Ffos Coetmor

Mae ffos Coetmor yn tarddu ym mhen uchaf Gwaun Cwys Mai gan godi dŵr o Afon Ffrydlas. O’i tharddiad i’r man lle mae’n llifo i afon Ogwen mae’n mesur oddeutu pedwar cilomedr mewn hyd ac mae’n disgyn tua 280 metr mewn graddiant.

Y maen hirfain sy’n nodi rhaniad y dŵr yn Afon Ffrydlas a tharddiad Ffos Coetmor. Daw’r llun drwy ganiatâd o archif lluniau y diweddar Ifor Williams, Coetmor 

Nodir man ei tharddiad yn Afon Ffrydlas gan faen hirfain sy’n sefyll ar raniad y dŵr. Oddi yno mae’r ffos yn crymanu i gyfeiriad Bwlch Molchi cyn gwyro eto i ddilyn godre Moel Faban a disgyn i wastatir ysgwydd ddwyreiniol Dyffryn Ogwen yn Llidiart y Gweunydd. Yna mae’n llifo ar dir gwastad drwy Hen Barc i gyfeiriad Fferm Coetmor. O Goetmor i ymuno ag afon Ogwen mae ei chwrs yn gymharol fyr ond ar lan yr afon estynnwyd y ffos mewn addasiad diweddarach i lifo’n gyfochrog â’r afon hyd nes cyrraedd melin Coetmor gryn hanner milltir i’r gogledd.

Cwrs Ffos Coetmor o Wauncswysmai hyd at Felin Coetmor ar lan Afon Ogwen. Daw’r cynllun drwy gantiatâd David. A Jenkins, Llys Geraint, Bethesda.

Y cynllun cyntaf o Ffos Coetmor – addasiad David A Jenkins o fap William Earl – Plan of mountain and waste land in Llanllechid parish 1786. Mapiau Penrhyn PFA/6/182 drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor

 

 

 

Gwelir y cofnod cyntaf am y ffos yn 1786 ar fap o dir comin plwyf Llanllechid. Er hynny, mae’n  perthyn i gyfnod llawer cynharach yn hanes Dyffryn Ogwen, er nid i gyfnod y Rhufeiniaid fel sydd wedi ei nodi ar rai o fapiau’r Arolwg Ordnans. Er nad oes dogfennau i gadarnhau dyddiad ei ffurfio mae’n weddol bendant ei bod yn gysylltiedig â phlasty Canol Oesol Coetmor, sef cartref hen deulu pendefigaidd y gellir olrhain ei dras yn ôl i’r bymthegfed ganrif ac, yn ôl traddodiad, i gyfnod cynharach yn y drydedd ganrif ar ddeg. Nid oedd gan y plasty gyflenwad parhaol o ddŵr yn llifo i’r safle ac, felly, rhaid oedd goresgyn y diffyg drwy lunio ffos, a Ffos Coetmor oedd datrysiad y broblem. Yng Nghoetmor mae’r ffos yn llifo drwy Gae Llyn ac yno gwelir fod ei llwybr wedi ei gysylltu â dau hen gafn a fyddai yn y gorffennol pell wedi cynnal olwynion dŵr at wasanaeth y plasty hynafol. Pan adeiladwyd y Coetmor presennol oddeutu 1870 lluniwyd llyn arbennig ar gyfer y fferm wedi ei leoli i’r dwyrain ar ymyl Lôn Bach Odro.

Gwely ffos gynnar yng Nghae Llyn, Fferm Coetmor. Daw’r llun drwy ganiatâd o archif lluniau y diweddar Ifor Williams, Coetmor

Llyn corddi Fferm Coetmor ger Lôn Bach Odro

Dŵr o’r ffynhonnell hon oedd yn bwydo un olwyn ddŵr a safai wrth dalcen yr ysgubor, ac ynni o’r olwyn hon a oedd yn gyfrifol am droi holl offer y fferm ar gyfer dyletswyddau megis corddi a malu bwyd yr anifeiliaid. Dibynnai llawer o ffermydd Dyffryn Ogwen ar ynni dŵr i gyflawni eu dyletswyddau. Yn ogystal â bwydo fferm Coetmor yr oedd ffos Coetmor yn danfon dŵr i Dyddyn Sabel a Chae Ifan Gymro ac yr oedd nifer o ffosydd eraill yn yr ardal yn cyflawni’r un gofyn i ffermydd eraill. Dim ond olion nifer o’r ffosydd sydd i’w gweld megis creithiau ar y tir bellach. Er enghraifft derbyniai Tan y Foel ddŵr o Ffos Fawr Pantdreiniog a Bryn Owen ddŵr o ddyfroedd chwarel Bryn Hafod y Wern, a derbyniai hen weithdy Pont y Pandy ddŵr o Afon y Llan. Mae’n amlwg fod llawer mwy o’r ffosydd hyn i’w cofnodi yn y dyffryn.

Addasiad David A. Jenkins o gynllun Johnson, 1855 yn dangos yr argae ddŵr yn chwarel Llety’r Adar sy’n derbyn dŵr o Ffos Coetmor, drwy garedigrwydd a chaniatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor, Mapiau Penrhyn PFA/6/173, Volume of maps of Penrhyn Lands, Pandy Bridge to Tŷ’n y Maes

 

Chwaraeodd ynni dŵr ran eithriadol bwysig mewn sefydlu diwydiant cynnar yn Nyffryn Ogwen yn ogystal, ac fel y byddai’r disgwyl roedd lleoliad ger Afon Ogwen yn eithriadol ddefnyddiol. Ar lan yr afon yng Nghae Star y sefydlwyd stad ddiwydiannol gynharaf y dyffryn gyda ffatri wlân, melin gerrig, melin bwyd anifeiliaid, lladd-dy a bragdy ymhlith y cyfleusterau a ddibynnai ar ddŵr yr afon. Cyflenwai’r afon yn ogystal ynni i Chwarel y Penrhyn ac i Chwarel Dôl Goch, i felin Coetmor a’r pandy ym Mhont y Pandy a dŵr i droi y ddwy felin rawn a safai un o bob tu’r afon yn Nhal-y-bont. Yr oedd holl chwareli plwyf Llanllechid, ac eithrio Chwarel Tan y bwlch, hefyd yn ddibynnol ar ynni dŵr i’w gweithio, a threfnwyd ffosydd pwrpasol i’w cyflenwi. Tarddai ffos Coetmor o afon Ffrydlas i gyflenwi dŵr i chwarel Llety’r Adar; tarddai ffos fawr Pantdreiniog, eto o afon Ffrydlas, i gyflenwi chwarel Pantdreiniog, a tharddai ffos o afon bellennig yr Afon Wen yng Nghwm Caseg i chwarel Bryn Hafod y Wern.

Yr hyn sy’n wych yn Nyffryn Ogwen heddiw wrth gwrs yw bod cynllun newydd Ynni Ogwen ar droed i greu ffynhonnell ynni o ddyfroedd Afon Ogwen uwchlaw Ogwen Banc i gynhyrchu nid yn unig drydan ond hefyd er budd cymunedol ac amgylcheddol. Byddai cynllunwyr ffos Coetmor wedi bod yn gefnogol iawn i’r fenter ond yn rhyfeddu mae’n siŵr at gynnyrch y dechnoleg. ‘Trydan? … Beth ydy trydan’?

 

Ffynonellau

J.Ll.W.Williams a D.A.Jenkins.  1993. ‘Dŵr a Llechi ym Mhlwyf Llanllechid, Bethesda- agweddau ar ddatblygiad diwydiant yn Nyffryn Ogwen’. Trafodion  Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 54. tt. 29-62.

J.Ll.W. Williams a D.A. Jenkins. 2010. ‘Ffos Coetmor: ffos ddŵr gynharaf Dyffryn Ogwen’. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, 71, tt. 10-