Stesion Bethesda

Stesion Tregarth drwy ganiatâd Alaw Jones, Parc Moch

Yr oedd ymgyrch ar droed er 1875 gan rai o ddinasyddion blaenllaw Bethesda i ddod â rheilffordd yr LNWR i’r pentref. Roedd hynny yn rhannol er mwyn gwella trafnidiaeth gyhoeddus ac yn rhannol er mwyn cystadlu â chynlluniau’r Penrhyn i drosi’r dramffordd rhwng y chwarel a’r porthladd yn rheilffordd gyriant stem ar gledrau llinell gul a fyddai hefyd efallai yn gwasanaethu dinas Bangor. Nid oedd cynllun y Penrhyn wrth fodd y pentrefwyr ac meddai un o’r gwrthwynebwyr  – ‘No way,walking from the centre of Bangor to the station? Never! A proper train, not some small quarry train for us!’ Gallwch ddychmygu W. J. Parry a’i gyfoedion yn goelcerth o fellt a tharanau, eu gwrid yn fflamgoch yn poeri tân a brwmstan! Rhaid oedd aros tan 1879 cyn y cafwyd cytundeb rhwng y gwahanol garfanau i adeiladu’r rheilffordd, penderfyniad a groesawyd yn y pentref â choelcerth ar Fraichmelyn a thanio gynau cerrig canon ledled y dyffryn. Yn 1884 agorwyd rheilffordd yr LNWR rhwng Bangor a Bethesda. Hwn oedd y cam olaf yn natblygiad rhwydwaith rheilffyrdd Gogledd Cymru, ac roedd yn gyfraniad seicolegol eithriadol bwysig i feddylfryd dinasyddion y pentref. Bellach, gallasai’r teithiwr talog, pe mynnai, gyrraedd hyd at bellafoedd Istanbul ar yr Orient Express o stesion Bethesda!

Cangen Bethesda o reilffordd yr LNWR o Fangor. Cynllun drwy garedigrwydd a chaniatâd O. G. Jones, Erw Las, Bethesda

Lleolwyd terminws y lein ar domennydd hen chwarel lechi Llety’r Adar ym mhen gogleddol y pentref a datblygwyd seidin nwyddau eang i’w ganlyn. Roedd y gangen yn gadael prif lein y gogledd yn Bethesda Junction wrth geg y bont fawr sy’n croesi Afon Cegin ger y Bryn yn Llandygái ac yn rhedeg i’r Felin Hen, yna ymlaen drwy Dregarth hyd nes cyrraedd y terminws. Cynlluniwyd arhosfan yn Felin Hen a stesion fwy yn Nhregarth, ac yr oedd adeilad y terminws un platfform ym Methesda yn fawr ac yn llawer crandiach na’r cyffredin ar gyfer llinell gymharol ddinod a byr ei thaith.

Traphont Coetmor

Bwa traphont Coetmor

Golygodd adeiladu’r rheilffordd hefyd adeiladu o leiaf bedair prif bont bwa sengl, un bont bwa triphlyg i groesi Afon Ogwen ger Pont Coetmor, un twnnel dan fryn Dinas yn Nhregarth a nifer o fylchau dwfn ac argloddiau uchel rhwng y Bryn yn Llandygái a Bethesda. Dim ond yn ddiweddar, ers agor y llwybr i gerddwyr y mae modd gwerthfawrogi adeiladwaith ardderchog y pontydd gyda’r bwâu o waith brics ar ffurf gwyntyllau gosgeiddig, y gwaith carreg yn gelfydd a’r pentanau mewn tywodfaen nadd a gludwyd o gyrion Caer.

Pont y Rheilffordd ym Mryn Bela

Cwmni Thomas Nelson o Gaerliwelydd oedd yn gyfrifol am adeiladu’r rheilffordd a dywedir fod pedwar cant o chwarelwyr heb waith, neu’n gweithio wythnos fer, wedi eu cyflogi i gyflawni’r contract. Dechreuwyd ar y gwaith ym Mis Medi 1881 a chroesawyd y trên cyntaf i Fethesda ar Orffennaf 1af 1884. Cost y prosiect oedd oddeutu £70,000 gyda gwariant ychwanegol o £30,000 ar ehangu Stesion Bangor.

 

 

Yr oedd dylanwad y rheilffordd yn enfawr ar Fethesda. Gellid bellach dderbyn nwyddau trymion, megis glo, blawd a deunyddiau adeiladu, yn hwylus ac yn llawer rhatach i’r ardal. Amcangyfrifwyd, er enghraifft,  fod wyth swllt yn cael ei ychwanegu at bob tunnell o lo a gludid i’r pentref cyn hynny. Ond i yrwyr ceffylau, ac yr oedd 90 ceffyl yn gysylltiedig â chario nwyddau a nifer tebyg yn cludo pobol, golygai dyfodiad y rheilffordd derfyn ar eu gwasanaeth. Sefydlodd W.J.Parry ei warws nwyddau ar safle’r seidin ond, fel prif werthwr ffrwydron a phylor du Gogledd Cymru, bu bron iddo chwythu’r holl derminws i ebargofiant pan ddifrodwyd ei warws gan dân difrifol yn 1896 gwta ddeuddeng mlynedd wedi agor y rheilffordd. Er ei phrysurdeb, masnach unffordd i Fethesda oedd masnach y seidin gan fod holl gynnyrch chwarel y Penrhyn yn defnyddio’r lein fach i’r porthladd yn Aber Cegin ac yno yn cysylltu’n uniongyrchol â’r gwasanaeth cenedlaethol o gangen a sefydlwyd yn 1852. Yn llawer pwysicach roedd dylanwad y rheilffordd ar fywyd cymdeithasol y pentref. Daeth teithio i Fangor a thu draw yn bleser yn hytrach nag yn orchwyl annymunol, a’r rheilffordd yn cynnig y gwasanaeth cyflymaf i greu rhwydweithiau busnes yn ogystal, yn gyflymach na’r post ac yn fwy dibynadwy na thrafodaeth amhersonol ar y teleffon.

Stesion Bethesda, llun drwy garedigwydd Alaw Jones, Parc Moch

Stesion Bangor, felly, oedd y gyffordd hwylusaf i ŵr busnes proffesiynol fel W. J. Parry i gysylltu â’i gleientau, a’r trên oedd yn cynnig yr amrywiaeth gorau o deithiau i drefnyddion tripiau Ysgolion Sul y cyfnod. Y trên hefyd oedd y gwasanaeth prysuraf yn ystod streic fawr 1900/03. Y stesion oedd man cychwyn a chroesawu’r lluoedd oedd yn gweithio i ffwrdd yn Ne Cymru a Swydd Gaerhirfryn. Yn 1902 adroddwyd yn y wasg fod hyd at 600 o streicwyr yn cyrraedd Bethesda ar gyfer gwyliau’r Nadolig, y Pasg a’r Sulgwyn. Roedd y stesion hefyd yn gyrchfan arbennig ar gyfer creu terfysg bwriadol, a bu’n fan cychwyn rhai o’r brwydrau ffyrnicaf rhwng carfannau’r streic. O ganlyniad yr oedd dan wyliadwriaeth barhaol gan yr heddlu. Adroddir fod tua 100 o blismyn yn gwarchod y stesion yn ystod Pasg 1902 ac ar dro arall gorfodwyd y trên i aros am ugain munud yn stesion Tregarth cyn i’r gwffas ddod i’w therfyn.

Stesion Felin Hen, drwy garedigrwydd Alaw Jones, Parc Moch

Yn raddol collodd y rheilffordd ei phwysigrwydd i drafnidiaeth gyhoeddus y bws a’r car yn ystod hanner cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn 1951 terfynwyd y gwasanaeth i deithwyr a daeth y trên nwyddau olaf i’r pentref yn 1963.

Ffynonellau

Ernest Roberts. 1979. Cerrig Mân. Dinbych

G Heulfryn Williams 1979. Rheilffyrdd yng Ngwynedd. Gwasanaeth  Archifau Gwynedd, Caernarfon

Griff. R. Jones . 2002 The Rock Cannon of Gwynedd. Blaenau Ffestiniog

Y Fargen

Dyma erthygl gan un o’n cyfranwyr gwadd, Dafydd Roberts, Ceidwad Amgueddfa Llechi Cymru

Bargen : “Yr Hen Drefn”, a’r “Drefn Newydd”, yn Chwarel y Penrhyn

 Mae’n siŵr mai un o’r geiriau sydd yn dod i feddwl wrth drafod hanes ein chwareli llechi yng Ngwynedd ydi “bargen”. Ond – beth yn union oedd “bargen” yn ei olygu?  Mae Dr Dafydd Gwyn, yn ei gyfrol ardderchog Llechi Cymru – Archaeoleg a Hanes yn egluro ei fod yn disgrifio tri pheth. Yn gyntaf, y cytundeb ei hunan, rhwng perchennog y graig (neu efallai ei gynrychiolydd) a’r gweithwyr. Yn ail, y criw o ddynion a gontractiwyd. Fel arfer, byddai rhwng pedwar ac wyth ohonynt, efallai yn deulu neu yn grŵp o ffrindiau. Byddai rhai yn gweithio “yn y twll”, yn greigwyr ar wyneb y graig, tra byddai’r gweddill yn gweithio “ar y lan”, yn un o’r gwaliau neu yn y siediau, yn prosesu’r llechi. Yn drydydd, byddai “bargen” yn golygu’r rhan o’r chwarel lle’r oeddynt yn gweithio. Byddai hwn yn wyneb o graig, chwellath ( tua 6 metr) o led, ar un o’r ponciau.

Creigiwr

Roedd y drefn yma yn weithredol yn y rhan fwyaf o chwareli llechi Gwynedd ers tua diwedd y ddeunawfed ganrif. O’i defnyddio a’i gweithredu’n deg, gallai roi incwm cyson i’r criw o ddynion, ac elw priodol i berchennog y chwarel. Mae Ernest Roberts, yn Bargen Bywyd Fy Nhaid, yn cyfeirio at y cyfnod rhwng 1874 a 1884 fel “cyfnod euraid” Bethesda, gan briodoli hynny i gyflogau da, ac amodau gwaith rhesymol. Roedd yr amodau yma yn rhan o’r hyn a alwyd yn “Hen Drefn” yn Chwarel y Penrhyn, a’i ganlyniad oedd bod yna gysylltiad amlwg rhwng y creigwyr ar y naill law, a’r rhai oedd yn hollti a naddu yn y gwaliau ar y llaw arall. Yn syml iawn, byddai’r rhai fyddai’n gweithio’u bargeinion dan yr Hen Drefn yn gofalu eu bod yn cynhyrchu digon ar gyfer eu “setlo mawr” pob pedair wythnos, efo’r pres yn cael ei rannu rhwng y criw. Ond, rhaid sylweddoli nad oedd yr “Hen Drefn”, a threfniant y fargen, yn briodol ar gyfer pob un fyddai’n gweithio yn y chwarel. Nid oedd y  labrwyr, neu’r gyrwyr injans stêm, na’r gofaint chwaith, yn rhan o’r drefn, a byddai eu cyflogau hwy’n cael eu talu ar sail ddyddiol – dim “setlo mawr” ar eu cyfer nhw, felly.

Roedd yna anfanteision amlwg yn perthyn i’r  “Hen Drefn”, hefyd. Roedd yna honiadau cyson fod rhai o’r stiwardiaid fyddai yn gyfrifol am weinyddu’r cytundeb bargeinio yn llwgr, ac yn ffafrio criwiau fyddai’n cynnig arian iddynt. O tua 1884 ymlaen, hefyd roedd yna dueddiad i osod nifer o fargeinion yn Chwarel Penrhyn i “gontractwyr”, fyddai yn cymryd y pres “setlo mawr”, ac yna’n ei ddosbarthu i’r criwiau bargen – ar ôl cadw cyfran eu hunain. Gallai hyn arwain at densiynau enfawr, ac roedd yn un o’r ffactorau arweiniodd at y Streic Fawr yn 1900.

Gwaliau Red Lion

Ar y llaw arall, hefyd, o safbwynt y stiwardiaid a pherchnogion y Chwarel, roedd yna anfanteision. Sylweddolwyd fod gan nifer o fargeinion ( y rhan o’r chwarel) y gallu i gynhyrchu llawer mwy na’r hyn oedd mewn gwirionedd yn cael ei gynhyrchu rhwng un setlo mawr, a’r nesaf. Ar ben hynny, hefyd, roedd Chwarel y Penrhyn wedi datblygu’n gyflym mewn rhai ffyrdd penodol ers dechrau’r ugeinfed ganrif. Dyma’r cyfnod ble y cychwynnwyd adeiladu’r melinau, neu’r siediau ; erbyn cwblhau’r broses yma, byddai un ar ddeg sied ar Bonc Red Lion, a thair arall ar Bonc Ffridd. Roedd cyfnod y gwaliau yn dod i ben, gyda’r siediau enfawr, efo’u byrddau llifio a’u injans naddu wedi eu gyrru gan fotors trydan (o Gwm Dyli) yn cymryd eu lle. Golygai hyn fuddsoddiad cyfalaf enfawr, felly – ac roedd rhaid sicrhau cyflenwad cyson o glytiau llechfaen ar eu cyfer, gyda’r clytiau yn cael eu llifio’n gyson cyn eu trosglwyddo i ddwylo’r holltwr a’r naddwr. Dyma, felly, yr amgylchiadau a roddodd enedigaeth i’r “Drefn Newydd” yn Chwarel y Penrhyn.

Cychwynnodd fy niweddar dad, William John Roberts, weithio yn Chwarel Penrhyn yn 1920, yn fachgen 14 oed. Rwy’n ddiolchgar iawn iddo am gofnodi yn fanwl ei atgofion o weithio yno; fel mae’n nodi, bu’n dyst i ddiwedd cyfnod yr “Hen Drefn”, ac i gyflwyniad araf y “Drefn Newydd”. O dan y drefn honno, nid oedd cysylltiad rhwng y creigwyr “yn y twll”, a’r holltwyr a’r naddwyr “ar y lan”. Wedi i’r crawiau gael eu llwytho ar y slediau ar y ponciau, a’u tywys at y tanciau dŵr neu’r gelltydd ar gyfer eu taith i Bonc Red Lion neu Ponc Ffridd, fyddai gan y creigwyr dim diddordeb o gwbl yn eu ffawd. Bellach, roedd eu cyflogau’n dibynnu yn llwyr ar faint o dunelli o grawiau fyddai’n cael eu danfon o’r fargen ar wyneb y graig. Ble gynt y byddai un slediad y diwrnod o bosib yn ddigon ar gyfer gweddill y criw, bellach danfonid hyd at bump slediad y diwrnod. Caent eu talu ar sail “poundage” ar gyfer pob tunnell a ddanfonid, gyda’r stiward gosod yn trafod a phenderfynu ar y swm hwnnw. Yn aml, byddai’n aros yn debyg o un cyfnod pedair wythnos, i’r nesaf. “’Run fan, a ‘run fath” fyddai’r dyfarniad!

Sied hollti

Yn ddefnyddiol iawn, mae fy nhad yn nodi symiau penodol. Mewn bargen sâl, rhwng 1930 a 1940, byddai hyn yn 20 ceiniog y dunnell ar gyfer crawiau da, a 5 ceiniog y dunnell ar gyfer gwastraff neu rwbel. Mewn bargen dda, gallai’r taliadau cyfatebol fod tua 65 ceiniog a 7 ceiniog. Roedd yr amrywiaeth yma yn caniatáu i greigwyr ennill cyflog teg, ond hefyd yn rhoi cymhelliad iddynt glirio bargeinion salach, gan obeithio dod at lechfaen rhywiog. Ond nid oedd pawb, o bell ffordd, yn hapus efo’r Drefn Newydd. Mae’n debyg fod rhai teuluoedd a criwiau, wrth weithio o dan yr Hen Drefn, wedi ystyried eu bargen (eu rhan o’r chwarel) fel eu heiddo personol, gan ei feithrin a’i weithio yn ofalus (“fel dresal”) dros gyfnod o flynyddoedd, a chynhyrchu digon i ildio cyflog i’w criw nhw. Bellach, roedd hynny wedi dod i ben. “Pawb drosto ei hun, a Duw dros bawb” oedd yr egwyddor newydd!

Hollti

O ran yr holltwyr a’r naddwyr yn y siediau, hefyd, roedd popeth wedi newid. Golygai’r Drefn Newydd eu bod hwythau yn cael eu talu ar sail eu cynnyrch o lechi to, efo’r marciwr yn ymweld yn rheolaidd er mwyn cofnodi eu cynnyrch. Felly, roedd o fantais iddynt gadw ati drwy’r dydd, yn llifio ar y byrddau,  yn  hollti gyda llaw, ac yna’n naddu gan ddefnyddio injan dradlio neu injan droi. Dyma ddechrau y broses o golli’r grefft o naddu llechi efo llaw, gan ddefnyddio trafal, cyllath fach, a phric mesur. Hefyd, doedd dim angen bellach i fynd “i’r twll” i helpu eu cydweithwyr i greigio – felly llai o gyfle i grwydro a chymdeithasu, ond hefyd llai o gyfle i ddianc o’r amgylchiadau llychlyd, swnllyd, yn y siediau. Dyma’r cyfnod pan ddaeth clefyd silicosis yn broblem enfawr……

Felly, i grynhoi, dan y Drefn Newydd, roedd trefniadau traddodiadol y fargen, fel y caent eu gweithredu dan yr Hen Drefn, wedi dod i ben, i raddau helaeth iawn. Roedd yna rhyw elfen o fargeinio’n parhau ar gyfer creigwyr, ond mewn gwirionedd nid oedd y creigwyr mewn sefyllfa i fargeinio yn yr un ffordd ag y bu eu tadau a’u teidiau. Aeth chwareli eraill drwy’r un broses, rhai’n llawer hwyrach na Chwarel y Penrhyn. Mae’n bosib gweld y newid fel cam arall yn y broses o fecaneiddio, gan golli rhyw elfen bychan o annibyniaeth oedd wedi goroesi o ddyddiau cynnar y diwydiant llechi. Cam arall, hefyd, yn y broses o greu gweithlu, ac o sicrhau bod asedau busnes yn cael eu defnyddio hyd at eu heithaf. Rwy’n credu, hefyd, fod y newid wedi arwain at gamau pellach ers hynny, yn y broses o geisio dyfeisio trefn talu sydd yn deg o ran gweithiwr a pherchennog, sydd yn adlewyrchu natur amrywiol daeareg llechfaen, ac hefyd yr angen i gymell gweithwyr i sicrhau’r gwerth gorau o’r graig sydd yn cael ei thrin ganddynt. Ar hyn o bryd, mae Chwarel y Penrhyn yn gweithredu trefn (ar gyfer holltwyr) ble mae pwysau’r clytiau sydd yn cael eu cyflenwi iddynt yn cael eu cofnodi; yna pwysau’r  hyn sydd yn cael ei wastraffu (oherwydd nad oes modd ei hollti) yn cael ei dynnu allan o’r cyfanswm gwreiddiol; ac yna wedyn y cyfanswm o lechi gorffenedig yn cael ei nodi. Os bydd hyn yn uwch na rhyw bwynt penodol, yna bydd swm ychwanegol (“bonus”) yn cael ei dalu i’r holltwr. Byddwn wrth fy modd yn clywed barn fy nhad, a sawl un arall hefyd, am y drefn yma!

Dafydd Roberts

Darllen pellach :

David Gwyn, Llechi Cymru – Archaeoleg a Hanes(Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru, 2015)

Ernest Roberts, Bargen Bywyd fy Nhaid ( Llyfrau’r Dryw, 1963)

Fferm Coetmor

Ffermdy Coetmor

Mae fferm Coetmor yn enghraifft arbennig o gynllun ffermdai ar Stad y Penrhyn sy’n dyddio i chwarter olaf y 19g. Adeiladwyd y fferm yn 1874 ar safle hen blasty Coetmor a oedd yn adfail erbyn hynny. Mae’r ffermdy yn dŷ eang wedi ei adeiladu mewn cerrig nadd a gorchudd o lechi ar yr hanner uchaf yn nhraddodiad pensaernïol gorau’r stad o’r cyfnod, a lleolwyd y tŷ ychydig bellter i’r de o adeiladau’r fferm. Cynlluniwyd yr adeiladau i greu un uned integredig yn amgylchynu buarth eang, ond cysgodol, gyda mynediad iddo o gyfeiriad y gorllewin.

Ysgubor Coetmor

Ar ymyl deheuol y buarth saif yr ysgubor sef yr unig adeilad sy’n dyddio i gyfnod y plasty gwreiddiol a sefydlodd bwysigrwydd Coetmor yn y lle cyntaf. Mae’n adeilad unigryw gydag ychydig gyfnewidiadau yn unig i’w ffurf wreiddiol. Yn ad-drefniad 1874 gosodwyd ail lawr yn un rhan o’r adeilad gan ddefnyddio’r llawr uchaf yn llofft i storio grawn gydag ychwanegiad o dair llofft wely bach ar gyfer y gweision. Pery rhan ddwyreiniol yr adeilad yn neuadd agored ond ar ymyl y de caewyd y porth eang a safai gyferbyn â phorth y gogledd gan adael yr olaf fel y brif fynedfa i’r ysgubor o’r buarth. Ar ymyl y gorllewin ychwanegwyd hofal gyfleus i gadw’r troliau a drws nesaf yn rhan o’r ysgubor sefydlwyd y stabl i’r ceffylau.

Cynnwys yr adeiladau eraill ddarpariaeth ar gyfer y gwahanol anifeiliaid – beudy eang gyda chwt gwair yn ei ddeupen ar gyfer y gwartheg godro, siediau i’r lloi a’r heffrod gyda’u hiardiau cysylltiedig, tylciau i’r moch a chwt i’r ieir a chwt arbennig i’r tarw. Ar ben dwyreiniol yr ysgubor lleolwyd olwyn ddŵr, y peirianwaith a oedd yn creu’r ynni i weithio holl gyfundrefn fecanyddol y fferm drwy gyfres o echelydd a phwlïau a oedd yn cysylltu drwy ben dwyreiniol yr ysgubor gyda’r cwt malu, a drws nesaf iddo, y llaethdy.

Llyn Bach Corddi

Yn mesur oddeutu 3 metr, cymharol fychan oedd maint yr olwyn, a throsglwyddid y dŵr i’w throi drwy gyfres o gafnau pren o gronfa fechan, Llyn Corddi, a leolwyd oddeutu 50 metr i’r dwyrain yng Nghae Llyn ar y ffin â Lôn Bach Odro. Bwydid y dŵr i Lyn Corddi drwy Ffos Coetmor a darddai o Afon Ffrydlas, pellter o tua dau gilometr a hanner i ffwrdd i’r de ddwyrain yng Ngwaun Cwys Mai. Terfynwyd ar ddefnyddio ynni dŵr yng Nghoetmor oddeutu 1976, yr olaf o ffermydd Dyffryn Ogwen i ddefnyddio’r math hwn o ynni mecanyddol, a dinistriwyd yr hen olwyn haearn a chwalwyd y cafn oedd yn ei bwydo.

 

Coetmor oedd y fferm a ddewiswyd i gadw teirw er gwasanaethu gwartheg Dyffryn Ogwen, a chadwyd cofrestrau swyddogol manwl gan y Weinyddiaeth Amaeth o orchestion y teirw hyd nes diddymu’r gwasanaeth oddeutu 1925. Dewiswyd Coetmor mae’n debyg oherwydd ei safle canolog yn y dyffryn ac mae’n eithaf tebyg fod y gwasanaeth wedi ei sefydlu yno pryd yr ailadeiladwyd y fferm yn 1874 er y gallasai  ddyddio i gyfnod llawer cynharach fel rhan o ddyletswydd un o sefydliadau hynafol pwysicaf y fro. Os arbenigedd Coetmor oedd gwasanaeth y teirw yna dewisiwyd Tyn Hendre fel y fferm i gyflenwi ceffylau ar gyfer gwahanol ofynion cludiant y stad, ac ar diroedd breision ardal Llandygái defnyddiwyd yr Home Farm i hyrwyddo hwsmonaeth dda yn yr ardal.

Buarth fferm Coetmor yn edrych i gyfeiriad y beudy; llun drwy garedigrwydd a chaniatâd David Longley

Mae adeiladau’r fferm wedi eu cofrestru fel enghraifft o fferm weithredol o gyfnod saith degau’r 19g ond yr oedd Coetmor, fel nifer o ffermydd eraill a ad-drefnwyd yn yr un cyfnod, yn rhan o gynllun i wella ansawdd ffermio’r ardal a oedd yn ymestyn yn ôl i deyrnasiad Richard Pennant yn y Penrhyn ar ddiwedd y 18g. Un o benodiadau ysbrydoledig cyntaf Pennant oedd Benjamin Wyatt, ei brif oruchwyliwr i’r stad, a gyflogwyd yn 1790. Disgynnydd oedd ef o deulu medrus o amaethwyr cefnog ger Lichfield yng nghanolbarth Lloegr a meddai ar brofiad helaeth o ffermio ac o gynllunio adeiladau cyn iddo dderbyn y swydd yn y Penrhyn. Mewn cynllun enfawr a chostus i ddiwygio pob agwedd o economi bregus y stad gosododd Pennant bwyslais mawr ar wella ei chyflwr amaethyddol. Dan arolygiaeth Wyatt sylweddolodd yr asiant mai un o’r problemau dwysaf a wynebai amaethwyr mynydd-dir Eryri oedd cynhyrchu digon o fwyd dros gyfnod y gaeaf i borthi eu hanifeiliaid. Yn y broses trefnodd gynlluniau i sychu tiroedd gwlyb, i greu caeau newydd ac i godi cloddiau i ddiogelu hen gaeau eraill er mwyn cynhyrchu mwy o weirgloddiau porthiant. Anogodd y ffermwyr i blannu cnydau mwy llesol, megis cabets a rwdins, i fwydo eu hanifeiliaid, a’u dysgu i’w tyfu dan drefn o blannu cylchdro mewn tir wedi ei wrteithio. Mynnai fod adeiladau newydd yn cael eu codi i gynnal a llochesu anifeiliaid a chyflwynodd gyfundrefn fwy gwybodus a threfnus ar fagu anifeiliaid er gwella ansawdd y stoc yn yr hir dymor. Mewn ardal gydag amodau ffisegol anodd cyflwynodd gynlluniau i wella’r amgylchedd cyffredinol drwy blannu coedlannau er mwyn cysgod a draeniad tir ond hefyd gyda’r bwriad o harddu’r tirlun nid yn unig yng nghynteddau’r plasty ond drwy’r dyffryn yn gyffredinol.

Buarth yr Home Farm gyda chorn yr injan stêm ar ochr chwith y llun

Olynydd Pennant gyda chynlluniau amaethyddol yr un mor gynhwysfawr â’i ragflaenydd oedd yr ‘Hen Lord’, Edward Gordon, a dderbyniodd olyniaeth y Penrhyn drwy briodas yn 1840. Cymaint oedd brwdfrydedd y Barwn fel y cyfrannodd adroddiad drwy law ei asiant Wyatt yn 1843, dan y teitl eithriadol nawddoglyd ‘To the Farming Peasantry of the Penrhyn Estate’, gyda’r bwriad o wella hwsmonaeth gyffredinol ffermydd ei stad. Fel canlyniad sefydlwyd yr Home Farm i feithrin yr holl dir a gynhwyswyd oddi fewn i ffiniau’r parc, a chynlluniwyd y fferm yn fodel o foderniaeth i gynnwys stablau, llaethdy, beudai, ysguboriau, siediau  ar gyfer dyrnu a chadw’r wagenni ac offer a bythynnod i gartrefu’r gweision. Oherwydd nad oedd yno gyflenwad o ddŵr i weithio peirianwaith y fferm defnyddiwyd injan stem at y gorchwyl penodol hwn ac yn y buarth gerllaw lleolwyd yr injan dân i warchod rhag i’r plasty gerllaw gael ei losgi i lawr. Mae’n gywir nodi mai cynllun sylfaenol yr ‘Home Farm’ oedd i raddau helaeth yn gynsail i adeiladau fferm Coetmor, yr un ar gychwyn a’r naill ar ddiwedd, teyrnasiad goleuedig yr ’Hen Lord’ wrth lyw y Penrhyn. Fel dull pellach i hyrwyddo’r gwelliannau sefydlodd nifer o gyfarfodydd cystadleuol i feirniadu cynnyrch ei stad a chyflwyno gwobrwyon i’r ffermwyr gorau gyda chwpanau arian i’w hennill gan y buddugwyr. Mae’n ddiddorol sylwi fel y gwahaniaethai’r ‘Hen Lord’ rhwng gwobrwyo cynnyrch y ffermwyr ‘mynyddig’, gan gyfeirio at ffermydd llwyfandir Llanllechid yn bennaf, rhag gwobrwyon i ffermwyr yr iseldir ‘hendrefol’. Serch hynny yr oedd y gwobrwyon ariannol yn rhyfeddol o hael o ystyried y cyfnod, er enghraifft, £8 i Elias Williams y Bronydd a Gruffydd Evans Bryn Eithin yn yr ucheldir, tra cofnodir yn fanwl eitemau llwyddiant fferm Aberogwen am un flwyddyn fel a ganlyn – £8 am drin y fferm, £5 am y cae rwdins, £3 am y tarw, £4 am yr heffrod, £3 am y cae haidd a £1.10. am aredig. Nodir hefyd fod ffermydd y stad i’w teilo’n dda gydag ychwanegiadau o lwch esgyrn a giwano.

Mae’n wir y gellir cofnodi fod enw stad y Penrhyn ar un amser yn llawer uwch ei barch ac yn fwy derbyniol ymysg ffermwyr y fro nag a oedd ymysg gweithlu’r chwarel, a hynny am resymau a ddylai fod yn dra amlwg. I raddau golygodd hyn fod math o ddeuoliaeth gymdeithasol anweledig ac answyddogol wedi datblygu i rannu’r ardal rhwng y gymdeithas amaethyddol dderbyniol, ewyllysgar a cheidwadol, a chymdeithas fwy herfeiddiol wleidyddol, ymosodol ac anoddefgar a berthynai i’r chwarel. Adlewyrchir y rhaniad cymdeithasol hwn mewn ardaloedd chwarelyddol eraill yng Ngwynedd, ac sydd yn elfen bwysig nas ymchwiliwyd hyd eto ym mhatrwm cymdeithasol y bröydd hyn.

Ac i gloi ar nodyn diddorol mae aradr rasio Coetmor a ddefnyddid mewn cystadlaethau aredig wedi ei diogelu fel rhan o gasgliad yr Amgueddfa Werin yn San Ffagan, Caerdydd, ac wedi ei chyflwyno i’r Amgueddfa gan y diweddar Ifor Williams, sef Ifor Coetmor a fu’n byw ar fferm Coetmor am ran helaeth o’r ugeinfed ganrif.

Gwybodaeth

Dafydd Jones, Fferm Coetmor Isaf, Bethesda; Geraint Harper, Home Farm, Llandygái

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda

Peter Ellis Jones, 1981.  The Wyatts of Lime Grove, Llandygái. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 42, 81-116

Coedwig Coetmor

Cynllun Telford 1820 o’r ffordd bost rhwng Bryn Bella a safle Bethesda yn dangos rhan o Goedwig Coetmor. Trwy ganiatâd yr Archifdy Cenedlaethol, Kew

Ymwelodd Thomas Pennant â phlasty Coetmor ar ei daith drwy Ogledd Cymru yn 1781 gan gyfeirio mewn disgrifiad dramatig at safle’r plas ’seated in the midst of lofty trees every now and then opening so as to admit sight of the exalted mountains and rocks soaring above with misty tops’. Cyfeirio yr oedd wrth gwrs at y goedwig dderw drwchus, ‘y coed mawr’, a roddodd yr enw i’r hen blasty nodedig hwn. Ers ymweliad Pennant  mae rhan helaethaf o’r goedwig wedi ei thorri i greu caeau i fferm bresennol Coetmor. Pan oedd Thomas Telford yn adeiladu’r ffordd bost drwy Ddyffryn Ogwen yn 1815 fe wnaeth fap o’r cymal o Fryn Bella i bont Afon Ffrydlas a dengys y map hwn faint y goedwig. Bryd hynny yr oedd y coed yn ymestyn i’r dwyrain o Lôn Bach Odro i Ddol Goch ac o lan Afon Ogwen hyd at safle chwarel Llety’r Adar lle saif Capel Bethania heddiw. Mae enw’r chwarel, hyd yn oed, yn cyfleu coedwig mor drwchus oedd yno ac mae’n amlwg y gorfu i Telford dorri llwybr ei ffordd drwy ei chanol. Yn rhyfeddol, mae rhannau o’r goedwig yn aros hyd heddiw mewn parciau bychan digyswllt ar ymyl gogleddol y pentref. Mae Cae Gas yn ogystal â’r goedlan dderw fechan sydd dros y ffordd yn un o nifer o enghreifftiau a oroesodd ddymchweliad y goedwig wreiddiol. Yn nes i’r gogledd canfyddir Parc Wil Coed, Parc Sion Ifan, a’r mwyaf diddorol ohonynt oll, efallai, Parc Bwtsieriaid sydd y tu cefn i rai o dai Ffordd Bangor lle byddai cigyddion Bethesda yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn lladd eu hanifeiliaid ar gyfer y farchnad gig.

Y dderwen yw brenhines y goedwig, y goeden sy’n cynrychioli uchafbwynt datblygiad llystyfiant naturiol ein rhan ni o orllewin cyfandir Ewrop. Yn fuan wedi diflaniad y rhewlifoedd oddeutu deuddeg mil o flynyddoedd yn ôl daeth rhywogaethau blodau alpaidd a gweiriau i feddiannu’r tir ac mae’r olyniaeth yn dilyn gydag ymddangosiad coedlannau bedw, ynn a phinwydd cyn i’r goedwig ddatblygu i’w huchafbwynt gyda sefydliad y dderwen fel y brif goeden. O’r cychwyn cyntaf mae dyn wedi ymyrryd â llystyfiant naturiol ei gynefin drwy ei thorri a’i ystumio i greu tirlun addasedig ac amgylchfyd o’i ddewis ei hun.

 

Coed Brynderwen

Felly, rhan o goedwig fwy estynedig yn dyddio o’r Canol Oesoedd a fyddai, ac a yw, gweddillion Derw Coetmor heddiw – un o goedwigoedd brenhinol Eryri – ac mae’n debyg mai yn y ddeuddegfed ganrif y dechreuwyd ymosod ar y goedwig wreiddiol yng Ngwynedd. Dengys tystiolaeth y paill o safleoedd megis Llyn Idwal, Nant Ffrancon a Llyn Cororion fod ciliad sylweddol ym mhaill rhai o’r coed pwysicaf wrth i’r goedwig gael ei thorri i greu caeau, a chyflenwi coed ar gyfer adeiladu a thannwydd. Ac wrth i lennyrch agor yn y goedwig yr oedd anifeiliaid gwyllt a dof, ceirw, geifr a defaid yn bennaf, yn atal y coed rhag ail dyfu. Datblygiad arall yn y goedwig oedd i archeolegwyr ganfod helfa ceirw brenhinol a berthynai, yn ôl y ddamcaniaeth, i Lywelyn Fawr ar dir stad Bryncir yng Nghwm Pennant. Yno neilltuwyd rhan o’r goedwig ar ffurf hanner crwn ar gyfer gyrru’r ceirw at agoriad cyfyng lle’r oedd y saethwyr yn eu disgwyl, a chredir mai hon yw’r helfa gyntaf o’i bath i gael ei hadnabod yng Ngwynedd er bod eraill wedi eu darganfod i’r dwyrain yng Nghlwyd. Ni chafodd ceirw eu difa o goedlannau Eryri hyd at 1626, a chyn hynny yr oeddynt yn bla i amaethwyr fel y cyfeiriodd John Leland  atynt wrth deithio’r ardal rhwng 1536 a 1539.

Erbyn yr unfed ganrif ar bymthegfed  gallai Leland gyfeirio at goedydd Eryri fel ‘meatly good woods’ a rhydd sylw arbennig i’r coed yng Nghoetmor a Choed y Parc. Mae’n amlwg fod bylchau mawr wedi bod ac yn dal i ddigwydd yn y goedlan olaf hon erbyn 1768, ffaith a adlewyrchir yn enwau rhai o’r lleiniau a berthynai i ffermydd a thyddynnod yr ardal. Ar fferm Coed y Parc yr oedd llain pedwardeg acer yn dwyn yr enw ‘coed’, ac un  tebyg yn ddeunaw acer ym Mryn Llys. Roedd llain ‘coed y ddôl’ o’r un maint yn y Ddôl, a chlwt arall o ddeunaw acer ‘maes y gollen’ yn Nhŷ Hen ac yng Nghilgeraint roedd tair acer y ’waen helyg’.

Coedwig Cilgeraint

Coedwig Cilgeraint

Y rhyfeddod yw bod coedlan ‘y coed’ yn aros hyd heddiw yng Nghoed Bryn Meurig a rhai o dderw mwyaf a hynaf yr ardal yn britho’r goedwig hon. Cynyddodd yr ymosodiadau ar y coedlannau yn ystod y canrifoedd a ddilynodd wrth i amaethyddiaeth ledaenu a chreu newidiadau mawr yn y tirlun. Sefydlwyd defaid fel un o brif gynheiliaid y gyfundrefn ffermio, ac yn yr ail ganrif ar bymtheg gwnaethpwyd cyfnewidiadau sylweddol i’r amgylchfyd gan economi a gyfeiriwyd at fagu gwartheg ar gyfer y porthmyn. Adlewyrchir hyn eto yng nghofnod y paill, yn arbennig felly gyda gostyngiad mewn coedydd helyg. Unwaith yn rhagor mae enwau caeau ffermydd Dyffryn Ogwen yn Arolwg 1768 yn ategu hyn gyda 116 allan o gyfanswm o 2205 o gaeau’r Arolwg yn cynnwys y gair ‘gwern’, sef 5.2% o’r cyfanswm. Mae’n amlwg felly fod yr ardal ger yr afonydd, ac yn arbennig yn y Wern Fawr, cors anferth rhwng Cororion a Lôn Isa, yn arwydd o ba mor llaith oedd rhannau o Ddyffryn Ogwen ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Heddiw mae prosesau dilyniant naturiol llystyfiant i’w gweld heddiw ar waith yn Ffridd Tŷ’n Clwt. Yno mae’r goedwig yn ail sefydlu ei hun wrth i goed derw ieuanc gychwyn tyfu unwaith eto ar ffridd a oedd hyd at ddeugain mlynedd yn ôl yn dir pori agored rhwng man dociau o brysgwydd a llwyni. Absenoldeb defaid o’r ffridd yw’r prif reswm am yr adfywiad sydd, wrth gwrs gan brofi anifail mor niweidiol yw’r ddafad i lystyfiant naturiol ardal Dyffryn Ogwen.

Ffynhonnell

Rhind, B. Jones. 2003 The Vegetation History of Snowdonia since the Late Glacial Period. Field Studies, 10, 539-552.

Hau a Medi Ŷd

Dyma ail erthygl Ffrangcon Evans (1913 – 2015) am ddulliau amaethu ym Mryn Eithin, Llanllechid yng nghyfnod ei blentyndod a’i laslencyndod.

Bryn Eithin, Llanllechid

Yn wahanol i pan fyddem yn siarad am wair, nid ‘lladd ŷd’ a ddywedem ond ‘torri ŷd’. Dyna oedd yr arfer acw.

Ŷd, ceirch ac ychydig o haidd oedd yn cael eu plannu, dim gwenith, oherwydd pwrpas yr ŷd oedd bwyd i’r anifeiliaid, ar wahân i rywfaint ar gyfer pobi gan mam a modryb. Byddai fy nhad yn mynd â’r had mewn sachau i’r cae, yna roedd ganddo fesur fel hanner casgen, yna rhoi cynfas o’i amgylch fel roedd ganddo ran i dywallt yr hadyd iddo, yna ffwrdd â fo i ddosbarthu’r had, gan ddefnyddio ei ddwy law. Roedd yn ofalus i fesur, ac yna yn wyrthiol yn fy meddwl i bryd hynny, yn gallu taflu’r had yn gywrain a didrafferth.

I dorri’r ŷd,  pladuro ar y cychwyn nes daeth y peiriant lladd gwair. Ar y peiriant roedd lle i roi sedd ychwanegol. Ar honno eisteddai’r gwas efo cribyn bren, ond bod y rhan hefo’r dannedd ar osgo ac nid yn sgwâr i’r goes. Fel roedd y wanaf yn cael ei thorri, daliwyd y gribyn arni nes oedd digon i wneud ysgub, codi y gribyn ac i lawr yn syth am yr ysgub nesaf.

Prynwyd peiriant arall cyn bo hir, roedd hwnnw yn gwneud gweithred y gwas, ond dim gwahaniaeth arall rwy’n meddwl. Tywydd mawr yn aml yn sathru’r ŷd, ac yn gorfod ei godi gyda phicwarch er mwyn i lafn y peiriant fynd o tanodd. Er y cwbl, roedd rhaid i’r bladur gael ei le, i dorri lled y peiriant o amgylch y cae.

Yr orchwyl nesaf oedd clymu’r ysgub. Dim cortyn coch, ond rhaff fer wedi ei gwneud hefo rhan o’r ysgub. Gwneud y rhaff yn hawdd ar ôl gwybod sut, – dau swp o’r ysgub, eu croesi, yna gafael hefo eich dwy law, yna dan eich cesail gan newid dwylo yr un pryd, ryw dair gwaith, a dyna chi bwt o raff, ei rhoi o amgylch yr ysgub, cwlwm a’i wthio i’r ysgub. Wedi darfod torri a chlymu’r ysgubau, yna rhoi chwe ysgub i wneud styciau. Gan fod terfyn y ffarm ar ddwy ochr yn cynnwys ffordd, roedd yn rhaid i’r rhes styciau fod yn berffaith syth, gan y byddai ryw hen wag a’i ben dros wal y lôn yn fuan iawn gyda’i gellwair. Pan yn barod i’w gario, gwthio’r styciau drosodd, er mwyn i fôn yr ysgub sychu o’r gwlith. I’r gadlas â fo, ond roedd rhaid gwneud tas. Rhedyn wedi ei dorri dros dro ar y gwaelod, yna yr ŷd. Gan ei fod yno am amser byr, sachau wedi eu hagor, a’u gwnïo oedd dros y das, a rhaffau i’w dal i lawr.

Dyrnu oedd nesa. Roedd y dyrnwr yn cael ei fenthyca gan un o ffermydd yr ardal, ac yn dŵad o ffarm i ffarm. Roedd yna ryw ddeuddeg o ffermydd yn ein cylch ni, ac un o bob ffarm yn ‘canlyn y dyrnwr’ fel y dywedir. Un flwyddyn, roeddwn adra cyn dechrau fy ngyrfa, a ’nhad yn gofyn fuaswn i yn hoffi canlyn y dyrnwr. “Buaswn” oedd yr ateb heb betruso, ac roedd yn brofiad wrth fy modd. Roedd rhaid tynnu’r injan a’r dyrnwr gyda rhes o geffylau, a chan fod yna elltydd, rhyw chwech i wyth o geffylau mewn rhes, y dyrnwr yn gyntaf a’r injan yn dilyn. Yr un a oedd yn gyfrifol am y peiriannau oedd yn gyfrifol fod popeth yn ei le erbyn dechrau dyrnu ben bore. Sachau wedi eu bachu i dderbyn y grawn yn un pen i’r dyrnwr, a’r gwellt yn cael ei daflu allan yn y pen arall. Roedd gennym ran o’r ysgubor wedi ei rhannu â choed ryw lathen o uchdwr, ac yno y gwagiwyd yr ŷd. ‘Bing’ oedd y man yn cael ei alw. Daw hyn â defnydd arall a wnaed o’r bing i gof. Roeddem yn cael dieithriaid i aros i helpu costau byw, a mam wedi addo lle i fwy nag oedd ganddi le, a chan fod y bing yn wag yn yr haf, dyma wneud gwely yn y bing i ’nhad a finnau am wythnos.

Ond yn ôl i’r dyrnu, dau ar ben y dyrnwr, un â chyllell i dorri’r rhaff o amgylch yr ysgub a’r llall i agor yr ysgub allan a’i gollwng i’r dyrnwr.  Pan ar fin darfod dyrnu, roedd rhaid rhybuddio’r ffermydd cyfagos i ddod â’u ceffylau i symud y peiriannau i’r ffarm nesaf. Roedd yna chwiban, yn gweithio oddi ar stêm o’r ingian, a phan dynnwyd ar y gadwen, clywid y chwiban drwy’r ardal, fel arwydd.

Beth am y gwellt? Wel, gwneud tas yn y gadlas, rhoi’r cynfasau arni dros dro, ond oherwydd y byddai’r das yno am gryn amser roedd rhaid ei thoi. Cyn gwneud hynny, roedd rhaid wrth raffau. Yn un cae, roedd gennym wair rhaffau yn tyfu, ond dim digon ohono at ein gwasanaeth, felly defnyddio gwellt. Pren gwneud rhaffau oedd yr unig enw rwy’n ei gofio ar y teclyn. Troi’r pren yn araf a gofalus tra roedd fy nhad yn gweithio’r gwellt drwy’i ddwylo oddi ar ei lin – digon i wneud rhaff denau, a symud yn ôl fel roedd y rhaff yn tyfu. Wedi dod i’r hyd gofynnol, rhoi’r pren ar lawr a rhoi carreg arno. Yna, pren arall a gwneud yr un fath. Galw fy mrawd neu un o’r gweision i afael yn un pren, a finnau hefo’r llall. Fy nhad yn cysylltu’r ddau ben oedd ganddo fo, ac yna rhoi’r trydydd pren yn y cysylltiad. Wedyn y tri ohonom yn troi, ond bod fy nhad yn troi yn groes i ni ein dau, – y tro yma gorfod symud yn araf ymlaen gan fod rhaff ddwbl bob amser yn fyrrach. Toi’r das hefo gwellt, llinynnau hyd y das, rhaffau drosti a phegiau coed i’w dal yn eu lle. Roeddem yn cymysgu peth o’r gwellt hefo gwair, i’w falu yn y cwt malu, ac wrth gwrs defnyddio’r gwellt fel gwely i’r anifeiliaid.

Beth am y ceirch a’r haidd? Fel byddai angen, mynd â nhw i’r felin, un ai’r Felin Hen rhwng Tregarth a Glasinfryn, neu i Felin Cochwillan ar gwr Tal-y-bont. Roeddem yn mynd i Felin Cochwillan yn amlach gan fod y cafn yn cael ei lenwi gan ddŵr o afon Ogwen ac yn sicrwydd i gael malu unrhyw adeg, ond llyn oedd yn y Felin Hen. Flynyddoedd wedyn, fe wnes i baentiad o’r olwyn ddŵr a chefn yr adeilad yng Nghochwillan.

John Hughes oeddwn i yn gofio fel melinydd. Roeddwn yn meddwl ei fod yn hen ŵr, ei wallt yn wyn, ond wedi ei orchuddio â blawd oedd o! Cofio un tro, John yn eistedd ar foncyff tu allan i’r felin yn darllen llyfr, – Rhys Llwyd y Lleuad oedd y llyfr – ac yn edrych arnaf dros ei ysgwydd. “Wyt ti wedi darllen hwn?” gofynnodd. “Do”,  meddaf finnau. A dyma sylw John: “Wel, mae’n debyg y cei di fyw i weld dyn ar y lleuad.” Bryd hynny, meddyliwn mai cellwair yr oedd o, ond gair o broffwydoliaeth ges i!

Yr unig ddefnydd o’r blawd yn y tŷ oedd mam yn gwneud bara ceirch, a chymysgu blawd haidd hefo blawd gwyn i bobi. Y bara ceirch er mwyn y brecwast. Powlen o fara wedi ei dorri’n dalpiau, bara ceirch wedi ei falu drostynt ac yna cawl poeth dros y cwbl. Brwas bara ceirch oedd o yn cael ei alw.

I gloi, mam oedd yn gyfrifol am yr ieir a’r chwiaid, a phenderfynodd fagu tyrcwns. Beth wnelo hyn ag ŷd? Wel, doedd dim angen y gribyn delyn yn y cae ŷd, gan mai grawn oedd yn debyg o fod ar ôl darfod cario, a chan nad oedd Ruth a Naomi ar gael, byddai mam yn anfon y tyrcwns i’r cae ŷd ben bora, a’r tyrcwns wrth eu bodd!

Ffrangcon Evans

Y Rheinws

Y Rheinws

Y Rheinws

Y rheinws oedd swyddfa cyfraith a threfn Bethesda. Fe’i hadeiladwyd oddeutu 1864 fel rhan o ddatblygiad  cynhwysfawr ardal Penybryn gan Edward Gordon Douglas, Barwn cyntaf stad y Penrhyn. Mae’n adeilad cadarn o gerrig nadd wedi’i leoli ar safle ar gongl y Stryd Fawr ac Allt Penybryn ac ar y ffin strategol rhwng daliadau stad y Penrhyn a stad Cefnfaes.  Gosodwyd cloc ar fur yr adeilad, a’r cloc hwn oedd yn pennu amser i drigolion pentref Bethesda. Yr oedd y jêl wedi ei leoli beth pellter i ffwrdd yn Lockupstreet, fel y  gelwid Stryd Glanrafon bryd hynny.

Penderfynwyd y dylid penodi cwnstabl i warchod yr ardal mewn pwyllgor o Gymdeithas  Comin Llanllechid a gyfarfu ym mis Chwefror 1849 yn nhafarn y Red Lion yn Llanllechid. Prif ddyletswyddau’r penodedig fyddai dwyn achosion yn erbyn meddwon yr ardal, yn arbennig meddwon ar y Sul, ac i ofalu fod y tafarndai yn cadw at oriau penodedig yn ôl y gyfraith. Yr oedd hefyd i gadw gwarchodaeth fanwl ym Methesda ar ddyddiau setlo yn y chwarel ac yn ystod yr wythnos ganlynol, yn ogystal  ag ar ddiwrnodau cyntaf ac olaf pob mis. Dyletswydd arall oedd gwarchod comin Llanllechid rhwng Penisarnant a Chwarel Bryn Hafod y Wern rhag tresbaswyr a oedd yn niweidio’r borfa drwy godi tywyrch. Disgwylid y byddai’r cwnstabl yn  ymweld â’r comin rhwng misoedd Ebrill a Medi ac y byddai un o’r ymweliadau yn digwydd ar nos Sadwrn pob wythnos. Disgwylid i’r penodedig fyw yn lleol a byddai’n derbyn cyflog o £15 – ei hanner i ddod o Dreth y Tlodion a’r hanner arall i’w dderbyn drwy raslonrwydd yr Arglwydd Penrhyn. Disgwylid i James Wyatt, asiant stad y Penrhyn, gymeradwyo’r penodiad er, yn dra diddorol,  nad oedd comin Llanllechid yn rhan o stad y Penrhyn. Yn y cyfarfod nesaf pleidleisiwyd i dalu 20 swllt am gôt i Richard Edwards y cwnstabl newydd ar yr amod fod yr Arglwydd Penrhyn yn cyfrannu’r un swm.

Wrth ystyried dyletswyddau’r cwnstabl yn 1849 ymddangosant yn ddiniwed mewn cymhariaeth â chieidd-dra’r gofynion oedd ar heddlu’r pentref yn ystod Streic Fawr 1900. Erbyn hynny yr oedd yr heddlu wedi ei drefnu yn wasanaeth sirol dan arolygiaeth unbenaethol Colonel Ruck, y prif gwnstabl. Mainc Dinas Bangor oedd yn gweinyddu cyfiawnder a Phwyllgor Heddlu Arfon, casgliad o gynrychiolwyr lleyg o wahanol sefydliadau, a oedd yn gyfrifol am oruchwylio gwaith yr heddlu. Pe mesurid graddfa’r terfysg cymdeithasol a ddigwyddodd yn ystod y streic byddai’n isel iawn ar raddfa’r cyffroadau a ddigwyddodd mewn rhannau eraill o Brydain yn ystod y Chwyldro Diwydiannol. Y terfysg hwn a gafodd sylw cenedlaethol er hynny, a dyna’r prif reswm paham y danfonwyd ar dri achlysur unedau o’r fyddin a mintai enfawr o heddweision – hyd at gant mewn nifer ar rai amseroedd – i gadw trefn ym Methesda. Roedd y mesurau llym a orfodwyd yn ymateb i sefyllfaoedd arbennig o wrthdaro annymunol, ond, o’i adolygu, yr oeddynt hefyd yn ymgais warthus ar ran awdurdodau nerfus a dibrofiad i erlid y gymuned drwy ormes.

Gorchwyl yr heddlu oedd ceisio cynnal heddwch yr ardal drwy degwch, ond roedd yn dasg anodd ei chyflawni wrth i’r chwerwedd ddwysáu drwy’r gymuned yn ystod y streic. Ymhlith eu dyletswyddau yr oedd hebrwng dychweledigion yn ôl i’r chwarel a phlismona’r lliaws o brotestiadau torfol a gorymdeithiau swyddogol a ddigwyddai yn yr ardal yn wyneb llid a dirmyg y streicwyr tuag at y gwrthgilwyr. Mewn cwffas yn Rachub ym mis Medi 1901 anafwyd plismon pan darwyd ef â charreg a bu farw yn fuan ar ôl y digwyddiad. Nid yr anaf oedd achos ei farwolaeth ac er siom iddo darfu i Young, rheolwr y chwarel, ddatgan wrth ei feistr -‘unable to make use of the policeman’s death since being informed by Ruck he had been injured a long time previous to riot’.

Tasg arall yr un mor anodd ei chyflawni mewn ardal mor wasgarog â Dyffryn Ogwen oedd gofalu am ddiogelwch unigolion a oedd yn cwyno oherwydd iddynt ddioddef bygythiadau personol. Gwrthbwysid hynny gan gwynion yr un mor niferus am ymateb llawdrwm heddweision, yn arbennig y rhai a ddeuai o heddluoedd yn  Lloegr. Yr oedd diffyg tegwch yr awdurdodau hefyd yn fater o gryn ddiflastod mewn perthynas â chynnal yr heddlu. Trosglwyddwyd y mater i sylw’r Swyddfa Gartref yn Llundain yn dilyn danfon deiseb yn gwrthwynebu penderfyniad Pwyllgor yr Heddlu yn Ionawr 1902 i sefydlu Bethesda yn ddosbarth heddgeidwadol ar wahân fel bod holl gostau’r plismona yn disgyn ar y trethdalwyr. Ystyrid y penderfyniad yn gerydd ar yr ardal, yn arbennig felly pan fynnai mainc ynadon Bangor y dylai Ruck ddanfon saith deg pump o blismyn ychwanegol i warchod yr ardal yn ystod gwyliau Pasg y flwyddyn honno. Cost derbyn 40 plisman o Sir Amwythig oedd £285 am ddeg diwrnod, tra oedd cost plismyn Stockport yn 12 swllt y pen o gymharu â deg swllt am wasanaeth plismyn o Fôn. Cyfanswm treuliau’r heddlu am gyfnod y Pasg oedd £325 er i Ruck gydnabod na wynebwyd terfysg oddieithr i’r ychydig ffenestri a falwyd.

O adolygu gwaith y plismon yn ystod y streic fawr mae’n amlwg fod ei ddyletswyddau yn dra gwahanol i rai ei ragflaenydd ym Methesda yn 1849 gan dderbyn fod newid sylweddol yn amgylchiadau’r ddau gyfnod. Er hynny, mae’n drist cofnodi nad oedd arweiniad yr awdurdodau yn 1902 mor gyfiawn ag ymddygiad Pwyllgor y Comin yn Llanllechid. Yn 1902 ni ellid gwarantu fod holl ynadon y fainc ym Mangor nac aelodau Pwyllgor yr Heddlu yn gweithredu yn ddiduedd, fwy nag y gellid dibynnu ar gywirdeb y Prif Gwnstabl pan oedd dylanwad yr Arglwydd Penrhyn a’i swyddogion yn gysgod parhaol.  Mae pwy felly oedd yn gyfrifol am ormes dialgar y cyfnod yn gwestiwn nas atebir ar furiau’r rheinws ym Methesda heddiw.

Ffynonellau

J. Ll. W. Williams a Lowri W. Williams. Byw ar yr erchwyn – y dychweledig yn streic Chwarel y Penrhyn 1900-1903. (erthygl i’w chyhoeddi).

Cofnodion Pwyllgor Comin Llanllechid 1846-1864 = drwy law Edgar Roberts, Llanfairpwll

Llys y Gwynt, Dyffryn Ogwen a’r Rhufeiniaid

Llwybr y ffordd Rufeinig rhwng Caerhun a Segontium yn Llys y Gwynt (Llinell ddu fylchog, top chwith y cynllun). Drwy garedigrwydd a chaniatâd Jane Kenney ac Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd.

Mae’n rhyfedd ysgrifennu am gyfnod eithriadol bwysig a dylanwadol yn hanes Ewrop a adawodd brin ddim o’i ôl yn weledol yn Nyffryn Ogwen. Cyfeirio y mae rhywun at y cyfnod y goresgynnwyd Cymru gan fyddinoedd y Rhufeiniaid yn y ganrif gyntaf AD, ac am gyfnod y gwladychiad a ddilynodd hyd at ddiwedd y bedwaredd ganrif AD.

Yn y flwyddyn 60 oed Crist, yn ôl yr hanesydd Tacitus, digwyddodd brwydr enbyd rhwng byddin Suetonius Paulinus, rhaglaw Prydain, ac amddiffynwyr ynys Môn dan anogaeth y derwyddon. Er iddynt ennill y frwydr hon ni orchfygodd y Rhufeiniaid lwyth yr Ordoficiaid tan y flwyddyn 78/9 AD yn ystod teyrnasiad y rhaglaw Agricola. Yr oedd y brwydro yn Eryri yn hynod ffyrnig. Drylliwyd llwyth yr Ordoficiaid yn llwyr ac ni ddaeth heddwch a ffyniant economaidd i ogledd Cymru tan y drydedd ganrif. Mae’n amhosibl gwybod a ddigwyddodd unrhyw un o’r brwydrau cynnar yn Nyffryn Ogwen -ni sefydlwyd yma wersyll ymosodol fel ym Mhen y Gwryd, na gwersyll cadw’r heddwch fel ym Mryn y Gefeiliau ger Capel Curig. Serch hynny gadawodd Caradog, prif arweinydd llwyth ein cyndadau Brythonig, a phennaf wrthwynebydd y Rhufeiniaid yng Nghymru yn ystod y goresgyniad, ei enw ar fferm yn Nant Ffrancon.

Dan warchae caerau Rhufeinig yn Segontium a Canovium (Caerhun) yn Nyffryn Conwy daeth cadoediad a chyfnod o heddwch bregus i ddilyn. Cysylltwyd y ddwy gaer, fel gweddill caerau Cymru, gan gyfundrefn o ffyrdd . Mae ymchwil ddiweddar wedi dangos  yn eglur fod llinell y ffordd o Gaerhun i Segontium yn dilyn y gwastatir o Bentir i safle ychydig fetrau i’r gogledd o Lys y Gwynt, ac yna  ymlaen i gyfeiriad Madryn ac Abergwyngregyn. Mae’r ymchwil hwn yn cadarnhau nad y llwybr mynyddig o Aber i Bronnydd, drwy Lanllechid i Bont Coetmor ac ymlaen i Nant y Graean, Sling a Rhyd y Groes oedd y dewis Rhufeinig. Ni ellir diystyru’r llwybr hwn fel mynedfa gynnar i groesi’r dyffryn, ond nid yw o reidrwydd yn perthyn i gyfnod y Rhufeiniaid. Yn yr un modd dengys ymchwil nad oedd ffordd Rufeinig gydnabyddedig yn rhedeg drwy Nant Ffrancon i gysylltu’r gaer ym Mryn y Gefeiliau gydag arfordir y Fenai. Yn hytrach, byddai’r ffordd yn arwain drwy Nant Peris i Segontium er nad oes cadarnhad o’i llwybr ar y tir.

Mae’n amlwg nad oedd gan Ddyffryn Ogwen adnoddau apelgar i’w datblygu gan y Rhufeiniaid. Datblygwyd yr economi amaethyddol ar briddoedd mwy ffrwythlon ardal iseldir y Fenai fel mae ymchwiliadau diweddar wedi cadarnhau yn ardal Brynsiencyn ar draws y Fenai o Segontium. Yno sefydlwyd cyfundrefn helaeth o gaeau amaethyddol ac adeiladau a fyddai wedi perthyn i’r rhaglaw a oedd yn gyfrifol am y gaer ar y lan gyferbyn, ac mae manylder yr holl gynllun yn arddangos ei llwyddiant materol. Y Rhufeiniaid oedd y cyntaf i ddefnyddio llechi yn eu hadeiladau. Mewn archwiliad diweddar yn Nhremadog darganfuwyd llechi wedi eu cadw mewn tomen drefnus a ddefnyddiwyd i doi adeilad megis y baddondy oedd nepell o’r safle. Mae’r llechi ar ffurf triongl gyda thwll yn y copa ar gyfer eu hoelio yn nistiau’r to ac maent yn mesur oddeutu 15 centimetr mewn hyd. Nid dyma’r unig ddarganfyddiad sy’n dangos y defnyddiwyd llechen mewn adeiladwaith Rhufeinig. Perthynai adran ddiwydiannol i’r gaer yn y Brithdir ger Dolgellau ac yno yr oedd cistfaen ar gyfer trin crwyn neu orchwyl tebyg. Lloriwyd y gist â llechen enfawr a oedd wedi ei thorri a’i thrin yn gelfydd gan arbenigwr a oedd yn gyfarwydd â’i grefft. Mae’n amlwg hefyd fod llechi yn cyrraedd cyn belled â Chaer yn ystod y cyfnod. Ond nid oes ateb i’r cwestiwn ynghylch pa ardal chwarelyddol yng Ngwynedd oedd yn eu cyflenwi. Amser a ddengys ai cywir y dyfalu mai o Ddyffryn Nantlle y deuai’r cynnych.

Darganfuwyd ychydig greiriau o gyfnod y Rhufeiniaid yn Nyffryn Ogwen. Mae tri darganfyddiad yn berthnasol ond gan mai ar hap y daethant i’r fei mae manylion eu canfyddiad  yn brin. O ganlyniad mae’n anodd dehongli eu cyd-destun ac yn fwyaf arbennig eu harwyddocâd.

1. Dwy galen gopr ger Carnedd Llywelyn

Yr oedd mwyngloddio a chynhyrchu copr yn chwarae rhan bwysig yn economi’r Ymerodraeth Rufeinig. Ond eto, er mawr ryfeddod, mae’r dystiolaeth am eu cysylltiad ymarferol â’r diwydiant yn eithriadol brin yng Nghymru. Dengys archwiliadau yn y prif fwyngloddiau copr yng ngogledd Ceredigion; Mynydd Parys ger Amlwch a’r Gogarth yn Llandudno  mai brodorion yr Oes Efydd oedd yn eu gweithio 4,000  o flynyddoedd yn ôl. Yna, cawsant eu gweithio am yr eildro yn ystod  cyfnod diweddar y ddeunawfed a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg.  Hyd yma nid oes nemor ddim tystiolaeth  i’r Rhufeiniaid  chwarae  rhan  yn  natblygiad y mwyngloddiau hyn.  Serch hynny, mae’r calennau copr (Ingotau) yn arwydd pendant fod ganddynt gysylltiad ymarferol â’r diwydiant. Disgiau lled grwn o gopr tawdd yw’r calennau ac ynddynt roedd cynnyrch y mwyngloddiau yn cael ei ddosbarthu i’r farchnad. Mae o leiaf ugain ohonynt wedi’u darganfod, y mwyafrif ohonynt yng Ngwynedd ac arfordir Môn.  Mae enwau wedi’u stampio ar rai calennau ond nid enwau Ymerodraethol mohonynt, fel sydd ar rai ingotau plwm yn Sir Fflint, sy’n awgrymu fod y diwydiant yn nwylo unigolion neu asiantwyr a oedd serch hynny yn Rhufeinwyr. Mae darganfod dwy galen ar Garnedd Llywelyn felly yn anarferol a dweud y lleiaf o ystyried dosbarthiad llawr gwlad mwyafrif y calennau.

2.  Darn arian bath Gallienus/Valerian 255-6 AD a ddarganfuwyd ger Tyn y Maes. 

Tad a mab oedd Gallienus a Valerian a’r ddau yn rhannu swydd Ymerawdwr Rhufain am gyfnod o 253 AD hyd 260 AD, ac yna’r mab Gallienus ar ei ben ei hun o 260 hyd at 268 AD pan y’i llabyddiwyd ef. Dan drefn ddeuol y tad a’r mab Valerian oedd yn gweinyddu rhan y Dwyrain o’r Ymerodraeth a Gallienus ran y gorllewin.

3.  Celc yn cynnwys 200 darn o arian bath, teilchion llestr/i gwyn a scoriae a ddarganfuwyd yng Nghae Rhodyn, Gerlan, yn 1870 wrth ffrwydro craig yno.

Ychydig ddyddiau yn ddiweddarach rai llathenni yn unig o safle’r gelc gyntaf darganfuwyd scoriae, a chwpan fechan o gopr (efydd). Mae’n bur debyg mai perthyn i’r un gelc yr oedd y ddau ddarganfyddiad ond adroddir hefyd fod celc o arian bath a chwpan fechan debyg i’r uchod wedi’u darganfod bymtheng mlynedd ynghynt yn Gerlan. Mae’n amlwg fod y tair(?) celc yn dra phwysig eu cynnwys a’u harwyddocâd. Gan fod yr eitemau wedi eu colli ers eu darganfod yr wybodaeth a ddatgelir gan yr arian bath gaiff y sylw.  Cadfridog Rhufeinig oedd Postumus a  gipiodd yr hawl i fod yn ymerawdwr gorllewin yr Ymerodraeth pan wrthryfelodd y fyddin yn erbyn Gallienius yn 260 AD. Llywodraethodd o 260 AD hyd 269 AD pan y’i llofruddiwyd gan ei filwyr. Perthyn arian bath Carausius i gyfnod ychydig yn ddiweddarach yn y drydedd ganrif AD. Drwy drais yr hawliodd ef i fod yn Ymerawdwr Prydain a gogledd Gâl yn 286 a llwyddodd i gadw’r swydd hyd 293 pan y’i llofruddiwyd ef gan ei weinidog cyllid.

Nid bod gan yr un o’r Ymerawdwyr ronyn o syniad ble’r oedd Ddyffryn Ogwen, fwy nag y gwyddai brodorion yr ardal wyneb pwy a stampiwyd ar y darnau pres. Felly, a oedd gan yr arian arwyddocâd arbennig?  Un o gyfraniadau sylfaenol yr Ymerodraeth Rufeinig oedd sefydlu cyfundrefn ariannol ryngwladol a oedd yn sail i uno holl barthau pellennig yr ymerodraeth o dan un faner Rhufain.  Parhaodd y gyfundrefn hon o’r drydedd ganrif CC hyd at y bedwaredd ganrif  AD ac mewn rhai mannau i gyfnodau diweddarach. Ond trefn arwynebol oedd hon a berthynai i gymdeithas imperialaidd  y concwerwyr rhyngwladol ac nid yn gymaint i fywyd ac economi y darostyngedig yng nghefn gwlad yr ymerodraeth. A dyna ddisgrifio Dyffryn Ogwen i’r dim yn y drydedd ganrif AD.  Yma cyfundrefn o gyfnewid gwerth am werth oedd yn bwysig ac nid drwy brynu a gwerthu am arian.  Ac yng Ngwynedd, fel mewn rhannau eraill o’r ymerodraeth, gallasai’r ddwy gyfundrefn fodoli ochr yn ochr yn ddidramgwydd.  Felly, nid gwerth ariannol yr arian bath yn Nhyn y Maes a Gerlan oedd yn bwysig ond yn hytrach werth defodol creiriau cymdeithas estron  o’u  cyflwyno  i ryngu bodd yr hen dduwiau Celtaidd.  Islaw yn Nhalybont carlamai’r byd rhyngwladol heibio ar y ffordd rhwng y caerau imperialaidd ond yn y Gerlan yr oedd y gymdeithas frodorol yn meithrin diwylliant gwahanol a fynnai offrymu offer mewn celciau cudd neu, fel yn achos y calennau ar Garnedd Llywelyn, yn uchelfannau eu credoau. Dyna un ffordd o ddehongli’r celciau; nid efallai’r dehongliad cywir ond un gwerth ei ystyried er hynny.

Nid oedd Dyffryn Ogwen a’i phriddoedd tenau a llaith yn apelgar i’r Rhufeiniaid a dyffryn yn arwain i erwinder Eryri yn y Benglog yn unig oedd Nant Ffrancon. Rhaid felly oedd aros am ddwy fil o flynyddoedd cyn gwireddu potensial y dyffryn a hynny drwy ddyfodiad y ffordd Dyrpeg yn 1802 a chyfraniad eithriadol Richard Pennant yn sefydlu chwarel flaengar y Penrhyn ar ddiwedd y ddeunawfed ganrif.

Ffynonellau

RCAMW. 1956 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 1 East. HMSO, Llundain

David Hopewell. 2013. Roman Roads in North West Wales. Gwynedd Archaeological Trust, Bangor

Penrhyn Teras

Penrhyn Teras yw’r rhes uchel o dai tri llawr sy’n croesawu teithwyr i Fethesda ar ffordd bost Telford o gyfeiriad y gogledd. Adeiladwyd y teras i gynllun tebyg i’w gymar cynharach Ogwen Teras ym mhen arall y pentref sy’n llawer mwy gosgeiddig ei osgo gyda’i dro trawiadol. Nodwedd amlycaf Penrhyn Teras oedd ei adeiladwaith mewn brics coch . Roedd felly yn dra gwahanol ei wneuthuriad i adeiladu traddodiadol yr ardal. Mae adeiladu’r teras yn  dyddio i gyfnod ychydig yn gynharach na dyfodiad rheilffordd yr LNWR i Fethesda ym mis Awst 1884. Mantais fawr y teras oedd ei hagosrwydd at yr orsaf a olygai mai’r tai hyn a gyflwynai’r argraff gyntaf o bentref Bethesda i ymwelwyr. Cynlluniwyd y teras i guddio craith amlwg hen chwarel lechi Llety’r Adar, ac o ganlyniad gellid barnu ei bod yn ychwanegiad cadarnhaol i fywiogi mynedfa i’r pentref a oedd cyn hynny yn llwydaidd ac yn ddiolwg.

Yng nghyfrifiad 1891 gallai’r teras ymfalchïo mewn rhestr bwysfawr o ddinasyddion a masnachwyr uchelgeisiol a gynhwysai ddau feddyg teulu, clerigwr, athro cerdd, dau gigydd, ysgolfeistr, grosar, a gwerthwr glo ymysg eraill. Erbyn degawd cyntaf yr ugeinfed ganrif efallai mai Penrhyn Teras oedd rhan bwysicaf stryd fawr y pentref gan ei bod yn cynnig amrywiaeth o siopau, ac yn eu plith un gwesty. Erbyn 1910 pan gyhoeddwyd y Borough Pocket Guide cyntaf i Fethesda yr oedd pedwar o brif hysbysebwyr y rhifyn yn arddangos lluniau o’u heiddo yn y teras a’u sylw yn pwysleisio fod pwysigrwydd masnachol y pentref wedi gogwyddo bellach oddi wrth Ogwen Teras tuag at y pen gogleddol mwy ffasiynol.

Hysbyseb o’r Borough Guide

Yr adeilad mwyaf awdurdodol yn y rhes oedd y Bethesda United Club a ffurfiau’r talcen deheuol (gweler hefyd erthygl Y Caffi gan Idris Lewis o 1 Medi 2018). Yr oedd gan yr adeilad hwn gantel urddasol yn llechu’r fynedfa, ac esgynnid i’w gyntedd drwy ddringo tair gris garreg o’r pafin islaw. Cynlluniwyd yr adeilad i gynnig amrywiaeth o gyfleusterau diwylliannol ac adloniadol a gynhwysai lyfrgell, ystafell ddarllen, ystafelloedd cyfarfod, darlithfa ac o leiaf ddwy ystafell ar gyfer chwarae biliards, a hyn oll yn ymestyn dros dri llawr. Ar y llawr isaf yr oedd siop ddanteithion a chartref y gofalwr. Yn 1903 yr oedd yr adeilad dan reolaeth y Bethesda United Club gyda phwyllgor dan gadeiryddiaeth prifathro cyntaf yr Ysgol Sir, D. J. Williams, yn gyfrifol am ei redeg. Cynlluniwyd yr adeilad yn wreiddiol gan Yr Arglwydd Penrhyn i fod yn Glwb Ceidwadol y pentref gyda chaffi yn rhan ohono. Yn ystod cyfnod y Streic Fawr yn 1900 chwaraeai ran flaenllaw fel canolfan i’r rhai a wrthwynebai’r streic. Yno y lletywyd y militia ar eu hymweliadau â Bethesda yn ystod terfysgoedd cynnar 1900, ac o bryd i’w gilydd yr oedd yn ddinas noddfa i’r dychweledigion hynny a fynnai weithio yn groes i egwyddor y streic. Cyfeirid at yr adeilad fel y ‘Cafe’ ac yr oedd yn un o dri lle a roddai loches i’r ‘bradwyr’ ar y stryd fawr. Y ddwy ganolfan arall answyddogol oedd tafarndai y Waterloo a’r Victoria gyda’i labedi Prydeinig. Preswylydd y ‘Cafe’ oedd Persi Jones a thrigai Robert Lloyd yn y Victoria, y ddau yn chwarelwyr a’r ddau yn aelodau brwd o bwyllgor dethol a frwydrai dros gryfhau mesurau i ddiogelu’r rhai a fynnai weithio drwy’r anghydfod. Yr oedd y ddau hefyd yn llofnodwyr y llythyr a ymddangosodd yn y wasg yn diolch yn raslon am y bunt wasaidd a gyflwynwyd i’r dychweledigion gan yr Arglwydd Penrhyn yn 1900 , y bunt a adwaenid yn ddirmygus fel ‘punt y gynffon’. Bid hynny fel y bo, efallai mai ymdrech i adfywio delwedd anghymdeithasol y ‘Cafe’ oedd sefydlu yr ‘United Club’ yn 1903 fel mae enw’r sefydliad newydd yn ei gyfleu.

Masnachwr mwyaf llwyddiannus a brwdfrydig y teras efallai oedd  T.J. Roberts , Castle House gyda’i ‘bazaar’ gwerthu pob peth o enweiriau i lestri tsieni, ac o dorri gwallt i deganau plant, a hyn oll am chwech cheiniog a dimau. Bu i dad y gŵr hwn drigo am gyfnod yn Chicago, ac o’r profiad hwn y datblygodd y teulu fersiwn Gymreig o archfarchnad Americanaidd – y dylanwad cyntaf, bur debyg, at gosmopoleiddio diwylliant pentref Bethesda. O’r siop hon y datblygodd cwmni teithio dibynadwy yn cynnal gwasanaeth rhwng Bethesda a Bangor yn 1926 gan weithredu o garej gyfleus a sefydlwyd  ar safle dros y ffordd i Castle House ar y gongl rhwng Ffordd y Stesion a’r briffordd. Hwn wrth gwrs oedd cwmni’r Moduron Porffor a anfarwolwyd yn lleol fel bysus chwech a dima neu fysus Tomi neu fysus Tomi Barbar. Mewn gwirionedd tad perchennog y bazaar oedd gwir gychwynnydd y cwmni gan mai Joseph Roberts a ddechreuodd gario pobl i Fangor mewn cerbyd estynedig ei faint yn fuan wedi terfyn y Rhyfel Byd cyntaf.

Byddai trigolion prysur Penrhyn Teras yn gwaredu pe gwelent gyflwr y teras bonheddig hwn heddiw heb yr un siop, â’i liw llachar yn bŵl, y bysus wedi diflannu ac adeilad yr United Club wedi ei ddinistrio yn llwyr. Dyna dro ar fyd, ac tro er gwell ysywaeth.

Gwybodaeth ychwanegol gan Heulwen Roberts, Ystradawel, Bethesda.

Ffynhonnell

Dienw. circa 1910. The Borough Guide to Bethesda. Cheltenham

Pwrws Tregarth?

Tybed a fu wyrcws yn Nhregarth ar ryw amser yn y gorffennol pell?  Sylw ymyl y ddalen, mewn sgwrs wrth basio megis, oedd cychwyn y chwilota i weld a oedd sefydliad o’r fath wedi bodoli yn y pentref ar un adeg.  Dywedodd Islwyn Williams, Braich, iddo gofio ei fam yn sôn am y pwrws, sef yr enw a Gymreigiwyd ar dafod leferydd, bid siŵr, o’r Saesneg gwreiddiol – poor house – wrth gyfeirio at sefydliad o’r fath yn y pentref. Yn ôl Islwyn, lleolwyd y pwrws ar safle a oedd dros y ffordd i gapel Penygroes cyn iddo gael ei chwalu mewn cyfnod diweddarach ar gyfer adeiladu rhestai Penrhyn View.  A dyna ddechrau chwilio yng nghyfrifiad pob blwyddyn gan ddechrau yn 1901 a gweithio yn ôl i’r cyntaf yn 1841 cyn sylweddoli nad oedd unrhyw gyfeiriad at na wyrcws na thlodion ar gael yn Nhregarth.  Ond yn gwbl annisgwyl dyma ganfod cyfeiriad mewn adroddiad ar hanes sefydlu Eglwys y Gelli fod John Edward Jones, Craigpwrdy, wedi llafurio yn galed yn 1851 yn adeiladu’r ysgoldy cyntaf ar safle’r Gelli. Ond ysywaeth nid oedd enw John Edward Jones, na’i gyfeiriad yn Craigpwrdy,  i’w ganfod yn y cyfrifiad.  Felly, ai dyma ddiwedd y stori?  Wel ie yn ffeithiol, derfynol bid sicr, ond na, cyn dechrau dyfalu ymhellach.

Yn 1834 sefydlwyd Comisiwn Brenhinol i ymchwilio i broblemau ymarferol casglu a gweithredu Treth y Tlodion a oedd yn datblygu i fod yn faen tramgwydd eithriadol i gymunedau yn ystod chwarter cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Canlyniad yr ymchwiliad oedd cyfuno plwyfi’r wlad yn nifer o Undebau annibynnol i weithredu’r Ddeddf.  Sefydlwyd pedair Undeb yn lleol – ym Mhwllheli, Caernarfon, Bangor a Biwmares gyda Bwrdd Gwarcheidiol yn cael ei ethol i weinyddu’r gwaith. Etholwyd 30 aelod i gynrychioli’r 21 plwyf yn Undeb Bangor gyda thri aelod yr un yn cynrychioli plwyfi Llanllechid a Llandygái. Yn 1838 awdurdododd y Bwrdd Gwarcheidiol adeiladu wyrcws ar gost o £3,800 yng Nglanadda, Bangor, ond oherwydd anghytundebau ynghylch gweithredu’r Ddeddf rhaid fu disgwyl tan 1845 cyn y gwireddwyd y cynllun mewn adeilad newydd. Nid oes gan hyn unrhyw berthnasedd â Thregarth fel y cyfryw, ac eithrio fod yn rhaid chwilio cyn 1834 os am ddarganfod bodolaeth unrhyw bwrdy yn yr ardal.

Cyn i fesurau’r Comisiwn ddod i rym yn 1834 câi tlodion y wlad ofal, neu ddiffyg gofal, naill ai yn yr elusendai neu mewn sefydliadau a ariannwyd gan Dreth y Tlawd a gesglid ar gyfer anghenion pob plwyf yn unigol. Sefydliadau a gychwynnwyd yn wreiddiol gan urddau crefyddol yn y Canol Oesoedd oedd yr elusendai ond erbyn y ddeunawfed ganrif yr oedd y mwyafrif yn derbyn nawdd gan ddyngarwyr cyfoethog, yn aelodau o’r teulu brenhinol, yn archesgobion ac yn offeiriaid, yn farsiandïwyr llwyddiannus neu yn aristocratiaid bonheddig. Nid oes hanes fod teulu’r Penrhyn wedi noddi elusendy yn Nyffryn Ogwen ac felly mae’n annhebygol mai sefydliad o’r math hwn a fyddai wedi bodoli yn Nhregarth.

Ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg yr oedd ardreth y tlawd yn datblygu yn faich trwm ac annymunol ar drethdalwyr pob plwyf ac ar drugaredd anwastad ac angharedig yr awdurdodau y gweinyddid y dreth er lles y tlodion.  Yn rhagflaenu tlotai ail hanner y ganrif ceisiodd rhai plwyfi sefydlu tai gwaith ar gyfer y tlodion oedd mewn iechyd a phwrdai ar gyfer yr oedrannus, gydag arian y dreth yn talu rhent y preswylydd. Yr oedd amgylchiadau yn y sefydliadau hyn yn warthus o druenus gyda’r tlodion yn byw yn afreolus heb drefn i’w gwarchod, a gan amlaf byddai unigolion o bob oedran yn ddynion, merched a phlant yn rhannu llety dan yr unto. Yn 1813 yr unig dloty cydnabyddedig yn Sir Gaernarfon oedd yr un a sefydlwyd ym mhlwyf Llanbeblig yng Nghaernarfon.  Ond yr oedd rhai plwyfi bychan hefyd wedi darparu llety ar gyfer eu tlodion. Cofnodir, er enghraifft, fod tri bwthyn wedi eu hadeiladu ar gost o £27 yn Llanrug yn 1801 ar gyfer lletya tlodion y plwyf, mesur o raslonrwydd goleuedig mewn plwyf nad oedd ei adnoddau, bur debyg, yn enfawr yn ystod y cyfnod cynnar sydd dan sylw.

Oes gan yr hyn a gofnodwyd yn Llanrug yn 1801 unrhyw berthnasedd â phwnc yr ymchwiliad presennol i fodolaeth y pwrws yn Nhregarth?  Tybed?  A yw un cof ‘cenedl’ anysgrifenedig, ac un cofnod ysgrifenedig o enw tŷ yn ddigon i gadarnhau fod pwrws tebyg i’r un yn Llanrug hefyd wedi bodoli yn Nhregarth i esmwytho bywyd tlodion Dyffryn Ogwen ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg? Cewch chi ddarllenwyr benderfynu, ond cofiwch gysylltu os gallwch chi gyfrannu at y chwilota am bwrws tybiedig Tregarth!

Gwybodaeth ychwanegol gan Rosemary Williams, Ffordd Tanrhiw, Tregarth; J. Dilwyn Williams, Penygroes, ac yn bennaf oll i Islwyn Williams, Braich.

Ffynhonnell 

C Flynn Hughes, 1946. The Workhouses of Caernarvonshire 1760-1914. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,  Rhif 7.

Eglwys y Gelli, Tregarth, Centenary Souvenir and Celebration Programme, June 7th-15th, 1969. Rhaglen yn cynnwys erthygl William Roberts o gylchgrawn Yr Haul 1904.

Eglwys Glanogwen

Eglwys Glanogwen

Adeiladwyd Eglwys Glanogwen yn 1856 ar fryncyn digon uchel i gysgodi capel Jerusalem a godwyd yn 1846 ar lain gwlyb o dir ychydig fetrau islaw i’r gogledd. Yr oedd y ddau addoldy yn ddatblygiadau cymesur ac yn addurniadau cymwys i fynedfa’r pentref o gyfeiriad y de. Noddwyd adeiladu’r eglwys gan Edward Gordon Douglas Pennant, yr ‘Hen Lord’, gyda rhodd o £6,000. Ar y llaw arall, drwy lafur a benthyciadau ariannol gan yr aelodau yr adeiladwyd capel Jerusalem. Cynllunydd yr eglwys oedd T.H. Wyatt, pensaer o Lundain oedd â chysylltiadau agos â theulu’r Penrhyn, er bod pedwar cynllunydd wedi ymgeisio am y comisiwn i gynllunio’r eglwys –  G. E Street, Henry Kennedy a chwmni Weightman, Hadfield a Goldie. Am reswm nad yw’n gwbl hysbys daeth y cwmni olaf ag erlyniad yn erbyn y ficer a bu helynt amhriodol iawn ar gychwyn sefydlu’r eglwys.

 

Ar y llethr creigiog rhoddwyd mynwent eang i amgylchynu’r eglwys, ac, er gwaethaf ei hanfanteision garw, hon oedd prif gladdfa’r ardal yn ystod hanner olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Mae maint y fynwent, dwysedd y beddau a chyfnod cymharol fyr ei defnydd yn adlewyrchiad o gyflwr truenus iechyd ardal Bethesda yn ystod y cyfnod. Ynddi gwelir cyfartaledd uchel o bersonau’n marw cyn eu bod yn hanner cant oed ac roedd marwolaethau babanod a phlant yn sefydlog uchel ac yn amlwg yn ddilyniant trist mewn rhai teuluoedd. Er na chofnodir beth oedd achos y marwolaethau, ac eithrio damweiniau yn y chwarel, mae’n bur debyg fod afiechyd y diciâu yn un rheswm paham fod cynifer o bobl ieuainc yn eu harddegau wedi’u claddu yn y fynwent.

Yn nhawelwch Pant, ar gwr eithaf y de o ddatblygiad ‘select’ amgylchedd yr eglwys, capel Jerusalem a Teras Ogwen, adeiladwyd persondy yn 1864 i gartrefu bugail yr eglwys. Cynlluniwyd y tŷ i fod ymhlith y mwyaf yn y pentref a dewiswyd lleoliad a oedd yn ddigon agos at yr eglwys ond eto yn ddigon pell rhag bod ymyrraeth ormodol y plwyfolion yn tarfu ar hedd y preswylydd. Yn ystod Streic Fawr Chwarel y Penrhyn 1900/03 adroddir fod eglwysi Anglicanaidd ardal Dyffryn Ogwen wedi derbyn nifer o gymunwyr newydd o blith chwarelwyr a oedd yn deyrngar i’r Arglwydd Penrhyn. Ficer Glanogwen bryd hynny oedd y Parchedig R.T. Jones, gŵr a anfarwolwyd gan Caradog Pritchard yn Un Nos Ola Leuad fel y ‘Canon’. Yn 1905 ac effeithiau’r streic wedi datgymalu’n greulon holl ffabrig cymdeithas yr ardal, gofynnodd Esgob Bangor i’r ‘Canon’ gyflwyno adroddiad am gyflwr cymdeithasol Bethesda. Derbyniodd y dasg â’i ddau lygad ynghau. Adroddodd fod y gymdogaeth yn ffyniannus gan nodi fod nifer o siopau newydd wedi agor ac nad oedd ef yn ymwybodol fod busnesau wedi cau oherwydd sgil effeithiau’r streic. Amcangyfrifai fod pob teulu yn derbyn, ar gyfartaledd, rhwng £1 a £1.50 yr wythnos. Roedd yn ddatganiad a fyddai’n awgrymu, rhwng y llinellau megis, nad oedd neb yn dioddef o gynni, a gallai’r ficer gyfeirio at lewyrch cyffredinol yr ardal drwy gofnodi’n eiddigeddus fod capel Jerusalem am wario £3,000 ar adeiladu festrïoedd newydd ac ar brynu organ. Cyflwynwyd yr adroddiad i’r Arglwydd Penrhyn ym mis Mai 1905, a mynnai’r awdur gyfrinachedd yr adroddiad rhag creu diflastod gan y dymunai ddal i fyw yn y pentref ‘and be of some use’. Teg awgrymu fod teyrngarwch y gŵr cyfiawn hwn yn llawer cadarnach i’w feistr bydol nag yr oedd i’w Feistr ysbrydol.

Yn rhagflaenu adeiladu’r eglwys sefydlwyd ysgol y wladwriaeth Glanogwen yn 1851 a hynny eto drwy nawdd yr Arglwydd Penrhyn. Yn 1864 yr oedd 132 o fechgyn a 129 o enethod yn derbyn addysg eglwysig Brydeinig yn yr ysgol er bod mwyafrif teuluoedd y pentref yn proffesu crefydd ymneilltuol. Mae’n amlwg iawn fod eglwys Glanogwen, fel yr ysgol, wedi chwarae rhan amlwg  ym mywyd crefyddol ac addysgol pentref Bethesda am dros gant a hanner o flynyddoedd bellach. Bellach, wrth wynebu cyfnod ansicr i grefydd yn gyffredinol mae cynnal sefydliadau gweledol pob enwad eglwysig yn fater o gryn bryder, ac yn achos eglwys Glanogwen bydd adeilad T. H. Wyatt a chyflwr bregus ei meindwr trawiadol yn siŵr o  hawlio sylw selogion ei chynulleidfa ym mlynyddoedd ei dyfodol.

Ffynonellau

Jean Lindsay   1987. The Great Strike : A History of the Penrhyn Quarry Dispute of 1900-1903. Newton Abbot.

Cofrestr Mynwent Eglwys Crist Glanogwen, Bethesda, M235a/b, Cymdeithas  Hanes Teuluoedd Gwynedd.