella ymhen y rhawg o flasu’r amrywiol flodau a phlanhigion a dyf yn rhan o lystyfiant naturiol y llethr, llystyfiant a gatalogiwyd gan ymwelydd diweddar i gynnwys oddeutu 70 math o blanhigion lleol a’r mwyafrif ohonynt yn meddu ar rinweddau meddyginiaethol arbennig.
Mae pob enw yn drysor boed mor ddinod ac ailadroddus a ‘cae isaf pellaf’ neu ‘cae tan y beudy’ oherwydd maent yn rhan o’n treftadaeth a’n hetifeddiaeth, i’w cadarnhau, a’u trosglwyddo i genedlaethau ein dyfodol. Mae prosiect enwau caeau Dyffryn Ogwen bellach wedi tynnu i’w derfyn ar ôl dwy flynedd o waith casglu manwl ac mae’n gyfuniad o weithgaredd diflino nifer o gasglwyr diwyd ac o gydweithrediad parod ffermwyr ac aelodau o gymdeithas amaethyddol Dyffryn Ogwen, yn bobl leol ac yn bobl sydd bellach ar wasgar. Ni ellid fod wedi cwblhau’r gwaith heb gefnogaeth a nawdd Cymdeithas Enwau Lleoedd Cymru a’r Gymdeithas sydd bellach yn gwarchod yr archif enwau ar goflein ddigidol genedlaethol. Tybed sut y bydd cymdeithas Dyffryn Ogwen ymhen wyth can mlynedd yn dadansoddi’r drysorfa hon? Mawr obeithiwn y byddant yn cofnodi’r cyfnewidiau a ddigwydd drwy dreigl y canrifoedd ond â’n gwaredo, os mai donkey paddock number one fydd yr enw a ben y rhestr!
Diolch i Rhian Parry, Porthaethwy, Gwyn Thomas, Blaen Nant, a Ieuan Wyn, Talgarreg am eu cymorth gyda’r nodyn hwn.
Cynllun y domen uchaf yn edrych i gyfeiriad y gorllewin yn dangos rhesi ei gwneuthuriad a’r pentanau llechi ar ei brig.
Chwarelwyr lleol profiadol a ddarganfu nifer o chwareli llechi ym mhlwyf Llanllechid, ond nid hwy a’u datblygodd. Diffyg cyfalaf oedd gwraidd y broblem, a darganfod ffynhonnell gyson a fyddai’n gwarantu llwyddiant. Mae hanes datblygiad chwarel Bryn Hafod y Wern yn cyfrannu at y dystiolaeth. Agorwyd y chwarel yn 1817 gan George Hay Dawkins Pennant wrth aros i dderbyn olyniaeth y Penrhyn wedi marw ei ewythr Richard Pennant yn 1808. Meddiannodd barsel o dir y Goron ar brydles a gwariodd yn helaeth ar y datblygiad, ond heb lwyddiant. Daeth y fenter i ben yn 1824. Ym mhen ysbaid cymerwyd y chwarel gan gwmni Trimmer o Lundain, cwmni cynhyrchu teils pridd ar gyfer toi yn ne Lloegr gyda’r bwriad o ehangu ei marchnad drwy fod yn berchen ar chwarel lechi.. Byrhoedlog oedd eu harhosiad ac yn 1845 sefydlwyd cwmni y Royal Bangor Slate Company gan griw o ‘adventurers’ o Lundain ond, er gwario yn helaeth ar ddatblygu’r gloddfa, methiant fu’r ymdrech.
Erbyn 1873 yr oedd y chwarel dan ofal rhyw Mr Caliver ar brydles gan y cwmni uchod. Yn 1873 sefydlwyd cwmni ‘The Bangor Slate Company’ dan oruchwyliaeth rhyw Mr Cooke ac yr oedd ef yn dal yn ei swydd pan newidiwyd enw’r cwmni i’r ‘New Bangor Slate Company’ yn 1876. Caewyd y chwarel yn derfynol yn 1885 gyda Cooke yn rheolwr ond bellach, oherwydd colledion ariannol enfawr, banc o Gaer oedd yn rheoli’r fenter. Rhwng 1817 ac 1885 yr oedd yr holl gwmnïau wedi gweithio’r chwarel ar brydles gan y Goron, ond yn y flwyddyn ganlynol llwyddodd y banc i brynu hawliau’r Goron. Y bwriad oedd gwerthu’r chwarel i’r Arglwydd Penrhyn gan ei fod wedi dangos diddordeb ynddi, ond er dod i gytundeb gwrthododd George Sholto Douglas Pennant anrhydeddu ei ran ef o’r fargen. Arweiniodd hyn a achos cyfreithiol yn 1889 a gollwyd gan y Penrhyn gan eu gorfodi i brynu’r chwarel. Doedd dim bwriad gan y Penrhyn i’w gweithio a dywedir mai’r prif reswm dros y pryniant oedd er mwyn ei chau yn derfynol fel na fyddai gwesteion yn holi ai hon oedd chwarel y Penrhyn a oedd i’w gweld o’r castell yn Llandygái. Sut mae plethu’r wybodaeth amherffaith a chyfnewidiol uchod â chynllun y chwarel fel nodwedd amlwg yn nhirlun ardal Llanllechid heddiw?
Prif dwll y chwarel gyda hafn gallt y gogledd ar ganol cefn y llun
O holl fân chwareli Dyffryn Ogwen chwarel y Bryn yw’r fwyaf diddorol gan fod ei chynllun yn weddol gyflawn ac y gellir defnyddio nifer bychan o ddogfennau i geisio olrhain ei datblygiad. Agorwyd y chwarel ar drwyn cyfyng o dir y Goron yn ymestyn i’r gorllewin a amgylchynwyd ar bob ochr ac eithrio’r gogledd gan dir stad y Penrhyn. Yr oedd y cyfyngiad hwn yn effeithio ar ddatblygiad y chwarel mewn dwy ffordd. Yn gyntaf, ni ellid ymestyn y gloddfa i ddatblygu’r haenau llechi yn y gorllewin na’r de orllewin a olygai fod yn rhaid agor twll eithriadol ddwfn i weithio’r chwarel yn llwyddiannus. Yn ail, gorfodid codi cyfran helaethaf rwbel y twll yn groes i ddisgyniad naturiol y tir i gyfeiriad y de, gan greu problemau gweithredol anodd a chostus i’r perchnogion. Y drydedd broblem, ac un a drafodwyd mewn ysgrif flaenorol, oedd bod safle’r chwarel ymhell o darddiad digonol o ddŵr i weithio ei pheiriannau, gwendid a orfododd greu ffos o Gwm Caseg gryn bedair milltir i ffwrdd i gyrchu dŵr i ddau argae a leolwyd ar y llethr i’r dwyrain o’r chwarel.
Perthyn trefnusrwydd arbennig i gynllun y chwarel. Lleolwyd y twll yn y gogledd orllewin, a threfnwyd y tomennydd rwbel yn ddwy uned i ymestyn i’r de a’r dwyrain. Gellir rhannu’r tomennydd yn ddwy adran – tomen y de sydd â dau lawr yn perthyn iddi (llawr 1, 2), a thomen y dwyrain gyda thri gris i’w chyfansoddiad (gris (a), (b), (c)). Saif prif wastad gweithio’r chwarel ar ymyl de ddwyrain y twll. Erys nifer o nodweddion amlwg sy’n gysylltiedig â pheirianwaith ei gweithio a chadarnheir y rhain mewn gwahanol gynlluniau o’r chwarel. Gellir eu rhestru fel a ganlyn – dwy allt yn agor i’r twll (North Quarry Incline, Engine Incline), safle i bedair olwyn ddŵr (olwynion A, B, C a D), cwt peiriant ager, y Water Balance incline, dwy bont (pont gorbel a phont (o)), a sylfaen i ddau beiriant codi (pentan mawr a phentan lifft). Yn ychwanegol lleolwyd dwy gronfa ddŵr ar y llethr i’r dwyrain o’r chwarel Nodir y nodweddion ar y cynllun isod.
Gellir crynhoi datblygiad y chwarel i dri chyfnod, ond nodir fod amheuaeth ynghylch cydberthynas rhai o’r nodweddion yn ogystal â’u safle yn y fframwaith hanesyddol.
Cyfnod y sefydlu hyd at 1856.
Twll y chwarel gyda hafn gallt y de ar ymyl de y llun. Llun o archif Ifor Williams
Ar ddechrau’r cyfnod cyfres o dyllau o wahanol feintiau a oedd ar y safle cyn eu crynhoi yn ddau, sef y Prif Dwll a thwll y Green Vein yn y gogledd. Awgrymir fod lefel wedi ei dorri ym mhen deheuol y prif dwll i’w gadw’n sych, er mae’n amlwg na thorrwyd hwn yn ddigon isel i weithio’n effeithiol. Erbyn 1850 awgrymir fod pwmp yn codi dŵr o’r twll gydag olwyn ddŵr B (A) yn ei wasanaethu. Yr oedd dwy allt yn cysylltu â’r ddau dwll – gallt y de (Engine incline) yn gweithio gyda pheiriant ager ac yn gwasanaethu’r prif dwll; gallt y gogledd (North Quarry incline) yn gweithio gydag olwyn ddŵr D ac yn agor i dwll y Green Vein. Agorwyd yr Engine incline yn 1847, a gallt y gogledd yn 1848; erbyn 1851 troswyd yr Engine Incline i weithio gyda dŵr o yriant olwyn C. Bwydai rwbel o’r Engine incline i ffurfio llawr 1 yn uned tomen y de; cyfrannai’r North Quarry incline at ffurfio gris (a) o domen y dwyrain, a phur debyg at ffurfiant ail ris a orchuddiwyd yn ei gyfanrwydd gan ddau ris uchaf a diweddaraf yr uned.
Adeiladwyd mur uchel i gadw tomen y de rhag llithro i dir stad y Penrhyn. Erbyn 1851 yr oedd holl beirianwaith y chwarel yn gweithio gydag ynni dŵr. Yr oedd y ddwy gronfa yn weithredol o 1846 ymlaen, y gronfa isaf yn cyflenwi dŵr i weithio olwyn D a’r North Quarry Incline a’r gronfa uchaf (Llyn Coch) yn bwydo olwyn C i weithio’r Engine Incline. Nodwedd fwyaf diddorol y cynllun yw bod y ffordd o’r fynedfa yn y gorllewin i gysylltu â Bryn Hall yn y gogledd yn cylchu tomen y de cyn troi i arwain drwy ganol gris tomen (a) i gyrraedd y tŷ. Y llwybr hwn oedd yn gyfrifol am adeiladu pont (o) a’r bont gorbel yn y cyfnod dilynol. Perthyn yr holl ddatblygiadau hyn i fuddsoddiadau’r Royal Bangor Slate Company a oedd mewn trafferthion ariannol erbyn diwedd y cyfnod.
2. Cyfnod Adrefnu rhwng 1850 ac 1870
Nodweddir y cyfnod hwn gan gynlluniau i ail drefnu’r dull o weithio’r chwarel a orfodwyd yn bennaf oherwydd ei lleoliad cyfyngedig. Roedd cysylltu â’r twll drwy gyfrwng gelltydd bellach yn anymarferol oherwydd ei ddyfnder cynyddol, a chyflwynwyd system fwy hyblyg o godwyr neu lifftiau pwrpasol i gyrchu hyd at y gwaelod. Mae’n hawdd deall y broblem ond nid mor hawdd ei gweithrediad. I gychwyn amlygir fod gallt y North Quarry Inclein wedi ei chau yn derfynol cyn, neu ar gychwyn, y cyfnod a olygai fod olwyn ddŵr D bellach yn segur. Golygai hyn ddargyfeirio dŵr y chwarel i weithio’r codwyr newydd. Sefydlwyd dwy angorfa i’r lifftiau, un ar y prif wastad gweithio gerllaw’r Engine Incline a fyddai dan reolaeth olwyn ddŵr C. Lleolwyd yr ail uwchlaw congl fwyaf deheuol y twll gerllaw’r brif fynedfa a chyfarpar y pympiau dŵr, sydd yn ymddangos yn lleoliad tra anhygyrch hyd nes deall rhagor am ffurfiant y twll. Mewn adroddiad yn 1886 sy’n ymwneud â chyflwr y chwarel nodir fod dwy bonc yn y twll, tystiolaeth a gadarnhawyd yn ddiweddar gan nofwyr tanddwr, a bod un lifft yn codi o’r bonc ganol a’r llall o’r bonc isaf. Tybir felly fod codwr y gwastad gweithio yn cysylltu â’r bonc ganol a chodwr y de gyda’r gwaelod isaf. Ategir hyn mewn adroddiad papur newydd yn 1873 sy’n nodi fod un olwyn ddŵr yn gyfrifol am weithio codwr a phympiau sychu’r chwarel, ac mae’n amlwg mai at olwyn B y byddai’r cyfeiriad hwn. A fyddai hyn yn dechnegol bosibl sy’n gwestiwn na ellir ei ateb, o gofio fod nifer o gafnau maluriedig yn cysylltu olwyn B gydag olwyn A gyda’r olaf yn sefyll ar erchwyn allanol eithaf y fynedfa. Fe gofir mai prif swyddogaeth olwyn A oedd gweithio pwmp sychu’r chwarel ac yn ôl pob tystiolaeth hon oedd olwyn fwyaf a chryfaf y chwarel. Mae’n amlwg felly fod holl ddŵr arwynebol y chwarel o’i gweithio yn gorfod llifo i’r lleoliad hwn cyn cael ei arllwys i dir corsiog y Penrhyn islaw a chreu anhawster a fu’n rhannol gyfrifol am gau’r chwarel yn derfynol cyn diwedd y ganrif.
Tomennydd y chwarel yn edrych i gyfeiriad y dwyrain o Ffridd Bryn Hafod y Wern. Llun o archif Rowland Flook drwy ganiatâd.
Sut felly yr oedd trefniant y codwyr yn effeithio ar gynllun y tomennydd? Bellach yr oedd yn angenrheidiol codi’r rwbel o’r gwastad gweithio i fyny’r llethr i greu gris (b) ac (c) o domen y dwyrain. Dyfais fawr y chwarel, a dyfais bur anymarferol, oedd adeiladu’r Water Balance Incline i gario rwbel i’r copa, ond mae’n rhaid bod yno allt gynharach a gyfrannodd at adeiladu gris (b) y domen. Awgrymir fod cob anferthol y Water Balance Incline, sy’n tra arglwyddiaethu ar gynllun y chwarel heddiw, wedi cymryd lle’r allt wreiddiol. Adeiladwyd rhes o dyrrau uchel ar grib y domen i gynnal y cafnau oedd yn cyrchu dŵr o argae llyn Coch ar gyfer gweithio’r allt fawr, a phwysau’r dŵr hwn ar y ffordd i lawr oedd yn gwrthbwyso’r llwyth rwbel ar y ffordd i fyny. Awgrymir mai cyfraniad gweddol fychan a wnaethpwyd gan yr allt fawr i adeiladwaith gris uchaf y domen sy’n cynnwys ond nifer bychan o benrhynnau culion yn unig. Wrth droed yr allt fawr ar y prif lawr gweithio lleolwyd adeilad sydd bellach wedi diflannu’n llwyr o gynllun y chwarel. Nodir fod cysylltiad uniongyrchol rhwng yr adeilad hwn a safle’r codwr ar ymyl y twll ac mae’n amlwg fod y ddau sefydliad yn derbyn ynni o olwyn C sydd â’i leoliad nepell i ffwrdd ar y gwastad. Awgrymir y derbynnid cerrig o’r twll i’w trin a’u llifio yn yr adeilad cyn eu dosbarthu i nifer o waliau hollti a naddu a ddosbarthwyd ar naill ochr y gwastad, ac o’r adeilad hwn y danfonid rwbel i ffurfio ail lawr tomen y de yn benrhynnau culion o un canolbwynt gerllaw iddo. Mae’n debyg y gellir priodoli’r cyfnewidiadau uchod i dymor ansicr a byrhoedlog y Bangor Slate Company a derfynwyd fwy neu lai erbyn diwedd saith degau’r ganrif.
Cynllun y chwarel yn 1891 ar achlysur ceisio gwerthu’r gloddfa
3. Cyfnod cau’r chwarel rhwng 1870 ac 1890
Yn ystod y cyfnod helbulus hwn wynebodd perchnogion y chwarel ddau achos cyfreithiol niweidiol iawn ac o ganlyniad ni ellir disgwyl fod unrhyw fuddsoddiad o bwys wedi digwydd i adfywio ei ffawd fel uned weithredol. Pan gaewyd y chwarel yn derfynol yn 1889 dan law’r Penrhyn, cychwynnodd cyfnod o ddatgymalu araf ond sicr sy’n parhau hyd y presennol, ac yn sgil y malurio difethwyd nifer o nodweddion diddorol a fyddai wedi ateb rhai o’r cwestiynau anodd sy’n aros heb eu datrys yn hanes y chwarel nodedig hon ger pentref Llanllechid. Un dehongliad amherffaith a gyflwynwyd yn yr ysgrif hon ond mae’n fodd o gywiro rhai o’r cam argraffiadau sy’n britho’r ddwy erthygl y cyfeirir atynt yn y llyfryddiaeth isod.
Pentannau llechi ar frig y domen uchaf. Llun o archif Ifor Williams.
Ffynonellau
Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda
J. Ll. W. Williams., D. A.Jenkins. 1994. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda. Rhan 1. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 55. 47-70.
J. Ll .W. Williams., D. A.Jenkins. 1995. Rhai nodiadau ychwanegol ar Chwarel Bryn Hafod y Wern. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 56. 87-107
Eglwys y Gelli, drwy garedigrwydd a chaniatâd Alaw Jones, Parc Moch
‘Helaetha dy babell, ac estyn gortynnau dy breswylfeydd’oedd y testun Beiblaidd a ddefnyddiwyd wrth agor Eglwys y Gelli yn 1869 fel capel anwes i fam eglwys y plwyf yn Llandygái.
Erbyn canol y ganrif yr oedd poblogaeth pentref Tregarth yn tyfu’n sylweddol, a’r farn ymysg Anglicaniaid y fro oedd y dylid sefydlu eglwys yn lleol gan fod mynychu Eglwys Llandygái ddwywaith ar y Sul i’r moddion gras yn dreth arbennig i rai o’r selogion oedrannus. Cyn 1850 yr oedd yr enwadau Anghydffurfiol eisoes wedi sefydlu nifer o gapeli yn y fro – y Methodistiaid Calfinaidd ym Mhenygroes yn 1837, y Wesleaid yng nghapel Sheilo yn 1829 a’r Annibynwyr yn Amanah, Mynydd Llandygái, yn 1846.
Yn 1850 dechreuwyd cynnal Ysgol Sul mewn tŷ gwag yn y Pandy, ond gyda’r niferoedd yn tyfu penderfynwyd ar gynllun o gylchdaith rhwng pedwar tŷ yng Nghraig Pandy gyda’r Pandy yn fan cychwyn ac yn fan gorffen yr orig sanctaidd i adrodd y Deg Gorchymyn. Blwyddyn yn unig y parhaodd y trefniant hwn cyn i offeiriad y plwyf, Y Parch W. D. Morgan, dderbyn nawdd o ddeg punt ar hugain, coed a chalch, a darn o dir gan yr Arglwydd Penrhyn i adeiladu ysgoldy yn y Gelli yn 1852, gorchwyl a gyflawnwyd yn llwyddiannus drwy gyd lafur y plwyfolion yn ystod yr wythnos. Y cam nesaf oedd ychwanegu mynwent i’r ysgoldy yn 1858, ac erbyn 1864 penodwyd curad sefydlog i gynnal gwasanaeth yn yr ysgoldy ddwywaith ar y Sul, ond ar y Sul cyntaf o bob mis y rheidrwydd oedd cymuno yn y fam eglwys yn Llandygái. Y gofyn yn awr oedd sefydlu eglwys yn y Gelli a dechreuwyd casglu arian ymysg y plwyfolion i gyrraedd y nod cyn i raslonrwydd yr Arglwydd Penrhyn gyfrannu £1,500 i adeiladu’r eglwys. Adeiladwr yr eglwys oedd contractwr o Borthaethwy, Mr Parry, a gyflawnodd y dasg ac yng ngeiriau’r North Wales Chronicle yn 1869 -‘a very neat little church, and will accomodate almost 300 people and [the builder] deserves great praise for the thoroughly honest way in which he has performed his contract’. Eglwys y Gelli felly oedd yr olaf o eglwysi Anglicanaidd Dyffryn Ogwen a adeiladwyd drwy nawdd Edward Gordon yn ystod ei arglwyddiaeth yn y Penrhyn.
Cofiannydd Eglwys y Gelli oedd William Roberts, Penarbronydd, a fu’n glochydd yr eglwys am gyfnod. Ysgrifennodd lith pur ddiddorol am hanes sefydlu’r addoldy yng nghylchgrawn Yr Haul yn 1904. Mae’r flwyddyn yn nodedig sef y flwyddyn yn dilyn diwedd trist y Streic Fawr a holltodd gymuned ardal Dyffryn Ogwen. Rhwng llinellau’r cofiant gellir sawru peth o’r surni a fodolai rhwng yr Anglicaniaid a’r Ymneilltuwyr yn yr ardal. Yng nghyfnod canol y ganrif credai William Roberts mai mantais fawr yr Ymneilltuwyr oedd bod ganddynt wasanaeth hwyrol ar nos Sul tra mai gwasanaeth boreol am ddeg a gwasanaeth yn Saesneg am dri oedd ar gynnig fel moddion gras yn yr Eglwys. Meddai wrth egluro ei safbwynt – ‘Ac felly, yn lle bod yn y tŷ, neu ar bennau ffyrdd, neu hyd y ponciau, gwell oedd gan lawer ohonynt fyned gyda rhai o’u cydnabod i’r capel. Ystyrient hynny yn llai o ddrwg nag aros adref, a chânt wenau’r Ymneilltuwyr am ddod gydag ef’. Edrychid yn ddirmygus ar Eglwyswyr bryd hynny felly diffyg mawr y byddent yn troi at yr Ymneilltuwy. Mae olion y cyfnod hwnnw i’w ganfod yn yr ardal hyd heddiw’.
Dan nawdd y Penrhyn a than warchodaeth yr Eglwys y sefydlwyd ysgol y pentref yn Ffrwd Galed yn 1897 a oedd yn atgyfnerthiad pellach i’r achos, ac mae hefyd yn amlwg i gysylltiad agos ddatblygu gyda’r cartref i blant amddifad a sefydlwyd yn 1885 ar hytrawst y ffordd i’r Eglwys yn y Gelli. Yr oedd William Roberts yn falch o hysbysu fod cylch ‘claddfa Gelli’ gyda phoblogaeth o 1,260 yn cynnwys 271 o dai a bod Eglwyswyr yn byw mewn 108 ohonynt a bod nifer cynulleidfa’r Eglwys yn 400 ac od 150 ohonynt yn gymunwyr. Yn 1967 torrodd yr Eglwys y cysylltiad gyda’r fam eglwys yn Llandygái ac ymuno â’r Eglwys yn St Ann’s ar Allt Bryngeraint. Eleni bydd yr Eglwys yn dathlu cant a hanner o flynyddoedd o wasanaeth i blwyfolion ardal Tregarth.
Gwybodaeth ychwanegol gan Rosemary Williams, Ffordd Tanrhiw, Tregarth.
Ffynhonnell
Eglwys Y Gelli, Tregarth, Centenary Souvenir and Celebration Programme, June 7th-15th, 1969
Perthyn trefnusrwydd arbennig i gynllun y chwarel. Lleolwyd y twll yn y gogledd orllewin, a threfnwyd y tomennydd rwbel yn ddwy uned i ymestyn i’r de a’r dwyrain. Gellir rhannu’r tomennydd yn ddwy adran – tomen y de sydd â dau lawr yn perthyn iddi (llawr 1, 2), a thomen y dwyrain gyda thri gris i’w chyfansoddiad (gris (a), (b), (c)). Saif prif wastad gweithio’r chwarel ar ymyl de ddwyrain y twll. Erys nifer o nodweddion amlwg sy’n gysylltiedig â pheirianwaith ei gweithio a chadarnheir y rhain mewn gwahanol gynlluniau o’r chwarel. Gellir eu rhestru fel a ganlyn – dwy allt yn agor i’r twll (North Quarry Incline, Engine Incline), safle i bedair olwyn ddŵr (olwynion A, B, C a D), cwt peiriant ager, y Water Balance incline, dwy bont (pont gorbel a phont (o)), a sylfaen i ddau beiriant codi (pentan mawr a phentan lifft). Yn ychwanegol lleolwyd dwy gronfa ddŵr ar y llethr i’r dwyrain o’r chwarel Nodir y nodweddion ar y cynllun isod.
