Ysgol Tan Capel

^{Capel Bethesda}

Clochydd yn eglwys Llandygái yn 1765 oedd Thomas Thomas y dylid ei anrhydeddu fel un o addysgwyr cyntaf Dyffryn Ogwen. Meddai Hugh Derfel wrth gyfeirio at athrawon cynnar y fro ‘er nad oedd yr ysgolfeistri yn drwyddedig, na dysgedig fel y deallir y geiriau heddyw, eto hwy a’r offeiriaid oedd unig oraclau yr hen amser o’r bron …yr oedd yn dda eu cael pryd hynny. Goleuasant gannwyll, ac nis diffoddir hi’.

Ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg sefydlwyd dwy ysgol Genedlaethol yn Nyffryn Ogwen, y naill yn Llandygái a’r llall yn Rachub, a thrwy ryfedd rawd bu i’r ddwy osgoi beirniadaeth lem y tri chomisiynydd a benodwyd gan y llywodraeth yn 1846 i ymchwilio i sefyllfa addysg yng Nghymru. Cyhoeddwyd adroddiad rhagfarnllyd, hiliol a gwrth Gymreig y comisiynwyr yn y flwyddyn ganlynol, a chyfeirir ato gyda dirmyg yng Nghymru fel adroddiad Brad y Llyfrau Gleision. Serch bod cyfrifiad crefyddol 1851 yn dangos fod 80% o boblogaeth Cymru yn Anghydffurfwyr neu’n Ymneilltuwyr prin iawn oedd ysgolion y Gymdeithas Frutanaidd – y British and Foreign School Society -yng Nghymru. Ysgogodd agwedd wrthwynebus adroddiad y comisiynwyr i’r Gymdeithas Frutanaidd sefydlu ysgolion ar gyfer plant o gartrefi Ymneilltuwyr o’r pumdegau ymlaen er mwyn gwrthbwyso dylanwad Seisnig ac Anglicanaidd y Gymdeithas Genedlaethol.

Erbyn 1864 roedd saith ysgol oedd ag athrawon trwyddedig ynddynt yn Nyffryn Ogwen – pedair gan y Gymdeithas Genedlaethol (Anglicanaidd), yn Rachub, Llandygái, Bodfeurig a Glan Ogwen; ysgol ‘rydd’ yn Nhŷ’n Tŵr; a dwy gan y gymdeithas Frutanaidd (Anghydffurfiol) yn Rachub a Charneddi. Er, gellir amau effeithiolrwydd darpariaeth a olygai bod prifathro ac un athrawes yn brwydro i ddisgyblu hyd at 280 o blant, yn fechgyn a genethod fel yn ysgol Tŷ’n Tŵr bryd hynny! Saesneg oedd iaith yr addysg yn ysgolion y ddwy gymdeithas, adlais o argymhellion y comisiynwyr ar y naill law, a’r awydd i lwyddo mewn byd o ddiwydiant a masnach ganol y ganrif ar y llaw arall. Câi dysgu elfennau addysg ffurfiol ei lesteirio gan fater yr iaith ond llwyddai’r Ysgolion Sul i roddi sylfaen gadarnach yn y Gymraeg i blant ac oedolion gan lwyddo i ddenu mwy o ddisgyblion na’r ysgolion dyddiol.

^{Seler capel Bethesda lle cynhelid ysgol Tan Capel}

Fel rhan o’r cynllun i ail adeiladu Capel Bethesda rhwng 1872 ac 1874 cynlluniwyd ystafell helaeth dan y capel gyda’r bwriad o sefydlu ynddi ysgol Frutanaidd gan fod teimlad cryf y dylid sefydlu ysgol Frutanaidd yn y pentref ei hun i wrthbwyso dylanwad ysgol Genedlaethol Glan Ogwen. Gwrthododd yr Arglwydd Penrhyn a rhyddhau tir ar gyfer y fenter ac ariannwyd y cynllun gyda chasgliadau o gapeli Ymneilltuol y pentref. Drwy ystryw ryfygus W. J. Parry, blaenor mwyaf blaengar y capel a gŵr busnes mwyaf llwyddiannus yr ardal, trefnwyd i agor yr ysgol heb ganiatâd awdurdodau’r Llywodraeth yn Llundain. Agorwyd yr ysgol yn swyddogol yn 1874, gyda Llew Tegid o’r Bala yn brifathro, gyda chymorth un athrawes a dau ddisgybl-athro i addysgu tri chant a hanner o fechgyn a genethod o gartrefi Ymneilltuol y pentref. Enw’r ysgol oedd Cefnfaes yn unol ag enw’r stad a oedd yn  ganolbwynt y pentref, ond fel ysgol Tan Capel y cyfeirid ati yn lleol.

Er cymaint rhyfyg Parry yn sefydlu’r ysgol yr oedd yn rhyfeddod iddi llwyddo mewn adeilad a oedd mor anaddas. Cafwyd adroddiad damniol ar yr ysgol gan yr arolygwyr yn 1898 yn nodi’r holl wendidau. Mesurai seler y capel oddeutu 17 metr wrth 16 metr gydag uchder yr ystafell yn llai na 4 metr (51’x 48’x11’), ac yn 1878 yr oedd 273 o blant yn mynychu’r ysgol. Nid oedd golau digonol nac awyr iach yn cyrraedd y dynjwn a gorchuddiwyd y ffenestri gyda bariau metel i warchod y gwydr rhag ei falu gan fandaliaid. Twymid yr ystafell gydag un tân glo. I ychwanegu at y caddug rhennid y seler gyda llenni cochddu trymion i greu llochesau anaddas ar gyfer y gwahanol ddosbarthiadau. Rhannai’r bechgyn a’r merched yr un cyfleusterau cadw cotiau a defnyddid y cyntedd ar gyfer cotiau’r plant bach. Yr oedd y llefydd chwech yn annigonol a gorfodid y plant bach i ddefnyddio’r un cyfleusterau â’r bechgyn. Rhedai carthffos o dan ystafell y plant bach a’i lleoliad yn rheswm digonol i gondemnio’r holl adeilad. Ar derfyn yr iard chwarae llifai Afon Ogwen a dderbyniai holl ysbwriel y plant o’r ffrydiau agored a lifai drwy’r llain cyfyng, ac yn Awst 1879 difrodwyd y maes chwarae wrth i lif yr afon olchi’r mur ataliol ymaith.

Gellir amgyffred pryder y prifathro mewn cyfeiriad yn Llyfr Cofnodion yr ysgol, dyddiedig y cyntaf o Ebrill 1899, sy’n nodi – ‘We had a new teacher yesterday… she has been never teaching before so, of course, could not be expected to know much of the management of a class of children’. O dan yr amodau rhyfeddol hyn sut rhaid gofyn sut yr oedd yn bosibl i blant y cyfnod dderbyn addysg gymwys? Ac eto er gwaetha’r holl rwystrau yr oedd llwyddiannau, fel y dengys praffter cymdeithas lengar a chrefyddol pentref Bethesda yn ystod cyfnod chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Cafwyd rhybudd yn 1899 gan y Bwrdd Addysg oni symudid yr ysgol i leoliad newydd erbyn y diwrnod olaf o Fai 1901 y byddai grant cynnal y sefydliad yn cael ei atal. Clustnodwyd safle yn Twr ar ymyl gogledd eithaf stad Cefnfaes ar gyfer adeiladu’r ysgol. A dyna oedd dechrau ymgyrch bur chwerw rhwng yr Ymneilltuwyr a’r Anglicaniaid cyn y llwyddwyd i sefydlu ysgol newydd y Cefnfaes yn 1907. Dadl yr Ymneilltuwyr oedd y dylid sefydlu Bwrdd Addysg i hyrwyddo addysg y pentref yn ei chyfanrwydd ond gwrthwynebid hyn yn ffyrnig gan yr Anglicaniaid. Mewn cyfarfod ym mis Mawrth 1893 dadleuai’r Canon Morgan, offeiriad Eglwys St Cross, Talybont, y byddai sefydlu Bwrdd yn gyfystyr â chreu ‘the most destructive thing that could be introduced into Bethesda and would be infinitely worse than the Disestablishment of the Church’ ac yng nghyngerdd blynyddol ysgol Tan Capel i ddathlu dydd Gŵyl Dewi Sant yn 1901, pwysleisiai’r Cadeirydd, y Parch Isfryn Hughes gweinidog Siloam, fod gwrthwynebwyr y cynllun yn defnyddio dulliau annheilwng a chelwyddog i annog y Bwrdd Addysg i wrthod sefydlu’r ysgol. Yr oedd ariannu’r fenter hefyd yn creu anawsterau enfawr gan fod yr ymgyrch yn cyd-daro ag un o gyfnodau mwyaf dirdynnol hanes Dyffryn Ogwen pan oedd dioddefaint a chynni ar ei waethaf yn ystod cyfnod y Streic Fawr. Cost adeiladu’r ysgol newydd oedd £3500 ac erbyn mis Hydref 1902 dim ond £800 oedd wedi ei danysgrifio a dyddiad cau Tan Capel wedi ei bennu ar gyfer diwedd y flwyddyn honno. I geisio ysbrydoli’r ymgyrch trefnwyd danfon dirprwyaeth at Gyngor Eglwysi Rhyddion Dinas Lerpwl ym mis Hydref 1902 a derbyniwyd cefnogaeth ariannol i hybu’r ymgyrch ymlaen. Rhaid cydnabod i’r Bwrdd Addysg fod yn hynod gymwynasgar yn oedi’r bygythiadau i gau’r hen ysgol oherwydd yn y diwedd ni chafodd ei hagor hyd nes Tachwedd 15fed 1907.

Ysgol y Cefnfaes a Chwarel Pantdreiniog

Ffynonellau

Hugh Derfel Hughes 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda.

J. Elwyn Hughes.2007  Canmlwyddiant Ysgol y Cefnfaes, Bethesda

W. J. Parry.  Hanes fy mywyd a’m gwaith. Bethesda

Adroddiadau yn y papurau newydd canlynol – Caernarvon and Denbigh, Mawrth 1893;  North Wales Express, Mawrth 1901, Hydref 1902, Tachwedd 1902, Gorffennaf 1909.

Maes Bleddyn

^{Maes Bleddyn o’r awyr}

Dyma erthygl gan Marian Jones, un o’n cyfranwyr gwadd

Dyma ychydig nodiadau yn dilyn cyfarfod o Glwb Hanes Rachub [29/05/2019] pan gafwyd noson o sgwrsio am Maes Bleddyn, Rachub. Arweiniwyd y cyfan gan Adrian Williams a Peter Roberts.

Daeth nifer fawr ynghyd i sgwrsio a hel atgofion am stad Maes Bleddyn ym mhentref Rachub. Daeth llawer o breswylwyr gwreiddiol Maes Bleddyn yno, ac wrth wrando ar eu hanesion, cafodd y gweddill ohonom ddarlun byw o gymuned hapus, gymdeithasol, Gymraeg a chlos dros ben.

Mae Maes Bleddyn yn cynnwys 60 o dai, ond dim ond 30 ohonynt a adeiladwyd ym 1948, gan gwmni o Loegr o’r enw ‘Pochin’, a cyfeiriwyd at drigolion y tai cyntaf fel ‘pobol tai Pochin’. Yna adeiladwyd y 30 arall ym 1951, ac roedd y tai, i gyd, yn rhai o safon uchel iawn. Yn wir, roeddynt yn llawer mwy modern na nifer o dai eraill oedd yn Rachub ar y pryd, gan eu bod yn cynnwys lle chwech tu mewn, ac ystafell ‘molchi iawn.  Doedd pob tŷ ddim yn dilyn yr un cynllun, – roedd gan rai o’r tai ystafell fyw  [neu’r parlwr] yng nghefn y tŷ, ac eraill yn y ffrynt, ac roedd rhai tai’n cynnwys tair llofft ac eraill bedair. Roedd llawer o blant ‘tai Pochin’ yn cofio gweddill y stad yn cael ei hadeiladu, ac arferent fynd i chwarae’n rhwydd i’r tai gweigion [tai oedd ar hanner cael eu hadeiladu] gan nad oedd math o rwystrau na rhybuddion diogelwch yno. Yn ôl y trigolion, digwyddodd sawl damwain wrth iddynt ddringo i lofftydd y tai, – a hynny cyni’r grisiau gael eu gosod!

Adeiladwyd y stad ar ffurf pentagon, gyda gwagle yn cynnwys glaswellt yn y canol, ac yn wir fel ’Y Canol’ y cyfeiriwyd at hwn. Yma y digwyddai’r cymdeithasu, y chwarae, y criced, y pêl-droed yn ogystal â’r goelcerth flynyddol pob mis Tachwedd. Roedd pawb yn cofio mynd i dŷ hwn a’r llall yn rheolaidd e.e. mynd i dŷ rhywun i weld ffilm ‘Cowbois’ neu ‘London Palladium’ ar y teledu, a mynd i dŷ rhywun arall i gael crempog a.y.b. Roedd gan y trigolion eu system arbennig o dderbyn a dosbarthu papurau Dydd Sul, ac roeddynt ar flaen y gad pan ddeuai cyfle i ddathlu neu gymryd rhan mewn digwyddiadau cymdeithasol. Roedd parti mawreddog yno i ddathlu coroni’r Frenhines ym 1953, ac roeddynt yn flaenllaw iawn wrth gymryd rhan yng Ngharnifal Rachub yn flynyddol. Roedd ganddynt falchder mawr, hefyd, yn eu gerddi hynod daclus, – pawb am y gorau i gael yr ardd fwyaf blodeuog a lliwgar!

Roedd cymeriadau Maes Bleddyn yn bobol mor ddiddorol a lliwgar, ac roedd cymaint yn digwydd yno i ddiddori a diddanu unrhyw blentyn! Roedd ‘na ddyn gwneud triciau’n byw yno, sef Mr Gwilym ‘Blackbird’ Jones [aelod llawn o’r ‘Magic Circle’], ac roedd plant y stad yn talu dima iddo am weld sioe driciau yng Nghae Rhosydd! Roedd Mr Edwin Alun Jones yn hyfforddi plant i adrodd, ac yn mynd â’i barti cyd-adrodd o amgylch nifer fawr o eisteddfodau, a chael cryn lwyddiant yn y maes. Roedd peldroedwyr o’r safon uchaf yno, fel Mr Bobby Morris – gŵr a fyddai heddiw wedi derbyn arian mawr gan glybiau yn Lloegr. Pobol ffraeth oedd y rhain – bob amser yn barod i dynnu coes – yn ymddiddori mewn colomennod a chaneris, betio ar raddfa fechan, mynychu’r capel a’r Royal, yn ogystal â bod yn berchnogion ar gŵn anhygoel fel Toby, Stalin a Bonzo! Ond roedd yr agosatrwydd yn arbennig iawn. Roedd rhywun ar gael pob amser i helpu unrhyw un oedd yn dioddef neu mewn helynt. Roedd person yno, a fyddai’n glanhau simdde, a hynny mewn modd anghonfensiynol, sef cychwyn o ben y to, gan wthio’r huddug i lawr i’r lle tân! Roedd ‘na nifer yno, fyddai’n fodlon rhoi gwersi gyrru car i bobol ifainc, rhai’n grefftwyr a oedd yn gallu creu celfi, yn ogystal â pherson oedd yn gwneud cacennau  priodas!

Llwyddodd y gymdeithas wych yma i fagu crefftwyr dawnus, perfformwyr enwog, arbenigwyr o’r byd addysgol a meddygol, pobl busnes a llawer mwy! Does ryfedd, – o gofio bod y rhain wedi’u magu yn yr amgylchfyd diogel, diwylliedig, cynnes a chartrefol oedd yn bodoli ar stad Maes Bleddyn dros hanner canrif yn ôl.

Castell y Penrhyn

Mae’n rhyfedd fod modd cyffelybu bod ar fwrdd llong â byw mewn castell; yn y ddau fan mae cyswllt gyda’r byd allanol wedi ei dorri. Dyna oedd profiad Annie Evans, merch i gipar ar stad y Penrhyn, a weithiai fel morwyn cegin yn y castell yn ystod blynyddoedd cyntaf yr ugeinfed ganrif. Ei sylw ysgytwol oedd na wyddai hi, na’r gwasanaethyddion eraill, sut oedd y boneddigion yn byw, ac felly yr oeddynt oll fel gwasanaethyddion yn hollol fodlon ar eu byd. I ddadansoddi ei sylw ymhellach gellir awgrymu y cynlluniwyd Castell Penrhyn i fod yn gastell o fewn castell, a thrwy ei amgylchynu gyda mur uchel byddai hyn yn gofalu na allai’r byd allanol feiddio tarfu ar urddas y preswylwyr.

^{Cyfrifiad 1881 – Yr Arglwydd Penrhyn a’i deulu}

Pan gynhaliwyd y cyfrifiad yn 1881 y teulu a oedd yn byw yn barhaol yn y castell oedd Edward Gordon Douglas Pennant, yr Arglwydd Penrhyn cyntaf; ei wraig Mary; tair o’i ferched Louisa, Gertrude ac Adela, a thri o’i wyrion. Nodir yn y cyfrifiad fod yr Arglwydd yn wythdeg oed, ei wraig yn chwedeg dau a’r ieuengaf o’i wyrion yn saith mis oed. Hwn oedd y teulu creiddiol yn y castell ar y pryd, ond yr oedd gan yr Arglwydd deulu estynedig yn ogystal, gyda dau fab a thair merch o’i briodas gyntaf, ac wyth o ferched o’i ail briodas. O bryd i’w gilydd byddai aelodau’r teulu estynedig yn ymwelwyr dros dro yn y castell. Yr oedd yr Arglwydd hefyd yn berchen ar dŷ moethus yn Llundain a chartref yn y wlad yn Swydd Buckingham.

Ond i gynnal y teulu dedwydd yn nhawelwch cyfyng a digyffro castell y Penrhyn yr oedd yn rhaid wrth wasanaeth teyrngar ac ufudd llu o weision, morynion, cogyddion, garddwyr, ciperiaid ac ostleriaid. Yn wir, byddin o wasanaethyddion i redeg trefniadau cymhleth mewn castell moethus o’r maint hwn. Ar derfyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg cyflogid rhestr eithriadol estynedig a chynhwysfawr o bobl yn y castell. Yno yr oedd: bwtler; prif forwyn y tŷ; cogyddes; gweision lifrai cyntaf; ail a thrydydd gwas; saith morwyn i’r Arglwyddes a’i merched; tri falet i’r Arglwydd a’i feibio; wyth morwyn tŷ; dwy is forwyn tŷ i ofalu am lofftydd y staff; tair morwyn yn y ddistyllfa; prif forwyn cegin; tair morwyn cegin a’r gegin gefn; stiward lanc i weini yn ystafell y stiwardiaid; dyn lampau a dyn i osod y tanau. Cyflogid pum merch yng ngolchdy’r castell a dyn i droi’r mangl a dwy hen wraig i olchi dillad staff y stabl. Yn yr ardd yr oedd trideg o arddwyr yn gweithio o dan awdurdod y pen garddwr a deuddeg gwastrawd yn gofalu am y ceffylau.

^{Cynllun cegin Castell y Penrhyn}

Yn y castell yr oedd ystafelloedd gorwych y teulu bonheddig wedi eu neilltuo oddi wrth ardaloedd domestig yr adeilad a gynhwysai geginau a mannau byw’r gwasanaethyddion. Ac ni chaniateid i’r rhengoedd isaf eu swyddi siarad â’r rhengoedd uchaf gan fod yn rhaid gwarchod preifatrwydd y perchennog a’i deulu hyd yr eithaf. Ni chaniateid i’r morynion siarad yn uniongyrchol gyda’r arglwyddes, ac yr oedd holl ofynion y teulu i’w cyfathrebu i glyw’r gwasanaethyddion drwy enau’r brif gogyddes neu’r brif forwyn, ac yr oedd yn ofynnol i’r holl forwynion gyfarch y ddwy uchel weinyddes gyda’r teitl ‘Ma’am’. Prin iawn y cyflogid pobol leol ar staff y castell onid oedd gan yr unigolyn eisoes gysylltiad mewnol gyda’r gyfundrefn. O’r holl staff o chwedeg a gyflogid yn 1881 hanai pedwardeg ohonynt o Loegr, wyth o’r Alban, un yr un o’r Iwerddon, Ffrainc a’r Almaen, gan adael y tri ar ddeg a oedd weddill yn Gymry. Drwy ofalu fod y gynrychiolaeth leol yn fychan yr oedd yn llai tebygol y byddai sibrydion yn ymledu yn y gymdogaeth am fywyd oddi fewn i furiau caeedig y castell. Cyflog morwyn yn y gegin gefn yn negawd cyntaf yr ugeinfed ganrif oedd £5 y chwarter, gyda hanner coron yr wythnos i dalu am olchi dillad a hanner coron ychwanegol yr wythnos i brynu cwrw yn ôl tystiolaeth Annie Evans.

^{Cynllun mewnol y castell}

Nid oes angen ychwanegu mwy, dim ond nodi bod Castell y Penrhyn yn symbol gweladwy heddiw o drachwant blysiog a gwancus pendefigaeth a oedd â’i phen yn y cymylau a’i thraed yn ymelwa ar lafur rhad gweithlu chwarel y Penrhyn, a chyn hynny, ar lafur am ddim caethweision yn stadau siwgr ynys Jamaica yn India’r Gorllewin. A gwell peidio anghofio fod teulu’r Penrhyn wedi derbyn iawndal o oddeutu £14,000 am y caethweision hynny a enillodd eu rhyddid ar eu stadau yn Jamaica drwy’r Mesur Diddymu Caethwasiaeth yn 1807.#

Castell y Penrhyn

Ffynhonnell

Llyfr Adnoddau i Athrawon – Castell Penrhyn,  Gwasanaeth Archifau Cyngor Gwynedd.

Lloc amddiffynnol Rachub

Mae peryg fod y nodyn hwn yn ailadrodd y cyfeiriadau a wnaethpwyd at y safle hwn mewn dau nodyn cynharach ar y wefan. Er hynny gadewch i ni fod yn berffaith sicr o bwysigrwydd y safle yn hanes ardal Rachub yn ystod cyfnod Oes yr Haearn/Rhufeinig gynnar rhwng y seithfed ganrif Cyn Crist a’r ail ganrif Oed Crist.

^{Cynllun o’r lloc amddiffynnol yn Rachub – delwedd drwy garedigrwydd a chaniatâd Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru, Aberystwyth}

Disgrifir y safle yng nghyfrol y Comisiwn Brenhinol ar henebion Sir Gaernarfon fel ‘clwstwr cytiau amddiffynnol’ a leolwyd ar benrhyn bychan ac iddo ymylon serth sy’n ymestyn allan i gyfeiriad y gogledd orllewin o Foel Faban ar uchder o tua 900 troedfedd. Amddiffynnwyd gwegil y penrhyn gyda ffos ddofn a atgyfnerthwyd â rhagfur cerrig sydd bellach yn adfeiliedig. Adeiladwyd mur o gerrig sychion rhwng 8/10 troedfedd mewn trwch i amgylchynu’r safle ac mae hon hefyd mewn cyflwr pur adfeiliedig. Oddi fewn i’r safle lleolwyd chwe chwt crwn oddeutu 20 troedfedd mewn trawsfesur, pob uned wedi ei sefydlu ar lwyfan bychan a dorrwyd i oleddf y llethr. Lleolwyd mynedfa’r safle ar ymyl y gogledd orllewin.

Dyma  felly ddisgrifiad moel o nodweddion pwysicaf y safle sydd yn enghraifft o glwstwr cytiau yn ogystal â bod yn gadarnle amddiffynnol. Mewn disgyblaeth lle mae dosbarthu nodweddion yn holl bwysig mae gosod y safle mewn un blwch cyffredinol yn broblemus –  ai clwstwr o gytiau ydoedd ynteu gaer amddiffynnol?  Fel caer amddiffynnol mae gan y safle ei gwendidau amlwg. I’r gogledd mae tir uchel godreon Moel Faban, ond i gyfeiriad y gorllewin mae gan y  safle agoriad di rwystr dros lwyfandir eang o dir a chysylltiad pellach gyda chaer Pendinas yn Nhregarth ac ymhellach draw i gaer Dinas Dinorwig yn Llanddeiniolen. Mae’r ddwy gaer olaf hyn yn fawr eu maint mewn cymhariaeth ag arwynebedd cyfyng y safle yn Rachub. A dyma broblem ychwanegol pe’i defnyddid fel lloches amddiffynnol, byddai yn eithriadol orlawn yn cartrefu cymuned ar ffo mewn cyfnod o argyfwng neu ymosodiad.

^{Cynllun o nodweddion archeolegol gwaun Corbri rhwng Caellwyngrydd a Chwarel Bryn Hafod y Wern – delwedd drwy garedigrwydd a chaniatâd Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru, Aberystwyth}

Oddeutu chwarter milltir i ffwrdd  ar lwyfandir gweunydd Corbri i’r gogledd ddwyrain ceir crynhoad arbennig o safleoedd a berthyn yn y mwyafrif  i’r un cyfnod hanesyddol â’r safle yn Rachub. Yn y cymhlethdod hwn gellir adnabod clystyrau cytiau yn dai crwn sengl neu yn gyplau o ddau, rhai wedi eu hamgylchynu gan fur pridd neu gerrig isel ac eraill mewn safleoedd agored. Mae yno hefyd dai hirion hirsgwar yn rhan uchaf y llecyn gan rannu’r un ardal â’r tai crynion sengl, tra bo nifer uwch o dai crynion â buarth yn yr ardal gyfan. Yn gysylltiedig â’r tai mae nifer o gaeau bychan o amryfal feintiau a ffurf rhai wedi eu cysylltu â therasau  hirion isel neu gaeau wedi eu hamgylchynu gan gloddiau isel. Mae’n amlwg fod haen ar ben haen o ymsefydlu o gyfnodau gwahanol wedi cyfrannu at greu’r cymhlethdod arbennig sydd ar weunydd Corbri.

^{Awyrlun manwl o gloddiau caeau ar waun Corbri – delwedd drwy garedigrwydd a chaniatâd David Longley, Porthaethwy}

Mewn amser, a thrwy ddefnyddio technegau soffistigedig ‘radar’ o’r awyr sy’n cofnodi cyfnewidiadau bychan yn y pridd islaw, bydd yn bosibl canfod a dosbarthu’r nodweddion a berthyn i’r gwahanol haenau archeolegol a gyfrannodd at greu tirwedd hanesyddol mor bwysig yn yr ardal hon. Er hynny, mae’n annhebygol iawn y gellir canfod y cysylltiad a oedd ar un amser rhwng y lloc enigmatig yn Rachub a’r sefydliadau amaethyddol ar weundir Corbri oherwydd, yn y cyfamser, adeiladwyd pentref Caellwyngrydd gan ddifrodi’r haenau bregus  a fyddai o bosibl yn amlygu’r cyswllt rhwng y ddau leoliad.

Ffynhonnell

RCAMW. 1956 – An Inventory of the Ancient Monuments in Caernarvonshire Volume 1 East. HMSO, Llundain.

Cwt Mochyn Maes Caradog

Cwt mochyn Maes Caradog

Dyma gyfraniad gan un o’n cyfranwyr gwadd, Dafydd Fôn Williams

Pan ydym yn meddwl am adeilad rhestredig, rydym yn dueddol o feddwl am gestyll, a phalasau, ynghyd ag eglwysi cadeiriol mawreddog o oes a fu. Ond nid dyna’r achos o bell ffordd: erbyn hyn mae bron popeth sydd o ddiddordeb hanesyddol yn rhestredig, ac yn cael eu hamddiffyn. Gall hyn gynnwys unrhyw beth, o gastell i gwt, ac o deml i ffens grawiau.  Yn gyffredinol, mae dau fath o wrthrych yn rhestredig. Yn gyntaf, ceir y pethau rheiny sy’n unigryw, megis Castell Penrhyn, Pont Menai, neu Dŷ John Iorc, ac yn ail, ac yn llawer mwy niferus, ceir y gwrthrychau hynny sy’n cynrychioli eu math, megis ffens grawiau ym Mynydd Llandygái, neu restai Bryn Eglwys. Perthyn i’r ail ddosbarth hwn y mae testun y nodyn hwn.

Er bod sawl mochyn wedi byw mewn castell, a phlas, cartref yr anifail ei hun yw’r adeilad rhestredig dan sylw, a hwnnw’n gartref i fochyn, neu foch, Maes Caradog yn Nant Ffrancon. Yn wir, mae’r rhan fwyaf o adeiladau Maes Caradog yn rhestredig, ond am y twlc y soniwn ni. Does dim yn arbennig ynddo, mwy nag oedd yn y moch a breswyliai ynddo; fe’i rhestrwyd yn syml am ei fod yn gynrychioladol o ran o adeiladau pob fferm o ganol y 19 ganrif ymlaen, ac wedi eu hadeiladu i batrwm cyffredin.

Mae hanes hir i gadw moch yn Ewrop, er mai yn Tsieina y’u dofwyd ac y’u magwyd gyntaf, rai miloedd o flynyddoedd yn ôl. Yma yng Nghymru, yr oedd moch yn anifeiliaid cyffredin, yn cael eu cadw mewn haid, gyda’r meichiad (bugail moch ) yn eu gwarchod. Yn ôl y chwedl, meichiaid Matholwch oedd y rhai cyntaf i weld Bendigeidfran yn ei brasgamu hi ar draws y môr i ddial camwri ei chwaer, Branwen, a hwch o Nantlle a ddarganfu Lleu Llaw Gyffes, pan drowyd hwnnw yn eryr wrth geisio ei ladd. Yma, yn Nyffryn Ogwen, roedd moch fil o flynyddoedd yn ôl, canys roedd corlan iddynt yng Nghororion, gan fod yr enw yn deillio o Greu ( = corlan foch ) wyrion rhywun neu’i gilydd. Roedd y mochyn yn anifail hawdd iawn ei gadw, a hynny i bobl gyffredin, gan nad oedd angen tir arno, fel gwartheg ac ati. Os am fynd allan, gellid ei droi allan i dir comin i rychu a thyrchu, dim ond ei gadw i mewn yn y nos, rhag anifeiliaid rheibus – a dyna fyddai pwrpas y ‘creu’ . Roedd moch yn arbennig, hefyd, am eu gallu i fwyta mes, sy’n wenwyn pur i’r rhan fwyaf o greaduriaid. I’r hen Gymry, Gŵyl Ieuan y Moch, a ddethlid ar 29 Awst, oedd y dyddiad cyntaf pan fyddai’n gyfreithlon rhedeg moch yn y coed i’w pesgi ar fes. Efallai mai dyna darddiad enw Parc Moch yn Llanllechid, sef coedlan i yrru moch iddi ar y cyfnod penodol.

Erbyn heddiw, peth prin iawn yw gweld mochyn (pedeircoes ) ar unrhyw fferm, oni bai ei bod yn arbenigo mewn magu’r creadur arbennig hwn, ond am ganrif a mwy rhwng canol y 19eg ganrif a chanol yr 20fed ganrif, roedd moch yn rhan hanfodol o economi cefn gwlad. Roedd twlc mochyn ar bob fferm a thyddyn, ac mae enghreifftiau o sawl tŷ moel ( = tŷ heb ddim ond gardd ynghlwm wrtho) yn cadw mochyn,  a hynny yng nghanol trefi a phentrefi. Roedd twlc mochyn mewn libart sawl tŷ cynnar yn Nyffryn Ogwen. Mae ambell enghraifft wedi ei gofnodi , cyn dyfodiad Byrddau Iechyd Cyhoeddus a Chynghorau Trefol a Sirol, o unigolion yn cadw mochyn i mewn yn y tŷ, hyd yn oed. Tua 1890, fe safodd y nofelydd Daniel Owen etholiad ar gyfer Cyngor Tref yr Wyddgrug, ac un o’i brif bolisïau oedd gwrthwynebu cynlluniau’r Cyngor i atal trigolion y dref rhag cadw mochyn mewn twlc yn yr ardd.

Daeth y mochyn yn greadur hynod o gyffredin o chwarter cyntaf y 19eg ganrif ymlaen, yn bennaf, oherwydd gwelliannau mewn bridio moch, a ddatblygodd o fod yn greaduriaid main, heb lawer o gig arnynt, i fod yn anifeiliaid tew, cigog, brasterog. Roeddynt yn anifeiliaid hawdd iawn eu cadw, yn bwyta popeth, yn gig a llysiau, yn wir, unrhyw beth oedd dros ben ar ffarm a thyddyn – crwyn tatws, sgim llefrith, unrhyw beth.

Roedd marchnad fawr i gig y mochyn, yn enwedig yn ninasoedd Cymru a Lloegr, a datblygwyd economi, gyda phorthmyn moch lluosog yn rhan o’r rhwydwaith lleol. Amrywiai’r rhain o borthmyn oedd yn prynu yn lleol a gyrru i’r dinasoedd, i rai oedd yn prynu moch bach i ail-lenwi twlc oedd wedi ei wagio i’r farchnad. Bu datblygiad y rhwydwaith drenau yn ail chwarter y 19eg ganrif, hefyd, yn gymorth i’r fasnach foch, gan y gellid, yn awr, yrru llwythi ohonynt yn gyflym o’r wlad i ddinasoedd mawr Prydain.

Roedd, o leiaf, un mochyn, yn cael ei ladd yn flynyddol ar bob fferm ar gyfer ei gig, gan ei fod, wedi ei halltu, yn gallu parhau dros y gaeaf, mewn oes di-rewgell. Roedd diwrnod lladd mochyn yn achlysur pwysig yng nghalendr y byd amaethyddol. Roedd y mochyn yn arbennig iawn, hefyd, oherwydd bod defnydd i bob rhan o’i gorff; yn wir, dywedid y defnyddid “pob rhan o’r mochyn heblaw’r wich.”

I dyddynnwr, ac ambell berchen tŷ moel, roedd defnydd arall pwysig i’r mochyn, sef i dalu rhent. Fe’i pesgid, ac fe’i gwerthid, a hynny tua chyfnod talu’r rhent blynyddol. Weithiau, byddai’n mynd yn fain ar ambell dyddynnwr ar ganol blwyddyn, a byddai’n rhaid gwerthu’r mochyn er mwyn clirio rhyw gost arall. Adeg talu’r rhent, wedyn, ni fyddai mochyn, ac ni fyddai modd ei dalu, a dyna darddiad y dywediad fod yr hwch wedi mynd trwy’r siop, sef wedi ei gwerthu cyn pryd, gan adael dim ar ôl i dalu’r rhent.

Twlc Maes Caradog

A dyma ddychwelyd at gwt mochyn Maes Caradog, un o ddwsinau ar ddwsinau o rai cyffelyb yn Nyffryn Ogwen. Cafodd ei adeiladu, gan Stad Penrhyn, y landlord, yn niwedd y 19eg ganrif, yn gwt dwbl ar gyfer dwy hwch a dwy dorllwyth, neu rhyw ddeg o foch tewion. Mae’n dilyn patrwm generig oedd gan y stad, ac mae cynlluniau ar gyfer adeiladu cwt mochyn ym mhapurau’r Penrhyn yn Archifdy’r Brifysgol. Yn nechrau’r 1960au, fodd bynnag, fe addaswyd un rhan o gwt Maes Caradog ar gyfer creu pwll trochi defaid; roedd hyn yn adlewyrchu’r diwedd fu i fagu moch wedi canol y ganrif honno. Mae’n adeilad cadarn, o gerrig rwbel, gyda tho llechi iddo, a llechi awyru yn ei grib. Mae iddo gwt ar gyfer cysgod, rhywbeth hanfodol i fochyn, gan fod ei groen yn gallu llosgi’n hawdd mewn haul cryf ( dyna sy’n egluro natur mochyn i rowlio mewn mwd a baw – amddiffyn ei groen y mae, nid bod yn fudr, fel y gred naturiol! ). Mae’r cowt bach y tu allan wedi ei wneud o gerrig graean, ac mae llefydd bwydo yn y wal flaen.

A dyna ni, cartref i frenin – o fochyn beth bynnag!

Cae Gwilym Ddu

Rhan o Fap Ordnans yn nodi safle Cae Gwilym Ddu ger Fferm Tyn Hendre

Enw ar fap manwl yr Arolwg Ordnans yw Cae Gwilym Ddu erbyn heddiw, ond yn wreiddiol yr oedd yn enw ar fferm fechan o 56 acer, ei lleoliad yn dringo’r allt i’r dwyrain o fferm bresennol Tyn Hendre o wastadedd arfordir y Fenai ym mhlwyf Llanllechid. Enw presennol y fferm yw Tan yr Allt ac mae bellach wedi peidio â bod yn fferm weithredol.

Ond gadewch i ni droedio’n ôl i gyfnod Tywysogion Gwynedd yn y drydedd ganrif ar ddeg, ac i safle’r llys yn Abergarthcelyn yn y plwyf nesaf i’r dwyrain o Lanllechid ym mhentref Abergwyngregyn. Ac yn benodol oedwn yn y flwyddyn 1228. Bryd hynny yr oedd y Tywysog Llywelyn ap Iorwerth yn ŵr canol oed 55 oed a Siwan ei wraig, a oedd yn 18 mlynedd yn iau nag ef, yn 37 oed. Yr oedd hi, Joan i roddi iddi ei henw cywir, o ran ei chenedl yn ferch anghyfreithlon i’r Brenin John o Loegr, wedi ei geni yn Ffrainc, ac wedi byw yno, bur debyg, am gyfnod estynedig yn nyddiau cynnar ei maboed. A hithau yn bymtheg oed trefnwyd iddi briodi â Llywelyn yn 1205, priodas ddiplomataidd ei threfn fel y rhelyw o briodasau’r cyfnod. Ganed iddynt fab a merch – Elen a Dafydd.  Adroddir fod gan Lywelyn barch uchel at ei wraig, parch a oedd uwchlaw materoldeb trefniant eu priodas

Yn 1228 yr oedd Llywelyn y brwydro ar y ffin yn  Ceri yn erbyn byddin Hubert de Burgh, prif farnwr Lloegr ac Iwerddon, a barwn eithriadol bwerus yn y Mers, a oedd drwy ei ymosodiadau yn peryglu tiroedd Llywelyn yn ardal Trefaldwyn. Yn y frwydr cymerwyd William de Braose, Arglwydd Brycheiniog a chaselyn y Cymry, yn garcharor a rhoddwyd pridwerth o £2000 ar ei ben. Ddwy flynedd yn ddiweddarach yn 1230 cymododd  William â Llywelyn ac i gadarnhau’r berthynas rhyngddynt trefnwyd y byddai merch hynaf William, Isabella, yn priodi â Dafydd ap Llywelyn mab ac etifedd ei dad. Ar ei ymweliad â’r Llys yn Aber ar ddechrau’r flwyddyn daliwyd William de Braose yn ystafell wely Llywelyn mewn perthynas anniwair â Siwan. Ar y pryd yr oedd yn ŵr ieuanc ym mlodau ei ddyddiau oddeutu 33 oed a Siwan yn wraig 39 oed. Gall y darllenydd ddychmygu beth daniodd y berthynas – serch, chwant, unigedd, nwyd, blys, rhamant, trais, gwirioni mewn gwendid – maent oll, efallai, yn rhesymau dilys, ac fe wnaethant oll, ynghyd â diffyg anrhydedd y berthynas symbylu Saunders Lewis a Thomas Parry i ysgrifennu dwy o ddramâu mwyaf y Gymraeg yn ein cyfnod ni, Siwan y naill a Llywelyn Fawr y llall.

Mae Brut y Tywysogion yn adrodd yn foel ganlyniad y bradychu – ‘Yn y flwyddyn honno dienyddiwyd William de Braose, Arglwydd Brycheiniog gan Llywelyn Arglwydd Gwynedd wedi iddo gael ei ddal yn ystafell wely Llywelyn gyda’i wraig Siwan merch brenin Lloegr’.

Dyddiad y dienyddio oedd 2 Mai 1230 – cred rhai i’r amgylchiad trist ddigwydd yng Nghrogen ger y Bala ond cred eraill fod y fangre yn nes gartref i’r Llys yn Aber. Yn ganlyniad i’r tramgwydd carcharwyd Siwan am flwyddyn, ond ni ddiddymwyd trefniant priodas Dafydd ac Isabella – tybed nad oedd diplomyddiaeth yn drech nag anrhydedd yn yr achos hwn?

Yn ardal Abergwyngregyn, fel y mae disgwyl, mae nifer o enwau yn dynodi pwysigrwydd y Llys a’i diroedd cysylltiol. Yno mae Henfaes, y maes gwreiddiol;  Llys Sgolaig, sef cartref y clerc yng ngweinyddiaeth y gyfundrefn; Llys Madog, ac ef oedd ysgrifennydd Llywelyn ap Gruffydd; ac yn yr ucheldir mae Hafod Nant Rhaeadr a Hafod y Gelyn, yr olaf yn fwthyn hela’r tywysogion, ac uwchlaw iddynt ffriddoedd pellach Nant Mawan, Nanhysglain a’r Cras.  Ond, mae dylanwad y Llys i’w weld hefyd yn nhir arfordir y Fenai i’r gorllewin o Abergwyngregyn ym mhlwyf Llanllechid. Mae enwau cyfredol rhai o ffermydd yr ardal -Tai’r Meibion, Tyn Hendre a’r Wig – yn nodi’r berthynas, ac yn y caeau o gylch y ffermydd hyn yn y rhenciau isel sy’n brigo’n donnau ansylweddol eu maint drwy wyneb y borfa, ac yn y llwyfannau sefydlog unionsyth sydd yn nodweddion amlwg yn nhirlun y bryn uwchlaw, gwelir rhith o’r gyfundrefn amaethyddol a gynhaliai weithgaredd y Llys.  Mae yno hefyd hen enwau a gofnodir mewn Arolwg gwerthfawr o diroedd Stad y Penrhyn a gyflawnwyd gan Richard Pennant yn 1768 bedair blynedd wedi iddo briodi aeres y Penrhyn. Rhestrir yn yr Arolwg yr holl ffermydd a berthynai i’r stad gan gynnwys maint ac enw pob cae – cofnod o’i hadolygu sydd i bob diben yn arwyddo diwedd caethglud y Canol Oesoedd yn Nyffryn Ogwen cyn i chwarel lechi fawr Richard Pennant yng Nghae Braich y Cafn ysgubo ymaith yr hen drefn a throi’r ardal yn ffenestr i’r Chwyldro Diwydiannol.  Ymhlith yr enwau personol a gofnodir yn yr Arolwg mae Elen, Barbara a Rhys Powel, personau diflanedig mewn hanes efallai, ond yno hefyd canfyddir Llwyn Ednyfed, ac Ednyfed Fychan oedd disdain Llywelyn ap Iorwerth, a Nant Heilyn, ac onid Heilyn ap Cynfrig oedd un o lysgenhadon Llywelyn ap Iorwerth.

_{Cynllun Cae Gwilym Ddu yn 1768, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol}

_{Cofrestr caeau Cae Gwilym Ddu yn 1768, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol}

Ond, ymhlith yr enwau personol saif un enw ben ac ysgwydd uwchlaw’r gweddill, sef y Gwilym Ddu a gofnodwyd, wrth gwrs, yn enw ar y tyddyn ar gychwyn y nodyn hwn. Canys Gwilym Ddu oedd casenw’r Cymry ar William de Breaos. Deg cae a berthynai i’r tyddyn, ac un ohonynt,  yr Allt Goed, yn fwy na hanner maint yr holl ddaliad o’r bron, ond y cae mwyaf arwyddocaol ei enw, ac un o’r rhai lleiaf onid yn 1 acer, 3 rhwd, 12 pawl o faint, yw Buarth y Garnedd – y buarth yn nodi safle caeedig, y ffald, y gadlas, neu’r cwrt yn ôl ei ystyr ehangach, a’r garnedd yn disgrifio’r crug a fyddai’n gorchuddio’r bedd.  Tybed ai yma y claddwyd gweddillion William de Breaos yn dilyn ei berthynas anfad â Siwan? Mae lleoliad y fangre yn hynod ddiddorol. Saif y buarth ar fin un o lwybrau pwysicaf y cyfnod o Gonwy i Landygái, rhagflaenydd yr hen ffordd A55 cyn dyfodiad y ffordd ddeuol bresennol, ac felly mewn safle cwbl gyhoeddus i’r byd a’r betws ei gweld. Pam felly gladdu mewn lle mor agos i’r llys, mor gyhoeddus i’r byd, ac mor amharchus ei chywilydd i’r cwcwallt? Onid tybed mai rhybudd gweledol gan y teyrn i’w holl ddinasyddion a fyddai hwn rhag iddynt feiddio troseddu a thresbasu? Ond mae yna hefyd hen air heb iddo arferiad mwyach yn y Gymraeg, sef teyrnasaidd, sy’n golygu urddasol, ac er cymaint y gwawd a’r anfri ai tybed y mynnai’r teyrn wireddu ei enw fel Llywelyn Fawr drwy gadw ei urddas?  Cewch chi ddarllenwyr benderfynu beth yw’r gwirionedd.

_{Lleoliad Buarth y Garnedd yn 1768. Rhan o Fap George Leigh o blwyf Llanllechid sy’n rhan o Arolwg y Penrhyn (S2203), Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol}

Cydnabod – yr ydym yn ddiolchgar i Ieuan Wyn, Talgarreg, am gyfrannu o’i wybodaeth am enwau ardal Abergwyngregyn sydd mor berthnasol i’r nodyn hwn.

Ffynhonnell

Arolwg y Penrhyn 1768, Llawysgrif Penrhyn Ychwanegol 2944. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor.

Bryniau Gwyddelod a Phen y Bonc

_{Panorama Mynydd Llandygái yn 1947 – capel Hermon yn y canol blaen, Llwybr Main canol i gefn y llun, Tanybwlch ar y chwith top, safle’r Gymdeithas Gymunedol ar y dde isod. Llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Georgina Llewelyn, Llanfairfechan}

Nodyn ar y cyd ag Idris Lewis, Dolwern, Ffordd Bangor

Pe byddai gofyn i chwi ddisgrifio Mynydd Llandygái a fuasech yn dewis ei alw yn bentref ynteu yn ardal?  O edrych ar gymunedau Dyffryn Ogwen y tu draw i Fethesda mae’r gwrthgyferbyniad rhwng  Rachub a Mynydd Llandygái yn weddol amlwg. Fel Rachub, creadigaeth y bedwaredd ganrif ar bymtheg yw Mynydd ond amgylchiadau pur wahanol oedd i gyfrif am arwahanrwydd cynllun  y ddwy gymuned. Cywasgwyd Rachub yn bentref cryno i lain bychan o dir a berthynai i stad annibynnol, tra bo Mynydd yn gasgliad o dai a thyddynnod gwasgaredig ar ehangder o ddaear a berthynai yn ei gyfanrwydd i stad y Penrhyn.  A thra gellir adnabod canolbwynt i Rachub megis yn y sgwâr, nid mor hawdd yw diffinio canolbwynt tebyg yn y Mynydd. Lleolwyd yr ysgol a’r eglwys ar y cyrion ond eto gallasai trigolion Mynydd gyfeirio at y ffaith fod cynifer o’r gwasanaethau hynny sy’n angenrheidiol i greu pentref wedi bodoli yno yn ystod cyfnod ei datblygiad  – ar un amser yr oedd yno ddwy siop nwyddau, siop baco a fferins, siop cigydd, crydd, pobydd, swyddfa bost, siop chips a thri chapel,  Hermon i’r Methodistiaid Calfinaidd, Peniel i’r Wesleaid ac Amana i’r Annibynwyr – ond nid oedd yr un o’r rhain yn ddigon amlwg i weithredu fel canolbwynt daearyddol sefydlog yn y cynllun.

_{Mynydd Llandygái yn 1768  yn dangos y llwybr unig, di-anedd, sy’n croesi’r ‘turbary’  i gyfeiriad y de orllewin o Chwarel Goch.  Noder y tyddynnod o amgylch Llyn Meurig  a safle comin Cae Braich y Cafn i’r de ddwyrain o’r map. Map Arolwg 1768. Archif Penrhyn Ychwanegol 2944, drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig, Prifysgol Bangor}. 

Yn y ddeunawfed ganrif yr oedd yr holl ardal ar drothwy mynydd Moelyci yn anghyfannedd a chyfeirir ato yn Arolwg y Penrhyn 1768 fel ‘turbary and common 1009 acres’ a ‘Moelyci and common below 692 acres’.  Dengys map yr Arolwg o’r un flwyddyn fod nifer o dyddynnod ac anheddau bychan yn ymwthio hyd y gelltydd islaw, yn arbennig yn ardal Llyn Meurig, gyda chomin 190 acer Cae Braich y Cafn eisoes wedi ei amgáu, a ffermydd mwy wedi eu sefydlu yng Nghoed y Parc a Chilgeraint.  I’r gogledd uwchlaw Tregarth yr oedd yno gyfuniad o dai unigol a thyddynnod bychan yn ymledu yn unedau llinynnol yn Braich, Bodfeurig, Chwarel Goch a Nant y Graean, ond erys y comin yn fangre agored di-annedd.  Ymddengys fod un llwybr yn croesi’r comin o  Chwarel Goch gan arwain i’r de orllewin i gyfeiriad gweunydd Gwaun Gynfi i  gysylltu, maes o law, gydag ardal Carreg y Gath a Bigil yn Neiniolen yn hytrach nag anelu i gyfeiriad Cae Braich y Cafn a Nant Ffrancon yn y de  ddwyrain. Y llwybr hwn oedd cychwyn amgáu a phoblogi ‘turbary’ Mynydd Llandygái  a chynsail y ffordd bresennol  o Fodfeurig i Ddeiniolen.

Y cam cyntaf oedd cynllun Richard Pennant yn 1796 i blannu can acer o datws ar y ffridd agored uwchlaw Llyn Meurig fel abwyd dyngarol i leddfu newyn mewn cyfnod digon anodd yn amgylcheddol yn yr ardal, ond a oedd hefyd yn cyd-daro’n fanteisiol gydag ymgyrch etholiad sirol yr Arglwydd ar y pryd. Dichon fod arwydd graslon yr Arglwydd  hefyd wedi sefydlu polisi a weithredwyd yn ddygn yn y Mynydd gan y Penrhyn, fel mewn rhannau  eraill o’r stad, sef bod yr Arglwydd yn rhoddi yn hael arian i’r ymgeisydd i adeiladu annedd neu dwlc, ond o gwblhau’r adeilad drwy  lafur personol, byddai’r stad yn codi rhent ar yr eiddo ymhen cyfnod byr o amser.  Dwy flynedd wedi plannu’r tatws, yn 1798, ac yng nghanol y blanhigfa,  adeiladwyd rhes o wyth o dai Tai’r Mynydd, cynllun a oedd eto i sefydlu polisi o anheddu – sef tŷ a gardd helaeth yn gyfagos – ac a ailadroddwyd yn llwyddiannus yn hanes gwladychu’r Mynydd.  Dengys map y Degwm yn 1840 fel yr oedd cynlluniau i amgáu’r comin  ar gychwyn i droi’r rhostir anffrwythlon yn gyfres o dyddynnod bychan i gynnal trefn o amaethu ymgynhaliol. Y cam cyntaf oedd cynllunio gwe o lwybrau i’r de o Lyn Meurig, a’r fframwaith hon roddodd drefn i ddatblygiad anheddu Mynydd Llandygái yn ogystal â chreu mynedfeydd pwrpasol i’r chwarel.

_{Mynydd Llandygái ym map Degwm 1836/40. Sylwer fod enwau rhai sefydliadau oedd yno cyn amser y map wedi eu hychwanegu (e.e. Bryniau Gwyddelod a Thai’r Mynydd) yn ogystal ag enwau safleoedd a ddatblygwyd yn ddiweddarach (e.e. Capel Amana,  Llwybr Main) . Sylwer ar y datblygiad yn Nyffryn Afon Galedffrwd, Y Felin Fawr  yng Nghoed y Parc, llinell y dramffordd i’r chwarel, a safle Llyn Meurig ar ffin eithaf de y map}

Yr oedd dau fath o sefydliad yn gyrru’r broses. Y cyntaf oedd sefydliad y tŷ a’r ardd helaeth a welwyd yn gyntaf yn Nhai’r Mynydd, ond a  ailadroddwyd yn y Gefnan gyfagos yn 1843, ac am y trydydd tro yng nghynlluniau rheolaidd Tan y Bwlch a Llwybr Main yn 1862. Y cynlluniau hyn sy’n rhoddi hynodrwydd arbennig i batrwm gwladoli Mynydd Llandygái, ac yn achos Tan y Bwlch a Llwybr Main golygodd sefydlu dwy res drefnus, gyfochrog, gydag acer o dir yn gysylltiedig â phob annedd ddwbl,  y cyfan yn cyfrannu cyfanswm o tua 80 o dai yn y ddau gynllun. Yr ail sefydliad oedd y bythynnod, gwasgarog eu dosbarthiad, gyda nifer o gaeau bychan ynghlwm, a oedd yn llenwi’r bylchau rhwng y blociau cynlluniedig uchod. Y norm oedd bod rhwng pedwar a chwe chae yn perthyn i bob uned i greu daliadau o rhwng pedwar a chwe acer – a dyna roddi bodolaeth i fythynnod Bryniau Gwyddelod, Bron y Foel, Plas y Nant, Bwlch y Ffordd, Geufron, Cefn’r Ynys, Cae Gybi, Ty’n Buarth, Bryn Gwalchmai, Glanrafon Bach, Pen y Bonc a llawer mwy.

_{Tanybwlch a Llwybr Main}

Mae cynllun caethiwus y ddau floc yn cynrychioli patrwm o feddiannu gorfodol ar dirwedd yr ardal, ac yn eu hanfod dyna yn union oedd eu hamcan. Yr oedd Llwybr Main a Tanybwlch yn rhan o gynllun ehangach gan y Penrhyn i adeiladu tai ar gyfer gweithwyr y chwarel mewn cyfnod pan oedd prinder eithriadol yn stoc tai’r ardal wrth i Chwarel y Penrhyn ehangu i’w maint mwyaf yn ystod ail hanner y ganrif.  Mantais safle’r Mynydd oedd ei agosrwydd i’r chwarel, a gallasai yn ogystal  gynnig amodau brau i weithwyr y chwarel i gyfuno eu galwedigaeth yno gyda bywoliaeth ymgynhaliol ychwanegol ar dyddyn neu yn y stribedi tai.  ‘Acer and a cow’ oedd yr ymadrodd yn y rhestai, a chynhaliaeth galed, ond darbodus, oedd i’w chynnig yn y tyddynnod fel yn economi ymylol rhannau eraill o ardaloedd chwarelyddol Gwynedd.  Pedwar cae a berthynai i Fryniau Gwyddelod. Yr oedd  gŵr y tŷ yn gweithio fel glanhawr ffordd gan ysgwyddo dyletswyddau trymion y tyddyn yn ei amser hamdden gan ddibynnu ar ei wraig i ofalu am gynhaliaeth ddyddiol y tyddyn. Dwy fuwch ac ychydig o ddefaid a dofednod oedd y stoc – y gwartheg i’w godro’n ddyddiol, y defaid i wyna a’r ieir i ddodwy a’r ceiliogod i greu incwm ychwanegol at y Dolig.  Yr oedd yno ardd lysiau ar gyfer gofynion y tŷ a chyda’r llaeth dros ben arferid gwneud menyn i’w werthu yn lleol, a phe byddai gofyn, am yr wyau yn ogystal. Arferid cadw tri o’r caeau ar gyfer tyfu gwair a’r pedwerydd yn borfa haf i’r anifeiliaid, tra ond yn y gaeaf cedwid y ddwy fuwch yn y beudy i’w bwydo gyda gwair y tri chae. Nod pob tyddyn oedd bod mor hunangynhaliol â phosib ond o fewn terfynau eu maint a’u gallu. Diwrnod mawr, a mwyaf pryderus y flwyddyn, fyddai teithio i dalu’r rhent yn Lim Gro. sef Lime Grove ger Porth Penrhyn. Dim ond un tyddyn ym Mynydd Llandygái allai gynnig cynhaliaeth amser llawn i’w ddeiliad a hwn oedd Pen y Bonc,  a llefrith o’r tyddyn hwn a ddosberthid yn ddyddiol i’r gymuned  drwy gyfrwng trol a’r gaseg amyneddgar Poli.  Ac ar y penwythnosau  rownd lefrith John Pen Bonc oedd cyfrwng pres poced hogia’r fro, y llefrith i’w fesur mewn jwg o’r fudai, ond y dosbarthiad i’w rheoli gan arhosiad o hir brofiad Poli’r gaseg.

_{Poli a’r drol lefrith yn yr eira, John Pen Bonc ar y dde ac Idris Lewis yn hogyn bach ar y chwith. Llun drwy garedigrwydd a chaniatâd Idris Lewis}.

Erys tai a bythynnod Mynydd Llandygái, a  llawer ohonynt bellach ar eu newydd wedd, ond ciliodd yr hen gymdeithas ddarbodus megis gwlith y bore. Daeth y newid mawr yn ystod canol yr ugeinfed ganrif pan ddisodlwyd yr hen economi ymylol o gyfnod cynt gan drefn pleser o gadw diadell fechan o ddefaid neu ferlen neu geffyl er mwyn diddordeb.  Trodd  nifer o’r caeau a enillwyd drwy lafur caled o’r ffridd yn llecynnau di-gloddiau i’w mygu gan dyfiant brwyn, eithin a phrysgwydd.  Bu i’r siopau a’r capeli gau, ond erys yr eglwys yn ei safle newydd, ac adeiladwyd canolfan gymdeithasol i hyrwyddo bywyd gwahanol y gymuned fodern sy’n trigo ym Mynydd Llandygái ar ddechrau’r unfed ganrif ar hugain.

Gwybodaeth ychwanegol gan Huw John Huws, Porthaethwy.

Mudo o ardal Dyffryn Ogwen

Dyma gyfraniad gan gyfrannwr gwadd Meirion Davies, Bangor

Roedd troad y bedwaredd ganrif ar bymtheg a’r ugeinfed ganrif yn gyfnod o fudo anferthol yng Nghymru. Heidiodd pobl o gefn gwlad i’r trefi diwydiannol. Yn ogystal roeddent yn symud rhwng yr ardaloedd diwydiannol ac yn allfudo dramor, yn enwedig i Ogledd America.

Gwelwyd mewnfudo sylweddol i Fethesda a’r cylch wrth i chwarel y Penrhyn ddatblygu. Tyfodd poblogaeth plwyfi Llanllechid a Llandygái o tua 2,600 ym 1801 i bron 12,000 ym 1881. Yn bennaf roedd hyn i’w briodoli i fewnfudo. Ym 1881 roedd 44% o drigolion yr ardal yn fewnfudwyr, llawer ohonynt o blwyfi gwledig Sir Gaernarfon ac Ynys Môn.

Ond yn ogystal â mewnfudo, gwelwyd mudo o Ddyffryn Ogwen, yn enwedig o’r 1880au ymlaen.

Pobl a aned yn Llanllechid a Llandygái yn byw mewn siroedd eraill yng Nghymru ac yn Lloegr 1881 – 1911

	Môn		Dinbych	Fflint	Meirionnydd	Morgannwg	Mynwy	Gweddill Cymru	Lloegr	Cyfanswm
1881	170		126	32	157	7	1	33	177	703
1891	273		111	28	106	50	5	19	297	889
1901	186		148	39	116	234	18	80	620	1441
1911	161		171	21	125	654	93	53	416	1693

Ym 1881 roedd llawer mwy o Fethesda yn byw yn siroedd eraill y Gogledd nag yng ngweddill Cymru neu Loegr. Dyma’r patrwm daearyddol arferol – mae’r mwyafrif o bobl yn dueddol o fudo i ardaloedd cyfagos. Efallai hefyd fod hyn i’w briodoli i atyniad ardaloedd chwarelyddol Meirionnydd neu faes glo Gogledd-ddwyrain Cymru. Patrwm tebyg a geir ym 1891.

Erbyn 1901 roedd nifer y mudwyr o Fethesda i ardaloedd eraill o Gymru a Lloegr bron a dyblu.  gyda’r cynnydd mwyaf i Loegr a Morgannwg. Hefyd gwelwyd dros hanner cant yn symud i Lanwrthwl, Sir Faesyfed – gwaith ar gael yn adeiladu cronfeydd Cwm Elan.  Dros y degawd canlynol y brif nodwedd oedd twf sylweddol yn y nifer a symudodd i ardaloedd glofaol De Cymru.

O ran y mudwyr i Loegr, symudodd tua thri chwarter ohonynt i’r siroedd agosaf i Gymru – swydd Gaerhirfryn (Lerpwl a Manceinion yn bennaf) ac i raddau llai swydd Gaer.

Yn ei nofelau, “Chwalfa” a “William Jones”, mae T. Rowland Hughes yn trafod y mudo o ardaloedd chwarelyddol Gogledd Cymru i Forgannwg. Mae’n cyfeirio at ffactorau oedd yn gwthio chwarelwyr a’u teuluoedd o’r ardal, megis streic, tlodi ac anghydfod cymdeithasol, ynghyd â’r ffactorau oedd yn eu denu i gymoedd glo’r De, megis gwaith a chysylltiadau teuluol. Gall astudiaeth o Forgannwg yng nghyfrifiad 1901 daflu ychydig yn fwy o oleuni ar rai o’r ffactorau yma.

Ar yr un llaw gallai’r mudo a welir ym 1901 fod yn dystiolaeth o effaith streic Chwarel y Penrhyn. Yn ôl adroddiadau papurau newydd y cyfnod gadawodd tua mil a hanner o chwarelwyr yr ardal yn ystod yr anghydfod, llawer ohonynt yn yr wythnosau cyntaf, ac fe deithiodd nifer i gymoedd Morgannwg i chwilio am waith yn y pyllau glo. Ar y llaw arall fe allai’r cynnydd adlewyrchu atyniad datblygiad cyflym maes glo De Cymru. Dyblodd poblogaeth Morgannwg o 511,000 ym 1891 i dros filiwn erbyn 1911.

1901: Strwythur demograffig a chymdeithasol.

Roedd 80% o’r mudwyr o Fethesda i Forgannwg yn ddynion a dros hanner y rheini yn eu harddegau hwyr neu eu hugeiniau. Cymharol ychydig o fenywod a phlant ysgol oedd wedi symud. Gallai hyn fod oherwydd natur y gwaith oedd ar gael – gwaith caled, corfforol yn y pyllau glo a gyflawnwyd yn bennaf gan ddynion ifanc.  Hefyd un o nodweddion mudo’r cyfnod oedd bod y penteulu’n aml yn symud ac yna, wedi iddo ganfod gwaith ac ymsefydlu yn yr ardal newydd, byddai gweddill y teulu’n ei ddilyn.

Roedd bron i dri-chwarter yr oedolion yn lletywyr (lodgers) neu’n ymwelwyr. Mae hyn yn awgrymu fod mewnlifiad sydyn wedi digwydd. Dim ond chwarter y lletywyr yma oedd yn briod a bron y cyfan o’r rhain yno heb eu gwragedd. Mae hyn yn cadarnhau’r pwynt a wnaed yn y paragraff blaenorol. Efallai ei fod hefyd yn dystiolaeth o fudo dros dro gan chwarelwyr yn ystod y streic.

O’r oedolion priod eraill, roedd cyfran uchel ohonynt gyda chymar, naill ai o Fethesda, neu o  gymunedau chwarelyddol eraill Gogledd-orllewin Cymru, e.e.. Dyffryn Nantlle a Ffestiniog. Nifer fechan oedd wedi symud i Forgannwg a phriodi rhywun lleol.

1901: Nodweddion cyflogaeth.

Dim ond tair o’r menywod oedd mewn gwaith cyflogedig – un forwyn ac un wniyddes – swyddi cyffredin yn y cyfnod. Hefyd un yn labro ar yr wyneb mewn pwll glo.

O ran y dynion, roedd pawb dros 14 oed yn gyflogedig. Yn eu plith roedd ambell bregethwr, masnachwr, clerc neu grefftwr. Nododd rhai eu bod yn chwarelwyr llechi – ai newydd symud i’r ardal ac yn chwilio am waith, neu arwydd eu bod yn ystyried eu harhosiad ym Morgannwg yn un dros dro?

Gwaith Gwrywod o Fethesda	Nifer
Engine Fitter labourer	1
Saer Coed	1
Pobydd	1
Masnachwr llechi	1
Gof	1
Clerc	1
labrwr gwaith dur	1
Pregethwr	3
Chwarelwr calchfaen	3
Labrwr	3
Chwarelwr llechi	23
Pyllau Glo	137
CYFANSWM	176

Cyflogwyr mawr Morgannwg oedd y gweithfeydd haearn a dur a’r pyllau glo. Dim ond pedwar o Fethesda oedd â gwaith yn y diwydiant haearn – un fel labrwr mewn gwaith dur a thri mewn chwarel calchfaen. Mewn cymhariaeth roedd 137 yn gweithio yn y pyllau glo. Yr esboniad am hyn yw y gallai chwarelwyr drosglwyddo eu sgiliau a’u profiad yn haws i’r diwydiant glo nag i’r gweithfeydd haearn a dur.

Oddi fewn i’r diwydiant glo, diddorol yw’r amrywiaeth a swyddi a gaed. Cofnodwyd rhai fel “glowyr” ac amryw yn labrwyr – heb eto ennill y profiad i wneud gwaith mwy arbenigol. Y swydd fwyaf niferus oedd torrwr, oedd yn cloddio talcen y wythïen lo. Fe’i cynorthwyid gan y rhwygwr oedd yn rhwygo’r glo. Y coediwr oedd yn gosod propiau i gynnal y to a’r trwsiwr yn trwsio unrhyw wendid neu ddifrod. Roedd eraill yn ymwneud â symud y glo i’r siafft – yr haliwr yn symud wagenni glo ar hyd traciau, yn aml gyda chymorth merlod. Y fforddolwyr oedd yn gosod y traciau yma. Cyfrifoldeb y taniwr oedd gofalu am y ffwrnais oedd yn awyru’r pwll.

Patrymau daearyddol

Ychydig iawn o Fethesda symudodd i drefi a dinasoedd yr arfordir, e.e.. Caerdydd, Penarth ac Aberafan. Yn hytrach i gymoedd Llynfi,  Cynon, Rhondda a Thaf aeth y mwyafrif. Rhwng 1880 a 1914 tyfodd diwydiant glo De Cymru ar raddfa na welwyd ei thebyg. Dim ond meysydd glo’r Ruhr yn yr Almaen ac Ohio/Pennsylvania yn yr Unol Daleithiau oedd yn datblygu ar yr un raddfa. Erbyn 1913 roedd 323 pwll glo ym Morgannwg yn cyflogi dros gan mil a hanner o lowyr, felly roedd digon o waith ar gael i’r sawl oedd yn barod i fudo yno.

Yn aml roedd mudwyr o Fethesda’n symud at aelodau o’u teulu neu ffrindiau oedd eisoes wedi ymsefydlu ym Morgannwg. Dyma’r hyn a elwir yn mudo cadwyn – unigolion mentrus yn symud yn gyntaf, yna’n denu ffrindiau a theulu atynt. Roedd 90% o’r lletywyr yn byw yn yr un tŷ â phobl eraill o Fethesda neu ardaloedd chwarelyddol eraill Gogledd Cymru.

Ceir aml i enghraifft o fudwyr o Fethesda yn byw yn yr un stryd. Daw’r enghraifft orau o Flaenllechau yn y Rhondda Fach. Deuai penteulu 5 o’r 6 tŷ cyntaf yn Aberdare Road o Fethesda ac roedd pymtheg arall o Fethesda yn cydfyw â hwy – yn deulu a lletywyr.

Mae oed y plentyn ieuengaf yn profi fod llawer o’r teuluoedd wedi symud o Fethesda yn weddol ddiweddar – llawer yn y flwyddyn neu ddwy flaenorol. Gall mannau geni’r plant hefyd awgrymu tipyn am symudiadau’r rhieni. Dyma rhai enghreifftiau.

• 2 Aberdare Road, Blaenllechau, Rhondda. Ganed William Lewis ym Methesda, a’i wraig Elizabeth yn y Felinheli.  Roedd ganddynt ddwy ferch, Ann yn ddwy flwydd oed ac wedi ei geni yn y Felinheli a Sarah a anwyd deufis cyn y cyfrifiad yn Ferndale.

• 2 Park Terrace Pentrebach Merthyr. Roedd Thomas Davies yn wreiddiol o Lysfaen, Sir Ddinbych a’i wraig, Jane o Lanrwst. Ganwyd y ddau blentyn hynaf yn Llysfaen a’r ddau ieuengaf ym Methesda. Dwy flwydd oed oedd yr ieuengaf, felly roeddent wedi mudo ym 1899 neu’n ddiweddarach.

• 38 Pritchard Street Treharris. Ganwyd William Owen yn Rhiwlas a’i wraig Mary yn Ebenezer (Llanddeiniolen). Ym 1894 roeddent yn byw ym Mangor, ble ganed eu plentyn hynaf. Erbyn 1896 roeddent wedi symud i Lanllechid, ble ganed y tri phlentyn, yr ieuengaf ym 1900. Felly roeddent yn fudwyr cymharol ddiweddar.

• 3 Aberdare Road. Roedd James Murray wedi ei eni yn Enniskillen, Iwerddon a’i wraig, Hannah ym Methesda. Priodwyd hwy yn Bolton ac yno ganwyd eu plant hynaf  ym 1892 a 1897. Ganwyd yr ieuengaf ym Methesda ym 1899. A oedd y teulu wedi ymsefydlu ym Methesda ac yna symud i Forgannwg ynteu ai ymweld â’r teulu oeddent adeg yr enedigaeth ?

• 132 Balaclava Row, Penygraig, Rhondda. Deuai Owen Owen o Frynteg, Sir Gaernarfon a’i wraig, Catherine o Fethesda. Ganwyd eu mab hynaf Owen, yn Ffestiniog. Ganwyd 3 phlentyn arall yn yr Unol Daleithiau ac un ar y llong wrth ddychwelyd i Gymru. Ganwyd y tri ieuengaf ym Mhenygraig. O edrych ar oed y plant, gallwn weld fod y teulu yn Ffestiniog tua 1882, yn yr Unol Daleithiau o 1885 i 1891 ac ym Mhenygraig erbyn 1892. Beth a’u denodd i symud yn ôl ? Nid oedd hyn yn anghyffredin – yn y cyfrifiad cofnodwyd fod bron 350 o drigolion cymoedd Rhondda wedi eu geni yn yr Unol Daleithiau.

Gwelwn wrthlif bychan o fudwyr o Forgannwg i Fethesda , gan gynnwys pobl yn dychwelyd. Un enghraifft yw teulu Thomas Jones, chwarelwr o Sir Fôn. Symudodd i Ddowlais, priodi merch leol ac yno ganwyd eu plentyn cyntaf ym 1893. Erbyn 1895 roeddent yn Llanllechid, ble ganwyd eu tri phlentyn nesaf.

Enghraifft arall yw teulu Ellis ac Anne Hughes, y ddau o Fethesda. Ym 1887 roeddent yn Nhonypandy, Cwm Rhondda. Dair blynedd yn ddiweddarach roeddent yn Wrecsam cyn dychwelyd i Lanllechid erbyn 1894. Maent yn ôl yng Nghwm Rhondda ym 1898 ond yn byw yn Rachub ym 1901.

Casgliadau.

Bu cynnydd mawr yn nifer y mudwyr o Fethesda i Forgannwg ym 1901 a 1911. Yn ddiamau mae hyn yn dystiolaeth o effaith streic Chwarel y Penrhyn ond mae hefyd yn amlygu atyniad economaidd maes glo De Cymru. Mae’r patrymau a welir yn cyd-fynd â nifer o ddamcaniaethau daearyddol am fudo, sef:

• Mae’r mwyafrif o symudiadau’n rhai byr – llawer o’r rhain rhwng ardaloedd tebyg (yn yr achos yma ardaloedd chwareli Gogledd-orllewin Cymru). Os oes mudo dros bellter hirach, rhaid bod atyniad y cyrchfan yn gryf, ac mae’n dueddol o fod i gyfeiriad ardaloedd diwydiannol neu ddinesig.
• Ffactorau economaidd oedd prif achos mudo’r cyfnod yma.
• Mae’r mwyafrif o fudwyr yn ifanc ac yn ddibriod, yn enwedig os ydynt yn symud pellter hir.
• Mae rhyw’r mudwyr yn ddibynnol ar y cyfleoedd gwaith sydd ar gael yn y cyrchfan.
• Mae cyswllt personol yn dylanwadu ar benderfyniad pobl i fudo – mudo cadwyn.
• Am bob llif o fudwyr i gyrchfan, gwelir gwrthlif i’r tarddle. Mae nifer o’r mudwyr yma’n dychwelyd i’w cynefin (return migration).

Chwarel y Penrhyn

Chwarel y Penrhyn tua 1930, gyda diolch i Alaw Jones, Parc Moch

Nid oes angen pwysleisio fod chwarel yn lle eithriadol beryglus i weithio ynddo gyda damweiniau angheuol yn tanlinellu peryglon disymwth y fenter o ennill y graig ac afiechyd yn gysgod marwol yn sgil y grefft o’i thrin. Dros gyfnod o ddau gant a mwy o flynyddoedd ers sefydlu chwarel y Penrhyn newidiodd amodau iechyd a diogelwch yn araf er gwell i gyrraedd safonau uchel y presennol, ond mae’n ffaith ddiymwad i 397 o chwarelwyr golli eu bywydau yn y gwaith rhwng 1782 a 1960. Sefydlwyd rhestr swyddogol marwolaethau yn y chwarel yn 1843 ond mae yna hefyd gofnod sy’n nodi fod 214 wedi eu lladd yno rhwng 1782, dyddiad ei sefydlu gan Richard Pennant, ac 1865, sef cyfnod hanner cant a deugain cyntaf ei bodolaeth. Os cywir y cofnod yna gellir ychwanegu 183 o farwolaethau o’r rhestr swyddogol am y can mlynedd o 1865 hyd 1960 i roddi’r cyfanswm a nodwyd uchod. Nid yw graddfa’r marwolaethu i gymharu â’r trychinebau  anferthol a ddigwyddodd yn y diwydiant glo yn yr un cyfnod er enghraifft pan laddwyd 439 glöwr yn Senghennydd yn 1913 a 266 a yn nhrychineb Gresffordd ger Wrecsam yn 1934. Ond rhestr ydyw sy’n dangos amledd cyson marwolaethau drwy ddamwain a hynny i unigolion yn bennaf, ac roedd yn bur anghyffredin i fwy nag un farwolaeth ddigwydd ar yr un pryd, ac unwaith yn unig y bu farw cymaint â thri ar yr un pryd. Mae un farwolaeth yn ormod wrth gwrs ac mae’n rhestr sy’n sobri darllenydd ac yn gofnod eithriadol drist ei chynnwys.

Mae rhestr swyddogol y marwolaethau yn cychwyn flwyddyn ar ôl penodi Dr Hugh Jones yn feddyg cyntaf y chwarel yn 1842, a dyma flwyddyn agor ysbyty’r gwaith yn ogystal. Yn y ddogfen cofnodir yn Gymraeg enw a chyfeiriad y truan gan nodi fod hanner y marwolaethau yn ganlyniad ‘anafu yn y chwarel’ neu i’r person farw oherwydd ‘anhwylder meddygol’ . Prin iawn yr ymhelaethir am achos y damweiniau, oni nodir i’r anffodusion gael eu taro gan lwmp rhydd o graig o bonc uwchben, neu fod y fargen wedi disgyn yn ddisymwth, neu fod i’r twll ffrwydro yn annisgwyl.

Creigiwr wrth ei waith

Rhwng 1843 a 1891 bu farw cant ac un o ddynion o anafiadau cyffelyb i’r uchod. Un o broblemau mawr y chwarel cyn 1855 oedd bod diffyg rheolaeth ar y defnydd o ffrwydron, ond yn y flwyddyn honno sefydlwyd rheol gaeth fod holl ffrwydriadau’r gloddfa i ddigwydd ar yr awr yn unig, mesur a oedd yn gorfodi trefn ar y sefyllfa gynt o anhrefn. I arwyddo fod ffrwydriad i ddigwydd cenid corn o rybudd ar yr awr a dewiswyd safle arbennig  ar bonc Ffridd, lleoliad a oedd â golygfa banoramig o’r holl chwarel islaw, i’r gŵr gyflawni ei ddyletswydd.  Yn eithriadol eironig yn 1877 rhestrir fod  gŵr o’r enw Thomas Pritchard Price wedi ei ladd yn y chwarel, ac er nad oes cofnod yn manylu beth oedd achos ei farwolaeth ychwanegir y cymal enigmatig mai ef oedd ‘yr hen ganwr nos a bora adeg saethu’.

Chwythwr o’i safle ar Bonc Ffridd yn rhybuddio bod saethu i ddigwydd

Tybed ai hwn yw’r gŵr a ddarlunnir yn y llun enwog o chwythwr y corn a gyhoeddwyd mewn nifer o gyhoeddiadau darluniadol o’r chwarel?  Yn ddiweddarach defnyddiwyd cloch yn hytrach na chorn i rybuddio fod saethu i ddigwydd, ond dewiswyd yr un lleoliad uchel yn y chwarel fel y corn gynt.

Ysbyty’r Chwarel oddeutu 1920, gyda diolch i Alaw Jones, Parc Moch

Yn y rhestr marwolaethau ceir un manylyn annisgwyl, ond tra arwyddocaol yn hanes y chwarel, sy’n cofnodi tarddle daearyddol y dieithriaid a ddaeth i weithio i’r chwarel o ardaloedd oddi allan i Ddyffryn Ogwen ond a laddwyd yn y gwaith. Yn dra gwahanol i chwarel Llanberis ni ddarparwyd barics ar gyfer lletya’r dieithriaid hyn yn chwarel y Penrhyn, ac er mai cipdrem arwynebol a geir yn y rhestr mae’n pwysleisio pwysigrwydd y chwarel fel canolfan waith yn hanner cyntaf y 19g. Cofnodir fod  un Sais ar y rhestr, er bod rhai enwau Eingl Sacsonaidd eraill yn gynwysedig, ond Cymry yw’r mwyafrif llethol gyda dalgylch y chwarel yn cyrraedd yn eang cyn belled â Rhuthun a Dyffryn Conwy yn y dwyrain a Sir Fôn yn y gorllewin. Mae’n ddiddorol sylwi hefyd fod cynifer o’r gweithwyr yn hanu o ardaloedd chwarelyddol a mwyngloddio eraill yn y gogledd megis Llandudno, Capel Garmon, Llanddeiniolen, Llanfairfechan, Rhyd Ddu, Capel Garmon, a hyd yn oed Ffestiniog, gan gynnwys un gŵr o Sir Benfro, sef ardal chwarelyddol arall bellennig yn ne orllewin Cymru.

Ym mis Rhagfyr 1891 gwelir newid sylfaenol yn y dull o gofnodi’r marwolaethau, ac mae’r newid yn cydoesi â thymor Dr E. Williams Bryn Meurig a Dr E. R. Edwards yn feddygon y chwarel. O hyn allan cofnodir yn Saesneg ac mae’r ddogfen yn llawer mwy ffurfiol a phroffesiynol ei chynnwys gan fanylu ar achos y damweiniau a chanlyniadau clinigol yr anafiadau. Yn wahanol i’w hanner cyntaf perthynol gwelir fod y lladdedigion i gyd bellach yn hanu o ardal Dyffryn Ogwen, ac mae nifer y marwolaethau yn lleihau yn flynyddol wrth i fesurau diogelwch wella, ac o ganlyniad dogfennir mai deuddeg person yn unig a laddwyd rhwng 1940 a dyddiad olaf y ddogfen ar 6 Mehefin 1960.

Naddwyr wrth eu gwaith

Damweiniau ar amrantiad sy’n gynwysedig yn y rhestr uchod ond nid yw’n cofnodi’r marwolaethau cudd sy’n gysylltiedig ag anadlu yn ddiarwybod lwch y garreg. Sefydlwyd mor gynnar ag 1895 mewn astudiaeth o chwarelwyr Ffestiniog fod llwch y llechen o’i anadlu dros amser yn creu niwed terfynol i iechyd yr unigolyn, ond rhaid oedd disgwyl tan 1930 cyn y gwnaethpwyd arolwg meddygol o effeithiau clefyd y llwch ar chwarelwyr ardal Gwyrfai. Dangosodd yr astudiaeth fod bygythiad y llwch yn llawer uwch i chwarelwyr a oedd yn trin y llechen nag i’r rhai a fyddai’n ei hennill o’r graig. Mae’r llechen yn cynnwys rhwng 25 a 42% o gwarts yn ei  chyfansoddiad ac yn y llwch o’i thrin, cyfyd cyfartaledd y cwarts mân i rhwng 50 ac 80%. Yn ddiarwybod gwaethygwyd y sefyllfa pan benderfynwyd canoli’r holl waith o lifio a naddu’r llechen mewn siediau caeedig gan hepgor yr hen drefn o gynnal y gwaith mewn waliau lled agored lle’r oedd y gwynt yn gwasgar cyfran helaeth o’r llwch – mesur a oedd yn cyfnewid anhwylder y cymalau am salwch yr oedd ei lesgedd yr un mor ddamniol. Profwyd yn ogystal fod salwch y llwch i’w weld ar ei waethaf yn y rhai a fu’n gweithio yn y diwydiant am fwy nag 20 mlynedd, ond y drasiedi fawr oedd y bu rhaid i’r dioddefwyr ddisgwyl tan ddiwedd yr ugeinfed ganrif cyn i salwch y llwch i chwarelwyr gael ei gydnabod fel anaf diwydiannol a bod iawndal i’w dderbyn am y dioddefaint.

Y waliau naddu agored yn y chwarel oddeutu 1920, gyda diolch i Alaw Jones, Parc Moch

Diolchiadau

Y ddiweddar hoffus Caryl Jones, Bryn Eglwys, Llanllechid gyda diolch am gael gweld rhestr y marwolaethau; Idris Lewis, Dolwern, ac Alaw Jones, Parc Moch, am eu caniatâd i ddefnyddio nifer o luniau’r chwarel o’u harchifau personol.

Ffynonellau

C. L. Sutherland, S Bryson. 1930 Report on an inquiry into the occurence of disease of the lungs from inhalation in the slate industry in the Gwyrfai district. HMSO. Llundain.

Yr Home

• 

Mae Hugh Davies yn ei gyfrol Atgofion Hanner Canrif yn cyfeirio at yr Home mewn paragraff sy’n gyforiog o gyfeiriadau dirgel, ond heb fradychu’r un gyfrinach, am y sefydliad a leolwyd mewn tŷ helaeth ar draws y ffordd i’r Eglwys ym mhen gogleddol pentref Tregarth. Meddai –  ‘Safai Cartref plant amddifad – yr Home – ar draws y ffordd i’r Eglwys, a cherddai rhyw ugain o enethod ôl a blaen i’r ysgol o’r Cartref yn gyplau trefnus, o wahanol oedran, wedi eu gwisgo’n unffurf, eu gwalltiau yn gwta, gwta, ac un o wasanaethyddion y Cartref yn eu tywys yn ddieithriad. Cofiaf yn dda fod llond fy nghalon o gydymdeimlad tuag at y genethod hyn, ac yn ddistaw bach – bu sawl un ohonynt o bryd i’w gilydd yn gariadon ysgol i mi’.

Enw swyddogol y sefydliad oedd St Mark’s Nursery Home, a pherthynai, yn un o gyfres o gartrefi i gymdeithas y Waifs and Strays Society, cymdeithas a newidiodd ei henw yn ddiweddarach yn  Church of England Children’s Society. Sefydlwyd y gymdeithas yn Llundain yn 1881 gan Edward Rudolf, swyddog yn y gwasanaeth sifil, o’i brofiad personol ef o weld plant amddifad ar strydoedd y brifddinas. Buan iawn y lledaenodd y gofyn am gymorth i blant digartref i ddinasoedd diwydiannol gweddill Prydain  lle’r oedd problemau digartrefedd yn datblygu’n broblem enfawr ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg.  Yng Nghymru ymddengys fod digartrefedd plant yn broblem gymdeithasol a berthynai i gefn gwlad yn ogystal ag i’r ardaloedd diwydiannol, fel yr awgrymir gan ddosbarthiad cartrefi’r gymdeithas. Yn Esgobaeth Bangor, er enghraifft, sefydlwyd cartrefi ym Mangor, Caernarfon, Bodorgan a Dolgellau tra oedd un cartref yn unig yn esgobaeth Llanelwy a hynny yn Wrecsam, a chartref Caerleon oedd yr unig un yn esgobaeth Llandaf. Yn ystod yr un amser yr oedd y Methodistiaid Calfinaidd hefyd yn agor cartref i blant amddifad yn y Bontnewydd yn 1902 gan ddwyn sylw pellach at faint y broblem gymdeithasol oedd yn bodoli yng ngorllewin Cymru.

Agorwyd y cartref cyntaf yn Nhregarth yn 1893 mewn bwthyn bychan yn Sling gyda thair ystafell ar y llawr isaf a thair ystafell i fyny’r grisiau ar gyfer lletya chwe merch fach rhwng chwe mis a phum mlwydd oed. Erbyn 1896, gyda’r gofyn yn cynyddu, symudwyd y cartref i’w leoliad newydd yn y tŷ helaeth a adeiladwyd gerllaw safle’r eglwys ar dir a berthynai i stad y Penrhyn.  Mae p’un a oedd cysylltiad swyddogol rhwng y cartref a stad y Penrhyn yn gwestiwn na ellir ei ateb oni wneir ymchwil pellach i’r pwnc.

Metron y sefydliad yn Nhregarth oedd  Clementine Daxon Harris, gwraig bumdeg tri oed, Saesnes a oedd yn enedigol o Nassau yn Ynys Bahamas, India’r Gorllewin; a’i merch Grace Louise, oedd yn ddau ddeg tri oed, ac yn enedigol o Efrog Newydd, a wasanaethai fel yr is fetron.  Cyflogid un ferch ddwy ar bymtheg oed, Annie Griffith o Fethesda, fel morwyn. Nid cartref cariadus oedd yr Home eithr sefydliad lle’r oedd disgyblaeth a chosb eithriadol lym yn nodwedd annymunol o’r drefn yn ôl tystiolaeth nifer o’r merched a fu’n gaeth yno. Dengys cyfrifiad 1901 fod pedair ar ddeg o ferched yng ngofal y cartref gyda’r hynaf yn dair ar ddeg a’r ieuengaf yn bump oed. Merched lleol oedd y mwyafrif yn hanu o Fangor, Caernarfon, Caergybi a Llandudno, ond yr oedd un ferch o Lundain ac un arall o Gaer. Nodir nad oedd  y ddwy ieuengaf – Blodwen Lewis, chwech oed, a Chrissie Welch, pump oed, yn gwybod pwy oedd eu rhieni.  Gweithredai’r sefydliad yn Nhregarth fel cangen gynnal i gartref merched hŷn y gymdeithas yng Nghaernarfon, ac  i’r cartref hwnnw y danfonid y plant yn eu harddegau cynnar i’w haddysgu i fod yn forwynion.

Merched yn yr Home

Yn 1921 rhoddwyd clo terfynol ar ddrysau’r Home wrth i weithgaredd y Waifs and Strays Society ddod i’w derfyn yn Nhregarth ac ymhen amser trosglwyddwyd y tŷ i feddiant preifat.

Gwybodaeth ychwanegol  gan Rosemary Williams, Ffordd Tanrhiw, Tregarth, Thelma Morris, Llandegfan,  John Dilwyn Williams, Penygroes.

Ffynhonnell 

Hugh Davies, 1964. Atgofion Hanner Canrif. Caernarfon