‘Roedd hi’n dipyn o siom i Edward Gordon Douglas, Barwn cyntaf y Penrhyn, pan sylweddolodd yn 1873 fod trenau stêm yn gweithio chwareli ei gystadleuwyr yng Ngwynedd – Dinorwig gyntaf yn 1848 gan droi yn gynllun cyflawn yn 1870; Ffestiniog yn 1863, a Thalyllyn yn 1864. Ar ei ddesg yr oedd cynlluniau manwl gan Charles Spooner, rheolwr a phrif beiriannydd Rheilffordd Ffestiniog, i gyflwyno cynllun cynhwysfawr tebyg i’r un a fodolai yn Ffestiniog ar gyfer y chwarel yn ogystal ag i wasanaethu teithwyr y fro. Onid oedd hon yn sefyllfa bryderus i berchennog chwarel y Penrhyn wrth iddo sylweddoli fod ei gystadleuwyr wedi cael y blaen arno, tra yn 1801 ei ragflaenwyr ef oedd ymysg y cyntaf ym Mhrydain i gyflwyno tramffordd ar reiliau mewn chwarel. Mewn cyflwyniad i gynllun cynharach yn 1868 awgrymodd Spooner- ‘I have …considered that a small railway to be of the same gauge as present tramway worked by Locomotive Steam Engines between Penrhyn Quarries and Bangor Slate Wharves would greatly facilitate transit’. Yr oedd y cynllun i gynnwys llinell newydd o’r porthladd drwy ddyffryn Afon Cegin i Felin Hen ac ymlaen i Dregarth ac yno i ymuno â thramffordd y chwarel yn Dinas i ganlyn gweddill y ffordd hyd at y chwarel. Fel yn ei gynllun yn Ffestiniog ystyriai Spooner weithio’r rheilffordd drwy ddisgyrchiant naturiol yr allt i ddanfon y llwyth o’r chwarel i’r porthladd, gan ddefnyddio trenau stêm i ddwyn y cerbydau gwag yn ôl i’r chwarel. Pris cyflawni’r cynllun fesul milltir oedd £3,250 a’r pris cyflawn dros chwe milltir a hanner fyddai £37,737 a’r pris i gynnwys cost tair injan stêm yn ogystal.
Y gangen gymunedol i wasanaethu pentref Bethedsa yng nghynllun Charles Spooner – dyddiedig 1873. Cynllun drwy ganiatâd a charedigrwydd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor
Cynllun rheilffordd y chwarel gan Charles Spooner dyddiedig 1873 yn dangos dwy gangen y rheilffordd wedi eu rhannu yn Tanysgrafell, un gangen yn arwain i’r chwarel a’r ail i bentref Bethesda. Cynllun drwy ganiatâd a charedigrwydd Adran Archifau a Llawysgrifau Prifysgol Bangor
Ond Barwn ystyfnig oedd y Barwn o Landygái, ac yn 1873 derbyniodd gynllun diwygiedig gan Spooner. Yn y cynllun hwn yr oedd y Felin Fawr i’w throsi yn ganolfan cynnal a chadw i’r rheilffordd ac yr oedd gorsaf i deithwyr a nwyddau i’w hagor ger Ffordd y Garth ym Mangor a changen i gyrraedd i’r porthladd. Ar ei llwybr i’r chwarel yr oedd cyfres o orsafoedd i’w sefydlu yn Nhyddyn y Felin (Felin Hen), Tregarth a Hendyrpeg ac yn nherminws Coed y Parc byddai’n cysylltu â rhwydwaith fewnol y gloddfa. Yr oedd un ychwanegiad diddorol wedi ei gynnwys sef bod cangen i redeg o Tŷ’n y Clwt i bentref Bethesda gydag un orsaf i’w sefydlu ger Cae Gas a’r llall ym mhen arall y pentref. Ychwanegodd Spooner gynlluniau manwl o’r injans, y wagenni nwyddau a’r cerbydau teithwyr y byddai’n argymell eu defnyddio a rhwydwaith stêm gyflawn oedd hon pe byddid yn ei derbyn. Cost yr holl brosiect, i’w gwblhau mewn blwyddyn o waith, fyddai £51,551.
Linda, un o injans cwmni Hunslet, yn croesi’r draphont ger y fynedfa i’r cei ym Mhorth Penrhyn
Ond Barwn yr un mor ystyfnig oedd yn trigo yn Llandygái, ac nid oedd am dderbyn y cynllun er i Spooner gyflwyno cynllun diwygiedig arall i’w sylw. Gwraidd y broblem oedd fod y Barwn yn mynnu mai cynllun i’r chwarel yn unig ddylai gael ei gyflawni, heb roi ystyriaeth i anghenion y pentref. Yn y cyfamser yr oedd y Barwn o dan bwysau eithriadol o ddau gyfeiriad. Yn y pentref yr oedd ymgyrch ar droed gan rai o’i dinasyddion amlycaf i ddod â rheilffordd genedlaethol yr LNWR i Fethesda er mwyn gwella’r cysylltiad rhwng y chwarel a’r porthladd. Yn y chwarel, ar y llaw arall, yr oedd anesmwythyd diwydiannol pur ddifrifol yn cyniwair. Yn dilyn cwymp mawr yn y chwarel yn 1872 cyflwynwyd adroddiad pur ddamniol ynghylch diffygion trefniadaeth y gloddfa a’r angen i foderneiddio a gwella diogelwch y gweithlu. Arweiniodd yr anghydfod at streic yn 1874. Yn yr awyrgylch anffafriol hwn y penderfynwyd yn 1874 i archebu dwy injan stêm gan gwmni deWinton o Gaernarfon – Lord Penrhyn a Lady Penrhyn- ar gost o £300 yr un. Rhoddwyd y ddwy i weithio’n fewnol rhwng ponc Red Lion a phen yr allt i‘r Felin Fawr. Yn Rhagfyr y flwyddyn ganlynol archebwyd dwy injan stêm ychwanegol gan gwmni John Beaston o Derby ar gost o £828 yr un, y ddwy eto i weithio o fewn y chwarel. Mae achlysur eu derbyn i’r gwaith wedi ei gofnodi mewn nodyn gan Francis, rheolwr y chwarel, i Arthur Wyatt, prif asiant stad y Penrhyn, ac meddai – ‘we had a trial just now on the engine in the presence of hundreds of men, women and boys from the mill; to Cilgeraint empty, and from Cilgeraint with 24 waggons …. and this is the most hard step of the line’. Y diwrnod canlynol adroddodd eto – ‘ we had the engines to work this afternoon and it is alright. But unfortunately the guard had an accident; He broke his arm. What a job. I would not for £10’.
Map rheilffordd y chwarel, drwy garedigrwydd a chaniatâd O.G Jones, Erw Las, Bethesda
Gobaith mawr y Barwn oedd y byddai cyflwyno trafnidiaeth stêm i’r chwarel yn lleddfu ychydig ar yr anesmwythyd oedd yn y gwaith, ac felly yn ochelgar iawn y derbyniodd gytundeb gan Robert Algeo yn 1877 i addasu’r rheilffordd o ben allt Dinas i’r Felin Fawr, cynllun a oedd yn ei hanfod yn seiliedig ar waith cynharach Spooner. Ym mis Mawrth 1878 derbyniodd ail gynllun i adeiladu llwybr newydd i’r rheilffordd o Dinas i’r porthladd ac agorwyd yr holl rwydwaith yn derfynol ar Hydref 6ed 1879. Yn unol â dymuniad y Barwn cynllun preifat i’w weithredu er budd y chwarel yn unig oedd hwn ac ni ddymunai gyhoeddusrwydd tebyg i’r hyn a estynnwyd wrth agor rheilffordd gymunedol Spooner yn Ffestiniog.
Gweithiodd y rheilffordd yn eithriadol effeithiol o gyfnod ei hagor yn 1879 hyd at ddyddiad ei chau’n derfynol yn 1965. Mae’n hawdd i ni feirniadu penderfyniadau’r gorffennol heb sylweddoli pa mor aneffeithlon oedd y gwasanaeth erbyn chwedegau’r ugeinfed ganrif, ond yr oedd yn bur amlwg erbyn hynny na ellid rhedeg y gwasanaeth ar gost economaidd hyd y diwedd. Ac mae’n hawdd eto i ni feirniadu’r penderfyniad i chwalu’r holl gyfundrefn, ond does dim dwywaith pe byddai’r rheilffordd hon mewn bodolaeth heddiw y byddai wedi cyfrannu’n helaeth at economi Dyffryn Ogwen. A meddyliwch, beth pe byddai’r Barwn wedi awdurdodi adeiladu’r gangen i bentref Bethesda? Ond mae hanes yn gyforiog o’r ‘pe byddai!
Gwybodaeth ychwanegol gan Idris Lewis, Dolwern, Ffordd Bangor.
Ffynhonnell
J I C Boyd. 1985. Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford
Susan Turner. 1975. The Padarn and Penrhyn Railways; and their associated systems. Newton Abbot.
Dyma erthygl gan Meirion Davies, un o’n cyfranwyr gwadd sydd eisoes wedi trafod ymfudo o Ddyffryn Ogwen i ardaloedd eraill o Gymru. Yma mae’n canolbwyntio ar ymfudo i Unol Daleithiau’r America.
Ymfudodd degau o filoedd o Gymry i Unol Daleithiau’r America yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif. Cyrchfan llawer oedd dinasoedd mawr, megis Efrog Newydd a Chicago. Aeth eraill i ardaloedd diwydiannol y Gogledd-ddwyrain yn nhaleithiau Vermont, Efrog Newydd, Ohio a Pennsylvania i weithio yn y chwareli llechi, y pyllau glo a’r gweithfeydd haearn. Mentrodd rhai i daleithiau canolog, fel Wisconsin i ffermio, tra denwyd eraill i fwyngloddiau aur, copr a phlwm y De-orllewin a California. Erbyn 1890 cofnodwyd dros 100,000 yn enedigol o Gymru yng nghyfrifiad yr U.D.A.
Gwelwyd tipyn o ymfudo o Fethesda i’r Unol Daleithiau. Rhwng 1845 a 1851 ymfudodd tua 1500 o Fethesda a Llanberis i ardaloedd llechi Vermont. Yn y 1880au cynnar roedd Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru yn hybu ymfudo fel ateb i ddiweithdra adeg dirwasgiad yn y fasnach lechi. Yn ogystal roedd asiantaethau ymfudo’n denu gweithwyr medrus i symud, ac yn olaf gwelwyd ymfudo fel ymateb i streiciau, megis 1896-1897 ac 1900-1903.
Mae cofnodion ymfudwyr a laniodd yn Ellis Island, Efrog Newydd, rhwng 1893 a 1924, yn hynod fanwl. Ym mhob achos cofnodir enw’r mudwr, ynghyd â’i oed, rhyw, a gwaith. Hefyd nodir y man diwethaf iddynt fyw yn eu mamwlad, y porthladd o ble hwyliodd eu llong, eu dinasyddiaeth/cenedligrwydd, eu cyrchfan yn yr U.D.A. ac os bwriedid mudo’n barhaol ai peidio. Yn ogystal mae llawer o’r cofnodion yn cynnwys gwybodaeth megis statws priodasol; iaith; crefydd; cyfeiriad ffrind neu berthynas yn y tarddle a’r cyrchfan (os yn berthnasol); pwy dalodd am y tocyn; ac a fu’r teithiwr yn yr Unol Daleithiau o’r blaen.
Niferoedd.
Rhwng 1894 a 1924 nododd 485 o bobl eu bod wedi ymfudo o Fethesda. Mae hyn yn nifer sylweddol o feddwl mai oddeutu 9,000 – 11,000 oedd poblogaeth plwyfi Llanllechid a Llandygái yn ystod y cyfnod yma.
Nifer gymharol fychan o drigolion Bethesda a’r cylch a ymfudodd rhwng 1894 a 1902. Bu cynnydd ym 1900, ond o graffu ar ddyddiadau glanio, mae’r mwyafrif wedi cyrraedd cyn mis Tachwedd, felly ni ellir priodoli eu hymfudo i streic chwarel y Penrhyn.
Cymharol ychydig sy’n symud ym 1901 a 1902, yna gwelir cynnydd sylweddol ym mlwyddyn ola’r streic a’r ddwy flynedd ganlynol. Roedd nifer o achosion am y twf yma. Ni fyddai streicwyr amlwg yn debygol o ddychwelyd i’w swyddi. Collodd y chwarel farchnadoedd i gystadleuwyr, a dechreuodd gwledydd eraill godi trethi ar fewnforion llechi o Brydain. Hefyd, daeth teils yn rhatach i’w cynhyrchu. O ganlyniad, erbyn 1907 dim ond 1,800 a gyflogwyd yn y chwarel o’i gymharu â 2,700 cynt. Yn ogystal ni ddylid anwybyddu ffactorau cymdeithasol a phersonol a arweiniodd at ymfudo, gan fod chwerwder a chaledi’r anghydfod wedi rhwygo’r gymuned.
O 1906 hyd 1913 parhaodd lefel yr ymfudo’n ugain neu fwy’r flwyddyn, yna dirywiodd yn sylweddol yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf. Cymharol ychydig a ymfudodd yn y 1920au cyn i’r Unol Daleithiau gyflwyno Deddf Mewnfudo 1924.
Strwythur demograffig a chymdeithasol
Pobl ifanc oedd mwyafrif yr ymfudwyr, yn bennaf yn eu hugeiniau a’u tridegau – adlewyrchiad eu bod yn fwy “troed rydd” na phobl hŷn. Er bod mwy o ddynion na merched wedi ymfudo, nid oedd y gwahaniaeth mor amlwg â’r hyn a welwyd yng nghymoedd glo De Cymru.
O’r oedolion, roedd ychydig dros eu hanner wedi priodi. Traean yn unig o’r rhain a fudodd fel cwpl, boed hynny fel teulu niwclear gyda’u plant neu fel cyplau. Roedd yn llawer mwy cyffredin i un cymar mudo ac yna’r llall ymuno yn ddiweddarach.
Ceir tystiolaeth bellach o ddylanwad ffrindiau a theulu yn yr atebion i’r cwestiwn, “at bwy oedd y mudwr yn symud” ? Hwyliodd y mwyafrif llethol i fyw yn yr un gymuned a pherthynas neu ffrind.
Symud At
Nifer
Perthynas
321
Ffrind
55
Neb
108
Nodweddion cyflogaeth.
Roedd dipyn mwy o wrywod na benywod mewn gwaith cyflogedig. Nodwedd gymdeithasol ac economaidd o’r cyfnod yma oedd mai ychydig iawn o fenywod priod oedd yn gyflogedig. Nid oedd yr un o’r gwragedd priod a fudodd o Fethesda mewn gwaith cyflog.
Swyddi Benywod di-briod
Nifer
Morwyn
45
Gwniyddes, hetwraig
12
Athrawes, gofalwraig plant
3
Clerc
2
Bydwraig, nyrs
2
Ysgrifenwraig
1
Mae swyddi’r menywod dibriod yn debyg iawn i batrwm cenedlaethol cyfrifiadau 1891 – 1911, gyda’r mwyafrif llethol wedi eu cyflogi fel morynion, ynghyd â chanran sylweddol fel crefftwyr yn gwneud dillad. Ychydig oedd mewn swyddi proffesiynol/lled broffesiynol gan mai prin oedd y cyfleoedd addysg bellach i ferched (yn enwedig merched o gefndir dosbarth gweithiol).
Swyddi Gwrywod
Nifer
Chwarelwr
113
Mwyngloddiwr
24
Labrwr
17
Cigydd, pobydd, groser
10
Ffermwr, gwas ffarm, garddwr
9
Saer maen
7
Gwneuthurwr llechi
6
Gof
6
Teiliwr, gwneuthurwr oriawr
4
Masnachwr
3
Fferyllydd
3
Pregethwr
3
Plymwr, paentiwr, briciwr
4
Clerc
2
Saer coed
2
Glöwr
2
Cerddor
2
Peiriannydd
2
Gweithiwr rheilffordd
2
Morwr
2
Teithiwr masnachol
1
Tyllwr
1
Torrwr gwallt
1
Asiant yswiriant
1
Gwaith haearn
1
Fel y merched, ychydig iawn o ddynion oedd mewn swyddi proffesiynol – ambell weinidog yn symud i wasanaethu mewn capeli Cymreig, ambell glerc a hefyd cerddor ac arweinydd cerdd. Yn yr un modd, ychydig oedd yn amaethwyr neu weision fferm.
Mae’n ddifyr fod cynifer yn gweithio yn y diwydiant adeiladu – seiri maen, bricwyr, plymiwr, paentiwr, seiri coed. Arwydd o’r galw cynyddol am weithwyr yn y sector yma i ddiwallu’r angen am gartrefi ar gyfer poblogaeth oedd yn tyfu’n aruthrol o gyflym.
Y swyddi mwyaf cyffredin oedd labrwyr, mwyngloddwyr a chwarelwyr. Does dim syndod fod dros gant o’r dynion yn chwarelwyr – y chwarel oedd prif gyflogwr Bethesda. Gallai’r mwyngloddwyr hefyd fod yn chwarelwyr – yn yr Unol Daleithiau yn aml fe gyfeirir atynt fel “slate miners”. Ond gallai’r mwyngloddwyr yma fod yn ddynion o Fethesda a fu’n gweithio ym mhyllau glo De Cymru cyn ymfudo i Faes Glo Pennsylvannia. Mae cyrchfannau’r mwyngloddwyr yma’n cynnwys trefi chwarelyddol a rhai glofaol.
Patrymau daearyddol
Hwyliodd 95% o’r ymfudwyr o Lerpwl. Dyma’r porthladd agosaf at Fethesda.
O edrych ar fap yr Unol Daleithiau mae’n bosib canfod y rhanbarthau oedd yn denu trigolion Bethesda. Cyrchfan y mwyafrif oedd y Gogledd-ddwyrain. Dyma leoliad y porthladdoedd oedd yn derbyn mewnfudwyr o Ewrop. Hefyd dyma ganolbwynt diwydiannol a masnachol yr Unol Daleithiau ar y pryd. Y prif gyrchfannau oedd taleithiau Pennsylvania, Efrog Newydd a Vermont.
Roedd hefyd rhywfaint o fudo i Ogledd y Canolbarth – taleithiau Illinois (Chicago) a Wisconsin. Prin iawn oedd y mudwyr i’r Gorllewin a’r De.
Gallwn fanylu ychydig ar gyrchfannau’r ymfudwyr. Aeth dros 95% ohonynt i ddinasoedd mawr neu ardaloedd diwydiannol. Llond dyrnaid yn unig a fudodd i lefydd gwledig. Nid yw hyn yn syndod, wedi’r cyfan ardal ddiwydiannol oedd Bethesda ac ychydig o ffermwyr neu weision fferm ymfudodd o Lanllechid neu Landygái.
Denwyd nifer fawr o’r mewnfudwyr i ddinasoedd mwyaf yr Unol Daleithiau, yn enwedig Efrog Newydd a Chicago, ble roedd amrywiaeth o swyddi ar gael. I’r dinasoedd yma y symudodd y rhan fwyaf o weithwyr yn y sectorau masnachol, adeiladu a chrefftau.
Natur economaidd cyrchfannau
Nifer y mudwyr
Aur/Copr/Calch
3
Haearn
5
Efrog Newydd
29
Chicago
31
Dinasoedd mawr eraill, e.e. Boston, Milwaukee, Cincinnati, Buffalo.
39
Glo
89
Llechi
206
Aeth un neu ddau o Fethesda i weithio ym mwyngloddiau aur a chopr y De-orllewin ac ychydig yn fwy i weithfeydd haearn Pennsylvania, ond y meysydd glo ac ardaloedd y chwareli llechi a ddenodd trwch y mewnfudwyr.
Denwyd llawer i weithio ym mhyllau glo Pennsylvania ac mae enwau llawer o’r trefi a gofnodwyd fel cyrchfannau, megis Wilkes Barre a Scranton, yn gyfarwydd iawn i ni yng Nghymru. A oedd gan y mudwyr yma brofiad o weithio ym mhyllau glo De Cymru neu a aethant yn syth o’r chwarel ?
Chwareli llechi’r Gogledd-ddwyrain oedd yr atyniad mwyaf o bell ffordd – Bangor a Slatington (Pennsylvania); Poultney, West Pawlett a Fairhaven (Vermont); Granville (Efrog Newydd). Cai’r chwarelwyr o Gymru eu hystyried fel gweithwyr profiadol a medrus a gwnaed ymdrech mawr i’w denu i ddatblygu’r diwydiant yn yr Unol Daleithiau. Bu nifer o Gymru yn allweddol i sefydliad rhai chwareli, e.e. Robert Morris Jones (brodor o Fethesda) ym Mangor, Owen Jones yn Slatington.
Nodwedd hynod o’r cofnodion glanio yw’r nifer oedd yn dychwelyd i’r Unol Daleithiau o Fethesda. Roedd 73 ohonynt yn wedi bod yn America o’r blaen, sef 15% o’r teithwyr. Roedd hyn yn annisgwyl, ond o edrych ar gyfrifiadau 1891 i 1911, gwelir bod dros 70 o bobl a aned yn yr Unol Daleithiau’n byw yn Llanllechid, Llandygái a Bethesda. Mae hyn yn awgrymu fod “mudo dychwelyd” (return migration) yn weddol gyffredin. Beth a alluogodd i hyn ddigwydd a beth oedd y rhesymau achosodd y dychwelyd ?
Mae’r cwestiwn cyntaf uchod yn weddol hawdd ei ateb. Erbyn diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg roedd hwylio’r Iwerydd yn fwy diogel ac yn gyflymach nag erioed o’r blaen. Yn y 1830au cymerai’r daith dros bymtheg diwrnod ond erbyn 1900 dim ond 5-6 diwrnod. Yn ogystal roedd y llongau’n fwy – llawer yn medru cludo dros 2,000 o bobl. Golygai hyn fod cost tocynnau’n gostwng. Yn ogystal roedd cysylltiadau personol yn cynyddu – mwy o bobl yn llythrennog, gwell systemau post, telegraff traws Iwerydd.
Mae’r ail gwestiwn yn anoddach i’w ateb, gan fod rhesymau gwahanol gan bawb i ddychwelyd. Yn ddiamau ymwelwyr dros dro i Fethesda oedd y mwyafrif a gofnodwyd yn dychwelyd i’r Unol Daleithiau, rhai ohonynt yn wreiddiol o Gymru, eraill yn ddisgynyddion i ymfudwyr o Gymru. Efallai eu bod wedi teithio i’w hardal enedigol i ymweld â’r teulu; i gyflwyno plant a anwyd yn yr Unol Daleithiau neu i gynorthwyo ar adegau o argyfwng teuluol. Dyma rai enghreifftiau.
Mehefin 1897. Catherine Williams yn glanio yn Ellis Island gyda’i tri phlentyn. Roedd yn dychwelyd at ei gŵr yn Slatington, Pennsylvania. Mae cofnodion mewnfudo Prydain yn dangos iddynt hwylio o Efrog Newydd i Lerpwl fis Awst 1896, felly roeddent wedi aros ym Methesda am tua blwyddyn. Beth oedd ei rheswm am deithio ?
Mai 1911. Dychwelodd Katie Parry, 11 oed, at ei thad, Thomas, yn Efrog Newydd. Mae’n nodi ei bod wedi ei geni yn yr UDA ac yn ddinesydd i’r wlad. Dengys cofnodion mewnfudo Prydain iddi gyrraedd Lerpwl Mehefin 1910. Mae cyfrifiad Prydain am 1911 yn dangos ei bod yn aros gyda’i nain Catherine Parry , gweddw 75 oed yn 14 Water Street, Bethesda. Fe’i nodir fel disgybl ysgol 12 oed – “New York City resident. British citizen by parentage”.
Awst 1909 Osborne Jones 25 oed, chwarelwr, yn dychwelyd i West Pawlett, Vermont at ei frawd, William. Hwyliodd o Efrog Newydd i Lerpwl Gorffennaf 1908. Ei gyswllt yn ei famwlad oedd ei dad O. Jones, 3 Gwernydd, Bethesda.
Ymddengys fod y bobl a aned yn yr Unol Daleithiau a gofnodir ym Methesda yng nghyfrifiadau 1891-1911 yn dueddol o fod yn ddychwelwyr parhaol. Mae nifer o resymau i gredu hyn. Yn gyntaf, un sy’n cael ei ddisgrifio fel ymwelydd. Yn ail, mae’r mwyafrif o oedolion gwrywaidd mewn gwaith (chwarelwyr yn bennaf). Yn olaf, mae nifer o blant iau teuluoedd a fu yn America wedi eu geni ym Methesda. Dyma rai enghreifftiau.
1891. 64 Coed y Parc, Llandygái. Y penteulu oedd Margaret Jones, gweddw 27 oed a anwyd yn Llandygái. Roedd ganddi ddau blentyn – William, 7 oed, wedi ei eni yn Llanllechid ac Ellen, dwy flwydd oed, yn enedigol o Philadelphia. Felly symudodd Margaret i’r Unol Daleithiau rywbryd wedi 1884 a dychwelyd ym 1889 neu’n hwyrach. A fu ei gŵr farw yn yr Unol Daleithiau ?
1901. 116 Caegroes, Bethesda. Rowland Thomas, penteulu – chwarelwr 49 oed yn enedigol o Bentraeth, Ynys Môn a’i wraig Grace, 50 oed yn enedigol o Lanllechid. Yn cydfyw gyda hwy mae eu merch, Grace Hughes, a anwyd yn America ym 1875. Roedd gan Grace dri o blant – Lizzie, 5 oed a anwyd yn America, Willie 3 mlwydd oed a Roland 2 fis oed, y ddau wedi eu geni yn Llanllechid. O’r wybodaeth yma gallwn ddweud fod tair cenhedlaeth o’r teulu wedi byw yn yr Unol Daleithiau. Cofnodir Grace yn cyrraedd Lerpwl, Hydref 1898, fel Mrs John Hughes, gyda’i phlant Lizzie ac Ethel (bu farw Ethel ym 1900). Ym 1901 roedd John Hughes yn absennol – efallai ei fod yn un o’r rhai a fudodd i chwilio am waith oherwydd streic Chwarel y Penrhyn.
Mae’n debygol fod amrywiaeth o resymau wedi achosi pobl i ddychwelyd yn barhaol. Marwolaeth neu salwch aelod o’r teulu yng Nghymru neu yn yr Unol Daleithiau. Methiant economaidd neu gymdeithasol yn America. Hiraeth am eu hardal enedigol neu eu teulu a ffrindiau.
Efallai mai’r bwriad gwreiddiol oedd mudo am gyfnod ac yna dychwelyd i Gymru. Mae ymchwil i fewnfudwyr o Pakistan i Brydain wedi’r Ail Ryfel Byd wedi canfod yr hyn a elwir yn “freuddwyd dychwelyd” (myth of return). Gallai’r un freuddwyd fod wedi bodoli ymhlith nifer o ymfudwyr Cymreig.
Yng nghyd-destun y syniad uchod mae angen pwysleisio fod pob un o’r rhai a anwyd yn America ond a gofnodwyd ym Methesda yn ystod cyfrifiadau 1891 – 1911 yn siarad Cymraeg. Fel y soniwyd cynt, roedd llawer o gymunedau Cymraeg eu hiaith yn yr Unol Daleithiau a sefydliadau fel y capeli’n gymorth i barhad yr iaith a’r diwylliant. Derbyniwyd y Cymry yn llawer haws gan yr Americanwyr nag ambell grŵp arall o fewnfudwyr – medrent Saesneg; roeddent yn Brotestaniaid ac yn aml yn weithwyr medrus. Eto i gyd, yn yr un modd a mewnfudwyr o wledydd eraill, roedd yn cymryd tair neu bedair cenhedlaeth iddynt gymathu (assimilate/integrate) yn llwyr.
Casgliad.
Mudodd cannoedd o bobl o Fethesda i’r Unol Daleithiau yn ystod ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif. Rhesymau economaidd oedd yn bennaf gyfrifol am yr ymfudo. Ymhlith y ffactorau gwthio oedd tlodi, streiciau, dirwasgiad a dirywiad y diwydiant llechi yng Nghymru. Yr hyn oedd yn eu denu i America oedd y gobaith am waith, yn enwedig yn y dinasoedd mawr neu yn yr ardaloedd diwydiannol.
Ni ddylid anghofio fod elfennau cymdeithasol yn bwysig wrth benderfynu ymfudo. Roedd datblygiad cymunedau Cymraeg yn gwneud y broses o ymsefydlu yn y wlad newydd yn haws ac ar lefel unigol gallwn weld pwysigrwydd ffrindiau a theulu i’r broses yma.
Yn olaf, nid oedd ymfudo o reidrwydd yn daith unffordd. Mae cofnodion mudo a’r cyfrifiad yn dangos fod nifer sylweddol yn ail groesi’r Iwerydd, rhai ar ymweliad dros dro, eraill yn dychwelyd yn barhaol.
Ar ddechrau’r bymthegfed ganrif deiliad y Penrhyn oedd Gwilym ap Gruffydd (1370-1430) gŵr a gymerodd gamau breision trachwantus i ymledu a chadarnhau ei stad. Yn hanesyddol, ef oedd un o’r perchnogion tir cyntaf a fanteisiodd i ledu gorwelion ei diriogaeth drwy brynu tir yn hytrach na thrwy ei ennill fel rhan o etifeddiaeth neu mewn brwydr. Drwy gyfuniad o gyfoeth, ystryw ac efallai rym, llwyddodd Gwilym ap Gruffydd i oresgyn y drefn frodorol Gymreig o ddosrannu tir yn gyfrannog. O 1352 ymlaen, yn dilyn tanseilio’r drefn Gymreig gan goncwest Edward I, digwyddodd cyfnewidiadau tiriogaethol sylweddol yn yr ardal ac erbyn 1413 yr oedd Gruffydd yn berchen ar drefgor Gymreig Cororion ac yn derbyn rhent o £14.7.0 gan ei denantiaid. Mae cofnod cyntaf y plasty yn dyddio i 1413 ac felly mae ym mherchnogaeth teulu Gwilym ap Gruffydd. Fodd bynnag, credir fod tiriogaeth y stad yn perthyn i gyfnod cynharach yn y bedwaredd ganrif ar ddeg ac fe’i cysylltir â Gafael Gron ap Eden. Y bymthegfed ganrif oedd un o gyfnodau oes aur y Penrhyn pan oedd yn enwog drwy Gymru am y croeso a’r lletygarwch a geid yno i feirdd mwyaf clodfawr y glêr. Un o’r ymwelwyr cyson oedd Guto’r Glyn, a ystyrir ymysg y disgleiriaf o’r holl feirdd, a chanodd ef ddau gywydd mawl i William Fychan ap Gwilym, sef mab Gwilym o’r Penrhyn, a ddigwyddai hefyd fod yn siambrlen Gwynedd i ychwanegu at ei glod.
Dan law Gwilym ap Gruffydd a’i linach yr oedd y stad yn endid tra llwyddiannus hyd at ddiwedd yr ail ganrif ar bymtheg pan ddaeth i feddiant John Williams (1582-1650), y clerigwr a’r cyfryngwr brenhinol a enillodd enwogrwydd am gyfnod byr yn ei hanes pan urddwyd ef yn Archesgob Caerefrog yn 1641. Fel disgynnydd teulu’r Penrhyn ar ochr ei dad daeth yn berchen ar y stad, ond fel gŵr oedd â’i bennaf ddiddordeb mewn gwleidydda yng nghoridorau awdurdod y cyfnod, prin y talodd unrhyw sylw i wella ei chyflwr, a hyd yn oed yn ystod cyfnod ei alltudiaeth i Wynedd ar ôl 1642 mynnodd fyw yng nghastell Conwy gan farw yng Nghloddaeth ger Llandudno yn 1650.
Yn y ddeunawfed ganrif aeth y stad i ddwylo rhanedig teulu Warburton o Winnington yn swydd Gaerllion ar y naill law a theulu’r Yonge o Ddyfnaint ar y llall. Yn 1765 priododd Anne Susannah, merch y Cadfridog Warburton a Richard Pennant (1737?-1808) a thrwy’r briodas etifeddodd Richard Pennant gyfran y Warburtons o’r stad. O flwyddyn ei briodas ymlaen dechreuodd Pennant ar y broses o adfeddiannu cyfran teulu’r Yonges o’r etifeddiaeth gan lwyddo ym 1781 i gyfannu’r holl stad yn un berchnogaeth. Ei wobr oedd perchnogi 13,271 acer o dir ym mhlwyf Llandygái a 7,936 acer ym mhlwyf Llanllechid. O’r cyfansymiau hyn roedd 6,069 acer yn rhan isaf Llandygái; 3,779 yn rhan isaf Llanllechid; 5,548 yn Nant Ffrancon a 5,483 yn Nant y Benglog. Yn dilyn cenedlaethau o esgeulustod a diffyg cyfalaf yr oedd y stad mewn cyflwr truenus ond defnyddiodd Pennant ei fuddsoddiad o berchnogi stad siwgr enfawr ym mhlwyf Clarendon yn Jamaica i drawsnewid stad y Penrhyn o’i chyflwr canoloesol dirwasgedig i fod yn rym economaidd yn chwyldro diwydiannol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Elwodd Richard Pennant ar ddatblygu chwarel lechi Cae Braich y Cafn i fod yn chwarel lechi fwyaf y byd a buddsoddodd yn drwm i greu isadeiledd cadarn i’w anturiaeth drwy adeiladu ffyrdd, porthladd a thramffordd i gynnal y chwarel tra ar yr un pryd wella cyflwr amaethyddol y stad drwy blannu coed a mynnu gwell arferion mewn hwsmonaeth, amaethu cnydau a thir pori.
Llun plasty gwreiddiol y Penrhyn gan Moses Gruffydd
Nid gŵr rhyddfrydig ac elusengar oedd Richard Pennant ond cyfalafwr hirben a chystadleuol, ac unben patriarchaidd. Ei gartref, fel cartref ei ragflaenwyr, oedd hen blasty canoloesol y Penrhyn. Yn Arolwg y Penrhyn 1768 ceir bras gynllun o safle’r plasty gwreiddiol. Mae’n amlwg y dewisiwyd y safle yn ofalus fel canolfan cyfarfod nifer o lwybrau pwysig – i’r de y ffordd yn cysylltu â Llandygái, i’r gogledd y cysylltiad uniongyrchol â Ffordd Domas, y prif lwybr rhwng Aber Cegin a thref Bangor yn y gorllewin ac Aber Ogwen ac ymlaen i Gonwy yn y dwyrain gan groesi rhyd, neu efallai bompren, dros Lyn y Celanedd ar afon Ogwen. Dengys y cynllun fod y plasty bonheddig ar ffurf dau adeilad wedi eu hamgáu gan gwrt sgwâr ei ffurf. Mae un o’r adeiladau yn hirsgwâr ei gynllun a’r llall gydag ychwanegiadau byr yn ymestyn o’r ddau dalcen i roddi bras ffurf llythyren C i’r adeilad. Mae’n bur debyg mai hwn oedd ôl y nodwedd y tŷ gwreiddiol, bonheddig, a oedd yn dyddio o’r canol oesoedd. Darganfuwyd llun o’r plasty gwreiddiol yn llaw yr artist Cymreig enwog Moses Gruffydd, er efallai nad yw bras gynllun 1768 a’r llun yn cydweddu yn union. Nodweddion arbennig y llun yw’r ddwy ffenestr yn arddull y bedwared ganrif ar ddeg a fyddai wedi goleuo’r neuadd; y prif ddrws gyda chantel pigfain a roddai fynediad i’r tŷ a’r neuadd; a’r tŵr a fyddai’n cynnwys grisiau ar dro yn arwain i’r ystafelloedd cysgu ar ochr y gogledd. Yr oedd ystafelloedd cysgu cyffelyb ar adain ddeheuol y tŷ.
Cynllun o safle’r plasty yn Arolwg y Penrhyn 1768 cyn i Wyatt ail gynllunio’r tŷ a Hopper adeiladu’r castell; Arolwg y Penrhyn 1768, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol 2944. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor.
Yn 1782 rhoddodd Richard Pennant gyfarwyddyd i Samuel Wyatt, pensaer yn Llundain a brawd ei asiant Benjamin, i ail lunio’r adeilad gwreiddiol ar ffurf manordy castellog o’r canol oesoedd. Afraid dweud y byddai gan Anne Susannah, ei wraig uchelgeisiol ac unbenaethol, ei dymuniad a’i chyfraniad i ‘foderneiddio’ yr hen dŷ. Onid hi wrth gwrs ddeisyfodd gynllunio nifer o adeiladu arbennig o ffansi ar y stad, gan gynnwys baddondy ar lan y Fenai; pafiliwn i syllu ar ryfeddod y chwarel ym Mhont Ogwen, llaethdy ym Mhen Isa’r Nant a fferm arbrofol yn Nolawen ar gwr Nant Ffrancon. Yn rhyfeddol plethwyd rhannau o’r ddau dŷ gwreiddiol i adeiladwaith y castell rhodresgar a adeiladwyd yn 1825 gan y pensaer Hopper i ddominyddu safle cartref gwreiddiol teulu’r Penrhyn. Yr oedd hen ddiwylliant Cymreig teulu’r Penrhyn wedi diflannu erbyn i Richard Pennant ddod yn berchennog ar yr hen blasty, ond y fwyell farwol oedd adeiladu’r horwth castell presennol gan ei olynydd balch George Hay, ei bensaernïaeth neo-Normanaidd yn symbol o goncwest cyfalafiaeth estron dros y gymdeithas ddiymadferth frodorol Gymreig.
Ffynonellau
Eurig Salisbury, Barry J. Lewis. 2014 Guto’r Glyn: a life. Gwefan httpc://www.gutorglyn.net
RCAMW. 1964 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 3 West. HMSO, London
John Rolant Jones. 1955. Traethawd MA heb ei gyhoeddi, Prifysgol Bangor.
J.Ll. W. Williams; Lowri W. Williams. 2011. Etifeddiaeth Richard Pennant Ysw yn Nyffryn Ogwen 1768: ‘gŵr deallus, llygadog ac anturiaethus oedd efe a bu o fawrfendith i’r wlad hon’. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,72,29-53.
Dyma erthygl gan Dei Fôn Williams, un o’n cyfrannwyr gwadd, gyda diolch iddo.
Mae fferm Cilfodan yn ddaliad o dir yn Nyffryn Ogwen. Yn wahanol i’r rhan fwyaf o diroedd y dyffryn, fu hi erioed ym meddiant y Penrhyn, a phrofodd hynny o fudd mawr i un teulu. Yr oedd y fferm yn ymestyn o’r mynydd uwchlaw Tyddyn Sabel, i lawr ar hyd Ffrydlas, at y ffin â fferm Pant, yna Pen y Bryn, ac i lawr ar hyd ffin Pen y Bryn i lawr i Ogwan. Yr ochr arall yr oedd yn ffinio efo Cae Ifan Gymro, ac yna ar hyd ffin stad Coetmor i Ogwan.
Ceir sôn am ei thir yn 1627, pan yw rhenti nifer o diroedd all in the township of Bodfeio’ yn cael eu prynu oddi wrth Syr Thomas Williams, Y Faenol am £244 gan Morris ap John ap Ieuan o gwmwd Dinorwig. Gan mai aelod o deulu Cochwillan oedd y Syr Thomas Williams a werthodd y rhenti, mae’n debyg mai perthyn i Gochwillan yr oedd tir Cilfodan yn wreiddiol. Yn ôl y ddogfen hon, y caeau dan sylw yw
Pant y Cledr, Cae’r Chwarel, Cae’r Fedw Bach( alias Cae Fedw Goch Uchaf, Cae’r Fedw Goch Isa, Cae’r Cyll, Cae’r Clochydd, Cae’r Sgubor, Cae Pen y Gaer, Cae’r Fuches Hen, Cae Maes y Gaer, Cae yr Wafen ( sic) Goch, y Cae Bychan, Cae yr Achub, Cae Brest y Gaer, Cae’r Foty, y Ffridd Uchaf, y Ffridd Isaf
Mae’r enwau yn dangos yn amlwg mai tir Cilfodan yw’r rhan fwyaf, os nad y cyfan, o’r caeau hyn. Mae Cae Clochydd yn parhau yma. Fwy na dwy ganrif yn ddiweddarach mae les yn cael ei rhoi ‘ on a parcel of land called Cae Clochydd, bounded on the south-east by the riverFfrydlas, and on the west by the road leading from Pencarneddi to Bont Uchaf’. Mae’n ddigon hawdd, felly, adnabod ffiniau’r tir sy’n cadw ei enw mewn rhes o dai yn y Carneddi heddiw, a hwnnw’n enw sy’n bodoli ers o leiaf pedair canrif. Mae’r caeau sy’n cyfeirio at ‘gaer’ hefyd yn amlwg yn rhan o dir y fferm bresennol. Mewn dogfen o 1859 sonnir am roi les i Robert Prees of Cilyfodan ‘ for 60 years of lands called Pen y Gaer, Pen y Gaer Bach, part of cae Fuches Hen, and Cae Fuches Ganol’, ac yn 1861 rhoddir les arall ar ‘Cae Cyll, and Cae Fuches Hen’, Yr un tiroedd yw’r rhain a’r caeau a nodir yn nogfen 1627, ond eu bod, mewn sawl achos, wedi eu rhannu ymhellach. Nid oes reswm, mewn gwirionedd, i gymryd nad oedd yr holl gaeau a nodir yn 1627 yn perthyn i Gilfodan.
Ar Chwefror 10fed, 1628, gwnaed cytundeb pellach rhwng y Morris ap John ap Richard o Ddinorwig a nodwyd gydag Owen ap William ap Richard, sef ‘ mortgage for a period of 500 years of a close of arable land, meadow, and pasture called y Kae Garrow abutting the river called afon Ogwen in the township of Bofaio’. Enw arall ar Pant y Cledr ( sef un o’r caeau a enwir yng nghytundeb 1627) oedd Cae Garw, ( ceir ‘Cae Garw alias Pant y Cledr’ mewn dogfen arall yn 1691 ) ac fe fu tai o’r enw Cae Garw a Phant y Cledr yng nghyffiniau Pen y Graig, sy’n lleoli’r cae ble mae rhan o Fethesda heddiw hwn.
Yn 1660, yr oedd Cilfodan, hefyd, yn amlwg wedi dod i feddiant yr Owen ap William ap Richard o Fodfeio a nodwyd, oherwydd mae cofnod ohono ef, a’i wraig, Elisabeth yn rhoi i’w mab, Ellice Owen
‘ Gift of a messuage, tenement, and land called tythyn kil y fodan’ .
Mae’n debyg fod Cilfodan a Chae Garw yn ddau ddaliad gwahanol, gan fod cyfeiriadau at Gilfodan Uchaf a Chilfodan Isaf, gyda’r Isaf yn ymestyn i lawr at yr afon. Beth bynnag, mae’r caeau sy’n cael eu rhoi i Ellice yn gyffredinol yn rhai a enwir yn rhan uchaf Cilfodan wedi hynny. Yr hyn sydd fwyaf arwyddocaol am y weithred o roi’r tir i’r mab gan ei rieni yn 1660 yw bod y tir, am dros ddwy ganrif wedi hynny, yn aros ym meddiant yr un teulu, sef teulu yr Ellice (Ellis) Owen uchod, teulu y sefydlogodd eu cyfenw yn Ellis, ar ôl yr Ellice Owen hwn, mae’n debyg. Ellis fu’r teulu o ganol y 18fed ganrif ymlaen ( ar wahân i un gangen fu’n cyfnewid enw a chyfenw am ganrif wedyn ). Diddorol nodi, hefyd, ei bod yn ymddangos fod Owen yn enw ar fab, (hynaf, fel arfer), y teulu bob cenhedlaeth wedi hynny.
Fel y nodwyd, erbyn 1691 mae’n sicr fod wedi dau ddaliad, gan fod dogfen ar gael sy’n cofnodi trosglwyddo rhan o dir Cilfodan gan Richard Rowlands a Henry Owen, Dologwen, i John Morris o Lanllechid fel gwaddol priodas. Awgryma enwau’r caeau a nodir mai’r rhan isaf Cilfodan yw hon. Diddorol iawn yw fod un cae yn 1691, fel yn 1627, yn cael ei enwi yn Cae Chwarel, sy’n gyfeiriad cynnar iawn at chwarelydda yn y dyffryn. Tybed ai dyma egin Chwarel Pantdreiniog, oedd i gyd ar dir yr hen Gilfodan?
Mae’n debyg yr arhosodd Cilfodan Uchaf yn nheulu Ellis ( er bod dogfen o 1733/34 y nodi fod y tir yn eiddo i Richard Williams, Kiltreflys, ‘yeoman’). Am Gilfodan Isaf, dengys treth tir 1792 fod gŵr o’r un enw a’r un a gafodd y tir ganrif ynghynt fel gwaddol priodas, John Morris, yn talu treth ar dir honno. Fodd bynnag, mae’n amlwg nad ef oedd y perchennog, gan fod Owen Ellis (perchennog y Gilfodan Uchaf ) wedi prynu’r tir ddwy flynedd yn ddiweddarach, yn 1794, a hynny am £735, oddi wrth Maurice Jones, Gent, Bryn y Pin, Gaerhun ( sef y Caerhun yn Nyffryn Conwy. Gyda llaw, wn i ddim a oedd Owen Ellis a Maurice Jones yn perthyn, ond, yn sicr, yn 1861, roedd ŵyr, neu or-ŵyr, Owen Ellis, Owen arall, yn ffermio Bryn y Pin efo’i deulu ifanc). Beth bynnag oedd a wnelo yr ‘yeoman’ o Giltrefnus a’r lle yn 1733, mae’n amlwg mai’r Ellisiaid oedd yno o hyd, gan fod Owen Ellis yn talu treth tir ar Gilfodan Uchaf yn 1791, ac mae cyfeiriadau eraill at y teulu yng Nghilfodan yn y ddeunawfed ganrif. Mae’n debyg fod gan drefn forgeisi’r cyfnod, ac o fenthyca yn erbyn tir, rywbeth i’w wneud a hyn. Beth bynnag am hynny, yn 1794, unwyd yr holl diroedd o’r afon i’r mynydd ym mherchnogaeth yr Ellisiaid. Roedd y pryniant hwn yn un hynod o ffortunus, gan iddo ddod ar yr adeg gorau posibl, o safbwynt lleoliad y tiroedd, a thwf y diwydiant llechi yn Nyffryn Ogwen. Doedd Owen Ellis ei hun ddim yn byw yng Nghilfodan, er bod perthnasau iddo yno, gan ei fod ef yn ffermio i lawr ger Traeth Lafan. ( Gweler yr erthygl ar Cefnfaes am fwy am yr Ellisiaid ).
Cyn sôn am gyfraniad Cilfodan i ddatblygiad Bethesda, dylid cyfeirio at un ffaith ddiddorol arall. Chwaer i’r Owen Ellis a nodir uchod oedd Elizabeth Ellis, neu, fel yr adwaenid hi ar lafar, Betsan Ellis. Yn 1771 roedd hi’n ferch ifanc yn byw yng Nghilfodan. Roedd hi’n un o’r Anghydffurfwyr cyntaf yn yr ardal, yn Fedyddwraig, a chafodd ei bedyddio, yn ôl yr hanes, mewn ffynnon ar dir Cilfodan ( neu, mewn cyfeiriad arall, yn afon Ffrydlas, ar dir y fferm ). Nodir mai yn ei chartref hi y cafwyd y bregeth Anghydffurfiol gyntaf yn yr ardal, ond mae amheuaeth ai yng Nghilfodan, ai yn y Tyddyn Isaf, y bu hynny, gan iddi symud i Dyddyn Isaf o Gilfodan. Beth bynnag am y lleoliad, gwyddom y traddodwyd y bregeth cyn 1785, gan i Betsan Ellis ymfudo i Ogledd America y flwyddyn honno.
Yn ôl at Owen Ellis, Cilfodan. Fe unodd ef diroedd y ddwy Gilfodan rhyw ddeng mlynedd wedi i Pennant uno’r gweithfeydd bychain annibynnol ar Gae Braich y Cafn. A brynodd o Gilfodan Isaf oherwydd ei fod yn rhagweld y dyfodol, neu am ei fod am fwy o dir? Pwy a ŵyr? Beth bynnag, fe brofodd yn bryniant hynod o ffodus iddo ef, a’i ddisgynyddion. Yn 1815/16 gwelwyd fod angen capel Methodistaidd mawr yn yr ardal, ac fe roddodd Owen Ellis brydles o gan mlynedd ar dir Cilfodan i adeiladu Capel Carneddi arno, a symudodd cynulleidfa fechan capel Rachub yno. Datblygodd Capel Carneddi yn fam eglwys holl gapeli Methodistaidd yr ardal. Cafodd £15 am y les, gydag ardreth flynyddol o £2. Ar ôl 1815, y mae stryd fawr Bethesda, hefyd, yn datblygu, ac mae hon, i gyd o Gapel Bethesda ( codwyd 1820 ) i lawr at waelod y stryd, ar dir Cilfodan.
Erbyn canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, mae fferm Cilfodan yn prysur ddadfeilio, oherwydd bod datblygiad Chwarel Cae Braich y Cafn wedi golygu twf mawr ardal Bethesda. Yng Nghyfrifiad 1841, gwelir fod yna 88 o bobl yn byw mewn 44 o dai yn Llidiart y Gwenyn, ar dir Cilfodan. Yn 1862, roedd teulu’r Ellisiaid yn derbyn rhent o rhwng £2 a £30 punt y flwyddyn am y tai hyn. Hyd at 60au’r ganrif gwelir nifer helaeth o ddogfennau cyfreithiol sy’n dangos datblygiad Carneddi a Bethesda, a chynnydd eithriadol yng nghyfoeth yr Ellisiaid. Er enghraifft, Chwefror 26, 1857, rhoddwyd les am 34 mlynedd ar
‘ a parcel of land adjoining the road from Llanllechid to Carneddi, formerly part of a field called Llain y Tu uchaf i’r Ffordd, which was in turn called Cilyfodan’
er mwyn codi tri thŷ arno. Dim ond un o nifer helaeth tebyg yw’r ddogfen hon. Yn Nhachwedd yr un flwyddyn gwelir cytundeb rhwng Owen Ellis a Thomas Morris a John Roberts o Bantdreiniog, a Robert Griffith o Fethesda, ‘Grocer ‘
‘Draft lease for 51 years of certain lands called Tan y Ffordd, formerly part of Cilfoden Farm’
ar rent o £30 y flwyddyn gyntaf, a £60 y flwyddyn bob blwyddyn wedi hynny. Mae’r lleoliad, natur yr ymgymerwyr, a maint y rhent, yn awgrymu’n gryf iawn mai les i ddatblygu Chwarel Pantdreiniog yw hon.
Erbyn yr 1860au yr oedd Cilfodan Isaf, fwy neu lai, wedi diflannu’n gyfan gwbl o dan y datblygiad trefol newydd o dai, siopau, swyddfeydd, a mannau busnes eraill a dyfasai yn sgil datblygiad Chwarel Cae. Ar ei thir y codwyd y Stryd Fawr bron i gyd, yr holl dai y ddwy ochr i’r stryd, a’r mwyafrif llethol o’r hyn oedd ym Methesda a’r Carneddi, Bont Uchaf, Cae Star, Penygraig, Bryntirion, a nifer o dai bychain a elwid yn Twr Tewdws, nad oes, bellach ond un yn aros, sef Twr.
Erys Cilfodan ( Uchaf ) yn fferm hyfyw, ond gorwedd ei thir bellach rhwng ffordd Carneddi a’r mynydd. Gellir parhau i adnabod nifer o’r caeau o’u henwau dros dair canrif yn ôl. Fodd bynnag, mae gweddill ei chaeau o dan dai, ac o dan yr hen chwarel – bellach wedi ei llenwi – ambell un yn dal i gadw cof o gaeau’r fferm yn 1627 ac 1691
Mae dyddiau bodolaeth y Clwb uchod yn perthyn i gyfnod amhenodol yn ystod chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg, os nad cynt, a byddai’n rhesymol ceisio ei osod yng nghyd-destun yr hyn a ddigwyddai ym Methesda yn ystod y cyfnod cythryblus hwn yn hanes yr ardal. Yn 1886 derbyniodd George Sholto yr olyniaeth i stad y Penrhyn ar farwolaeth ei dad. Ei gam cyntaf oedd diddymu cytundeb Pennant Lloyd, y cytundeb bregus a sefydlodd gymod yn 1874 rhwng y gweithlu a’r perchennog yn Chwarel y Penrhyn. Arweiniodd y cam byrbwyll hwn at ymraniad diwydiannol ar raddfa eithriadol flinderus a gyrhaeddodd ei benllanw mewn streic yn 1896/97 ac yn derfynol yn y streic fawr yn 1900/03.
Ar gychwyn y cyfnod hwn yn 1882 sefydlwyd y The Bethesda Temperance Cafe mewn adeilad pwrpasol a adeiladwyd yn rhan o Deras Penrhyn fel rhan o ddatblygiad gan stad y Penrhyn i adnewyddu porth y gogledd o’r pentref. Yr oedd amcanion sefydlu y Cafe yn berffaith eglur, ei brif fwriad oedd creu canolfan ddirwestol a fyddai’n denu holl weithwyr yr ardal o’r tafarnau, yn hen ac yn ieuanc, gan gynnig iddynt adloniant a chyfleoedd i fraenaru’r meddwl. I wireddu’r ddelfryd adeiladwyd canolfan ac ynddi fyrddau chwarae billiards, darllenfa papurau newydd a neuadd amlochrog ei defnydd ar gyfer cynnal cyngherddau a darlithoedd. Ariannwyd y fenter mewn buddsoddiadau o £1 y pen gan 3000 o gefnogwyr ac yn ebrwydd talwyd cost yr adeilad a’i gynnwys, sef oddeutu £2800.
Sut y bu’r sefydliad hwn fetamorffeiddio yn Bethesda Conservative Club sy’n fater o gryn ryfeddod, ond eto efallai, nid mor annisgwyl yng nghyd-destun y cyfnod. Pennaf gyfranddaliwr y Cafe oedd yr Arglwydd Penrhyn; cadeirydd y pwyllgor rheoli oedd rheolwr stad y Penrhyn, y Cyrnol Sackville West; ac ar y bwrdd penodwyd gwraig yr Arglwydd Penrhyn; cynrychiolwyr o fyd diwydiant a busnes; cefnogwyr yr Eglwys Anglicanaidd gan gynnwys ficer Eglwys St Ann’s, ac yn olaf, megis coeg mewn drama, dri aelod o weithlu chwarel y Penrhyn. Faint o’r aelodau hyn a drawsnewidiwyd yn bwyllgorwyr y Conservative Club nid oes gofnod, ond nodir mai Sackville West a urddwyd yn gadeirydd y clwb. Serch hynny, mae enwau nifer a gymerodd ran i ddathlu agoriad Y Cafe yn 1882 hefyd yn ymddangos yn rhestr mynychwyr ‘y second grand entertainment this season’ a gynhaliwyd ym mis Tachwedd 1889 yn y Conservative Club. Yn eu plith yr oedd y Parchedigion J. Morgan ac E. R. Jenkins, Mrs E. Philip Williams, gwraig ysgrifennydd y Cafe, a T. H. Owen, Brynllwyd, swyddog yn Chwarel y Penrhyn, a llywydd cynhennus y Conservative Club a fynnai ddadleuon cyhoeddus ar faterion politicaidd dibwys, yn gyntaf yn 1881 mewn gwrthdrawiad â’r Parchedig Thomas Roberts, gweinidog Capel Jerusalem, a’r ail dro yn 1885 gydag ymladdwr ffyrnicach nag ef yn W. J Parry.
 Bethesda ar fin suddo i enbydrwydd y streic fawr mae’n ddiddorol sylwi pwy arall a enwyd ymysg pwysigion yr ardal a fynychodd y ‘grand entertainment’ yn 1889. Yn eu mysg yr oedd Doctor y chwarel a’i ferch; cyfreithiwr; swyddog o swyddfa’r chwarel; preswyliwr tŷ bonedd Ogwen Banc; tafarnwr y Royal Stag; deiliad tyddynnod yr Ynys a Hirdir ym Mynydd Llandygái; a nifer o ardalwyr Bethesda, gyda’r mwyafrif yn byw mewn rhannau o’r pentref a berchenogid gan stad y Penrhyn. Yr oedd llawer mwy yn bresennol yn ôl adroddiad y North Wales Chronicle ond cynhwyswyd hwy yn unig o dan bennawd yr etc’s.
Nid camsyniad yw dychmygu fod cynnwys y ‘grand entertainment’ ychydig yn llai uchelgeisiol ei nod na delfrydau gwreiddiol cwmni dirwestol y Cafe. Yn y cyngerdd cafwyd cymysgedd o eitemau gan unawdwyr, rhai yn canu caneuon Cymreig megis, ’Yr eneth dlawd amddifad’, ‘Merch y melinydd’ ac ‘Ar y don’, ac eraill yn perfformio amrywiaeth o ganeuon, Saesneg, rhai yn ddifri a rhai yn ddigri, gan gynnwys ‘Clara Nolan’s ball’, ‘The Young man who lived on a common’ a ‘Rootity Toot, she plays the flute’ a’r cantorion hyn wedi eu gwisgo’n addas i gyfleu rhialtwch y caneuon. Cafwyd hefyd ddatganiadau mwy syber ar y piano gan un ac ar y ffidil gan un arall, ac yn yr egwyl o ugain munud rhwng rhan gyntaf y cyngerdd a’r ail gwrandawyd ar Mr Thomas Parry, gŵr o Ddolwyddelan ac arweinydd y noson, yn traddodi ‘ a stirring political speech’. Ysywaeth, ni chofnodwyd ei chynnwys gan golofnydd y North Wales Chronicle. Eitem gychwynnol y cyngerdd oedd, yng ngeiriau’r colofnydd unwaith eto – ‘song and chorus ‘ Land of my fathers’’, ac i goroni’r noson ‘The National Anthem’ terminated a most successful entertainment’.
Ond ymhlith tincial y llestri gweigion yr oedd cyfnod bradwrus y streic fawr ar gychwyn a buan y trodd y Conservative Club yn gyrchfan i hybu’r rhai a fynnai weithio drwy gydol yr anghydfod. Yno yr arhosai’r niferoedd ychwanegol o heddweision a ddanfonid i’r pentref o dro i dro i gadw’r heddwch, ac yno hefyd y preswyliai Percival Jones, un o’r dychweledigion cyntaf i dorri’r streic, llofnodwr cyson i gyhoeddiadau pleidiol yr awdurdodau, a gŵr y cyfeirid ato’n ddirmygus yn y Wasg Gymraeg fel ‘biliard marker yn y cafe’. Rhoddodd terfyn y streic yn 1903 derfyn hefyd i hanes sinigaidd y Bethesda Conservative Club a’i ail greu yn y flwyddyn honno yn sefydliad llai cynhennus o dan arweiniad mwy cymodlon y Bethesda United Club.
Ffynhonnell
The Conservative Club – erthygl yn The North Wales Chronicle, 23 Tachwedd, 1889.
Cyfraniad ar y cyd â Helen Hughes, Nant y Graean, Tregarth. Helen sydd yn haeddu’r clod am fod y cyntaf i sylwi ar y nodweddion pwysig yn hanes ein bro a drafodir yn y nodyn hwn.
1854 oedd y flwyddyn y derbyniodd Bethesda gyflenwad dŵr yfed am y tro cyntaf a hynny o gronfa a phurfa a adeiladwyd yn arbennig yn Tŷ Dŵr ar Afon Gaseg ger Nant y Graen ym Mraichmelyn. Cynlluniwyd y gronfa i wasanaethu dinas Bangor yn bennaf, a thrwy agosrwydd y trothwy megis, y cynhwyswyd gofynion pentref Bethesda yn y cynllun. Deddf Gwelliant Bethesda yn 1854 wnaeth awdurdodi’r cynllun, a chyfrannodd yr Arglwydd Penrhyn £1000 at wella’r cyfleusterau yn ogystal. Golygodd y Ddeddf gadarnhau gwell safonau adeiladu tai yn y pentref, a chynlluniwyd system o garthffosydd integredig i ofalu fod glendid cyffredinol y gymdeithas ar ei mantais, tra bo’r cyflenwadau o nwy o waith cynhyrchu ar gwr gogledd y pentref yn sefydlu trefn o oleuo’r pentref.
Ond pentref Bethesda yn unig oedd i elwa o welliannau’r Ddeddf ac nid Dyffryn Ogwen yn ei gyfanrwydd. Cyn i’r Chwyldro Diwydiannol ddechrau llygru amgylchedd y dyffryn ar derfyn y ddeunawfed ganrif, cyfres o ffynhonnau a fyddai wedi cyflawni’r gofyn am ddŵr yfed i’r gymdeithas, fel ym mhob ardal arall gyffelyb yng nghefn gwlad Cymru’r cyfnod. Yn ein hardal ni cofnodwyd lleoliad nifer o’r ffynhonnau hyn mewn enwau caeau sydd yn Arolwg Stad y Penrhyn yn 1768. Yn y ddau blwyf, Llanllechid a Llandygái, mantais eithriadol oedd bod yn agos at gyflenwad y dŵr, boed hynny mewn tyddyn, fferm neu dreflan. Y gred oedd y byddai’n annhebygol i ddŵr y ffynnon fyth rewi, ac os oedd llyffant yn lletya yn ei dyfroedd byddai hynny yn gwarantu purdeb ei hylif. Felly, yng nghymuned Hen Gerlan ffynnon y fferm oedd yn dyfrio gofyn bythynnod gwreiddiol y dreflan ymhell cyn i resi tai canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg gael eu hadeiladu, ac yr oedd y ffynnon yn Gwernydd at ddefnydd y rhes tai cynnar a oedd yno. Ym Methesda, ar gwr eithaf y pentref yn Nolgoch, pistyll agored ar fin ffordd fawr Telford oedd tarddle dŵr yfed preswylwyr y rhes bythynnod hyd at derfyn yr Ail Ryfel Byd. A tybed pa ran chwaraeodd y ffynnon yn sefydlu lleoliad dwy ganolfan tai pwysig ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg ym mhlwyf Llanllechid, y naill yn Rachub a’r llall yn Gerlan lle mae Stryd y Ffynnon yn ganolog i’r ddau ddatblygiad?
Ffynnon Gwernydd yn Gerlan. Llun drwy ganiatâd a charedigrwydd Jo Davidson Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd
Hanes tebyg sydd ym mhlwyf Llandygái lle mae’n amlwg i ffynhonnau chwarae rhan sylfaenol bwysig yn y broses o anheddu llwyfandir agored Mynydd Llandygái yn y cyfnod yn dilyn 1768. Ni fyddai gan bob ‘ffynnon’ ei siafft o reidrwydd ond yn hytrach gallasai fod yn bwll cyfleus i oedi dŵr y ffrwd. Yr oedd yno ffynnon yn Nhŷ’n Buarth, Penllyn ar Lôn’r Ynys ac yng Nglanrafon Bach, a ffynnon, a’i dŵr i’w rannu rhwng dau dyddyn oedd ym Mryniau Gwyddelod hefyd, tra sefydlodd ffynnon ym Modfeurig leoliad y tyddyn yn Ffynnon Bach. Islaw cefnen Braich Talog yn Nhre-garth dŵr Cae Ffynnon oedd yn dyfrio tyddyn Tanrhiw ac o leiaf dri annedd arall a oedd gyfagos.
Map Ordnans 1888 yn dangos dosbarthiad y pistylloedd dŵr yn ardal Mynydd Llandygái. Map drwy ganiatâd a charedigrwydd Idris Lewis, Dolwern
Map Ordnans circa 1923 yn dangos dosbarthiad tapiau dŵr yn ardal Mynydd Llandygái. Map drwy ganiatâd a charedigrwydd Wynne ap Iorwerth Glanrafon Bach, gydag ychwanegiadau gan Idris Lewis.
Wedi gobeithio derbyn cynllun dŵr yfed cynhwysfawr, dewis tra gwahanol oedd gan breswylwyr plwyf Llandygái chadael eu cyfoedion yn Llanllechid. Tiriogaeth yr Arglwydd Penrhyn oedd plwyf Llandygái yn ei gyfanrwydd a ‘doedd dim gofyn iddo ef brofi i’w blwyfolion ei awdurdod haelionus megis ym Methesda. Mae’n rhesymol nodi, er hynny, fod amgylchiadau’r plwyf yn dra gwahanol. Nid oedd yno gronfa i buro’r dŵr, ac i gymhlethu’r sefyllfa fwyfwy, roedd patrwm anheddu eithriadol wasgaredig a diffyg canolfannau niwcledig fel oedd yn y plwyf gyferbyn. Ond yr oedd yno ffrydiau lawer i’w harneisio yn llifo o Waun Gynfi – digon i gynllunio math o gyfundrefn amrwd a phur gyntefig, ond eto cyfundrefn led effeithiol, er budd y gymuned. Pan sefydlodd yr Arglwydd dair stryd o dai yn y Gefnan, Llwybr Main a Thanybwlch yn ystod canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg, gofalodd fod ffos danddaearol yn rhedeg drwy gaeau perthynol y tair rhes gydag agoriadau digonol, fwy neu lai, ym mhob cae ar gyfer codi dŵr i ddisychedu’r anifeiliaid – o gofio wrth gwrs mai un o gynseiliau pennaf y cynllun anheddu oedd ‘an acer and a cow’. Ond yno hefyd yr oedd nifer o ‘ffynhonnau’ wedi eu dosbarthu blithdraplith, rhai yn agos at y tai, eraill beth pellter i ffwrdd, ychydig mewn caeau ond eraill ar ymyl y ffordd neu gyffordd yn y lôn, ond oll yn byllau arbennig i oedi ffrwd y nentydd a fyrlymai’n iraidd drwy’r ardal. Mae map ordnans 1888 yn dangos yn eglur amlder y dosbarthiad, a nifer o’r safleoedd yn gynseiliau, bid sicr, i ffynhonnau ychydig yn fwy soffistigedig mewn cynllun mwy cynhwysfawr a ddilynodd yn ddiweddarach. Ymddengys i’r cynllun elfennol oroesi hyd at dro’r ganrif pan sefydlwyd cynllun mwy cymeradwy bryd hynny. Tro’r Awdurdod Lleol, gyda chytundeb ac efallai nawdd gan berchnogion y Penrhyn, oedd datblygu cynllun mwy effeithlon a chynaliadwy i breswylwyr plwyf Llandygái.
Cyngor Gwledig Ogwen oedd berchen ar y cynllun gyda ffynhonnell y dŵr i’w dderbyn oddi uchod yn nyfroedd Llyn Marchlyn. Ffrydiai’r dŵr oddi yno i adeilad sy’n ymddangosiadol ddigyswllt, ei bwysigrwydd yn anghofiedig erbyn heddiw, yng nghanol gweundir Gwaun Gynfi. Yno yr oedd tarddle pibell danddaearol a yrrai’r dŵr i danc cronni ym Mhant yr Afon, Bodfeurig, i’w ddanfon ymlaen i Sling a Thregarth, cyn gorffen y daith ar Ynys Môn. Canghennau o’r bibell hon a rannai’r dŵr drwy weddill y plwyf, a gellir olrhain llwybr y cyflenwad yn y cyfresi o dapiau cymunedol a leolwyd mewn mannau canolog hwnt ac yma i dynnu dŵr o’r sustem. Teclyn ar ddalen o haearn bwrw, a bollt yn ei ganol i agor llif y dŵr drwy’r pig, oedd y ddyfais, ac uwchben y follt moldiwyd ar ffurf pedol y geiriau ‘T Kennedy patent’. Gan amlaf gwarchodwyd y tapiau mewn encilion pwrpasol ym môn y wal, ond erbyn heddiw dim ond yr encilion sy’n nodi’r lleoliad, ac eithrio mewn rhai safleoedd go arbennig lle erys dyfais y tap yn ei gyfanrwydd.
Tudalen o gatalog cwmni Glenfield and Kennedy yn 1916 yn dangos y tap D19 ond heb nodi ei bris
Gwneuthurwr y ddyfais oedd cwmni Kennedy o Kilmarnock yn yr Alban, ac wrth gwrs enw gorwych tap y cwmni a ddefnyddiwyd yn deitl i’r nodyn hwn. Er hynny, un o greadigaethau mwyaf distadl cwmni Kennedy oedd y D19. Yn ei ddydd yr oedd cwmni Kennedy yn enfawr ei faint a’i bwysigrwydd, ac yn bennaf gynllunydd ffynhonnau dinesig addurnol gyda marchnad ryngwladol rymus i’w pryniant. Sefydlwyd y cwmni yn 1863 yn arbenigo mewn cynllunio a chynhyrchu gwahanol fathau o ddyfeisiadau dyfrio ac yn rhannu safle â chwmni Glenfield a oedd yn gyfrifol am gyflawni gwaith haearn bwrw’r creadigaethau. Yn 1899 ymunodd y ddau i ffurfio cwmni Glenfield and Kennedy ac mae’r dyddiad hwn yn rhoddi bras amcan o ddyddiad creu rhwydwaith dŵr yfed plwyf Llandygái. Ond er mor dderbyniol y cyflenwad, cynllun cymunedol, ac nid er hwylustod i ddrws y tŷ, a gyflwynwyd gan yr Awdurdod, ac ysywaeth nid oedd traeniad carthffosiaeth yn rhan ohono. O ganlyniad, gorchwyl pur annymunol fyddai’r dasg i’r plwyfolion gladdu’r gwastraff teuluaidd ym mhen yr ardd, ond onid oedd llwyddiant i bob gorchwyl yng nghyflawnder rhiwbob gorau’r greadigaeth a dyfai yn y gerddi hyn!
Mae’n amlwg fod cynllun tebyg wedi ei sefydlu ym mhlwyf Llanllechid i wasanaethu rhan o ogledd yr ardal nad oedd yn derbyn dŵr o gynlluniau trefol yr ardal. Mae’n berthnasol gwybod fod rhan uchaf pentref Rachub, sef yr hen Gae Llwyn Grydd, wedi derbyn dŵr o Ffridd Corbri ar un cyfnod, tra bo rhan isaf y pentref yn derbyn dŵr o ddatblygiad a oedd yn tarddu yn Gerlan. Ar gyfer anghenion yr ardal rhwng Llanllechid a Thalybont sefydlwyd cynllun a oedd yn harneisio dyfroedd Afon Llan yn ei tharddle yng ngwaun Corbri. Yno yr oedd cwt yn dargyfeirio dŵr yr afon i’w ddanfon i danc cronni yng Nghaban Coch ac oddi yno i’w ddanfon i bentref Talybont lle’r oedd tapiau cymunedol o fath y D19 wedi eu gosod mewn mannau canolog at wasanaeth y gymuned.
Tap D19 cyflawn mewn wal ac ynddi encil priodol yn Nhregarth
I blwyfolion Llandygái, a rhannau o Lanllechid, y dasg ddyddiol fore a nos oedd casglu dŵr o’r ffynnon, pistyll, pwmp neu dap. Roedd yn orchwyl ailadroddus, trwm a diddychymyg, ond cwbl angenrheidiol yn nhrefn y dydd. Doedd prin amser i glonc a sgwrs wrth ddisgwyl tro i godi’r hylif, ac er mor gymunedol y safleoedd buan iawn y gallasai’r gwmnïaeth gymeradwy suro os oedd dŵr y cyflenwad wedi ‘ei sbydu’ yn ôl yr ymadrodd. Wrth gerdded yr ardal heddiw, drwy edrych, dyfalu, rhyfeddu a gweld sawl adeiladwaith cymen ym môn y clawdd, neu gilfach neilltuedig yn y wal, ac yna sylweddoli eu bod oll yn gyfrannog yn nhapestri hanes ein hardal. A sylweddoli bod angen diogelu’r ychydig sy’n aros o’r hen ddyfrleoedd bendithiol hyn, ac o weld bod nifer eu safleoedd, ysywaeth, yn faluriedig ac ar fin tranc anghofrwydd terfynol. Ond yr oedd iddynt oll eu cyfraniad gwerthfawr i hanes ein cymdeithas, ac mae cyfrifoldeb eu gwarchod lawn cyn bwysiced i’n bro ag yw cadwraeth genedlaethol yr honglad hyll o ffoli a adeiladwyd ger pentref Llandygái.
Diolchiadau – cyfrannodd nifer o gyfeillion o’u gwybodaeth i’r nodyn hwn ac mae’n bleser cofnodi ein diolch iddynt – Idris Lewis, Dolwern; Wynne ap Iorwerth, Glanrafon Bach; Ieuan Wyn, Talgarreg; Huw John Huws, Porthaethwy; Alwenna Williams, Cefnddwysarn; Eluned Rowlands, Groeslon; Brian Thompson, Tamworth; Kevin Williams, Bryn Eithin; Owie a Betty Williams, Bryn Owen, Gwilym Rees Evans, Mignant, Ceri Evans, Llanllechid, Wyn Roberts Tregarth, Margaret Fernley Talybont, Megan a Deri Tomos, Sychnant.
Griff Morris yn glanhau sgrin y cynllun heidro. Llun drwy ganiatâd a charedigrwydd Nick Pipe, Mynydd Llandygái. Enillodd y llun hwn wobr cystadleuaeth ffotograffiaeth Ynni Teg/Ynni Adnewyddol Cymru.
Dyma gyfraniad gwadd gan Griff Morris o Ynni Ogwen.
Sefydlwyd Ynni Ogwen gan Bartneriaeth Ogwen fel Cymdeithas Budd Cymdeithasol. Mae’r Hydro yn cynhyrchu trydan glân trwy ddefnyddio’r ynni sydd yn llif yr Afon Ogwen.
Caiff dŵr yr afon ei hidlo trwy sgriniau mynediad sydd ag arwynebedd o 5m2 ac wedi eu lleoli ger glan orllewinol yr afon ychydig islaw Pont Ogwen.
Yn ôl rheolau Cyfoeth Naturiol Cymru mae ’n rhaid i’r trothwy uwchlaw pen ucha’r sgrin fod ychydig yn uwch na’r trothwy ar ochr ddwyreiniol yr afon.
Islaw’r sgriniau mae cafnau concrid yn arwain y dŵr i bibell 1.2m o ddiamedr ac i mewn i gawg enfawr (forebay yn Saesneg) lle caiff unrhyw aer sydd wedi ei ddal yn y dŵr gyfle i ddianc cyn i’r dŵr ruthro i lawr pibell 0.9m diamedr sy’n arwain yr holl ffordd i lawr i’r pwerdy wedi ei leoli ger yr afon 16.5m islaw. Ar ei anterth mae 850 litr yr eiliad yn llifo trwy’r bibell ac mewn cyfnod o awr gall gynhyrchu hyd at 100kWh.
Mae llif yr afon yn amrywio’n fawr ac mae’n bwysig gwybod beth yw lefel yr afon ar unrhyw adeg a hefyd lefel y dŵr yn y cawg. Caiff lefel yr afon uwchlaw trothwy’r sgriniau ei fesur gan synhwyrydd wedi ei leoli ar ochr Pont Ogwen ac mae synhwyrydd tebyg y tu fewn i’r cawg yn mesur y dyfnder yno.
Tu fewn i’r pwerdy mae echelion sy’n troi’n gyflym a pheth offer sy’n symud heb rybudd. Felly mae ein gwirfoddolwyr yn gorfod bod yn ofalus iawn yno ac wrth lanhau’r sgriniau yn yr afon. Mae hi hefyd yn eithaf swnllyd y tu mewn i’r pwerdy.
Mae’r llun uchod yn gymorth i egluro prif nodweddion mecanyddol y pwerdy. Daw’r dŵr i mewn trwy’r bibell las sy’n rhedeg o’r wal ar y chwith. Pe bai angen archwilio’r offer tu fewn i’r tyrbein gellir defnyddio’r olwyn ddu i gau falf i rwystro’r dŵr rhag llifo trwodd.
Lleolir y tyrbein mewn blwch metel lliw glas tywyll sydd wedi ei angori’n gadarn mewn dyfnder o goncrid. Gallwch weld yr echel lliw coch, sy’n cael ei throi wrth i lif y dŵr daro’r silindr tu fewn. Er mwyn rheoli cyflymder yr echel mae dwy fraich y naill ochr i’r blwch yn agor neu gau’r llafnau llywio. Mae’n hanfodol fod yr echel yn troi yn gyson ar 400 tro y funud. Caiff y breichiau eu codi neu ostwng gan system hydrolig olew dan bwysau.
Tu cefn i’r cyfan mae rheolaeth electroneg. Mae’r drefn yn cofio faint o drydan oedd yn cael ei gynhyrchu ar wahanol lefelau dŵr yn yr afon a’r cawg a defnyddir yr wybodaeth hon i benderfynu os oes angen newid lleoliad y breichiau.
Er mwyn i ni allu trosglwyddo’r trydan i’r grid cenedlaethol mae angen i’r generadur sy’n trosglwyddo’r ynni cylchol o’r echel i ynni trydanol droi ar gyflymder o 1000 tro y funud. Caiff hyn ei sicrhau trwy ddefnyddio blwch gêr gyda chyfradd o 5:2. Wrth i’r blwch gêr weithio mae’r ymdrech yn peri iddo dwymo ac mae’n hanfodol fod yr olew ynddo yn cael ei oeri. Dyna yw pwrpas y blwch gwyn gyda rhyddiadur bychan ar ei gefn. Gellir cymharu tymheredd yr olew sy’n gadael ac yn dychwelyd i’r blwch gêr wrth gyffwrdd y bibell yn ofalus.
Cludir y trydan o’r generadur trwy wifren drwchus sy’n rhedeg dan y llawr ac yn ei thro i fyny’r rhiw i’r caban mesurydd ar y lôn las uwchlaw cyn ymuno â’r grid. Pan fydd y tyrbein yn rhedeg ar ei anterth mae llif y trydan yn twymo ychydig ar y gwifrau sy’n ei gario i’r grid. Golyga hyn fod gwahaniaeth rhwng faint o drydan, wedi ei fesur mewn MWh, rydym yn ei gynhyrchu a faint rydym yn ei allforio.
Datblygodd Chwarel y Penrhyn nifer o brosiectau arloesol dros y blynyddoedd ac o gwmpas 1929 adeiladwyd system hydro oedd yn defnyddio’r afon i gynhyrchu aer dan bwysau i’w ddefnyddio i dyllu’r graig gyda driliau niwmatig. Er bod yr hen bwerdy, gyda’i dyrbein o wneuthuriad y cwmni enwog Gilkes, wedi mynd a’i ben iddo erbyn hyn mae’n parhau i ennyn edmygedd y rhai sydd â diddordeb. Does dim amheuaeth mai dyna oedd y symbyliad i sefydlu Ynni Ogwen.
Penderfynwyd cychwyn y fenter yn gynnar yn 2016 a lluniwyd prosbectws deniadol yn apelio am fuddsoddwr. Bu’r ymateb yn anhygoel. Buddsoddodd 307 o bobl gyfanswm o £459,350 mewn cyfnod byr. Mae mwy na hanner y buddsoddiadau yn £500 neu lai ac mae dros 80% o’r buddsoddwyr yn byw yn lleol. Dros y tair blynedd diwethaf rydym wedi talu llog o 3% yn flynyddol i’n buddsoddwyr.
Cawsom ganiatâd cynllunio i adeiladu’r cynllun yng Ngorffennaf 2015 ac erbyn Hydref yr un flwyddyn roeddem wedi cofrestru’r cwmni gyda’r Awdurdod Goruchwylio Cyllidol (Financial Conduct Authority). Wedi hir ddisgwyl cawsom ganiatâd Cyfoeth Naturiol Cymru yn Ionawr 2016 oedd yn ein galluogi i gofrestru gyda OFGEM am Dariff Bwydo Mewn (Feed in Tariff) yn gynnar mis Chwefror.
Mae Ynni Ogwen yn denant i Stad y Penrhyn, perchnogion yr afon, ac i gwmni chwareli Breedon sydd piau’r tir. Ein rhent blynyddol yw’r uchafswm o £4K neu 6% o werth ein hallforion trydanol.
Rydym yn talu treth busnes blynyddol o £7627 i Gyngor Gwynedd ond hyd yma mae Llywodraeth Cymru wedi ein digolledu. Mae peth ansicrwydd beth fydd yn digwydd yn y dyfodol. Mae costau yswiriant oddeutu £4500 y flwyddyn..
Allbwn Ynni Ogwen
Mae mesuryddion clyfar yn cofnodi faint o drydan a gynhyrchir a hefyd faint sydd yn cael ei allforio bob hanner awr. (Half Hourly Data.) Mae’r bwrdd electroneg yn y pwerdy yn arddangos y data perthnasol ac mae’n hanfodol cofnodi’r data hwn yn wythnosol; dyna un o ddyletswyddau ein gwirfoddolwyr.
Rhwng Mai 2017 a diwedd Hydref 2020 mae Ynni Ogwen wedi allforio 1,690 MWh i’r grid.
Rhoddodd Ynni Ogwen £10,000 i Bartneriaeth Ogwen i’w galluogi i wneud cais llwyddiannus am grant sylweddol i sefydlu Dyffryn Gwyrdd. Yn ystod yr argyfwng Cofid 19 diweddar fe gyfrannodd Ynni Ogwen £3,000 i Gronfa Fwyd Bethesda. Mae grŵp bach o wirfoddolwyr wedi bod wrthi’n paratoi i sefydlu elusen fydd yn gweithio hyd braich oddi wrth Ynni Ogwen ac mae hyn ar fin cael ei wireddu.
Y gobaith yw y bydd yr elusen newydd yn gymorth i ddileu’r G o GYNNI OGWEN.
Ar ddydd Iau, 3ydd Mehefin, 1954 agorwyd Ysgol Gynradd newydd Llanllechid gan yr Athro Syr Idris Ll. Foster. Yr oedd yr achlysur yn gyfle i ganfod hanes ymdrechion y gorffennol i sefydlu cyfundrefn addysg ffurfiol i blant y pentref a’r ardal. Hyd at yr ail ganrif ar bymtheg dim ond aelodau’r dosbarth breintiedig a gai addysg ac felly hanes cyflwyno cyfleoedd i drwch poblogaeth gyffredin yr ardal a ddathlwyd drwy agor yr ysgol newydd yn Llanllechid yn 1954.
Yr Ysgol genedlaethol ar y sgwâr
Mudiadau gwirfoddol oedd cyfranwyr sylfaenol addysg yn yr ail ganrif ar bymtheg ac yng nghwrs y ganrif sefydlwyd nifer o ysgolion elusennol o dan eu cyfarwyddyd yn Llanllechid. Gellir olrhain yr ysgol gyntaf a agorwyd o dan nawdd Ymddiriedolaeth y Welsh Trust i tua 1675. Mudiad oedd hwn a drefnwyd gan Thomas Gouge (1605?-1681), gweinidog Anghydffurfiol a dyngarwr a anwyd yn Llundain a’i addysgu yn ysgol Eton a phrifysgol Caergrawnt, i efengyleiddio Cymru. Hyrwyddwyd ei waith gyda thanysgrifiadau gan arweinwyr crefyddol o Loegr a Chymru a sefydlodd oddeutu 300 o ysgolion yng Nghymru gyda’r bwriad o ddysgu plant tlodion y wlad i ddarllen ac ysgrifennu, i gyfrif ac i adrodd y Catecism. Cyfrwng y dysgu oedd Saesneg, ond er budd y bobl hynaf cyfieithwyd llawer o lyfrau i’r Gymraeg, gan gynnwys argraffiad o’r Beibl, cyfraniadau annisgwyl wnaeth hyrwyddo gwaith rhai o’r mudiadau a’i dilynodd. Ar farwolaeth Gouge yn 1681 terfynwyd gwaith y mudiad a daeth yr ysgolion i ben, ond yr oedd hedyn addysg wirfoddol wedi ei hau yn Llanllechid fel yng ngweddill Cymru.
Arloeswr mawr yr ysgolion elusennol yng ngogledd Cymru oedd John Jones (1650-1727), ac yn 1689 ef oedd Deon Bangor a rheithor Aber a Llanllechid. Cyfraniad mawr y gŵr nodedig hwn oedd sylfaenu a gwaddodi ysgolion i blant tlodion yn y plwyfi yr oedd ganddo gysylltiad â hwy a threfnu mai yn y Gymraeg y dysgid Catecism Eglwys Loegr. Brodor o Bentraeth, Ynys Môn, oedd ef, ac er ei addysgu yng Ngholeg y Drindod Caergrawnt deallai mai megis rhoddi’r drol o flaen y ceffyl fyddai ceisio dysgu yn Saesneg i blant plwyfolion a oedd yn uniaith Gymraeg. Agorodd ysgol yn Llanllechid oddeutu 1700 ac ymhlith eraill o’i gyfraniadau nodedig oedd dosbarthu llyfrau Cymraeg a sefydlu llyfrgelloedd ymhlith ei blwyfolion. Ei bryder mawr yn 1716 oedd bod y plant yn rhy dlawd i ddod i’r ysgol yn gyson gan eu bod yn treulio eu hamser yn cardota a gweithio ar y ffermydd mewn plwyf nad oedd ei boblogaeth yn fawr mwy na 450. Yn ei ewyllys gwaddododd naw ysgol i addysgu plant y tlawd ac yr oedd ysgol Llanllechid yn un o’r rhai a elwodd gyda chymynrodd o £100. Yn ôl ei gyfarwyddyd yr oedd llog blynyddol y swm i’w ddefnyddio i gynnal ysgol rad i ddeuddeg o blant y plwyf gyda’r nod o’u dysgu i ddarllen Cymraeg yn berffaith. Derbyniai’r ysgolfeistr £4 y flwyddyn o’r llog a’r gweddill i’w ddefnyddio i brynu llyfrau neu ddillad i’r plant tlotaf. Ychwanegwyd toll y ffordd o Fangor i Bwllheli at y gymynrodd a defnyddiwyd cymynroddion eraill i chwyddo’r swm blynyddol.
Derbyniodd John Jones gefnogaeth gan y Gymdeithas er Taenu Gwybodaeth Gristionogol (SPCK) yn ei gwest addysgol. Sefydlwyd y gymdeithas hon yn Llundain gan Thomas Bray yn 1698 i wrthsefyll anlladrwydd drwy ddysgu canonau’r ffydd Gristionogol. Nod deublyg y gymdeithas oedd sefydlu ysgolion elusennol a thaenu’r efengyl Gristnogol. Erbyn 1715 llwyddwyd i agor oddeutu 68 ysgol yng Nghymru gyda churadiaid yr eglwysi yn dysgu’r disgyblion i ddarllen ac ysgrifennu, ond gan mai Saesneg oedd iaith y dysgu ni ellid disgwyl y byddai ymdrechion y gymdeithas yn llwyddiannus eithriadol. Ni agorwyd ysgol yn Llanllechid, ond y gymdeithas hon a sbardunodd gychwyn mudiad addysgol Griffith Jones (1683-1761), Llanddowror a sefydlwyd ysgol lwyddiannus dan ei nawdd ef yn Nhanybwlch a bu’n weithredol o1749 hyd 1767. Er ei fod yn gefnogwr cynnar o’r SPCK yr oedd yn amheus o bwyslais y gymdeithas ar ddysgu drwy gyfrwng y Saesneg yn hytrach nag ym mamiaith y plant. Ei ateb oedd sefydlu cyfresi o ysgolion cylchynol yn 1731 ac ef yn anad neb fu’n gyfrifol am alluog i’r Cymry fod yn genedl lythrennog, ac ar ei farwolaeth yn 1761 amcangyfrifir bod o leiaf chwarter miliwn wedi mynychu’r ysgolion dros gyfnod o dri deg mlynedd. Daeth oes yr ysgolion hyn i ben yn ystod wythdegau’r ddeunawfed ganrif.
Ar ganol y ddeunawfed ganrif yr oedd dwy ysgol led lwyddiannus yn Llanllechid, y naill yn cael ei chynnal mewn ystafell fechan y tu cefn i dŵr yr eglwys a’r llall yn nhŷ bonheddig Tanybwlch, a’r ddwy gyda’r pwyslais ar ddysgu drwy’r Gymraeg. Mantais fawr ysgol John Jones oedd bod cymynroddion yn ei chynnal i’r dyfodol, ond ei hanfantais oedd agwedd wrth-Gymreig yr Eglwys Anglicanaidd i addysg, yn arbennig felly gydag ethol Saeson yn esgobion yng Nghymru drwy gydol hanner olaf y ganrif a chychwyn y nesaf, cyfnod diffrwyth yr Eingl-esgobion. Gwrthbwys i hyn i raddau helaeth oedd llwyddiant mawr ysgolion Sul yr enwadau ymneilltuol a oedd i chwarae rhan allweddol yn addysgu plant a phobol mewn oed i fod yn llythrennog yn y cyfnod wnaeth ddilyn. Had a heuwyd gan ysgolion cylchynol Griffith Jones oedd sylfaen llythrennedd y Cymry a oedd yn uwch ar gyfartaledd nag yn unrhyw ran arall o Brydain, a’r llwyddiant hwn a oedd i fwydo gwleidyddiaeth radical yr oes a ddilynodd. Datblygodd gweithgarwch yr ysgol Sul, dan arweinyddiaeth fedrus Thomas Charles (1755-1814) o’r Bala, yn gyflym gan ysgogi’r holl enwadau Anghydffurfiol i ymuno yn yr ymdrech i gyfrannu at wybodaeth Feiblaidd y Cymry a chyfoethogi eu dealltwriaeth drwy fedru darllen. Daeth yr ysgolion yn rym dylanwadol ym mywyd cyhoeddus Cymru gyda mwy yn eu mynychu ar y Sul nag yn yr ysgolion ffurfiol yn yr wythnos. Cydnabyddir mai’r ysgol Sul oedd magwrfa llawer o arweinwyr y genedl yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ffaith a wireddwyd ar ei ganfed ym mywyd diwylliannol, crefyddol a gwleidyddol Dyffryn Ogwen yn ogystal.
Canlyniadau cymdeithasol y Chwyldro Diwydiannol a thwf enfawr ym mhoblogaeth y bedwaredd ganrif ar bymtheg oedd ymhlith y ffactorau pwysicaf a greodd yr angen i sefydlu cyfundrefn addysg hyblyg a theg i blant o bob haen yn y gymdeithas. Sefydlwyd ysgol Genedlaethol gyntaf Dyffryn Ogwen yn Rachub yn 1828 ar dir a roddwyd gan glerigwr o Landdeiniolen ar gost o £155.11.11. Derbyniwyd benthyciad o £100 gan Maurice Gruffydd, prifathro olaf hen ysgol eglwys Llanllechid, a chafwyd cymorth ychwanegol o £30 gan y Gymdeithas genedlaethol. Meddai’r ysgol ar safle blaenllaw ar y sgwâr ac yn 1832 cyflog blynyddol y prifathro oedd £30 a ‘gwobr’ yr athrawes am ddysgu gwnïo oedd £3.10.0, a’r ddau i ddysgu rhwng 50 i 80 o fechgyn a merched yn gymysg. Dangosodd ymchwiliad y comisiynwyr yn 1847 (Brad y Llyfrau Gleision) pa mor ddiffygiol oedd y ddarpariaeth swyddogol yng Nghymru oherwydd safon isel yr athrawon, niferoedd y plant i’w dysgu a chyflwr gwael yr adeiladau y dysgid hwy ynddynt. Er mawr ryfeddod ni feirniadodd y comisiynwyr y ddarpariaeth yn ysgol Genedlaethol Rachub yn 1847 ond erbyn 1864 dengys y gofrestr fod 95 bachgen a 108 merched i’w dysgu gan ddau athro a oedd yn gyfrifol am yr ysgol. Er bod trwch poblogaeth Rachub megis wyth o bob deg yn Anghydffurfwyr, yr ysgol Genedlaethol oedd yr unig sefydliad i gynnig addysg ffurfiol i blant y pentref hyd nes i ysgol Frutanaidd gael ei hagor yn 1851. Derbyniwyd rhodd o £144 yn ewyllys Owen Jones, un o athrawon hen ysgol Llanllechid, i sefydlu’r ysgol ar dir Plas Pistyll a gyflwynwyd gan ei wraig ar lecyn canolog yn y pentref. Yn 1864 yr oedd 75 o ferched a 75 o fechgyn yn cael eu dysgu yn yr ysgol anenwadol hon gan ddau athro, ond gyda chefnogaeth capel Peniel y Methodistiaid Calfinaidd yn Llanllechid.
Yr Ysgol Frutanaidd – llun drwy garedigrwydd Dilwyn Pritchard
Yr Ysgol Frutanaidd – llun drwy garedigrwydd Dilwyn Pritchard
Yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg gosodwyd seiliau deublyg i addysg gynradd ym mhentref Rachub a’r rhaniad wedi ei bennu gan ddaliadau crefyddol yn hytrach na chyfarwyddyd addysgol fel y digwyddodd ym mhob pentref arall yng Nghymru yn ystod yr un cyfnod. Dwy ysgol mewn pentref o lai na mil o boblogaeth a’r ddwy yn cydfyw yn weddol gytûn, er efallai mewn cystadleuaeth, ac ar brydiau dan straen pan oedd cysylltiadau diwydiannol yn bygwth creu rhaniadau cymdeithasol yn y gymdogaeth. Trosglwyddwyd yr Ysgol Frutanaidd i ofal y Cyngor Sir yn dilyn Deddf Addysg 1902 gyda’r awdurdod lleol yn gweinyddu’r gyfundrefn o hynny ymlaen, tra bod yr Ysgol Genedlaethol yn parhau i gael ei chynnal drwy roddion gwirfoddol ac elusennau hyd oni yn 1948, yn dilyn gofynion Deddf Addysg 1944, yr aeth y baich o’i chynnal yn drech na’r eglwys. Bu llawer cais i uno’r ddwy ysgol o ddauddegau’r ganrif ymlaen hyd oni ddaethpwyd i gytundeb yn 1949 i gael un ysgol yn Llanllechid ac, yn dilyn cyfnod byr pryd y gweinyddwyd yr ysgol ar y ddau safle, yr agorwyd yr ysgol newydd yn 1954.
Golygodd uno’r ysgolion fod addysg gynradd yn Llanllechid wedi ei ffurfioli ar ôl mwy na dwy ganrif o hanes ymgyrch arwrol i gyflwyno cyfundrefn addysg deg a chytbwys i blant y pentref, ac mae’n bleser cael cofnodi fod Ysgol Llanllechid heddiw ymhlith y goreuon o holl ysgolion cynradd Gwynedd. Ond rhaid talu teyrnged yn ogystal i waith gwirfoddolwyr ysgolion Sul capeli’r pentref a osododd sylfaen llythrennedd yn y Gymraeg i genedlaethau o blant, a chofnodi fod ysgol Sul capel Carmel yn dal i gyfrannu yr un mor ddylanwadol gyda’r gwaith heddiw.
Ysgol Llanllechid heddiw
Gwybodaeth gyda diolch i Vivienne Parry, Llanfairpwll a Dilwyn Pritchard, Bron Arfon, Rachub
Ffynonellau
Hugh Derfel Hughes 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda
William John Lloyd. 1954. Addysg yn Llanllechid. Rhan o anerchiad yn seremoni agor Ysgol Gynradd Llanllechid ym mis Mehefin 1954. Pwyllgor Addysg Sir Gaernarfon.
Dyma gyfraniad gan un o’n cyfranwyr gwadd, Andre Lomozik.
Sefydlwyd y Fedal D.C.M. (Distinguished Conduct Medal) ar y 4ydd o Ragfyr 1854, gyda gwarant brenhinol, yn ystod rhyfel y Crimea, fel gwobr i swyddog gwarant, swyddog heb gomisiwn a dynion am wasanaeth gwrol ar faes y gad, gan y Frenhines Victoria. Roedd y fedal yma’n dod chweched mewn dilyniant ac anrhydedd i’r Groes Victoria, ond yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd pryder wedi codi oherwydd y nifer o fedalau oedd yn cael eu gwobrwyo, ac yn dibrisio gwerth y D.C.M. felly penderfynwyd creu medal newydd sef y Fedal Filwrol, am wasanaeth o ddewrder ar dir sych. Sefydlwyd y fedel yma ar y 25ain o Fawrth 1916, ac ei ôl-ddyddio i 1914, o’r dyddiad yma ymlaen dyma’r wobr a roddwyd am ddewrder, a cadwyd y D.C.M. fel gwobr am ddewrder eithriadol ar faes y gad. Gwobrwywyd y fedal gyntaf yn 1885, ac yn 1993 fe derfynwyd y D.C.M. y C.G.M. a’r D.S.O. er mwyn creu medal newydd C.G.C. (Conspicuous Gallantary Cross) nad oedd yn gwahaniaethu rhwng rhengoedd yr lluoedd arfog. Rhwng 1884 a 1993 fe wobrwywyd 29,800 o filwyr gyda’r D.C.M. am eu dewrder mewn gwahanol ryfelgyrchoedd.
Un o’r milwyr yma oedd gŵr ifanc o Dregarth, a fu yn ymladd yn y rhyfel byd cyntaf, sef Sargeant Jack Malancthon Williams, cafodd ei anafu yn 1915, ac roedd yn rhaid torri ymaith rhan o’i fraich chwith gan fod ei anaf mor ddrwg, ond cyn derbyn triniaeth am ei glwyfau eu hyn, arhosodd ar faes y gad i helpu milwyr eraill a oedd wedi eu hanafu, ac annog y milwyr eraill o’i gwmni ymlaen, cyn cerdded yn ôl heb gymorth ar hyd y ffoes cenadwri i’r orsaf cymorth cyntaf. Mae ei hanes i’w weld mewn adroddiad ar y 16eg o Dachwedd 1915, tudalen 11433 o’r ‘London Gasette’. Pan gyrhaeddodd adref yn ôl i’w ardal enedigol rhoddwyd croeso anrhydeddus iddo, a dyma sut mae’r adroddiad yn ymddangos yn yr Herald Cymraeg ar Dachwedd 30ain 1915.
CROESAWU GWRON Y D.C.M. YM METHESDA
Yr oedd dydd Sadwrn yn ddiwrnod pwysig yn hanes Bethesda, diwrnod y cofir am dymor maith am dano. Dydd ydoedd i groesawu milwr clwyfedig o faes y frwydr, sef Sargeant J. M. Williams, a enillodd y D.C.M. am wrhydri yn Festubert, ar Fedi 25ain. Er gweled ei law aswy bron wedi ein thori ymaith, a’i glwyfo yn ei ysgwydd, gwrthododd bob cynhorthwy ar y pryd, a chynorthwyodd glwyfedigion eraill o’i amgylch a chalonogodd ei gydfilwr i fyned ymlaen i ennill y frwydr ac am ei ddewrder a’i hunanaberth yr enillodd yr anrhydedd o D.C.M. Mab yw Sergt. Williams i Mr a Mrs Melancthon Williams, Tregarth, a bu yn gweithio yn Chwarel y Penrhyn hyd doriad allan y rhyfel. Yr oedd bob amser yn ddyn ieuanc hynod boblogaidd ymhlith ei gyd-ieuenctid, a chymerai ran flaenllaw yn chwaraeon yr ardal.
Ffurfiwyd pwyllgor yn y cylch i’w groesawu gartref, a phenderfynwyd cychwyn gorymdaith o’r gwirfoddolwyr ac eraill o’i gartref yn cael ei blaenori gan Seindorf Bechgyn y Clio. Trwy garedigrwydd Mr Richard Jones, Llangollen Hotel, caed cerbyd, ac ynddo yr oedd y gwron a’i rieni a phedwar milwr clwyfedig eraill o’r ardal, sef Pte. William Pritchard, Elfed Terrace, a Pte John Williams, Braichmelyn, a glwyfwyd yn Ffrainc; Pte. William Thomas, Tregarth, a’r Morwr Owen R. Davies. Rynys, a glwyfwyd yn y Dardanells. Rhoddwyd derbyniad brwdfrydig i’r orymdaith ym Methesda. Yr oedd y masnachwyr wedi rhoddi baneri allan a’r brif heol yn llawn o edrychwyr. Chwaraeodd y seindorf drwy y pentref, ac yr oedd golwg urddasol ar y gwirfoddolwyr a’u swyddogion yn gorymdeithio drwy y brif heol. Wedi’r orymdaith cynhaliwyd CYFARFOD CYHOEDDUS yn y Neuadd, ac er mor eang yw y Neuadd nid oedd ddigon i ddal y dyrfa fawr oedd wedi dod ynghyd i groesawu gwron y D.C.M. Llywyddwyd y cyfarfod gan yr Athro David Llewelyn, Llanllechid, a dywedodd eu bod wedi dod yno i roddi “welcome home” i wron o faes y frwydr. Darllenodd y llywydd lythyrau oddi wrth Mr W. D. Hobson, Bangor; Capten Cooke, yr Henadur W. J. Parry, Parch J. T. Job, a Mr E. R. Jones yn gofidio oherwydd amgylchiadau yn eu rhwystro i fod yn bresennol yn y cyfarfod. Dywedodd y Llywydd fod cynllun Arglwydd Derby i gael ei weithio yn yr ardal yr wythnos nesaf, ac os bu anghydwelediad yr oeddynt wedi dod bellach i ddealltwriaeth ac yn dymuno ar i bawb roddi derbyniad teilwng i’r canfasers.
Galwyd ar y Parch. William Morgan, M. A., i annerch y cyfarfod. Dywedodd mai’r gymwynas orau i Sargt. Williams a fyddai gweled llu o’r dynion ieuainc yn ymuno a’r fyddin. Os collodd y gwron ei law aswy chyll ef byth ei glod. Beth sydd mor gysegredig ag amddiffyn y wlad, a ellir mwy o hunanaberth na’r hyn a wnaeth y milwr clwyfedig yma? Peryglodd ei fywyd ei hyn wrth geisio achub a chynorthwyo milwyr eraill. Os nad yw dyn am amddiffyn ei wlad nid oes ganddo hawl o gwbl i fyw ynddi. Tro annheilwng yw ffoi yn llechwraidd a pheidio ymuno a gadael i eraill ymladd trosom.
Dywedodd y Parch. H. Jones Davies, Tregarth ei fod yn falch o gael croesawu ei gyfaill, Sergt. Williams yn ôl o faes y rhyfel. Wrth gerdded llwybr hunanaberth cerddodd yr un llwybr a Iesu o Nazareth. Llongyfarchai ef fel patrwm o filwr o’r fyddin newydd. Dywedodd Duc Wellington ymhen ysbaid ar ôl brwydr Waterloo mai segurwyr a meddwyn oedd yn ymuno a byddin Prydain Fawr, ond y mae yn wahanol iawn heddiw.
Galwodd y Llywydd ar Mrs Dr Pritchard i
GYFLWYNO FFON HARDD
I Sergt. Williams fel arwydd fechan o serch ac edmygedd yr ardal iddo am ei wrhydri ar faes y frwydr. Derbyniodd y milwr clwyfedig yr anrheg o law y foneddiges gyda gwyleidd-dra sydd yn nodweddu’r Celt ar lawer adeg yn ei fywyd, ac yna chwaraeodd y seindorf “For he’s a jolly good fellow.”
Galwodd y Llywydd ar Mr Melancthon Williams, a dywedodd ei fod yn datgan eu diolchgarwch fel teulu iddynt yn wyneb y profedigaethau yr oeddynt wedi myned trwyddynt yn ddiweddar. Ei eiriau ef a’i briod i’w dau fab cyn iddynt fyned i ymladd tros eu gwlad oeddynt am iddynt gofio gwneud eu dyletswydd a throi at Dduw i ofyn am nerth yn nydd y frwydr.
Chwaraeodd y seindorf i ddiweddu’r cyfarfod “Hen Wlad fy Nhadau”.
Yr Wrn a ddarganfuwyd yn y gistfaen yng nghanol carnedd rhif 554 (iii)
Mewn archwiliad oddeutu 1869 darganfuwyd wrn pridd mewn cist fechan a gladdwyd yn y garnedd fwyaf o’r tair sy’n coroni copa Moel Faban ar uchder o 409 metr. Mae’r wrn bellach yn rhan o gasgliad amgueddfa’r Ashmolean yn Rhydychen. Nid oes dim nodedig yn ffurf yr wrn. Mae’n cyfateb i ffurf y mwyafrif o’r yrnau claddu o’r Oes Efydd sydd wedi eu darganfod mewn tomennydd claddu ar hyd ac ar led Prydain. Saif oddeutu 20 centimetr mewn maint gyda’r rhan uchaf wedi ei fodelu ar lun tair coler diaddurn, ond ar ran fewnol ceg y llestr mae cyfres o dyllau mân wedi eu hargraffu yn y clai. Darganfuwyd wrn tebyg, ond gydag addurn llinellog llawer mwy amlwg, yn nhomen gladdu fawr Carnedd Howel ger Llys y Gwynt a archwiliwyd yn yr un cyfnod â thomen Moel Faban. Perthyn yr yrnau hyn i gyfnod yr Oes Efydd a gellir ei ddyddio i rhwng 2000 a 1800 cyn Crist. Yr yrnau hyn yw’r celfi hynaf a ddarganfuwyd yn Nyffryn Ogwen hyd yn hyn ac eithrio teilchion y llestri Neolithig a ddarganfuwyd yn yr archwiliadau ym Mharc Bryn Cegin i’r gogledd o Garnedd Howel.
Prif ddefnydd yrnau o’r math hyn oedd cynnwys gweddillion corff losgiad un unigolyn a allasai fod yn ddyn, dynes neu blentyn. Yn aml ymysg y gweddillion cynhwysir eitemau personol megis gleiniau, celfi addurno mewn asgwrn, neu gelfi mewn efydd neu gallestr megis cyllell neu ben saeth, a’r celfi hyn hefyd gan amlaf wedi eu llosgi. Fel arfer caiff wrn o’r fath ei warchod mewn cist fechan a osodir yng nghanol y domen, ond yn aml darganfyddir cistiau eilaidd wedi eu trefnu ar y cylch allanol. Gall y cistiau hyn gynnwys wrn ond fel arfer corff losgiad yn unig a ddarganfyddir ynddynt a chredir y byddai’r esgyrn wedi eu cynnwys mewn basged neu gwdyn organig yn wreiddiol.
Y tair carnedd o Oes yr Efydd ar gopa Moel Faban
Mae’n syndod faint o domennydd claddu o fath y Foel sydd yn Nyffryn Ogwen. Amcangyfrifir bod o leiaf bump ar hugain o garneddau yn yr ardal, rhai ar eu pen eu hunain yn coroni copaon y prif fynyddoedd ac eraill yn gasgliad bychan megis mewn mynwent o fath fel yr enghraifft uwch law Bwlch Molchi. Ar Garnedd Llywelyn mae’r domen gerrig yn 26 troedfedd mewn diamedr a chylch yr enghraifft ar Garnedd Dafydd yn 50 troedfedd. Archwiliwyd y domen ar gopa’r Drosgl yn ddiweddar ond er mor drwyadl yr archwiliad yr oedd lleoliad agored y safle a dinistr cenedlaethau o ymyrraeth wedi dylanwadu yn drwm ar ganlyniadau negyddol yr archwiliad. Yn anffodus mae mwyafrif y carneddau mewn cyflwr drylliedig gyda’r canol naill ai wedi ei gloddio i wneud cell neu’r domen wedi ei gwastatáu’n llwyr hyd at ei seiliau. Mae’n bur debygol mai pwysigion y gymdeithas a gleddid yn y carneddau hyn.
Un agwedd yn unig ar fywyd y gymdeithas a gynrychiolir yn y carneddau. Hwn oedd y cyfnod pryd y defnyddiwyd celfi metel am y tro cyntaf, celfi o gopr ac yna amalgam tun a chopr i wneud efydd. Yr oedd hwn yn gam technolegol eithriadol bwysig ac o’i ystyried, roedd yn gychwyn yr oes fetel yr ydym ni yn byw ynddi heddiw bedair mil o flynyddoedd yn ddiweddarach. Celfi pwysicaf y cyfnod oedd cyllyll a bwyeill o wahanol fathau ac yna datblygwyd arfau ymosodol megis cleddyfau a gwaywffyn. Datblygwyd hefyd dlysau er addurno megis breichledau, modrwyau a chlustdlysau. Roedd rhai mewn copr ac efydd, rhai mewn cerrig amryliw, rhai mewn math o wydr ac yn bennaf mewn aur. Hyd eto nid oes dim o’r celfi hyn wedi eu darganfod yn Nyffryn Ogwen ac eithrio un fwyell efydd sydd o leoliad ansicr a ddisgrifiwyd yn benagored iawn fel ‘college wood, Penrhyn’.
Lleoliad y carneddau ar gopa Moel Faban – mae’r tair carnedd wedi dioddef o gael eu chwalu ac mae canol dwy ohonynt bellach yn gytiau crynion. Cynllun wedi ei gyhoeddi drwy ganiatâd y Comisiwn Brenhinol, Aberystwyth
Mae’n rhyfedd meddwl fod cyfnod arloesol Oes yr Efydd a barhaodd am yn agos i fil a hanner o flynyddoedd wedi ei gynrychioli yn Nyffryn Ogwen gan nifer bychan o yrnau claddu a bod eu cynnwys o gorfflosgiadau wedi eu gwasgaru i’r pedwar gwynt dros dreigl amser. Gall hanes fod yn eithriadol greulon ac amhersonol ambell dro.
Ffynhonnell
RCAMW. 1956 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 1 East. HMSO, Llundain
