UNESCO a Thirlun Hanesyddol Dyffryn Ogwen

Ac mae Bethesda bellach yn rhan o gynllun Safle Treftadaeth y Byd yn hobnobio gyda Phyramidiau’r Aifft, Machu Picchu ym Mheriw, y Taj Mahal yn India a Chôr y Cewri yn Lloegr, i enwi ond dyrnaid o safleoedd byd-eang sydd ar restr dreftadaeth UNESCO! Ond gyda’r dynodiad daw cyfrifoldeb, a chyfrifoldeb sydd efallai heb ei egluro’n llawn gan y rhai sydd wedi hyrwyddo, ac a fydd o hyn allan, yn gwarchod y cynllun. Does dim dwywaith fod hwn yn gam pwysig yn hanes chwarelyddiaeth gogledd-orllewin Cymru, yn un i’w longyfarch a’i dderbyn yn wresog gan ei fod yn cynnig cyfleoedd arbennig i ddatblygiadau economaidd, amgylcheddol a diwylliannol os cânt eu datblygu yn gynaliadwy a chymeradwy er budd ein cymdeithas yn lleol ac yn genedlaethol yng Nghymru.

Ond beth fydd ein cyfrifoldeb ni ym Methesda o fod yn rhan o’r cynllun hwn, a beth yn union sydd gan Fethesda i’w gynnig yn weladwy mewn dynodiad sydd mor uchelgeisiol ei bwyslais ar gadwraeth y safleoedd chwarelyddol a gwarchodaeth y tirlun hanesyddol? Ar un amser, yr oedd tirwedd Dyffryn Ogwen yn ddrych digymar i lafur ac ymroddiad y gorffennol. Nid hynny mo’r gwirionedd mwyach. Mae’r chwarel mewn gwaith, y pentref yn bod, a’r gymdeithas ar ei newydd wedd yn ffyniannus. Ond o edrych yn ofalus diflannodd sglein y tirlun hanesyddol drwy esgeulustod a dibristod hanner canrif a mwy o ddryllio ein treftadaeth.

Pan sefydlwyd Parc Cenedlaethol Eryri ym mhumdegau’r ganrif ddiwethaf, gadawyd pob un o’r pentrefi chwarelyddol yn ynysoedd a oedd yn rhy frwnt i’w cynnwys o fewn tiriogaeth y Parc. A dyna eironi’r sefyllfa heddiw, sef mai’r ynysoedd ‘brwnt’ yw’r ‘perlau’ sydd i’w gwarchod fel rhan o’r cynllun treftadaeth. Canlyniad yr esgymuno bwriadol oedd iddo greu agwedd gwbl ddibris at gadwraeth ein treftadaeth hanesyddol. Dechreuodd yr alanastra yn Nyffryn Ogwen pan aeth Chwarel y Penrhyn i ddwylo barus cwmni rhyngwladol, a dilynwyd hyn gan gynllun y Swyddfa Gymreig, fel yr oedd bryd hynny, i chwalu hen chwarel Pantdreiniog yng nghanol y pentref oherwydd peryglon y safle. Yn dra anffodus, bu i’r ddau drefniant greu agwedd o ddiffyg parch yn y gymuned at ein treftadaeth hanesyddol, ac yn fwy anffodus fyth, cafwyd yr awdurdodau cadwraethol sydd heddiw yn heidio, blithdrafflith, i warchod ein treftadaeth hanesyddol – Stad y Penrhyn, Cyngor Sir Gwynedd, Yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, CADW, Y Comisiwn Brenhinol, Y Parc Cenedlaethol, a’r sefydliadau eraill sy’n perthyn i’r consortiwm cadwraethol – yn hepian cysgu megis wrth ddrws agored y stabal.

Mawredd ponciau chwarel y Penrhyn cyn y distryw

Chwarel y Penrhyn oedd gem bensaernïol holl chwareli gogledd Cymru, yn gyfanwaith cymesur, urddasol a naddwyd ris wrth ris i glogwyni’r Fronllwyd drwy lafur cenedlaethau o chwarelwyr diwyd. Ac yr oedd harddwch i’w ganfod yn nhrefnusrwydd y distryw. Diflannodd yr hen ogoniant pan bwrcaswyd y chwarel gan gwmni barus rhyng-genedlaethol gan gychwyn cyfnod o ysbeilio’r gloddfa i ennill y geiniog olaf drwy ddistryw ffrwydrol direol. Yr oedd y chwarel yn hen ffasiwn ac angen ei moderneiddio, ond nid drwy fandaleiddio ei gorffennol. Chwalwyd y ponciau ar ochr chwith y gwaith, arllwyswyd miloedd ar filoedd o dunelli o rwbel i lenwi’r twll, a rhwygwyd peirianwaith y systemau heidrolig oedd wedi ei weithio drwy gydol cyfnod ei datblygiad – peiriannau a oedd yn eu dydd ymhlith y mwyaf blaengar ym myd chwarelyddiaeth. Gyda chynllunio mwy hyderus gallesid fod wedi arbed rhannau mwyaf hanesyddol y gwaith i’w gwarchod yn gofadeiliau byw ar gyfer addysgu’r dyfodol. Ac er ein gwarth, cofadail mwyaf gwarthus y chwarel yw’r ysbyty yn ei chyflwr cyfeiliornus, sefydliad a gyfrannodd yn arloesol yn ei ddydd at feddygaeth gymunedol a chenedlaethol. A gwell peidio â sôn am reilffordd y chwarel a werthwyd yn ddigywilydd yn sgrap, a’r injans stêm yn drysorau i’w gweld mewn sefydliadau mwy goleuedig ledled Prydain a’r tu hwnt, ond yr un bellach yn pwffian yn hudolus yn Nyffryn Ogwen.

Y Stryd Fawr cyn bod ceir

Y Stryd Fawr cyn bod ceir

A hanes tebyg sydd i gadwraeth pentref Bethesda – nid yr harddaf o bentrefi Cymru ond un sydd ag iddo gymeriad unigryw. Amgylchiadau gwahanol sydd wedi amddifadu’r pentref o’i dreftadaeth ddiwylliannol. Aethpwyd ati’n ddi-feind i chwalu y rhan fwyaf o gapeli’r fro – Carmel, Carneddi, Giatws, Hermon, Salem, Siloam, Tabernacl, Treflys,  Saron, Peniel, Penygroes, Amana, Gerlan – oll yn sefydliadau ysbrydol a diwylliannol ac yn gofgolofnau pwysig yn y tirlun hanesyddol. Paham y distryw heb ystyried dulliau mwy cynhwysol o gadwraeth gynaliadwy? A dyna hanes trist stryd fawr y pentref. Yr oedd i’r stryd fawr ei statws fel prif wythïen fasnach y gymuned, tra ei bod hi hefyd yn enghraifft gyflawn, ddiddorol o bensaernïaeth o Oes Edward a Fictoria.  Penllwydni rhyfeddol oedd penderfyniad y gymuned yn y 1970au i wrthod cael ffordd osgoi i’r pentref, gyda’r canlyniad fod yn agos i gant a mwy o lorïau’r dydd yn tagu rhwydd ddefnydd ohoni heddiw gan danseilio ei masnach a’i phriodoldeb cymdeithasol. Ac yn yr un cywair di-feind aethpwyd ati i fylchu ei hundod pensaernïol. Os mai’r bwriad oedd adnewyddu ei defnyddioldeb cymdeithasol drwy greu encil cymunedol yn Llys Dafydd drwy chwalu’r tai gwreiddiol a’u cyfnewid am grocbren erchyll ei luniad, yna aflwyddiant fu’r cynllun tra bo trafnidiaeth ddi-baid y dydd yn taranu heibio. Pa ddiben felly oedd creu adnodd prin ei ddefnydd ar draul bylchu cydbwysedd cymhlethiad unigryw yn y tirlun hanesyddol?

Yn bresennol mae 34 o safleoedd cofrestredig a phedair ardal gadwriaethol yn Nyffryn Ogwen, oll ar gofnod eu gwarchod, ac mae’n amlwg y dewisir mwy o safleoedd yn y dyfodol i atgyfnerthu’r dynodiad.  Nodir y rhestr isod gan mai ychydig a ŵyr leoliad y safleoedd na’r rhesymau o blaid eu dynodi. Yn eu plith mae rhesdai Caerberllan sy’n enghraifft arbennig o dai gwaith o gyfnod cynnar yn y 19g. Yno, mae’r pwyslais cadwraethol ar ddiogelu lluniad y tai – dim ffenestri a drysau plastig i’w anharddu a’r canopi uwch y drws ffrynt wedi eu cadw yn ddiwahân. Ond os diogelu’r tai, paham nad y gerddi a oedd yn rhan annatod o’r datblygiad gan Stad y Penrhyn? Yno yr oedd y cwt glo, y cwt golchi dillad, ac ym mhen draw’r ardd, y lle chwech. Prin fod yr un o’r adeiladau hyn yn aros – un neu ddau o gytiau glo ac un lle chwech drylliedig, yr holl gynllun yn ei gyfanrwydd wedi ei chwalu drwy esgeulustod gan y gwasanaethau cadwraethol, ac megis un enghraifft yw hon o nifer lle mae cynllunio direol wedi anharddu bythynnod a thai traddodiadol ein bro. Nid yw cadwraeth ein treftadaeth hanesyddol yn golygu cadw pob twll, tomen a thwlc yn y tirlun ond mae’n golygu ceisio gwarchod rhai enghreifftiau arbennig yn eu cyfanrwydd fel eu bod yn ddrych o’r gorffennol i’w cyflwyno i gymdeithas newydd ddeallus y presennol. A dyna fydd amcan cynllun Treftadaeth y Byd i ni yn yr ardal hon.

Nid ar chwarae bach y dewiswyd Dyffryn Ogwen i fod yn rhan o’r dynodiad, ond mae cymalau niferus yn clymu’r anrhydedd i ofynion UNESCO drwy ofalaeth corff World Heritage Watch.  Ac os bydd y warchodaeth yn anaddas yng ngolwg y corff hwn gall hynny arwain at golli statws y dynodiad fel y digwyddodd yn ddiweddar yn hanes dinas Lerpwl. Mae gan hyn ei oblygiadau hirdymor bid sicr, er na ellir yn hawdd eu deall yn ieithwedd jargonistig-gymylog cyflwyniad y cynllun. Yn Nyffryn Ogwen, mae’r cynllun yn ddewisol iawn ei ffiniau a’i gynnwys- yn ganolog ynddo mae pentrefi Bethesda, Gerlan, Mynydd Llandygái a Llandygái, ac mae rhannau ochr chwith y chwarel o’i fewn, fel mae tentaclau llwybrau rheilffordd y chwarel, Lôn Las Ogwen a Ffordd Telford i gysylltu â’r cei yn Abercegin. Nid yw Rachub, Llanllechid na Thregarth yn rhan o’r cynllun, ac yn y dynodiad ehangach nid yw Llanberis, Pen-y-groes, Llanllyfni na’r Felinheli o fewn cwmpas y tirlun dewisedig.

Yn y cyflwyniad jargonistig, cyfeirir at effeithiolrwydd y system gynllunio i warchod y ‘living urban areas’ sydd, o ddarllen rhwng y llinellau, i gynnwys traddodiadau diwylliannol cryf yr ardal, gyda chyfeiriad ymyl y ddalen megis at arfer y bröydd o ddefnyddio’r iaith Gymraeg yn y diwylliant. Yn ei hanfod nid cynllun diwylliannol mo’r hyn a gyflwynir yn nynodiad Treftadaeth y Byd oherwydd ei brif amcan yw cadwraeth yr elfennau ffisegol sydd yn y tirlun – cofrestrir y safleoedd o bwys, gosodir mesurau i’w gwarchod o fewn Cynllun Rheoli Lleol, a sefydlir strategaeth fonitro i werthuso effeithiolrwydd y cynllun rheoli. Ychwanegir at nifer y safleoedd yn yr ofalaeth a disgwylir bod holl werthoedd y cynllun treftadaeth yn cael eu gwarchod gan y prosesau cynllunio. Sefydlir strategaethau i hybu twristiaid i fynychu ‘eiddo’ y dynodiad ond nid oes gair am greu cynlluniau i warchod yr iaith Gymraeg o fewn y tirlun hanesyddol. Gellir barnu, o ddarllen rhwng llinellau’r argymhellion uchod, fod ton ychwanegol o fiwrocratiaeth i gael ei ychwanegu ar gefn ein cymdeithas.

Prif wers Dyffryn Ogwen i’w dysgu i Gynllun Treftadaeth y Byd UNESCO yw’r modd y tanseiliwyd gwarchodaeth ar y dreftadaeth hanesyddol drwy fynnu budrelw, drwy gamweinyddu, drwy ddiffyg cynllunio strategol, drwy arweiniad diffygiol a bwnglera ymhlith y cyrff a oedd i fod i wybod, ac a ddylai fod wedi gweithredu’n well yn y gorffennol. Gyda chymaint o drwynau’r amryfal asiantaethau a sefydliadau statudol cadwraethol yn y cafn, a ellir disgwyl llawer gwell yn y dyfodol dan gynllun mawreddog UNESCO i warchod treftadaeth frau ein hiaith a’n diwylliant hanesyddol yma yn Nyffryn Ogwen? Amser a ddengys pa frwdfrydedd fydd gan y gwas newydd o gofio ei bod yn haws sefydlu na gweithredu gwarchodaeth.

*Daw’r tri llun yn yr erthygl hon o gasgliad y diweddar Alaw Jones, Parc Moch drwy garedigrwydd a chaniatâd

Rhestr Adeiladau Rhestredig Bethesda

Capel Bethania – Gradd 2

Gwesty’r Victoria – Gradd 2

King’s Head – Gradd 2

11 Stryd John – Gradd 2

10 Stryd John – Gradd 2

18 Ffordd Penybryn – Gradd 2

16 Ffordd Penybryn – Gradd 2

Capel Jerusalem – Gradd 1

Eglwys Glanogwen  – Gradd 2

1 Rhes Ogwen – Gradd 2

2 Rhes Ogwen – Gradd 2

8 Rhes Ogwen – Gradd 2

10 Rhes Ogwen – Gradd 2

17 Rhes Ogwen – Gradd 2

22 Rhes Ogwen – Gradd 2

Cofeb y Rhyfel – Gradd 2

Carreg Filltir Telford  Rhos y Nant – Gradd 2

Pont y Gaseg – Gradd 2

Ffermdy Abercaseg – Gradd 2

Pont Abercaseg – Gradd 2

Caerberllan 1 – 12 – Gradd 2

Ardaloedd Cadwraeth

Rhes Gordon

Rhes Elfed

Lôn y Graig

Braichmelyn

Tŷ’n Tŵr ‘Village’

Tŷ’n Tŵr yn 1765

Mae’n rhyfedd cyfeirio at Tŷ’n Tŵr (gwelir hefyd Ty’n Twr a Tyn Twr) fel ‘village’ ond dyna yw’r cyfeiriad yng nghyfrifiad 1851, ac ar fap Johnson o’r ardal yn 1855 ymddengys Braichmelyn fel atodiad yn unig i dreflan gynharach Tŷ’n Tŵr. Erbyn canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg yr oedd undod fferm wreiddiol Tŷ’n Tŵr, sef y ffermdy canol oesol y cyfeirir ato heddiw fel Tŷ John Iorc, yn prysur ddiflannu wrth i’r caeau gael eu trosi’n strydoedd o dai ym Mraichmelyn a Chaerberllan ar gyfer gweithlu Chwarel y Penrhyn. Gellir dyddio datblygiad cychwynnol y rhesi tai i gyfnod trothwy map y Degwm yn 1840 ac erbyn i Johnson gyflwyno ei fap yn 1855 yr oedd strydoedd Caerberllan a Braichmelyn wedi datblygu yn sefydliadau llawer mwy a llawer pwysicach na’r cnewyllyn hynafol gwreiddiol wrth y bont yn Nhŷ’n Tŵr.

Ty’n Tŵr yn 1822 – manylyn o Fap Llanllechid drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol

Sefydlwyd treflan Tŷ’n Tŵr cyn 1822. Yno ar dir Stad y Penrhyn adeiladwyd pump o dai traddodiadol un llawr â siambr a chroglofft, wedi eu cywasgu rhwng cysgod y graig a glan Afon Ogwen ac yn ychwanegiad i’r ffermdy gwreiddiol. Yng nghyfrifiad 1841 yr oedd un o’r tai yn gartref i Owen Williams, chwarelwr 40 oed yn wreiddiol o Landwrog, a’i wraig Margaret, hi yn anedig yn ôl y cyfrifiad o Lanllechid, er bod traddodiad teuluol yn dweud yn wahanol. Ystyrid fod Margaret o deulu Albanaidd a oedd wedi ymgartrefu yn Llanberis ond a symudodd i Dyddyn Gogrwn, Pentir drwy drefniant gydag Assheton-Smith er mwyn ei alluogi ef i ddatblygu chwarel fawr Dinorwig. Boed hynny fel y bo, yn Nhŷ’n Tŵr ganed saith o feibion i Owen a Margaret rhwng 1831 ac 1850. Owen William Davies oedd enw priod y gŵr ond gollyngodd y Davies a daeth Williams yn gyfenw i’r teulu. Mae hanes y saith mab yn ddrych i’r hyn y gellid ei adrodd am deuluoedd llawer o chwarelwyr Dyffryn Ogwen yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg – troeon yr yrfa megis nad ydynt o reidrwydd yn bwysig ond sydd yn werthfawr oherwydd eu bod yn gyffredin.

Yn yr achos hwn mae’r cyffredin yn gofnod o ymlediad y teulu – mae hanes y mab hynaf yn annelwig; boddwyd brawd arall yn llanc 17 oed oddi ar arfordir De Affrica; ymfudodd un arall i Awstralia; a symudodd y brawd iau i Fangor i weithio mewn iard goed. Gellir manylu ar hanes y tri mab oedd weddill. Chwarelwyr oedd John ac Owen ond prentisiwyd Richard i fod yn saer coed llongau. Bu i’r tri briodi a magu teulu, er bod John ac Owen yn hir cyn gadael y nyth yn Nhŷ’n Tŵr. Yr oedd Richard yn ŵr llwyddiannus a dilynodd yrfa fel casglwr a swyddog trethi gan ychwanegu at ei statws cymdeithasol. Prynodd ddarn o dir ym Mhenybryn ac adeiladu arno ei gartref a’i enwi yn Ivy House. Danfonodd un o’i ferched i ysgol breswyl Dr Williams yn Nolgellau ac aeth hi ymlaen i raddio o’r brifysgol yn Aberystwyth.  Yn ystod ei yrfa dringodd Owen i swydd marciwr yn Chwarel y Penrhyn ac fe aned dau fab iddo, un yn chwarelwr a’r llall yn ffitar yn y chwarel. Pan ddaeth cyfnod adfyd y Streic Fawr 1900-03, parhaodd teulu Owen i weithio yn y chwarel a dioddefodd y tad a’r meibion nifer o ymosodiadau ciaidd.

A beth, tybed, oedd hanes John? Bernir ei fod yn ŵr tawel, uchel ei barch yn y gymuned. Collodd ei wraig gyntaf pan oedd hi yn 31 mlwydd oed yn Rhagfyr 1877 ac ymhen y flwyddyn bu farw eu mab bychan yn dair blwydd oed, ond yr oedd ganddo hefyd ferch o’r briodas hon a briododd yn y man a bu’n byw drws nesa i’r tŷ lle’i maged. Yr oedd ei thad yn amlwg yn ŵr hirben a llwyddodd, gyda’i frawd Richard, i fuddsoddi swm o £80 mewn llong yn Lerpwl, swm enfawr o ystyried mai chwarelwr cyffredin ydoedd wrth ei alwedigaeth. Ailbriododd â merch oedd ddeunaw mlynedd yn iau nag ef a ganed un mab iddynt. Yn ei dro aeth yntau i Brifysgol Bangor i fod yn beiriannydd. Hyd y gwyddys nid aeth John yn ôl i’r chwarel fel ei frawd Owen yn ystod  y streic fawr, yr oedd bellach yn ŵr bregus ei iechyd a bu farw yn 1908 yn 74 oed. Ar ddiwrnod ei gynhebrwng adroddir fod brodyr ei wraig, teulu o gyff radicalaidd o Nant y Tŷ ar gyrion Gwaun Cwys Mai ym Methesda, wedi gwrthod dod i’r tŷ ond iddynt gael eu perswadio i sefyll ar y cyrion i dalu parch i aelod o deulu yr oeddynt hwy yn eu hystyried yn fradwyr yn ystod y streic.

Mae’r stori felly yn gofnod o freuder perthynas teulu o dan amgylchiadau blin mewn cyfnod anodd yn hanes Dyffryn Ogwen.

_{Bythynnod Tŷ’n Tŵr heddiw}

Hengorau Llandygái

_{Hengorau a safleoedd perthynol yn Llandygái yn dilyn eu darganfyddiad o lun awyr a dynnwyd ym mis Mehefin 1960}

Yn fuan yn chwedegau’r ganrif ddiwethaf wrth hedfan uwch y caeau i’r gorllewin o’r Tŷ Newydd yn Llandygái gwelwyd argraff yn y pridd islaw o ddau gylch anferth mewn safle a ddefnyddiwyd ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach i adeiladu  parc diwydiannol Llandygái ar ei ganol. Arweiniodd y darganfyddiad at ymgyrch yn 1966/67 i archwilio’r ddau gylch, yn ogystal â safleoedd perthnasol eraill a oedd yn y cae.  Llwyddwyd i archwilio deg y cant yn unig o’r olion archaeolegol mewn cae sydd yn 15 hectar (38 acer) ei faint . Canlyniad yr archwiliadau oedd sefydlu fod y ddau gylch yn rhan o ardal gysegredig a oedd mewn bri yn Llandygái yn ystod cyfnod diweddar yn yr Oes Neolithig a ddyddiwyd gan asesiadau carbon14 i rhwng 3,100 a 2,700 CC.

Cynllun y ddwy hengor yn Llandygái yn dilyn eu harchwiliad

Ym Mhrydain un o brif nodweddion y cyfnod dan sylw yw’r cylchoedd enfawr eu maint  a adweinir  fel hengorau (henges), ac mae’r ddau gylch yn Llandygái yn enghreifftiau arbennig o’r math hwn o heneb. Prif nodwedd yr hengor yw bod banc o bridd a ffos ddofn yn amgylchynu ei ffurf allanol gan warchod cylch eang, agored, oddi fewn, gydag un fynedfa, ac mewn rhai enghreifftiau ddwy adwy, yn arwain i’r cyfrin gylch. Yn Llandygái trawsfesur y ddau gylch mewnol, yn fras, yw 50 metr, gan greu llwyfan estynedig ei faint yng nghanol y ddwy heneb. Yn y mwyafrif llethol o hengorau Prydain cloddiwyd y ffos ar ochr fewnol y cylch gyda’r banc pridd a cherrig, cynnyrch y cloddio, wedi ei godi ar yr ymyl allanol – felly nid safleoedd amddiffynnol mohonynt, O’r ddau gylch yn Llandygái hengor y de sy’n cyfateb i’r cynllun hwn, ond perthyn heneb y gogledd i griw bychan o eithriadau ym Mhrydain lle’r adeiladwyd y banc pridd yn fewnol a’r ffos yn allanol.  I’r nifer prin o safleoedd o’r math hwn perthyn un cylch sydd o bwysigrwydd eithriadol, sef cylch yr hengor a sefydlodd safle unigryw Côr y Cewri (Stonehenge) yn y lle cyntaf, a hynny mewn cyfnod cyn i’r meini enfawr gael eu codi o fewn y cylch. Ac fel mae’n digwydd y cymal ‘henge’ yn enw Côr y Cewri a ddefnyddiwyd gan archaeolegwyr yn label tylwythol cyfleus ar y mathau hyn o henebion Neolithig fel y’u disgrifiwyd uchod.

Dros gyfnod hir eu bodolaeth llwyfannau agored oedd yn y ddau gylch yn Llandygái, ond mae’n amlwg fod prysurdeb arbennig wedi digwydd o fewn eu cynteddau. Yn blith draphlith, heb ddilyn cynllun manwl, agorwyd nifer o bydewau bychan yn y ddau lwyfan ac ynddynt claddwyd cymysgedd o arteffactau, gan gynnwys teilchion llestri pridd, cerrig amrywiol, golosg, cnau cyll a llafnau o gallestr a bwyeill carreg. Mae rhai o’r eitemau hyn yn gynnyrch masnach, nifer o’r llafnau callestr o dde Lloegr, un o’r bwyeill o Ardal y Llynnoedd, un arall o Sir Benfro a gweddillion y drydedd o’r Graig Lwyd, Penmaenmawr, oll yn gynnyrch rhai o chwareli bwyeill pwysicaf Prydain y cyfnod. Mae rhai o’r creiriau yn faluriedig iawn a hynny drwy fwriad gan y rhai a’u cuddiodd yn y pydewau. Ystyrir fod y creiriau yn ymdebygu i offrwm na wyddom ni bellach beth oedd eu harwyddocâd. Nid safleoedd i gladdu’r meirw oedd yr hengorau. Serch hynny, yn y fynedfa i’r ddwy hengor lleolwyd pydewau i gynnwys corfflosgiadau mwy nag un person yn gymysg, ac mewn safle canolog yng nghylch y de claddwyd corfflosgiad arall mewn pydew. Credir y defnyddiwyd y corfflosgiadau i arwyddo sancteiddrwydd y safleoedd cysegredig hyn, tra bo cynllun yr hengor yn ei chyfanrwydd yn diffinio’r cylch mewnol rhag y byd seciwlar allanol, tra ar yr un pryd yn galluogi lleygwyr y ‘werin’, megis, i arsyllu o bellter y clawdd allanol ar y cyfrin mewnol, gyda’r ffos yn ‘wahanfur’ terfyn rhwng y ddau fyd. Dyna un dadansoddiad, gor-ffansiol efallai, wrth geisio treiddio i feddwl deallusol cymdeithas ddiflanedig bum mileniwm o oed, a adnabyddir heddiw drwy ei arteffactau bydol a’i chofadeiliau drylliedig yn y tirlun presennol.

Llun awyr o Arbor Law yn swydd Darby heneb a rydd syniad o sut fath o safle oedd hengor y de yn Llandygái yn wreiddiol. Yn Arbor Law ychwanegwyd cylch cerrig o fewn y safle fel yn yr hengor sylfaenol ym Mryn Celli Ddu cyn adeiladu’r gromlech yno o fewn y cylch

Henebion sy’n perthyn i Brydain yn unig yw’r hengorau – eu dosbarthiad yn ymestyn o ogledd yr Alban i dde ddwyrain a de orllewin Lloegr – ac nid oes ffurfiau tebyg na chysylltiadau materol rhyngddynt a’u cyfoeswyr Neolithig ar gyfandir Ewrop. Adweinir y safleoedd o luniau awyr, yn bennaf fel marc cnwd neu liwiau amrywiol yn y pridd fel yn Llandygái, a’u nodweddion amlwg wedi eu dinistrio gan ganrifoedd o amaethu’r tir. Mae iddynt gysylltiad agos ag ardaloedd llawr gwlad bras eu hamaeth a dyffrynnoedd afonydd pwysig megis afon Tafwys ac afon Don yn Efrog, ond yng Nghymru nid yw eu dosbarthiad yn niferus – wyth yw’r rhif presennol, dwy yn nyffryn yr Hafren yn ardal y Trallwng, dwy arall yn y de orllewin ym Mhenrhyn Gwyr a dyffryn Tywi, a dwy ym Môn – y cylch allanol ym Mryn Celli Ddu a Chastell Bryn Gwyn yn ardal y Fenai – ond gyda nifer mwy yn aros i’w cadarnhau megis yn nyffryn afon Dyfrdwy a Bro Morgannwg.

Yn Llandygái mae tiriogaeth y cylchoedd yn rhan o ardal gysegredig ei dylanwad, un o nifer sydd wedi eu diffinio bellach ym Mhrydain. Amlygir yr ardaloedd hyn gan gymysgedd o henebion gyda’r mwyafrif llethol ohonynt yn ffurfiau cylchog – rhai yn hengorau agored, eraill gyda gosodiad o feini ar gantel y ffos, megis ym Mryn Celli Ddu, a chynifer yn cynnwys cylchoedd o goed trwchus, megis drysfa, o’u mewn. Ystyrir fod y tirlun defodol wedi ei sefydlu yn gyntaf mewn perthynas â henebion eithriadol enigmatig y cyfeirir atynt fel cwrsws – megis rhodfa hir a chul a amlinellir gan ffos a banc ar y naill ochr, ac a all fod o hyd amrywiol, gyda’r enghraifft fwyaf ym Mhrydain yn 9.6 cilomedr rhwng ei deupen. Yn Llandygái amlygir y cwrsws ar ymyl y dwyrain o’r safle, ei lwybr yn diflannu dan wyneb y cae criced, ond ei swydd yn sefydlu sancteiddrwydd yr ardal gyda’r ddwy hengor ddefodol yn dilyn yn ddiweddarach dros gyfnod o amser. Tystiolaeth debyg a geir ger y Trallwng gyda chwrsws estynedig Sarn y Bryn Caled yn sefydlu ei nod i weddill henebion yr ardal gysegredig hon, a thirlun defodol tebyg, yn cynnwys cwrsws a chylchoedd seremonïol, a ddarganfuwyd mewn archwiliadau yn ardal Walton ar y ffin yn Sir Faesyfed. 

Llun awyr o Avebury

Ond mae’r ardaloedd hyn yn bitw eu maint a’u dylanwad tebygol mewn cymhariaeth â phrif ardal seremonïol Prydain a sefydlwyd yn ardal estynedig Côr y Cewri yn swydd Wiltshire. Nodweddir yr ardal hon gan gymhlethiad eithriadol o safleoedd defodol gyda’u bri yn parhau drwy gyfnod y Neolithig ac yn atynfa i feddrodau tywysogaidd yn yr Oes Efydd a ddilynodd. Mae rhai o’r hengorau i’w canfod gan anferthedd eu maint – Avebury, gyda chylch mewnol sy’n 11.5 hectar  o faint wedi ei amgylchynu gan ffos 347 metr, a banc allanol 426 metr eu trawsfesurau, a dyfnder y ffos yn 9 metr a’i lled ar y brig yn 20 metr: Durrington Walls, y llain fewnol yn 12 hectar ei faint, ac amcangyfrifir i’r ffos amgylchynol, sy’n 6 metr ei ddyfnder, gymryd 900,000 awr o lafur dyn i’w chloddio.

Oddi fewn i’r hengor darganfuwyd adeiladau o goed anferth ar ffurf temlau, ac yn eu cynteddau cynhaliwyd gwleddoedd rhyfeddol hael, yn gloddesta yn bennaf ar wartheg, gydag arteffactau o lestri pridd a challestr wedi eu malu’n fwriadol yn gymysg ag esgyrn yr anifeiliaid. Credir fod dibenion cymdeithasol ynghlwm â’r hengorau hyn a fyddai’n caniatáu i aelodau o’r llwythau brodorol ymgynnull i gyfathrachu, i loddesta ac i fasnachu, ond eu prif nod oedd gwasanaethu fel canolfannau cwlt a defodaeth gyda’u dylanwad yn treiddio drwy bob agwedd o fywyd cymdeithasol, crefyddol ac economaidd y gymdeithas.

Llun o’r ffos yn Avebury yn 1922 mewn cloddiad gan berchennog y pentref bryd hynny Alexander Keiller. Noder ei dyfnder ac ar gongl chwith isaf y llun domen o gyrn ceirw a ddefnyddiwyd fel ceibiau i agor y ffos gan y brodorion oddeutu 2,500 o flynyddoedd

Yn y cyswllt hwn mae cylchoedd Llandygái yn fychan iawn mewn cymhariaeth â mega-hengorau ardal Côr y Cewri, ond yr un oedd y cymhelliad, yn ogystal â’r llafur, a oedd yn angenrheidiol i sefydlu, adeiladu a chynnal y ddwy hengor yn y lle cyntaf. Golygai adeiladu’r hengorau weithredu contractau peirianyddol enfawr, a hynny ar raddfa genedlaethol dros gyfnod y mil blwyddyn o’u bodolaeth ym Mhrydain, gan gofio mai bôn braich a cheibiau o gyrn ceirw oedd y prif adnoddau i gyflawni’r holl waith. Yn ddiweddar archwiliwyd safle ger Catraeth yng ngogledd sir Efrog sydd ar raddfa enfawr – dau gylch hirgrwn, un o fewn y llall, cylchfesur yr allanol yn 610 metr a’r mewnol yn 480 metr, y naill yn amgáu ardal o 2.75 hectar a’r llall o 1.8 hectar. I sefydlu’r cylchoedd defnyddiwyd oddeutu 2,000 o bolion coed anferth wedi eu cynnal yn barau mewn tyllau arbennig, a’r holl gyfanwaith yn sefydlu o’i mewn bro o bwysigrwydd defodol eithriadol, bur debyg, i gymunwyr credoau’r cyfnod. Yn fwy diweddar canfuwyd fod cylch allanol tebyg yn gwarchod holl ardal gysegredig Côr y Cewri.

Cyn gwireddu prosiectau mor anferth eu maint yr oedd yn amlwg fod llafur a chydweithrediad yr holl gymuned yn angenrheidiol, ond pa fath o awdurdod a fyddai yn trefnu ac yn goruchwylio gwaith o’r fath, gan gynnwys cylchoedd Llandygái yn eu plith, a hynny 5,000 o flynyddoedd yn ôl? Ai awdurdod hierarchaidd? Un pendefigaidd, efallai? Un canolog? Ynteu awdurdod gorthrymus? Cwestiynau nad oes iddynt atebion pendant, ond yn y gofyn mae un o hanfodion pwysicaf disgyblaeth yr archaeolegydd. Beth bynnag fo’r atebion cywir yr un amodau oedd yn gyfrifol am adeiladu’r cylchoedd yn Llandygái fel yn ardal Côr y Cewri. Ond gall breuder y cof fod yr un mor ddinistriol â breuder pob adeilad a phob cyfundrefn ysbrydol dros amser. Yn Llandygái, fil a hanner blwyddyn yn ddiweddarach, a defodaeth yr hengorau bellach wedi cilio o’r tir, defnyddiwyd hengor y gogledd i adeiladu tŷ ar ei ganol gan fanteisio ar ei safle amddiffynnol. Perthyn y tŷ i gyfnod yr Oes Haearn y gellir ei ddyddio’n fras i gyfnod rhwng 700CC a dyfodiad y Rhufeiniaid i Brydain yn y ganrif gyntaf Oed Crist. Canfuwyd amlinell y tŷ  yn y cylchoedd o bolion coed a ddefnyddiwyd i gynnal ei do gwellt ac i adeiladu fframwaith ei fur allanol o blethwaith o frigau a ddiddoswyd gan drwch o ddwb a chlai. Annedd i deulu fyddai hon a’u credoau hwy yn dra gwahanol i rai’r gymdeithas a gloddiodd y ffos ac adeiladu’r banc a roddodd fodolaeth i’r safle yn y lle cyntaf. Ac yn y cae cofnodwyd brith olion fframwaith o gaeau bychain a roddodd gynhaliaeth i deulu’r annedd – cae’r ddefod yn troi’n gae’r ymborth. Ond cofiwch, chwi fforddolion y presennol, pan fyddwch wrth gownter Screwfix yn Llandygái y tro nesaf yn prynu cynegwarth o hoelion, eich bod yn troedio tir a oedd ar un amser, bell bell yn ôl mewn hanes, yn eithriadol gysegredig i frodorion hen, hen gymuned ddiflanedig a oedd gynt yn tra-arglwyddiaethu yn Nyffryn Ogwen.

Ffynhonnell

Frances Lynch a Chris Musson, 2004.  A prehistoric and early medieval complex at Llandegai, near Bangor, North Wales. Archaeologia Cambrensis, 150 (2001),17-142.

Eglwys newydd Llanllechid

Eglwys bresennol Llanllechid

Adeiladwyd eglwys bresennol Llanllechid yn 1845 ar safle hen eglwys a mynwent sydd yn dyddio’n ôl i’r Canol Oesoedd cynnar. Cynllunydd yr eglwys oedd Henry Kennedy i gynllun Gothig ,arddull a oedd yn dra phoblogaidd yn ei gyfnod fel sydd i’w ganfod yn adeiladwaith neo-Normanaidd castell Penrhyn, yr enghraifft fwyaf coegwych o’i fath yn Nyffryn Ogwen. Noddwyd ailadeiladu’r eglwys gan Edward Gordon Douglas, Barwn cyntaf y Penrhyn, fel rhan o’i gyfraniad yn ystod blynyddoedd canol y ganrif i adlunio neu gynllunio o’r newydd dwy eglwys ym mhlwyf Llanllechid a phum eglwys ym mhlwyf Llandygái. Yn achos eglwys Llanllechid cafwyd cyfraniad ychwanegol gan yr Incorporated Church Building Society, cymdeithas wirfoddol a sefydlwyd yn 1818 i hyrwyddo adeiladu ac adfer eglwysi Anglicanaidd yng Nghymru a Lloegr. Adeiladwyd yr eglwys newydd ychydig i’r gorllewin o safle’r eglwys wreiddiol ac ehangwyd y fynwent a’i hamgylchynu gyda wal gerrig uchel. Ychwanegwyd at y fynedfa wreiddiol o’r ffordd yn y dwyrain gydag ail fynedfa o’r gorllewin o gyfeiriad Talysarn. Ar y llwybr olaf hwn y mynychai’r offeiriad yr eglwys o’r ficerdy newydd a adeiladwyd yn 1865 ar dir Tai’n y Coed, ger Pont y Pandy i gymryd lle’ r tŷ gwreiddiol ym Maes y Groes.

Ficerdy Maes y Groes

Ficerdy Pandy Newydd

Cynhwyswyd yn adeiladwaith yr eglwys bresennol borth a chawg dŵr y fynedfa o’r eglwys hynafol a chredir hefyd fod y fedyddfaen yn wrthrych gwreiddiol ond iddo gael ei adlunio mewn cyfnod diweddarach. Perthyn y ddeiol garreg hefyd i gyfnod cynharach, y teclyn amser a gyflwynwyd i’r eglwys yn 1794 gan Dafydd Wilson, bardd a’r ysgolfeistr a gadwai ysgol yn Llanllechid cyn gadael i fod yn ecseismon yn Llangollen ac yn ddiweddarach yn Nefyn a Phwllheli.

Un o’r dylanwadau pwysicaf yn adfywiad yr Eglwys Anglicanaidd yn hanner cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd Mudiad Rhydychen. Tyfodd y mudiad hwn o’i sefydlu yn Rhydychen yn nhri a phedwardegau’r ganrif i ddylanwadu’n rymus ar ffurfioldeb yr Eglwys, a derbyniwyd athrawiaeth fwy ysbrydol y mudiad yn frwd gan esgob Bangor y cyfnod, Christopher Bithell.  Pwysleisiai’r mudiad sancteiddrwydd ac urddas yr addoli, boed hynny yn nhrefn y gwasanaeth, purdeb y gwrthrychau, gogoniant y gwisgoedd a seremonïau cymhleth, uwch eglwysig y defodau, a hyn oll i’w cynnal mewn awyrgylch gymen a phur adeiladau a gynlluniwyd i bensaernïaeth Gothig, ple roedd hynny’n bosibl. Un o gynheilyddion mwyaf blaenllaw y Mudiad yn esgobaeth Bangor oedd y bardd a’r clerigwr Morris Williams, neu Nicander, (1809-74), a ddaeth yn gurad i Lanllechid rhwng 1845 ac Ionawr 1847. Ganed ef yng Nghaernarfon ond cafodd ei fagu yn Llangybi gan deulu a oedd,  yn ddiddorol iawn, yn Fethodistiaid Calfinaidd cynnar yn ardal Eifionydd. Prentisiwyd ef yn saer, ac yn ei ieuenctid meithrinwyd ef a chyfrannodd i gymdeithas lengar ei fro o dan arweiniad beirdd megis Robert ap Gwilym Ddu a Dewi Wyn. Rhywsut, ac yn annisgwyl efallai, sicrhaodd le yn Ysgol y Brenin, Caer ac oddi yno aeth ymlaen i Goleg yr Iesu, Rhydychen a graddiodd oddi yno. Ordeiniwyd ef i’r Eglwys a gwasanaethodd gyntaf fel curad ym Mhentir cyn symud i Lanllechid. Yn ddiweddarach bu’n rheithor mewn nifer o eglwysi ym Môn. Cyfrannodd yn helaeth i’r byd llenyddol Cymreig ac ef a fu’n gyfrifol am ddiwygio’r Gymraeg yn y Llyfr Gweddi Cyffredin, ac, mewn cywair gwahanol, cyfieithodd Chwedlau Esop i’r Gymraeg.

Fel y nodwyd eisoes yr oedd Nicander yn un o nifer o arloeswyr Mudiad Rhydychen yn esgobaeth Bangor, ond derbyniodd y mudiad hwn wawd a chynddaredd eglwysi anghydffurfiol Cymru yn ystod y cyfnod. Y cyhuddiad pennaf oedd bod y mudiad yn gwthio arferion Pabyddol i drefniadaeth ysbrydol yr Eglwys Anglicanaidd. Gellir ystyried y byddai’r feirniadaeth hon yn destun gwrthdrawiad moesol yn Llanllechid byth ers sefydlu capel mawr y Methodistiaid Calfinaidd yn y pentref yn 1827 i herio awdurdod yr hen grefydd sefydliadol. Os brwydr foesol ydoedd hon i ennill eneidiau yna gellir mesur y gystadleuaeth gan nifer y cymunwyr – roedd gan y capel mawr 327 o gymunwyr tra oedd 204 yn mynd i’r eglwys, hynny yw, buddugoliaeth i ymneilltuaeth pe gosodid y meini prawf mewn rhif yn hytrach nag mewn cred ysbrydol. Serch hynny, cynlluniwyd yr eglwys newydd i ddal 495 o gymunwyr.

Erbyn hanner olaf y ganrif datblygodd eglwys Llanllechid enw da am arbenigedd ei chanu eglwysig. Sefydlwyd y traddodiad gan Owen Davies, Eos Llechid (1828-1898),arweinydd medrus a chyfansoddwr toreithiog anthemau, cerddor hunan addysgedig, a gŵr a gymerodd urddau eglwysig yn hwyr yn ei yrfa yn 1877 ar ôl bod yn chwarelwr am gyfran helaeth o’i oes yn chwarel y Penrhyn. Yn 1848 penodwyd ef yn arweinydd côr eglwys Llanllechid, a lledodd ei enw da drwy Gymru a bu galw arno i arwain gŵyl gorawl eglwysig Llandaf ar fwy nag un achlysur a gwyliau tebyg yng Nghaerfyrddin ac Aberteifi. Ymwelydd  ar fwy nag un achlysur i fwynhau’r canu yn eglwys Llanllechid oedd y prifweinidog William Gladstone. Yr oedd ganddo ef gysylltiad agos â Phenmaenmawr lle byddai’n treulio ei wyliau haf yn aml, ac ar ôl ei ymweliadau â’r eglwys dywedir y byddai’n aros yn nhafarn y Red Lion am na chai aros yng Nghastell y Penrhyn oherwydd y gwahaniaeth barn boliticaidd rhyngddo ef a pherchennog y plasty, yr Arglwydd Penrhyn, er bod perthynas rhwng Gladstone a gwraig sgweiar y plas.

Ar ôl mil a hanner o flynyddoedd o weinidogaethu yn wych, yn wachul, yn ymroddgar ac mewn segurdod, ac ar benderfyniad pwyllgor yn 2003 , terfynwyd yn ddisymwth ar ymdrechion eglwys Llanllechid i gadw eneidiau’r plwyf yn y ffydd Gristnogol.  Mawr yw dyled Dyffryn Ogwen i’r ymdrech fawr honno.

Y drws gwreiddiol yn perthyn i’r eglwys o’r canol oesoedd

CYWIRO – mewn nodyn cynharach ar Eglwys Llanllechid ar y wefan cofnodwyd fod porth presennol yr eglwys yn dyddio i’w chyfnod cychwynnol yn y Canol Oesoedd.  Perthyn y porth hwn i gyfnod ail adeiladu’r eglwys, ac mae’r porth gwreiddiol sydd yn y llun uchod i’w weld islaw’r porth modern.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid.  Bethesda

Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion. 1953.  Bywgraffiadur Cymreig hyd 1940. Llundain.

William Parry. 1867. Llyfr Hanes Llenyddiaeth ac Enwogion Llanllechid a Llanddegai . Hefyd Ychwanegiad i’r uchod hyd 1920, Robert Parry. Argraffwyd  Dolgellau yn 1920.

Gwaith Gwenwyn Ceunant

Map o leoliad y gwaith arsenic yn y Ceunant

Fel ardal a ddatblygodd un o chwareli llechi mwyaf y byd yr adnabyddir Dyffryn Ogwen heddiw, ond a’r ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg gallasai fod wedi datblygu’n bur wahanol pan roddwyd cychwyn ar ddiwydiant cemegol pur afiach yn Nant Ffrancon.  Gyda pharagraff byr o bedwar deg un o eiriau y cyfeiria Hugh Derfel at y gwaith gwenwyn, neu ‘y solfŵa’ fel mae’n ei alw, a ddatblygodd am gyfnod byr oddeutu 1837 ar lan Afon Ogwen yn y Ceunant.  Ond gwell enwi’r elfen wrth ei enw Saesneg mwy syfrdanol, sef y gwenwyn arsenic.

Mae arsenic pur yn elfen digon anghyffredin yn y ddaear ond fe’i canfyddir yn bennaf ynghlwm gc elfennau eraill megis sylffwr, neu yn amlach fyth yn rhan o fwynau megis copr a phlwm. Ei ffurf fwyaf cyffredin yw fel arsenopyrite, cyfuniad sy’n perthyn yn agos i aur ffyliaid sef iron pyrites, ac yn y cyflwr hwn mae’n amlwg ei fod yn elfen atodol wastraffus iawn yn y mwynglawdd copr a ddechreuodd weithio yn y  Ceunant mor gynnar â 1760. Felly, yn 1837 pan ddaeth criw o Saeson i ail agor y safle fel menter i ennill yr arsenic mae’n amlwg fod yno ddigon o wastraff arsenopyrites i gyfiawnhau datblygu’r safle’n fasnachol. Ond lawn cyn bwysiced oedd bod  yr anturiaethwyr yn deall y prosesau cemegol cymhleth a oedd yn angenrheidiol i ennill y gwenwyn, ac wrth gwrs, fod yno hefyd farchnad ddigonol yn gofyn am y cynnyrch yn 1837.

Yr agoriad i’r fwynglawdd o lan yr afon

Mae’r broses gemegol o’i ennill yn un gymhleth. Golyga rostio yr arsenopyrite er mwyn caniatáu i’r elfen arsenic sych-darddu (sublimate) mewn awyr cyn ei drosi yn llwch ocsid arsenic gan adael ocsid haearn ar ei ôl fel gwastraff. Yn ystod y ganrif flaenorol arbrofodd nifer o alcemyddion ar y cyfandir â’r broes o sych-darddu, ond un peth oedd llwyddo i wneud hynny mewn arbrawf ond gofyn tra gwahanol oedd trosi’r wybodaeth i’w defnyddio’n ymarferol ar safle diwydiannol.  A dyma’r hyn a ddigwyddodd yn y Ceunant mewn mwynglawdd unigryw o’i bath yng Nghymru. Yn y Ceunant gellir rhannu’r dystiolaeth rhwng y mwynglawdd gopr ac adran prosesu’r gwenwyn. Mae’r mwynglawdd yn dilyn gwythïen o gwarts sy’n arwain i gyfeiriad y de o lan yr afon am oddeutu chwarter milltir.  Mae ceg y twnnel yn agor o dro annisgwyl yn yr afon ac ar ei lwybr tanddaearol cloddiwyd nifer o bantiau dwfn i’w droedffordd fel petai i archwilio ei gynnwys. Awgrymir fod y twnnel yn rhan o’r mwynglawdd gwreiddiol a agorwyd yn 1760 i gloddio am gopr, tra bo’r tyllau dwfn yn agoriadau diweddarach i adennill grisialau gwastraff yr arseno-pyrites, ac felly yn perthyn i  fenter y gwenwyn. Ar ochr y llethr i’r dwyrain adeiladwyd cyfres o ffliwiau sydd wedi eu cydgysylltu yn un cynllun integredig ac yn arwain o leoliad cychwynnol y ffwrnais. Credir mai mawn fyddai’r tanwydd a losgid yn y ffwrnais. Mae’r ddwy ffliw bwysicaf oddeutu 50 troedfedd mewn hyd ac yn sianelau dwy droedfedd sgwâr a adeiladwyd mewn carreg gyda gorchudd o lechi i’w cau.

Un o’r pydewau ar linell y fwynglawdd danddaearol yn edrych i gyfeiriad y gogledd

Rhed un gyfres ar wastad y tir a’r ail ar y bryn uwchlaw, ac mae’n bur debyg fod agoriad iddynt yn cyrraedd hyd at lan yr afon ac yno, o ganlyniad, yn gwenwyno’r dŵr. Cesglid y gwenwyn ar ffurf yr ocsid yn llwch gwyn wedi iddo sych-darddu drwy awyr y ffliw, ac mae’n debyg y byddai modd ei adfer drwy godi’r gorchudd llechen a’i grafu allan fel bo’r gofyn. Adweinir y system hon fel un ‘cut and cover’ ac fel mae’r enw yn ei gyfleu nid oedd yn addas i warchod y nwyon gwenwynig rhag ffoi i’r awyr agored, canlyniad a fyddai yn creu awyrgylch eithriadol beryglus. Ac wrth gwrs mewn byr amser dyma’r hyn a ddigwyddodd yn y Ceunant. Rhedai carthion y gwenwyn i’r afon gan wenwyno’r dŵr a lladd y pysgod a buan iawn y terfynwyd ar y gwaith wrth i’r gweithwyr ddioddef anhwylderau meddygol pur ddifrifol yn arbennig fel crach ar y croen.

Byrhoedlog felly oedd hanes y fenter i sefydlu’r diwydiant ysgeler hwn yn y Ceunant ar gychwyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ond cyfyd y cwestiwn beth oedd gofyn y farchnad am gynnyrch mor niweidiol yn ystod y cyfnod dan sylw. Mae’n wybyddus fod arsenic wedi ei  ddefnyddio yn yr Oes Efydd bedair mil o flynyddoedd yn ôl i wella ansawdd bwyeill pres y cyfnod, ac mae digon o gyfeiriadau at y gwenwyn yn ieithoedd clasurol ymerodraethau Groeg a Rhufain. A buan iawn y daeth arsenic yn gyfarwydd fel y gwenwyn a ddefnyddid gan uwch aelodau’r gymdeithas i ladd  eu gelynion – ‘the poison of kings’ neu ‘the king of poisons’ fel y cyfeirid ato – cyn i wyddonwyr ddatblygu dulliau o’i adnabod  mewn achosion o lofruddiaeth. Ond yn ystod  oes Victoria defnyddid arsenic mewn dull llawer mwy sidêt, ond yr un mor beryglus, fel y cynhwysydd mewn eli ar gyfer cannu croen yr wyneb yn wynnach. Defnyddid ef gan elfen fenywaidd o’r gymdeithas a fynnai ddangos nad oedd lliw eu croen yn bradychu’r ffaith eu bod yn gwasanaethu mewn galwedigaethau is gymdeithasol megis a hynny yn llygad yr haul. Sut y newidiodd y ffasiwn, a phobl heddiw yn defnyddio hylifau i dywyllu eu croen fel pe bai ganddynt liw haul, ffasiwn sydd â chanlyniad llawer llai niweidiol na charthion y diwydiant a sefydlwyd agos i ddwy ganrif yn ôl ar gyrion Nant Ffrancon.

Agoriad yn wyneb llechi y ffliw yn y Ceunant

Rhan o ffliw yn edrych i gyfeiriad y de

Diolch – i Gwyn Thomas, Ceunant am fod mor garedig yn dangos lleoliad y gwaith gwenwyn ac yn adrodd beth o hanes y diwydiant.

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandygai a Llanllechid. Bethesda.

1974. M. Bassett. 1974. Diwydiant yn Nyffryn Ogwen. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 35. 73-84.

David Bick. 2003. The Old Copper Mines of Snowdonia, Landmark Publishing, 3ydd argraffiad.

Alaw Jones, Parc Moch

Gyda thristwch mae’n rhaid cofnodi marwolaeth Alaw Jones, Parc Moch, ychydig wythnosau yn ôl bellach. Pencampwr adeiladu waliau sych oedd Alaw wrth ei alwedigaeth, ac yn ei amser hamdden ei ddiléit oedd tyfu llysiau a blodau i gystadlu ac i’w harddangos yn sioeau lleol a chenedlaethol ein gwlad. Yr oedd hefyd yn gyfaill a chefnogwr mawr i’r wefan hon ac roedd bob amser yn barod ei gymwynas i ni ddefnyddio lluniau o’i gasgliad gwerthfawr o gardiau post ardal Dyffryn Ogwen. Mawr fydd ein colled ni heb ei gefnogaeth frwd, a mwy fyth fydd colled cymdeithas ehangach Dyffryn Ogwen o golli medrusrwydd ac arbenigedd Alaw. Heddwch i’w lwch.

Medd Syr Ifor

Syr Ifor Williams oedd un o bennaf ysgolheigion Cymru a hogyn o Dregarth oedd o. Yr oedd ystyr enwau, ac enwau lleoedd yn arbennig, yn bynciau o gryn ddiddordeb  iddo, ac yn wir Enwau Lleoedd a roddodd yn deitl i’r un o’r llyfrau mwyaf diddorol a ysgrifennodd. Yn y gyfrol mae’n sylwi ar tua ugain o enwau sy’n perthyn yn benodol i ardal Dyffryn Ogwen,  ac felly beth gwell na manylu ar y modd y mae’n egluro tarddiad ac ystyr rhai o’r enwau hyn. Ond cyn cychwyn, yn ei bennod gyntaf yn y llyfr dan y teitl Rhybudd,  mae’n dyfynnu sylw ei hen athro yn y coleg Syr John Morris Jones “’Fydd ‘na neb ond ffyliaid yn treio esbonio enwau lleoedd!”

Gwell dechrau gydag enwau mynydd a bryn sef pwnc ei ail bennod yn y llyfr.

Carnedd Dafydd a Charnedd Llywelyn  – y carneddau yn cyfeirio at feddfeini cerrig ar y copaon sy’n nodi yn wreiddiol feddau arwyr o gyfnodau cynhanes ond mewn cyfnod diweddarach a fabwysiadodd enwau dau o dywysogion Cymru.

Y Gludair Fawr a’r Gludair Fach – camffurf yn Saesneg yw’r ffurf Glyder, ac ystyr gludair yw pentwr o gerrig wedi eu casglu ar y copa naill ai yn naturiol neu i ffurfio carnedd gladdu.

Y Tryfan – nid tri-faen mo’r esboniad ond yn hytrach perthyn dau gymal i’r enw. Y cymal cyntaf try yn golygu blaen, a’r ail gymal ban yn  golygu uchel, ac felly mynydd yn codi yn uchel iawn gyda chopa main iddo yw y Tryfan.

Y Gyrn – esbonia fod peth ansicrwydd i egluro’r enw. Gall darddu o’r hen air curn sy’n golygu pentwr, neu efallai o’r enw corn sy’n golygu pigwrn, ond sylwer mai’r ffurf  luosog  cyrn sydd i enw’r mynydd.

Moel Faban a Moel Grach – mae moel gydag ansoddair treigledig, megis yn y ddwy enghraifft yma, yn golygu bryn, ac nid moel yn yr ystyr o fod yn noeth megis o ben dyn heb wallt. Ond ychwanega’r awdur, wrth ystyried enw Moel Wnion, y gall moel olygu pen crwn i fynydd a dyna ddisgrifio’r copa uwchben Llanllechid.

Y Drosgl – yr ansoddair trwsgl yw tarddiad yr enw. Ystyr trwsgl i ni heddiw ydi afrosgo ond golygai’r hen enw fod iddo ystyr garw neu anhrefn yn ogystal. Ac ym mhlwyf Llanllechid gwelir y gwrthgyferbyniad rhwng Y Drosgl (garw) ar un ochr i afon Ffrydlas yng Ngweuncwysmai a’r Llefn (llyfn) ar ochr arall y dyffryn.

Eryri – mae’r enw yn tarddu o’r gair eryr y gellir ei olrhain mewn hen Gymraeg i er, or  sy’n golygu codi. Fel aderyn mae’r eryr yn codi yn uwch na phob aderyn arall, ac felly mae mynyddoedd Eryri hefyd yn codi yn uchel.

Y Bera –  gall fod yn gyfystyr ag enw aderyn ysglyfaethus megis y barcud.

Nant y Benglog – penglog yw asgwrn caled y pen ond gall clog hefyd olygu craig neu faen carreg. Tybed felly ai’r Benglog yw’r maen mawr yn Llyn Ogwen sydd ar drothwy Nant y Benglog, ond gall hefyd gyfeirio at y maen fel ar ffurf penglog ddynol yn ogystal.

Gerlan – enw cyfansawdd o cerdd a glan, y ddau yn golygu codiad tir. Troes Gerddlan, felly, yn Gerlan o fod yn colli’r dd yn y canol.

Drum – yn golygu cefn ac yma mae’r enw yn cymhwyso rhan o gorff dyn i olygu crib neu gefnen gul megis rhwng y ddwy garnedd Llywelyn a Dafydd.

Ffynhonnell  

Ifor Williams, 1962. Enwau Lleoedd, Gwasg y Brython, Lerpwl.

Pentref Gerlan

Manylyn o ardal y Gerlan ar Fap Arolwg Penrhyn 1768; sylwer ar Wm Williams land (Cae Ronw) a Rich Williams land (Kiltreflys). Abercaseg = Rhif 63; Tyddyn Caseg = Rhif 64; Gerlan = Rhif 65. Map drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol

Gellid disgrifio Gerlan fel un o faestrefi pentref Bethesda yn union fel Carneddi, Rachub neu Fynydd Llandygái. Pentref ydoedd a adeiladwyd yn bennaf i gartrefu gweithlu Chwarel y Penrhyn mewn cyfnod yng nghanol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Dyma gyfnod pan oedd y chwarel yn ei bri yn cyflogi agos i 3,000 o weithwyr a phrinder llety addas yn creu argyfwng yn yr ardal. Cyn sefydlu’r pentref cilan ddiarffordd iawn o blwyf Llanllechid oedd Gerlan megis llwybr i gyrraedd at ffermydd pellennig Ciltwllan a Gwaen y Gwral (Gwaen Gwiail) ar gwr ffriddoedd Cwm Pen Llafar. Yn wreiddiol gellid cyffelybu cynllun y pentref i wybedyn neu iâr fach yr haf – y corff yn y canol, sef safle Fferm Gerlan a Hen Gerlan ar dir stad y Penrhyn, ac ar naill ochr y corff, asgell y gogledd  yn perthyn i stad annibynnol Kiltreflys ac asgell y de ym meddiant stad annibynnol Cae Ronw. Y mae a wnelo sefydlu’r pentref felly â dau lain o dir a oedd mewn dwylo annibynnol tra bo’r canolbwynt a’r holl diroedd amgylchynol yn perthyn i stad y Penrhyn.

Yn annisgwyl, i Rachub mae’n rhaid troi i chwilio am darddiad pentref Gerlan, ac yno i stad fechan Tanybwlch a theulu y Willamsiaid, ei pherchnogion ers canol y ddeunawfed ganrif. Pan fu farw Huw Williams yn 1765 gorchmynnodd yn ei ewyllys rannu ei diroedd rhwng ei ddau fab Morris a Richard. Roedd y ddau i dderbyn nifer o diroedd gwasgaredig yn yr ardal, ond yn benodol yr oedd cyfran Morris i gynnwys Cae Ronw a chyfran Richard i gynnwys Kiltreflys, dau lain diwerth eu defnydd ar y llwybr i bendraw’r plwyf yng nghymdogaeth y Gerlan. Ar fap Arolwg y Penrhyn 1768 mae’r ddau lain wedi eu nodi y naill fel Wm Williams land (Cae Ronw), a’r llall fel Rich Williams land (Kiltreflys), ac yn wahanol i diroedd cyfagos y Penrhyn nid yw enwau’r caeau wedi’u nodi. Rhyngddynt, ac yn eu gwahanu, mae encil o dir y Penrhyn ac arno ffermdy fferm y Gerlan a oedd, mewn amser, i roi ei enw i’r pentref.  Cadarnheir pwysigrwydd yr encil ym map diweddarach Johnson, dyddiedig 1855, sy’n dangos lleoliad y fferm a’i adeiladau ym Mhen y Clwt, yn rhaniad strategol rhwng Kiltreflys i’r gogledd a Chae Ronw i’r de, y ddau lecyn wedi eu dangos ar y map yn unedau di-gynllun a bellach heb enw eu perchennog. Cyn 1860 yr unig ddatblygiadau oedd bod rhes fechan o fythynnod wedi eu sefydlu yn y Gwernydd i’r de o Gae Ronw, a bod hen feudai a stablau fferm Gerlan wedi eu haddasu yn fythynnod Hen Gerlan .

Map Johnson o ardal y Gerlan yn 1855; sylwer ar adeiladau’r fferm ym Mhen y Clwt a manylder y caeau sy’n amgylchynu y ddau lain Kiltreflys a Chae Ronw er nas enwir hwy. Map drwy ganiatâd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn Ychwanegol

I ganlyn yr hanes, mae’n rhaid troi’r cloc ymlaen bron i ganrif gyfan i ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, pan oedd amgylchiadau holl blwyf Llanllechid wedi eu troi wyneb i waered a Dyffryn Ogwen yn ardal ddiwydiannol eithriadol ffyniannus yng Nghymru’r cyfnod. Erbyn hynny yr oedd peth newid wedi digwydd ym mherchnogaeth y ddau lain dinod, Cae Ronw a Kiltreflys. Yn 1833 yr oedd etifeddiaeth stad Tanybwlch wedi ei drosglwyddo i Jane, unig etifedd penteulu’r cyfnod, Morris Williams. Ymhen dwy flynedd o dderbyn yr etifeddiaeth, priododd hi â John Taylor, gŵr o Gae Bold yng Nghaernarfon, ond brodor yn wreiddiol o Cumberland. Yn sgil ei briodas ymgartrefodd ef yn Nhan y Bwlch ac o ganlyniad daeth yn berchen ar holl diroedd perthynol y stad gan gynnwys, wrth gwrs,  Kiltreflys a Chae Ronw. Erbyn canol y ganrif yr oedd problem digartrefedd yn dwysáu yn y dyffryn. Golygodd hyn fod darpar Gyngor pentref  Bethesda, a gyflwynodd nifer o welliannau buddiol yn yr ardal yn ystod y cyfnod hwn, megis carthffosiaeth, nwy a gwell safonau adeiladu tai, hefyd yn gorfod edrych am safleoedd addas ar gyfer adeiladu tai ar gyfer y dyfodol.  A namyn tros nos, megis, troswyd dau lecyn dinod Kiltreflys a Chae Ronw yn diroedd ‘real estate’ gwerthfawr eu defnydd. Rhwng 1864 ac 1865 daethpwyd i gytundeb gyda John Taylor y byddai’n gwerthu lleiniau ar y ddau lecyn i’w prynu drwy ocsiwn gan unigolion a phartneriaid ar gyfer adeiladu nifer o gartrefi. Drwy wneud hynny sefydlwyd cynsail i greu pentref newydd, i’w adnabod fel Gerlan, a’i ddisgrifio’n feiddgar ar y pryd fel ‘model village’. Aeth Kiltreflys yn Stryd Hir, Ffordd Gerlan a’r strydoedd eraill sy’n dringo’r allt, a Chae Ronw yn Stryd y Ffynnon a Stryd Goronwy  (Ronw > Gronw >Goronwy – tybed?).

Ac yn y broses dyma sefydlu pentref newydd y gellir adnabod ei phreswylwyr, a phennu eu galwedigaethau, yng nghyfrifiad 1871. Cymerer trigolion dwy stryd fel enghreifftiau. Yn Stryd y Ffynnon trigai 28 chwarelwr,  un mowldiwr, un cyfrifydd, un saer dodrefn, un tafarnwr, un saer maen, un trwsiwr rheiliau metal, un wniadwraig, un groser ac un nyrs. Deg chwarelwr oedd yn byw yn Ffordd Gerlan, ond yr oedd yno hefyd un bwtsiar, un cyfrifydd, un ffermwr, un saer maen, un siopwr, un groser a oedd hefyd yn farchnatwr blawd, un saer dodrefn a dwy wniadwraig.

Cynllun rhesi tai Stryd y Ffynnon a Stryd Goronwy ar fap ordnans 1890 

Erbyn 1890 yr oedd Gerlan yn bentref cryno, hunangynhaliol fwy neu lai, a’i thrigolion yn ddigon hyderus i hysbysebu eu nwyddau yng Nghyfeirlyfr Busnes Worralls y flwyddyn honno. Yn Gerlan bryd hynny  yr oedd yno dair siop fwy; bwtsiar; gwerthwr dillad; barbwr; saer maen a siop y post, ac i’r sychedig rai y Gerlan Inn ers 1886, er bod ei rhagflaenydd yno yng Nghors yr Eira ers 1854. Sefydlwyd capel Treflys i enwad yr Annibynwyr yn 1866 a chapel Gerlan i’r Hen Gorff yn 1869, a thrwy raslonrwydd yr Arglwydd Penrhyn ysgol ddyddiol ar lecyn pur fain o’i stad ym Mhen y Clwt i addysgu plant y pentref yn yr iaith fain ac i feithrin eu teyrngarwch i gyflogwr mawr y fro. Ac felly yr oedd i Gerlan gyflwyno ei hun yn bentref cyflawn, llawn hyder a breintiau ar drothwy’r ganrif newydd yn 1900.  Mae’n syfrdan y gwahaniaethau a all ddigwydd i hanes pentref mewn canrif  o amser, ac nid oedd Gerlan yn eithriad i brosesau cyfnewidiol o’r fath. Heddiw does odid ddim un siop i gynnig ei chynnyrch yn y pentref, chwalwyd y ddau gapel, caewyd y dafarn, terfynwyd dysg yn yr ysgol a phrynwyd cyfran o’r tai yn dai haf ac yn ail gartrefi i ddieithriaid. Ac mae hen gymdeithas glos, gynnes a Chymreig y pentref bellach yn gwegian, a phrin fod yr un chwarelwr yn byw oddi fewn i’w ffiniau.

Panorama o bentref Gerlan mewn cerdyn post dyddiedig i tua 1920. Noder Ffordd Fron Bant (chwith eithaf); Capel Treflys a strydoedd perthynol yn Kiltreflys (chwith canol); capel Gerlan a strydoedd perthynol Goronwy a Stryd y Ffynnon yng Nghae Ronw (canol); Gwernydd (canol de eithaf). Llun o archif cardiau post Dyffryn Ogwen drwy ganiatâd y diweddar Alaw Jones, Parc Moch, Bethesda.

Os cywir yw realaeth y darlun o bentref Gerlan heddiw, yna pam na cheir damcaniaethu unwaith yn rhagor yn rhamant y gorffennol cyn bod treflan o’r fath enw wedi bodoli? Y mae a wnelo hyn â’r enw Kiltreflys, a Treflys fel ei mabwysiadwyd gan garedigion y capel yn 1866. Yn y Canol Oesoedd y treflys oedd y sefydliad hollbwysig a oedd yn cynnal y Teyrn neu’r Arglwydd, ac ar ei ymweliadau cyson â’i lysoedd yno y byddai ef yn casglu treth cynhaliaeth ei deyrnas a gosgordd ei amddiffyniad. Yn Arllechwedd Uchaf yr oedd 50 treflys neu drefgordd yn rhan o’r cwmwd gydag afon Ogwen yn creu’r ffin gyda’r drefgor nesaf i’r gorllewin, sef Creuwyrion. Beth felly oedd y cysylltiad, os cysylltiad o gwbl, rhwng yr enw treflys ac ardal Gerlan y dyfodol?  Felly, dyma’r ddamcaniaeth – yn gam neu’n gymwys! Unwaith yn rhagor rhaid troi at dystiolaeth map 1768 a sylwi  fod y ddau lain annibynnol Kiltreflys a Chae Ronw yn ffinio â chaeau tyddynnod Abercaseg a Thyddyn Caseg, yn ogystal â chaeau fferm y Gerlan. Dau dyddyn ar lawr y dyffryn oedd Abercaseg a Thyddyn Caseg a’u caeau yn dringo hyd eithaf yr allt i Gerlan, ac er nad yw’r enw treflys yn ymddangos ar gaeau yr un o’r ddau dyddyn, eto yr oedd gan Abercaseg ei bwysigrwydd. Yno yn 1284 y gwersyllodd y Brenin Edward 1af am un noson ar ei daith goncwestol drwy Ogledd Cymru i selio ei fuddugoliaeth dros Lywelyn ein Llyw Olaf ym 1282. Pam dewis Abercaseg? Yn Nhyn Tŵr, wrth gwrs, yr oedd cadarnle Tywysogion Gwynedd gyda’r tŵr amddiffynnol yn gwarchod y groesfan bwysig dros afon Ogwen a’r fynedfa i Nant Ffrancon ac ucheldir Eryri. Y ddamcaniaeth yw mai tiroedd y gwastadedd rhwng afonydd Ogwen ac afon Gaseg a fyddai’n cyflawni gofynion y cadarnle yn Nhyn Tŵr ac y byddai’r tiroedd hyn yn ymestyn hyd at y Gerlan fel mae’r enw Treflys yn ei awgrymu. Mae’n ffaith ddiymwad fod pwysigrwydd arbennig i ardal Ty’n Tŵr a dogfen ysgrifenedig i gadarnhau ymweliad Edward 1af ag Abercaseg, ond chwi ddarllenwyr gaiff benderfynu pa mor ffansïol yw’r dehongliad am fodolaeth y treflys yn y Gerlan, ond mae’n werth ei ystyried!

Gwybodaeth – mae ymchwil manwl Dafydd Fôn Williams, Gerlan, yn ganolog i’r ysgrif hon.

Ffynhonnell

Dau Deulu Lwcus – darlith a draddodwyd gan Dafydd Fôn Williams i Gymdeithas Hanes Rachub a Llanllechid yn Ionawr 2016.

Pantdreiniog – y chwarel gydweithredol

Ym mis Awst 1903 wynebai Dyffryn Ogwen ei thrydedd flwyddyn o anobaith wrth i streic fawr chwarel y Penrhyn barlysu gobeithion cymdeithas ddrylliedig a oedd yn disgwyl gweld terfyn cymodlon i’r anghydfod brwnt a rannai’r ardal.

Cynlluniau o chwarel Pantdreiniog cyn 1900 ac wedi 1900. Cynlluniau drwy garedigrwydd David Jenkins, Allt Bryn Eglwys

Gyda chynni’r streic yn gwasgu a chyflwr enbydus y gymuned yn dwyn sylw cenedlaethol dechreuwyd trafod yn 1902 y posibilrwydd o drosi Chwarel Pantdreiniog yn uned gydweithredol flaengar a sefydlog pe onid gellid sicrhau nodd ariannol cynhwysfawr i gadarnhau’r fenter.  Yng nghynhadledd yr  Undeb Gydweithredol a gynhaliwyd yn Doncaster yn ystod Llungwyn 1903 derbyniwyd y cynnig yn unfrydol i sefydlu cwmni y North Wales Quarries Limited a threfnwyd i brynu chwareli Pantdreiniog, Moel Faban a Thanybwlch am £18,400.  Trefnwyd cynhadledd bwysfawr ym Methesda ym mis Awst i lansio’r ymgyrch ac nid oedd ball ar y brwdfrydedd na’r anogaeth ariannol a ddilynodd. Derbyniodd her sefydlu’r cwmni gefnogaeth barod gan Undebau gweithiol a chymwynaswyr dyngarol ledled Prydain, a derbyniwyd buddsoddiadau unigol gan unigolion a oedd â chydymdeimlad ag achos y chwarelwyr ac a fynnai drechu craidd yr anghydfod sef yr hyn a elwid yn ‘Penrhynism’.  Ac fel hunan hysbysebwr heb ei ail cyfrannodd W. J. Parry yn helaeth i gyflwyno trasiedi Bethesda i sylw cenedlaethol y wasg Seisnig ac yn ysgrifau byrlymus, y llygad-dyst C. Sheridan Jones. Penodwyd cyfarwyddwyr i arolygu’r fenter ac mae’n werth manylu pwy oedd y parchusion a etholwyd – Cadeirydd, Richard Bell, AS Derby, ac Arweinydd Undeb Gweithwyr y  Rheilffyrdd; William Abraham (Mabon), Llywydd cyntaf Ffederasiwn Glowyr De Cymru ac AS y Rhondda; J. C. Gray, o’r Undeb Gydweithredol; Henry Vivian, o Gymdeithas Cydbartneriaeth Llafur yn Llundain; a Griffith Edwards, Ysgrifennydd Pwyllgor y Streic, a’r unig gynrychiolydd lleol ar y panel. Etholwyd W. J. Parry yn rheolwr i redeg y tair chwarel gyda Sheridan Jones yn Llundain yn ysgrifennydd y cwmni. Pencadlys y cwmni oedd Manceinion.

Y Cyfarwyddwyr yn ymweld â Chwarel Pantdreiniog yn 1904 – noder sgaffaldiau’r blondins a’r injan stêm

Yr oedd blynyddoedd cyntaf y cynllun yn lled llwyddiannus. Gwariwyd yn helaeth ar foderneiddio chwarel Pantdreiniog. Agorwyd dwy bonc newydd, Bryntirion a Coetmor, gan adnewyddu’r ystolion a oedd yn cyrraedd i waelod y twll. Sefydlwyd cynllun o wifrau dur, y ‘blondins’, i godi cerrig a rwbel o ddyfnder y twll a defnyddiwyd peiriannau stem drudfawr i weithio’r offer. Ychwanegwyd pwmp heidrolig newydd at yr hen un i sychu dŵr y twll a threfnwyd fod pibellau dur yn eu cyflenwi er sicrhau gwell defnydd ohonynt. Cyflwynwyd injans stêm i hwyluso trefn fewnol y chwarel ac adeiladwyd trydydd gris ar y tomennydd. Amgylchynwyd ymyl ddeheuol y chwarel gyda llwybr a gynlluniwyd drwy drefniant i nodi’r ffin gyda stad y Penrhyn. Rhwng Ebrill 1903 a Medi 1906 cynhyrchwyd gwerth £22,920 o lechi gwerthadwy a thalwyd £28,000 mewn cyflogau i’r gweithlu. Mynnai Parry ganolbwyntio ar ddatblygu Pantdreiniog ond yr oedd y cyfarwyddwyr yn dymuno gwario ar ddatblygu’r ddwy chwarel arall yn ogystal. Yn y broses, ac yn groes i gyngor Parry, afradwyd £10,000 ar ddatblygu’r ddwy gloddfa pan, yn ei farn ef, y gofyn oedd gwario o leiaf £60,000 cyn disgwyl i’r unedau dalu eu ffordd. Erbyn 1907 dim ond pedwar dyn oedd yn gweithio ym Moel Faban, dim un yn Nhanybwlch ac oddeutu 100 ym Mhantdreiniog. Mae’n amlwg felly fod dwy farn yn hollti’r cynlluniau o’r cychwyn cyntaf, y farn bragmataidd leol yn arwain drwy bwyll a phrofiad a’r farn estron esoterig yn mynnu drwy ddelfryd ac anwybodaeth. Ceisiodd Parry ar fwy nag un achlysur ymddiswyddo ond yr oedd Bell yn ei annog i aros drwy bledio – ‘you are the soul of the concern, and to think of giving it up now would completely cripple us’.

Ond nid hollt ymysg y cyfarwyddwyr oedd yr unig rwystr a wynebai’r cynllun, ac mae’n rhaid cydnabod bellach mai megis tân siafins oedd brwdfrydedd cychwynnol y fenter. Un o’r problemau sylfaenol oedd bod cynllun y North Wales Quarries Limited wedi ei lansio gwta dri mis yn unig cyn i’r streic lusgo i’w therfyn anfoddhaol ym mis Tachwedd 1903. Yn araf ciliodd y sylw a’r cydymdeimlad cenedlaethol â dioddefaint Dyffryn Ogwen ac yn raddol prinhaodd y ffynonellau ariannol i gynnal y fenter wrth i ddiffygion y cynllun cydweithredol ddod i’r amlwg. Un o obeithion y cynllun oedd y byddai cynnyrch y tair chwarel yn cystadlu ar y farchnad agored gan dorri monopoli cynhyrchu a gwerthu’r llechi. Ond derbyniodd y cynllun wrthwynebiad ystyfnig gan y cwmnïau mawr a oedd am ddiogelu eu marchnad, ac ar derfyn y streic buan iawn yr ail sefydlodd Chwarel y Penrhyn eu masnach mewn cystadleuaeth. Disgwylid yn ogystal y byddai undebau a chwmnïau o fewn y mudiad cydweithredol yn blaenoriaethu prynu cynnyrch y cynllun ond ar y farchnad agored mae’n amlwg na ellid disgwyl am eu cymorth yn barhaol i gadarnhau dyfodol y cwmni yn y tymor hir. Ac fel yr oedd yr arian yn prinhau felly hefyd yr oedd cymhlethdodau rhedeg y cynllun yn dod i’r amlwg. Parry fel y rheolwr oedd i ymgodymu â’r problemau hyn ac fel ffigwr amlwg mewn cymdeithas ddrylliedig ef oedd yn wynebu llach ei gyd blwyfolion o orfod diswyddo gweithwyr wrth i’r cynllun fethu. Ac i ychwanegu at yr amarch, cafodd ei feirniadu’n sarhaus yn y wasg leol am fod yn feistr llawn mor anhrugarog at ei weithwyr ym Mhantdreiniog â’r Arglwydd Penrhyn yn chwarel y Penrhyn. Rhaid cofio nad dyngarwr trugarog oedd  Parry er cymaint oedd ei ymdrech i bortreadu ei hun fel gwarchodwr annibyniaeth a chynheilydd y di-waith yn ei gymuned.

Yr oedd nifer o resymau cymhleth yn gyfrifol am fethiant cynllun cydweithredol y North Wales Quarries Limited ac nid Parry yn unig ddylai dderbyn beirniadaeth am aflwyddiant y prosiect. Ond fel chwarel W. J. Parry yr adnabyddid Chwarel Pantdreiniog, a’r chwarel hon gyfrannodd at y myth mai dyngarwr caredig a chymodlon oedd efe. Mae cofiannydd Parry, Roose Williams, wedi honni fod Chwarel Pantdreiniog wedi chwarae ei rhan fel math o labordy cymdeithasol ar gyfer profi damcaniaethau cydbartneriaeth a chydweithrediad diwydiannol, ac yn hyn o beth gellir cytuno â’r gosodiad.  Ond mae hefyd wedi honni fod Parry yn gredwr brwdfrydig ac argyhoeddedig mewn gweithredu’r damcaniaethau hyn ac yma, yn nhreigl amser, rhaid cwestiynu cywirdeb y canlyniad hwn. Gŵr busnes llygadog, di-ildio a hunanol oedd Parry yn ei hanfod a dyfodol ei gynlluniau ef a sicrwydd ariannol ei fusnesau oedd yn hawlio ei sylw fel mae ei ymrwymiad i chwarel Pantdreiniog yn ei egluro. Ond ni ellir diystyru dylanwad y chwarel hon ar dwf pentref Bethesda ac yn isymwybod ei phreswylwyr. Wrth i’r pentref ddatblygu yng nghysgod anghynnes y gloddfa tyfodd y chwarel yn symbol o’r gwrthryfel rhwng y cyflogwr a’r cyflogedig, a’i bodolaeth yn crynhoi holl ddyheadau’r gymuned i sefydlu cymdeithas a oedd yn ymwybodol o’i thras a’i gwerthoedd, a fyddai’n coleddu meddylfryd rhyddfrydig, yn gwrthod ymostwng i awdurdod anghyfiawn ac yn gwarchod egwyddorion annibyniaeth a rhyddid. Dyma oedd y prif egwyddorion a luniodd gymdeithas y pentref gam wrth gam â datblygiad ymwthiol y chwarel. Ni allai trefn unbenaethol chwarel fawr y Penrhyn fyth gystadlu â’r arbrawf goleuedig yn y chwarel fach hon ar dir annibynnol stad Cefnfaes.

Tomen Chwarel Pantdreiniog uwchlaw Lon Pâb, ysgol y Cefnfaes ar ganol y llun,y stryd fawr ar chwith y llun. Noder hefyd leoliad Tŷ Mawr (tŷ deulawr sengl wrth droed y domen ar y dde o’r llun) cartref rheolwr y chwarel yn y cyfnod cyn 1900

Mae’n syndod fod chwarel Pantdreiniog fel safle diwydiannol weledol wedi diflannu o’r pentref yn 1974 o dan gynllun gwella’r amgylchfyd a ariannwyd gan y Swyddfa  Gymreig. Dim ond y Tŷ Mawr, cartref y rheolwr ym Mryntirion, ac un o glogwyni’r twll a erys i’n hatgoffa o fodolaeth y chwarel eiconig  hon ym Methesda. Ond dair mil a mwy o filltiroedd i ffwrdd ym mhentref South Poultny yn Nhalaith Vermont yn yr Unol Daleithiau mae chwarel Pantdreiniog arall yn aros. Yno, ar ddechrau’r ganrif ddiwethaf fe’i hagorwyd yn chwarel lechi, ond yn nhreigl amser camsillafwyd ei henw a Pantrhiniog ydyw bellach. Collwyd safle gweledol Pantdreiniog yn ei phentref gwreiddiol yng Nghymru ond yn ei phentref mabwysiedig yn Vermont yr enw a gollwyd. Rhyfedd o fyd!

Ffynonellau

W. J. Parry, 1906  A New Chapter in the History and Co-peration of Labour: North Wales Quarries Limited. Co-operative Printing Society Ltd. Manchester.

J Roose Williams. 1978. Quarrymen’s Champion. Dinbych.

J.Ll.W.Williams a D.A.Jenkins.  1996. Tair Chwarel ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda  Rhan 2. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 57. 65-84.

J.Ll.W.Williams. 2000, W. J. Parry: Quarrymen’s Champion?  Llafur – Cylchgrawn Hanes Llafur Cymru,  8 (1), 97- 110.

J. Ll. W. Williams ‘Lle mae camp mae rhemp’ – degawd trychinebus W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda – erthygl heb ei chyhoeddi.

Kalgoorlie

Llun o dîm pêl-droed o Gymry yn Kalgoorlie

Nodyn ar y cyd ag Edgar Roberts, Llanfairpwll sy’n dogfennu hanes ei dad yn Kalgoorlie.

Chwaraeodd ymfudo ran bwysig ym mywyd cenedlaethau o Gymru, ond yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg datblygodd yn anghenraid i ganran uchel o’r boblogaeth a oedd yn chwilio am ragolygon bywyd gwell mewn rhannau pellennig o’r byd. Gellid dadleu fod ymfudo yn fath o faromedr hanfodol a fyddai’n rheoli twf poblogaeth mewn rhannau gorboblog, datblygedig o’r byd,  fel y byddai’r parthau hynny a oedd yn dlotach eu poblogaeth, er yn gyfoethocach eu hadnoddau, yn elwa. Wrth gwrs gwladychiad y dyn gwyn yn ymerodraeth Prydain Fawr oedd hyn yn bennaf, a hynny ar draul y boblogaeth frodorol, er nad oedd moesoldeb  ymyrraeth o’r fath yn mennu dim ar gynlluniau hirdymor llywodraethau’r cyfnod. O ganlyniad daeth rhanbarthau, trefi a phentrefi yng nghyfandiroedd Gogledd America, Awstralia a De Affrica yn enwau cyfarwydd ar sawl aelwyd yn ardaloedd chwareli gogledd orllewin Cymru. Yn ystod ail hanner y ganrif amcangyfrifir y byddai mwyafrif teuluoedd Dyffryn Ogwen gydag o leiaf un plentyn a oedd wedi dewis ymfudo. Cymerer teulu Owen Williams o Ty’n Tŵr fel un enghraifft o lawer. Ganed saith bachgen i’r teulu rhwng 1831 a 1858. Dewisodd pedwar aros gartref, ymfudodd un i Awstralia, bu i un foddi yn Ne Affrica, a llongwr oedd efe, ac ni chofnodir hanes y brawd hynaf a ddiflannodd gan dorri ei gysylltiad â’r teulu.

Cyfraniad pennaf ymfudwyr o Gymru oedd eu profiad fel mwyngloddwyr a chwarelwyr. Ymfudo dan gynllun oedd yn cefnogi ymsefydlu mewn rhan arbennig o’r byd oedd un o’r dulliau mwyaf cyfarwydd o newid aelwyd, yn arbennig felly i deuluoedd, gyda’r trefniant yn aml wedi ei hwyluso drwy gysylltiad personol gyda chyd Gymry a oedd yno yn aros i’w croesawu. Mabwysiadodd Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru ymfudo yn rhan o’u polisi swyddogol yn ystod degawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg.  W. J. Parry, Llywydd yr Undeb, bwysleisiodd bwysigrwydd y cynllun a hynny yn dilyn ei ymweliadau ar dri achlysur â Gogledd America.  Taith breifat heb ymrwymiad i unrhyw gorff swyddogol oedd ei ymweliad cyntaf yn 1871, pan deithiodd drwy ardaloedd diwydiannol a chwarelyddol taleithiau Efrog Newydd a Vermont, dwy ardal a oedd i dderbyn mewnlifiad sylweddol o Wynedd yn ystod hanner olaf y ganrif. Ar y daith hon y dysgodd beth oedd manteision economaidd ymfudo i’r America. Taith wedi ei threfnu gan yr Undeb oedd yr ail yn 1879, gyda Parry fel y Llywydd, yn adrodd yn ôl yn swyddogol  i’r Cyngor, yn gyntaf, ar gyflwr a datblygiad y diwydiant chwarelyddol, ac yn ail, ar briodoldeb ymfudo i Ganada. Yn sgil ei ymweliad penodwyd ef yn ymgynghorydd anrhydeddus i Lywodraeth Talaith Manitoba gyda’r dasg o drefnu i ymfudwyr ymsefydlu yn y rhanbarth hwnnw o’r wlad. Ymwelodd am y trydydd tro yn 1888 i gadarnhau ei gysylltiadau, a bryd hynny y daeth yn berchen ar fferm yn nhalaith Manitoba. Fel gŵr busnes mentrus a llygadog buan y sylweddolodd Parry y gallai elwa yn bersonol o bolisi ymfudo’r Undeb ac wrth i anghydfod yn y diwydiant gynyddu yn negawdau olaf y ganrif sefydlodd ei hun fel hwylusydd ymfudo ac asiant i o leiaf 30 o gwmnïau llongau ym Methesda.  Amcangyfrifir i oddeutu 250 o chwarelwyr a’u teuluoedd ymfudo o Wynedd i America rhwng 1879 a 1881 dan gynllun yr Undeb  gyda’r mwyafrif yn mentro i sefydlu a gweithio yn chwareli llechi taleithiau Vermont a gogledd Efrog Newydd.

Ar y 14eg o Fawrth 1885 ymddangosodd hysbyseb ym mhapur  y North Wales Chronicle yn gofyn am 100 o chwarelwyr i weithio yn chwarel lechi Bangor ger Lauceston yn Tasmania. Hon oedd y flwyddyn, megis mewn cyd-ddigwyddiad, y derbyniodd George Sholto ei olyniaeth i stad y Penrhyn a’i benderfyniad cyntaf oedd diswyddo 100 o’i weithlu o’r chwarel. Bedair blynedd yn gynharach gorfu i’r Undeb ddirwyn i ben y cynllun ymfudo oherwydd gofynion cynyddol taliadau streic i’r aelodaeth ac, felly, yr oedd amodau arbennig yr hysbyseb yn Tasmania –  cyflog o 7/6 y dydd am wyth awr o waith, blaenoriaeth i ddynion priod â theulu, tai yn eu haros, costau’r ymfudo wedi eu talu, a‘r hawl i dderbyn clwt o dir am ddim – yn abwyd nad oedd yn hawdd ei wrthod. Drwy gydweithrediad parod W. J. Parry a’i asiantaethau llongau ymadawodd oddeutu 80 chwarelwr a 40 gwraig a phlant o fewn tri mis o weld yr hysbyseb gyda threfniant i 50 ychwanegol ddilyn pe byddai’r gofyn. Sefydlwyd chwarel Bangor mor gynnar ag 1872 a’i henw wedi ei ddewis am resymau masnachol yn hytrach na bod iddi sylfaenwyr Cymreig.  Carreg ddu frau oedd y deunydd crai i’w chwarelu mewn twll dwfn afiach a byrhoedlog oedd y rhagolygon i’w dyfodol. Erbyn 1887 yr oedd y chwarel ar gau a’r gymuned ar chwâl. Ychydig iawn a arhosodd yng nghyffiniau Lanceston – nid oedd abwyd y llecyn tir am ddim ond megis rhith – a gorfu i’r mwyafrif edrych i rannau eraill o Dasmania ac Awstralia am eu cynhaliaeth. Hyd y gwyddys ni ddychwelodd yr un teulu yn ôl i Fethesda.

Kalgoorlie, tref 370 o filltiroedd i’r gogledd ddwyrain o Perth yn nhalaith Gorllewin Awstralia, oedd yn atynfa arall i ymfudwyr o Gymru. Yno ar derfyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg  bu rhuthr gwyllt nid anenwog am ei fryntni a’i oferedd i’r mwyngloddiau aur. Drwy ddamwain y darganfuwyd y wythïen aur yn 1893 gan dri fforiwr ac mae’r mwynglawdd yn dal i’w chloddio gerllaw’r dref hyd y dydd heddiw.  Pentref bychan o 2,000 o bobl oedd Kalgoorlie yn 1898  ond erbyn 1903 chwyddodd ei faint i 6,800 tra yn yr ardal gyfagos heidiodd agos i 200,000 o fforwyr a mwyngloddwyr i chwilio am yr aur i’w bendithio â ffortiwn.  Entrepreneur o Abertawe oedd un o’r rhai a sefydlodd gloddfa The Sons of Gwalia yn yr ardal oddeutu 1897 ac yn sgil y datblygiad daeth Kalgoorlie yn nythfa i lawer o Gymry a oedd wedi ymfudo i Awstralia. Yn 1912 yr aeth Albert Roberts o Fethesda i Awstralia, yn gyntaf i geisio ei lwc yn Ballarat ger Melbourne yn y dwyrain, gan aros yno am ddwy flynedd, cyn troi ei olygon i Kalgoorlie lle treuliodd yr wyth mlynedd nesaf yn y cloddfeydd aur cyn dychwelyd yn ôl i Fethesda.  Yn wahanol i Dasmania yr oedd yno groeso i Gymry gyda nifer o sefydliadau Cymreig yn ei aros, cymdeithas gorawl i ddynion, tîm pêl-droed o Geltiaid, a gwasanaethau Cymraeg yn yr eglwys Saesneg o dan arweiniad gweinidog o Gymro.  Gadawodd Fethesda yng nghwmni tri llanc arall i ymuno â chwech a oedd wedi ymsefydlu yno ynghynt. Mae ei ddisgrifiad o’i ymadawiad â’r pentref yn syfrdanol. Meddai – ‘Y peth cyntaf a welwn wrth ddŵad o’r tŷ oedd y band yn mynd i fyny’r stryd yn chwarae, a phan gyrhaeddais y stryd fawr ni welais gymaint o bobl erioed, a phawb yn edrych o’r top i’r gwaelod arnom. Ond yr orchwyl anodd oedd ysgwyd llaw efo cyn llawer ohonynt. Pan gyrhaeddais yr orsaf roedd honno yn ‘full up’ ac ni fuaswn yn cael lle i droi yno. Roedd y merched yn gweiddi y ‘pethe bach’ ….. Mi ddaeth llawer iawn efo ni ar y trên i Fangor, ac yr oedd y rhan fwyaf o’r hogia yn fwy digalon na ni yn gweld eu hunain yn gorfod aros yma’.

Mae geiriau Albert Roberts, ‘yr hogia…yn gorfod aros yma’,  yn adrodd cyfrolau am ardal y llwyddodd streiciau mawr chwarel y Penrhyn i dorri ei chrib yn deilchion. Nid rihyrsal  i ffarwelio â’r mentrus oedd hwn ond yn hytrach ailadroddiad blinderus cyfresi o ymadawiadau â threflan a gollodd ei henaid mewn gwrthdrawiadau ciaidd. Ymadawiad a fyddai, yn y man, yn arwain at gyfresi mwy ingol fyth o ymadawiadau lle byddai’r  unigolion o adael, yn dychwelyd i’w cofio mewn enw yn unig ar gofgolofnau o garreg.

Gwybodaeth ychwanegol gan – Alwyn Evans , Caerdydd am hanes Cymry yn Kalgoorlie.

Ffynonellau

John Pilling. 2009.  From Bethesda to the Bangor Slate Quarry, Tasmania. Trafodion Hanes Sir Gaernarfon, 70, tud 38-54.

John Ll. W. Williams.  2005. W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda: Portread o gyfrifydd,  masnachwr a hapfasnachwr Cymreig yn negawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Trafodion Hanes Sir Gaernarfon,  66, tud 137-167.