Tanciau dŵr chwarel y Penrhyn

Dyma nodyn ar y cyd ag Idris Lewis, Ffordd Bangor, Bethesda, a’i eiddo ef yw’r holl ddelweddau a atgynhyrchir isod.

---

Llun o inclein pwysau dwr Allt Goch oddeutu 1914

Mae cyfnod cynnar y diwydiant llechi yng Ngwynedd ar ddechrau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg yn amser pan ddefnyddiwyd technegau peirianyddol eithriadol flaengar i weithio’r chwareli. Chwaraeodd Chwarel y Penrhyn ran allweddol mewn datblygu dyfeisiadau i symud, codi a halio llwythau trwm yn hwylus o fewn y gwaith, agwedd a oedd yn gwbl angenrheidiol i lwyddiant unrhyw chwarel gymhleth ei maint. Yn y cynlluniau cynnar o’r chwarel yn 1793 llwybrau sy’n ymddangos yn cysylltu’r gwahanol dyllau ond erbyn 1800 mae’n debyg fod o leiaf rhai gelltydd yn disgyn i’r tyllau ac yn gweithio ar egwyddor gwrth bwysedd gyda dwy olwyn ddŵr yn eu gyrru. Yn y gelltydd hyn yr oedd y llwyth trwm ar y llwybr ar i lawr yn tynnu’r llwyth ysgafn sef y wagenni gweigion ar y llwybr ar i fyny. Mae’n debyg fod y dyfeisgarwch hwn yn gwbl allweddol i gynlluniau Greenfield, rheolwr celfydd chwarel y Penrhyn, oherwydd dengys cynllun cynnar o’r chwarel yn 1822 fod trefniant y ponciau hyd wyneb y Fronllwyd wedi eu cysylltu â dwy allt anferth ar naill ochr y gwaith. Mewn cynllun o gyfnod diweddarach yn Chwarel Bryn Hafod y Wern defnyddiwyd inclein pwysau dŵr i godi rwbel i ben y tomennydd, ac yn y ddyfais hon pwysau tanc dŵr llawn ar y ffordd i lawr sy’n codi’r pwysau trwm ar y ffordd i fyny.

Tanc dŵr Princess May wedi ei ddatgomisiynu a’r rheliau i’r ddau gaets wedi eu codi

Ar waelod yr inclein llifai dŵr y tanc allan tra yn y pen uchaf yr oedd y tanc gwag yn cael ei ail lenwi ar gyfer gweithio’r daith nesaf ar i lawr. Yn chwarel y Penrhyn un o’r gelltydd yn unig a ddefnyddiai bwysau dŵr i’w gweithio, sef Gallt Goch, a gysylltai o uchder Twll Dwndwr i gyrraedd at lawr Red Lion islaw.

 

Yr egwyddor o bwysau dŵr a ddefnyddiwyd yn y tanciau dŵr enwog sydd yn Chwarel y Penrhyn a gynlluniwyd i gyrraedd at wahanol leoliadau yn y twll. Cynlluniwyd yr wyth tanc a oedd yn y chwarel gan gwmni peirianyddol enwog de Winton o Gaernarfon  ac yr oeddynt yn weithredol o tua 1850 hyd at eu diddymiad yn 1965.  Enwyd yr wyth tanc yn ôl y bonc yr oeddynt yn eu gwasanaethu, saith ohonynt sef  Lady, Lord, Fitzroy, Sinc Bach, George, Douglas a Sebastopol yn cyrraedd hyd at brif lawr gweithredol y chwarel ym mhonc Red Lion, a’r tanc olaf Princess May yn cyrraedd hyd at un bonc islaw Red Lion.  Adeiladwyd cronfa arbennig yn Llyn Owen y Ddôl ar un o flaen ffrydiau Afon Marchlyn yng Ngwaun Gynfi  i gronni  cyfaint digonol o ddŵr ac agorwyd ffos bwrpasol i’w bibellau fwydo’r  tanciau yn y chwarel. Rhedai’r dŵr i lenwi’r brif gist ddŵr a oedd wedi ei lleoli uwchlaw’r tanc ac oddi yno byddid yn ei drosglwyddo i lenwi’r gist uwchlaw’r caets yn ôl gofyn y pwysau a oedd angen ei godi. Cistiau metel oedd ym mhob tanc ac eithrio tanc dŵr Douglas a wnaethpwyd yn gelfydd o glytiau llechi mawr wedi eu hatgyfnerthu â bariau haearn, ac efallai mai’r tanc hwn oedd y cyntaf o’i fath i’w adeiladu yn y chwarel. Perthynai dau gaets heb dalcenni yn y ddau ben i bob tanc, y ddau yn codi a gostwng drwy siafftiau  cyfochrog  wrth i bwysau dŵr uwchben y caets ar i lawr godi’r llwyth yn y caets llawn ar i fyny.

Tanciau dŵr Lord a Lady

Cysylltid y ddau gaets â gwifren ddur a redai dan reolaeth olwyn ar ben y siafft a chyda pwysau dŵr yn y tanc llawn ar i lawr yr oedd modd codi o ddyfnder hyd at bum tunnell o bwysau ar  i fyny.  Ar waelod y siafft rhyddhawyd y dŵr o’r tanc i ymuno â’r prif draen a oedd yn cadw’r twll yn sych.   Yr oedd yn brofiad rhyfeddol teithio yn y caets, er mai ychydig eiliadau a gymerai i ostwng neu godi o ddyfnderoedd y twll. Sŵn dwr byddarol y tanc yn llenwi uwchben y caets oedd y profiad cyntaf, cyn gostwng mewn tywyllwch dudew gyda’r caets yn cloncian yn uchel wrth daro ymylon y siafft. Yna sŵn byddarol y dŵr unwaith eto wrth iddo arllwys allan ar waelod y siafft. Ni chaniateid i bersonau deithio mewn caets gyda wagenni’n bresennol wedi i ddamwain angheuol ddigwydd yn 1900 pan laddwyd bachgen 16 oed wedi i wagen ddatgysylltu yn y caets a chreu’r ddamwain yn nhanc Lady. Yr oedd yn rhyfeddol pa mor effeithiol fu gwasanaeth y tanciau dŵr er, wrth gwrs, gallasai problemau ddigwydd os oedd pwysau’r dŵr yn annigonol i yrru’r llwyth ac i’r caetsys aros ar hanner ffordd. Cofnodwyd un ddamwain angheuol, serch hynny, yn 1923 pan dorrodd y wifren ddur yn nhanc Princess May a dymchwel y ddau gaets a’u cynnwys i waelod y siafftiau gan greu llanastr erchyll a lladd y gŵr a oedd yno i wasanaethu’r tanc.

Gwaelod Tanc dŵr Lady neu Lord yn barod i’w godi gyda’r caets ar y chwith wedi ei lenwi a’r caets dde yn wag

Dyfais yn wreiddiol o’r meysydd glo oedd y tanc dŵr a’i fantais fawr  oedd cyrraedd at ddyfnder isel mewn gofod fertigol cul yn hytrach nag mewn gallt ar lethr hir. Daeth cyfnod gweithio’r tanciau i ben yn 1965 pan aildrefnwyd y chwarel gan gwmni McAlpine, a bellach dim ond  dau sy’n aros – tanc  Princess May  a thanc Sebastopol – fel enghreifftiau  o beirianwaith unigryw a wasanaethodd Chwarel y Penrhyn yn ddi-feth am ganrif o amser, ond ysywaeth mae’r ddau erbyn heddiw yn segur.

 

Rheolau gweithio y tanc dŵr yn 1945

 

Ffynonellau

David Gwyn.  2006. Gwynedd Inventing a Revolution.  Chichester.

T Theo Roberts. 1999. Y Felin Fawr (Chwarel y Penrhyn) – ei hanes a’i rhamant. Dinbych.

Fferm Kemnay, yn Brandon, Manitoba

Mae’n amhosibl ysgrifennu hanes Dyffryn Ogwen yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg heb i enw W. J. Parry ymwthio i’r wyneb mewn rhyw gyswllt neu’i gilydd. Ef yn anad neb oedd cymeriad mwyaf cyhoeddus ac anrhydeddus yr ardal ac fe ymledodd ei enwogrwydd i weddill Cymru a thu hwnt. Cyfrifid ef ymhlith yr amlycaf o wŷr busnes llwyddiannus gogledd Cymru, yn cyfuno gyrfa broffesiynol fel cyfrifydd ariannol â rhedeg busnes llewyrchus fel masnachwr cyffredinol yn gwerthu amrediad eang o nwyddau adeiladu ac yn arbenigo mewn marchnata ffrwydron a phylor du ar gyfer diwydiannau’r fro. Ymhlith y mentrau niferus y bu’n gysylltiedig â hwy roedd nifer o fentrau masnachol yn amrywio o sefydlu gweisg i gyhoeddi papurau newydd i sefydlu cwmnïau i redeg chwareli llechi (gweler er enghraifft erthyglau am Chwarel Banrdreiniog, Bethesda ac Aur y Wladfa). Yr oedd W. J. Parry hefyd yn berchen ar fferm, neu i fod yn fanwl gywir yn gydberchennog. Ac nid fferm fechan oedd hon fel y rhelyw yn Nyffryn Ogwen, ond yn hytrach fferm enfawr yn Nhalaith Manitoba yng Nghanada.

Ymwelodd Parry â Gogledd America ar dri achlysur, am y tro cyntaf yn 1871, am yr eildro yn 1879 ac am y tro olaf yn 1888. Taith breifat heb ymrwymiad i unrhyw gorff swyddogol oedd y gyntaf, pan ymwelodd â rhai o brif drefi diwydiannol y dwyrain ac ardaloedd chwarelyddol gogledd talaith Efrog Newydd a Vermont, dwy ardal a oedd yn derbyn mewnlifiad sylweddol o weithwyr o Wynedd yn ystod y cyfnod hwn. Dysgodd ar y daith hon beth oedd y manteision i Gymry ymfudo i’r America, a pha ragolygon economaidd fyddai’n aros darpar ymfudwyr. Taith wedi ei threfnu gan Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru oedd yr ail daith, gyda Parry, yn rhinwedd ei swydd fel Llywydd yr Undeb, yn adrodd yn ôl yn swyddogol i’r Cyngor i amlinellu: yn gyntaf, gyflwr diwydiant llechi’r Unol Daleithiau a’r cyfleoedd oedd yno, ac yn ail briodoldeb a manteision ymfudo i Ganada. Yn sgil ei ymweliad â Chanada fe’i penodwyd yn ymgynghorydd anrhydeddus i Lywodraeth Talaith Manitoba gyda’r cyfrifoldeb o hyrwyddo ymfudwyr i ymsefydlu yn y rhanbarth hwn o’r wlad.

Yr oedd ymfudo i’r Byd Newydd yn digwydd yn gyson yn ardaloedd y chwareli yn ystod chwarter olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac yn dilyn argymhellion Parry yr oedd hyrwyddo ymfudo ar un cyfnod yn rhan o bolisi swyddogol Undeb y Chwarelwyr er mwyn sicrhau gwell amodau byw i’w haelodau. Dan gynllun yr Undeb amcangyfrifir i oddeutu 250 o chwarelwyr ymfudo i America rhwng 1879 ac 1881, ac yn ystod cyfnod anghydfod diwydiannol chwerw chwarter olaf y ganrif chwyddodd nifer yr ymfudwyr yn sylweddol. Yr oedd Parry mewn safle allweddol i ymelwa o’r sefyllfa hon ac yn ystod nawdegau’r ganrif yr oedd yn asiant i oddeutu 30 o brif  gwmnïau llongau teithio Prydain ac America, cwmnïau megis Cunard Steamship, American Lines, Anchor Lines a Beaver Lines i enwi ond ychydig. Yn ystod streic 1896/97 yn chwarel y Penrhyn gweithredai’n ddyfal yn y dirgel i sicrhau’r telerau mwyaf ffafriol iddo ef yn bersonol pe llwyddai i gymell chwarelwyr i ymfudo i Ganada. Gwnâi hynny drwy gysylltu ag asiant ymfudo swyddogol Llywodraeth Canada yng Nghymru yn ogystal ag ysgrifennu at nifer o gyfreithwyr ac asiantwyr tir unigol yng Nghanada. Greddf Parry, fel gŵr busnes llygadog a thra diegwyddor, oedd manteisio ar unrhyw gyfle i wneud arian ni waeth a oedd hynny ar gorn pobl gyffredin.

Rosser Avenue, Brandon, Manitoba

Teithiodd Parry i Ogledd America am y trydydd tro yn 1888. Taith oedd hon i ymweld â threfi a rhanbarthau yng nghanolbarth y cyfandir, megis taleithiau’r paith yng Nghanada a thaleithiau dros y ffin yn yr Unol Daleithiau megis Dakota, Wisconsin a Michigan. Ysgrifennodd am ei brofiadau ar y daith mewn cyfres o erthyglau a ymddangosodd yn Y Werin, ond ni fradychodd ynddynt ei fod hefyd yn berchen ar fferm yn nhalaith Manitoba. Mae’n debyg mai ar daith 1888 y buddsoddodd yn y fferm gyda’i gyfaill W. J. Williams, cyfreithiwr yng Nghaernarfon ac Ysgrifennydd Undeb y Chwarelwyr, yn gydberchennog. Lleolwyd Kemnay, fferm 640 erw gerllaw gorsaf reilffordd Brandon oddeutu 200 cilomedr i’r gorllewin o Winnipeg ac fe’i prynwyd ar brydles gan gwmni y Canadian Pacific Railway ar yr amod fod gweddill y pris pryniant o $2005.66 i’w dalu’n ôl i’r rheilffordd erbyn 1 Mawrth 1895. Tir agored wedi ei barselu yn bedwar chwarter oedd y fferm, a dim ond un chwarter oedd wedi ei ddiwyllio. Gartref yng Nghymru gobaith y ddau berchennog oedd gweld y fenter yn llwyddo dan oruchwyliaeth William Henry Parry, y canol o dri mab Parry, a chyfle i’w annog i fod yn ffermwr cysurus yn ennill bywoliaeth frasach yn y byd newydd nag a wnaethai gartref yng Nghymru. Buan iawn y datblygodd Kemnay i fod yn fwy o boen meddwl nag o fuddsoddiad i Parry a’i gydberchennog.

Brandon yn 1888 – wagenni yn llawn grawn yn disgwyl cael eu dadlwytho i’r stordai

Llanc 19 oed oedd William Henry nad oedd yn meddu ar unrhyw gymhwyster i’w alluogi i ffermio darn o baith gwyllt yng Nghanada. I lwyddo yr oedd yn rhaid wrth rym penderfyniad, ymroddiad, gwytnwch, doethineb a’r gallu i drin a rheoli arian yn ofalus, ac ni freintiwyd y mab â’r un o’r cymwysterau angenrheidiol hyn. Erbyn Mai 1895 yr oedd gan William Henry ddyled treth o $300.68 i fwrdeistref Brandon, a rhybudd y gallasai’r fwrdeistref werthu’r tir ar ocsiwn i adfer y swm dyledus. Mae llythyrau Parry at ei fab yn croniclo ei anesmwythyd. Meddai mewn llythyr dyddiedig 11 Mai 1895 – I am surprised that you should let matters come to this pass and endanger us losing the land. I trust you will not fail to see that this is paid immediately you get this letter as I cannot send any money and certainly when you have not paid any rent and have collected rent from those who rented land from you, you should have seen to the paying of the taxes.

Bedwar mis yn ddiweddarach mae’n ysgrifennu’r canlynol –

I wrote you two months ago but have not had any reply yet. This is very unkind and unworthy of you. I once more beg of you to let me know how you are getting on with the farm. Have you had any crops in? And how much land had you under wheat and corn and hay?

Oherwydd anwadalwch William Henry, ac yn ddiarwybod iddo, yr oedd cynlluniau ar droed mor gynnar â Rhagfyr 1894 i werthu rhan o’r fferm gyda bargyfreithwyr ac asiantwyr tir yn ceisio hyrwyddo’r trefniant. Gellir cydymdeimlo ag anesmwythyd a siom Parry, fel mae’r llythyr canlynol at gyfreithiwr yn Brandon yn ei gyfleu-I shall feel very much obliged if you can let me know by return the best offer you can get on 1/4, 1/2 or the whole of the farm as I have decided to sell for the best offer that I can get. I have written my son on the same date but as usual cannot get any reply from him. … It is useless to hold on in this manner, not getting – (gair aneglur) or replies to my letters from my son.

Er dirfawr siom i’r perchnogion nid oedd darpar brynwyr yn heidio i bwrcasu fferm a oedd mewn anrhefn llwyr, ac roedd prisiau tir y dalaith hefyd yn hynod anwadal. Gorfodwyd y perchenogion i dderbyn mai drwy fenthyciad tymor byr yn unig y gellid talu’r holl ddyledion ac arwyddwyd y cytundeb ar 12 Ragfyr 1895 ym Mangor. Erbyn mis Chwefror 1896 yr oedd y dyledion wedi eu talu a’r cam nesaf oedd bargeinio gyda’r cyfreithwyr am y telerau gorau i werthu’r holl fuddsoddiad yn ei gyfanrwydd. Ond rhaid oedd disgwyl tan fis Gorffennaf 1899 cyn i’r pryniant fynd rhagddo pan gododd prisiau tir yn sylweddol yn Manitoba. Derbyniwyd cynnig cwmni o frocwyr tir o Winnipeg i brynu’r fferm am $7500 ar delerau a olygai mai enillion prin a ddaethai i ran y cydberchnogion yng Nghymru. Cadarnhawyd y pryniant ym mis Medi, a gellir bron glywed ebychiad o ryddhad pan ysgrifennodd Parry at y cyfreithiwr- Yours of the 12th came to hand yesterday morning, and I wired immediately on your advice – Sell. … and the matter settled in the next 30 days.

Stestion Brandon, Manitoba ar Reilffordd y Canadian Pacific oddeutu 1920

Ac felly y daeth pennod drofaus Kemnay yn Manitoba i ben i ddau hapfasnachwr o Wynedd a oedd wedi breuddwydio gwneud ffortiwn fechan ddidrafferth yng Nghanada. Ond beth am William Henry? Yr oedd ef wedi gadael y fenter yn Kenmay mor fuan â 1895 i dreulio’r pedair blynedd nesaf yn cardota fwy neu lai yn yr America hyd nes iddo ddychwelyd i Fethesda yn fab afradlon yn 1899. A beth am Brandon? Ar ôl Winnipeg hon yw ail ddinas bwysicaf y dalaith gyda phoblogaeth o 53,000. Mae’n ddinas lewyrchus, yn ganolbwynt i fasnach a busnes ac mae ei phrif ddiwydiannau yn gysylltiedig ag amaethyddiaeth, a thyfu grawn yn arbennig. Mae’n gyffordd bwysig ar reilffordd y Canadian Pacific yn ogystal â bod yn dref brifysgol. Mae’n amlwg i William Henry fethu cyfle i sefydlu ei hun yn y byd mawr.

Ffynhonnell

J. Ll. W. Williams.  2005.  W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda: Portread o Gyfrifydd, Masnachwr a Hapfasnachwr Cymreig yn negawdau olaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 66, 137-167.

Stesion Bethesda

Stesion Tregarth drwy ganiatâd Alaw Jones, Parc Moch

Yr oedd ymgyrch ar droed er 1875 gan rai o ddinasyddion blaenllaw Bethesda i ddod â rheilffordd yr LNWR i’r pentref. Roedd hynny yn rhannol er mwyn gwella trafnidiaeth gyhoeddus ac yn rhannol er mwyn cystadlu â chynlluniau’r Penrhyn i drosi’r dramffordd rhwng y chwarel a’r porthladd yn rheilffordd gyriant stem ar gledrau llinell gul a fyddai hefyd efallai yn gwasanaethu dinas Bangor. Nid oedd cynllun y Penrhyn wrth fodd y pentrefwyr ac meddai un o’r gwrthwynebwyr  – ‘No way,walking from the centre of Bangor to the station? Never! A proper train, not some small quarry train for us!’ Gallwch ddychmygu W. J. Parry a’i gyfoedion yn goelcerth o fellt a tharanau, eu gwrid yn fflamgoch yn poeri tân a brwmstan! Rhaid oedd aros tan 1879 cyn y cafwyd cytundeb rhwng y gwahanol garfanau i adeiladu’r rheilffordd, penderfyniad a groesawyd yn y pentref â choelcerth ar Fraichmelyn a thanio gynau cerrig canon ledled y dyffryn. Yn 1884 agorwyd rheilffordd yr LNWR rhwng Bangor a Bethesda. Hwn oedd y cam olaf yn natblygiad rhwydwaith rheilffyrdd Gogledd Cymru, ac roedd yn gyfraniad seicolegol eithriadol bwysig i feddylfryd dinasyddion y pentref. Bellach, gallasai’r teithiwr talog, pe mynnai, gyrraedd hyd at bellafoedd Istanbul ar yr Orient Express o stesion Bethesda!

Cangen Bethesda o reilffordd yr LNWR o Fangor. Cynllun drwy garedigrwydd a chaniatâd O. G. Jones, Erw Las, Bethesda

Lleolwyd terminws y lein ar domennydd hen chwarel lechi Llety’r Adar ym mhen gogleddol y pentref a datblygwyd seidin nwyddau eang i’w ganlyn. Roedd y gangen yn gadael prif lein y gogledd yn Bethesda Junction wrth geg y bont fawr sy’n croesi Afon Cegin ger y Bryn yn Llandygái ac yn rhedeg i’r Felin Hen, yna ymlaen drwy Dregarth hyd nes cyrraedd y terminws. Cynlluniwyd arhosfan yn Felin Hen a stesion fwy yn Nhregarth, ac yr oedd adeilad y terminws un platfform ym Methesda yn fawr ac yn llawer crandiach na’r cyffredin ar gyfer llinell gymharol ddinod a byr ei thaith.

Traphont Coetmor

Bwa traphont Coetmor

Golygodd adeiladu’r rheilffordd hefyd adeiladu o leiaf bedair prif bont bwa sengl, un bont bwa triphlyg i groesi Afon Ogwen ger Pont Coetmor, un twnnel dan fryn Dinas yn Nhregarth a nifer o fylchau dwfn ac argloddiau uchel rhwng y Bryn yn Llandygái a Bethesda. Dim ond yn ddiweddar, ers agor y llwybr i gerddwyr y mae modd gwerthfawrogi adeiladwaith ardderchog y pontydd gyda’r bwâu o waith brics ar ffurf gwyntyllau gosgeiddig, y gwaith carreg yn gelfydd a’r pentanau mewn tywodfaen nadd a gludwyd o gyrion Caer.

Pont y Rheilffordd ym Mryn Bela

Cwmni Thomas Nelson o Gaerliwelydd oedd yn gyfrifol am adeiladu’r rheilffordd a dywedir fod pedwar cant o chwarelwyr heb waith, neu’n gweithio wythnos fer, wedi eu cyflogi i gyflawni’r contract. Dechreuwyd ar y gwaith ym Mis Medi 1881 a chroesawyd y trên cyntaf i Fethesda ar Orffennaf 1af 1884. Cost y prosiect oedd oddeutu £70,000 gyda gwariant ychwanegol o £30,000 ar ehangu Stesion Bangor.

 

 

Yr oedd dylanwad y rheilffordd yn enfawr ar Fethesda. Gellid bellach dderbyn nwyddau trymion, megis glo, blawd a deunyddiau adeiladu, yn hwylus ac yn llawer rhatach i’r ardal. Amcangyfrifwyd, er enghraifft,  fod wyth swllt yn cael ei ychwanegu at bob tunnell o lo a gludid i’r pentref cyn hynny. Ond i yrwyr ceffylau, ac yr oedd 90 ceffyl yn gysylltiedig â chario nwyddau a nifer tebyg yn cludo pobol, golygai dyfodiad y rheilffordd derfyn ar eu gwasanaeth. Sefydlodd W.J.Parry ei warws nwyddau ar safle’r seidin ond, fel prif werthwr ffrwydron a phylor du Gogledd Cymru, bu bron iddo chwythu’r holl derminws i ebargofiant pan ddifrodwyd ei warws gan dân difrifol yn 1896 gwta ddeuddeng mlynedd wedi agor y rheilffordd. Er ei phrysurdeb, masnach unffordd i Fethesda oedd masnach y seidin gan fod holl gynnyrch chwarel y Penrhyn yn defnyddio’r lein fach i’r porthladd yn Aber Cegin ac yno yn cysylltu’n uniongyrchol â’r gwasanaeth cenedlaethol o gangen a sefydlwyd yn 1852. Yn llawer pwysicach roedd dylanwad y rheilffordd ar fywyd cymdeithasol y pentref. Daeth teithio i Fangor a thu draw yn bleser yn hytrach nag yn orchwyl annymunol, a’r rheilffordd yn cynnig y gwasanaeth cyflymaf i greu rhwydweithiau busnes yn ogystal, yn gyflymach na’r post ac yn fwy dibynadwy na thrafodaeth amhersonol ar y teleffon.

Stesion Bethesda, llun drwy garedigwydd Alaw Jones, Parc Moch

Stesion Bangor, felly, oedd y gyffordd hwylusaf i ŵr busnes proffesiynol fel W. J. Parry i gysylltu â’i gleientau, a’r trên oedd yn cynnig yr amrywiaeth gorau o deithiau i drefnyddion tripiau Ysgolion Sul y cyfnod. Y trên hefyd oedd y gwasanaeth prysuraf yn ystod streic fawr 1900/03. Y stesion oedd man cychwyn a chroesawu’r lluoedd oedd yn gweithio i ffwrdd yn Ne Cymru a Swydd Gaerhirfryn. Yn 1902 adroddwyd yn y wasg fod hyd at 600 o streicwyr yn cyrraedd Bethesda ar gyfer gwyliau’r Nadolig, y Pasg a’r Sulgwyn. Roedd y stesion hefyd yn gyrchfan arbennig ar gyfer creu terfysg bwriadol, a bu’n fan cychwyn rhai o’r brwydrau ffyrnicaf rhwng carfannau’r streic. O ganlyniad yr oedd dan wyliadwriaeth barhaol gan yr heddlu. Adroddir fod tua 100 o blismyn yn gwarchod y stesion yn ystod Pasg 1902 ac ar dro arall gorfodwyd y trên i aros am ugain munud yn stesion Tregarth cyn i’r gwffas ddod i’w therfyn.

Stesion Felin Hen, drwy garedigrwydd Alaw Jones, Parc Moch

Yn raddol collodd y rheilffordd ei phwysigrwydd i drafnidiaeth gyhoeddus y bws a’r car yn ystod hanner cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Yn 1951 terfynwyd y gwasanaeth i deithwyr a daeth y trên nwyddau olaf i’r pentref yn 1963.

Ffynonellau

Ernest Roberts. 1979. Cerrig Mân. Dinbych

G Heulfryn Williams 1979. Rheilffyrdd yng Ngwynedd. Gwasanaeth  Archifau Gwynedd, Caernarfon

Griff. R. Jones . 2002 The Rock Cannon of Gwynedd. Blaenau Ffestiniog