Abercaseg

Abercaseg

Ar y pedwerydd o Orffennaf 1284 ymwelodd Edward 1^af, brenin Lloegr, ag Abercaseg. Yr oedd ar wibdaith drwy Wynedd yn dilyn ei goncwest o Gymru yn 1283. Ar y cyntaf o’r mis ymwelodd â chastell Dolwyddelan, Gumbadolph (Dolbadarn?) ar yr ail cyn mynd ymlaen i Abercaseg, a gorffen ei daith yng Nghaernarfon ar y pumed. Mae’n bur debyg ei fod ef a’i osgordd wedi gwersylla’r nos ar y ddôl ar lan Afon Caseg ar lawr y dyffryn. Diben ei ymweliad ag Abercaseg oedd archwilio adeilad ei wrthwynebydd, Llywelyn ap Gruffudd, sef y tŵr arsyllu a safai ar y lan gyferbyn ar gopa’r graig yn Nhyn Tŵr.

Mae’n ddiddorol nodi mai i Abercaseg yr aeth Edward ac fel ’le towre de Abercassek’ y cyfeirir at y tŵr mewn dogfen gyfreithiol yn 1485. Pam nodi pwysigrwydd Abercaseg yn hytrach na Thyn Tŵr felly? Gadewch i ni hedfan dros y canrifoedd ac ymweld â thyddyn Abercaseg yn 1768, dyddiad yr Arolwg cyntaf a wnaethpwyd gan Richard Pennant o’i eiddo yn Stad y Penrhyn.

Cynllun Tyddyn Abercaseg yn 1768. Archif Penrhyn Ychwanegol 2944, drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor

Bryd hynny yr oedd Abercaseg yn dyddyn 13 acer yn nhenantiaeth Thomos Williams, ac wedi’i rannu yn 13 uned, oll oddeutu un acer neu lai eu maint ac eithrio cae y Wern Uchaf Bella a oedd ychydig dros bedair acer. Mae mapiau George Leigh, y tirfesurydd o Norwich a gyfrannodd yn helaeth at yr Arolwg, yn cyflwyno darlun arbennig o leoliad Abercaseg mewn perthynas â’r sefydliadau eraill a oedd yn rhannu glan Afon Caseg.

Cofrestr caeau Abercaseg yn 1768. Archif Penrhyn Ychwanegol 2944, drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol  Bangor

Mae’n ddiddorol sylwi ar enwau a maint nifer o’r unedau a berthynai i’r sefydliadau hyn. Yr oedd gan Abercaseg ddwy berllan ac un gardd, ac yn Nhyddyn Caseg y drws nesaf, tyddyn 7 acer gyda phont yn croesi’r afon, yr oedd yno Gae Ceirch, Gardd y Wal a’r Arddlas, oll yn unedau llai nag un acer. Wedi’u cysylltu’n ddaearyddol, ond yn perthyn i fferm Gerlan, yr oedd dwy uned eithriadol fychan Gerddi’r Gerlan. Ar y lan gyferbyn yr oedd tir fferm Tyn Tŵr, fferm sylweddol ei maint yn cynnwys ffriddoedd agored Braichmelyn a Rhydd Wreiddiog. Ger y tŷ yr oedd y Berllan yn arwain at Gae Cefn y Berllan a dwy uned fychan Llain y Tŵr a Gerddi’r Cae Beudy Newydd, a gerllaw yr oedd dau gae Lleiniau Gwynion Uchaf. Ar aber Afonydd Ogwen a Chaseg lleolwyd Lleiniau Gwynion Isaf a Llwyn yr Hudd Du, un yn bedair a’r llall yn dair acer eu maint. Mae enwau caeau sy’n cynnwys lleiniau, perllannau a gerddi yn brin yn archif caeau Arolwg 1768. Sut felly y gellir dehongli’r defnydd o’r enwau hyn yn y fan hon? Tybed a oes yma adlais uniongyrchol o gyfnod cynharach yn hanes yr ardal benodol hon. Mae enwau’r unedau, maint bychan y berllan a’r ardd, maint mwy y lleiniau, a’u perthynas agos â lleoliad y tŵr arsyllu yn awgrymu fod yma sefydliad a berthynai i deyrnas Tywysogion Gwynedd yn y ddeuddegfed a’r drydedd ganrif ar ddeg.

Awgrym yn unig yw hwn sy’n haeddu mwy o ymchwil, ond os cywir y dadansoddiad yna mae’n egluro pam y bu i’r Brenin Edward wersylla yn yr uned economaidd a gynhaliai safle amddiffynnol Tyn Tŵr. Tybed a fyddai Thomos Williams, bum canrif yn ddiweddarach, yn ymwybodol o dras tywysogaidd ei dyddyn.

Map Johnson o Abercaseg yn 1855. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau Penrhyn PFA/6/173

 

Ogwen Banc

Map Johnson o Ogwen Banc yn 1855. Drwy ganiatâd Archifau a Chasgliadau Prifysgol Bangor, Papurau a Mapiau’r Penrhyn PFA/6/173

Cynlluniwyd tŷ Ogwen Banc gan Benjamin Wyatt ar gyfer teulu ei feistr Richard Pennant yn ystod deng mlynedd olaf y ddeunawfed ganrif. Er mai fel asiant hirben Stad y Penrhyn y cofir am Wyatt yn bennaf, yr oedd hefyd yn gynllunydd adeiladau a gymhwysodd ei hun fel cynllunydd ar fferm ei deulu yn Weeford, Swydd Stafford.

Adeiladwyd y tŷ yn arbennig ar gyfer teulu’r Penrhyn ac fe’i disgrifiwyd yn 1816 fel ‘an elegant pavilion’ i’w ddefnyddio ‘as an occasional resort  for refreshment and recreation paying a morning visit to the quarry, or to other objects of curiosity in the vicinity’. Gellwch ddychmygu’r olygfa:  y teulu a’r dewisedig rai yn cyrraedd mewn crandrwydd ar ôl teithio ar Ffordd y Lord, y ffordd newydd o’r Penrhyn i Ogwen Banc i wylio’r gwaith yn y chwarel mewn rhyfeddod fel petaent ar safle Cape Canaveral yn edrych ar lansiad y llong ofod ddiweddaraf.

Pont Ogwen ger Ogwen Banc

At hynny, ystyriwch leoliad bendigedig y safle fel yr oedd yn 1790. Yr afon yn byrlymu heibio mewn dolen tra gwahanol i’w llwybr presennol, a phenrhyn o dir yn ymwthio allan o flaen y tŷ gyda phont yn croesi i dir glas agored ar ochr draw yr afon. Meddai Edmund Hyde Hall wrth ddisgrifio’r lleoliad delfrydol hwn ar ei ymweliad rhwng 1809 ac 1811 – ‘This is a very beautiful place , at once protected, decorated and almost hidden by its recent plantations… Before it either roars or growls, according to the season, the cataract, which, gliding in swift stream through the single arch of the bridge above, becomes beautifully broken into falls over and among the dark rocks. The bridge itself has the parapet ornamented in a way which, in my own opinion, is not very becoming, but upon the whole the greenness and lively floridity of the plantations give the place the character of an emerald set in the waste. Seats formed and painted like mushrooms are placed in the different points of view, and from them the quarry, more particularly, is very distinctly seen’.

Paradwysaidd le, os bu erioed ei debyg yn ôl y disgrifiad, ac yna ar y gorwel, un o ryfeddodau mawr a mwyaf cynhyrfus y cyfnod: diwydiant a diwydiant y chwarel yn benodol, yn sŵn y morthwylio, sŵn y saethu, rhyferthwy’r clogwyn yn rhwygo a channoedd o ddynion yn ymlafnio ym môn y graig.

Tŷ gwreiddiol Ogwen Banc. Delwedd drwy ganiatâd Cwmni Gwyliau Ogwen Banc

Hon oedd chwarel Cae Braich y Cafn dan arolygiaeth yr enwog William Williams o’r Tŷ Newydd yn Llandygái, a’r gloddfa yn dilyn gogwydd y graig tua’r gorllewin yn gyfres o dyllau dyfnion – Twll yr Hen Chwarel, Twll Nantwich, Chwarel y Pwll, Porth yr Hir a Twll Dwndwr Isaf. Golygfa i ryfeddu ati bid siwr, a’r dethol rai heb sylweddoli efallai eu bod yn dystion i dwf syniadaeth newydd yn ymwneud â chyfalafiaeth ac ariangarwch.

Mae’n anodd dychmygu’r gwychder a fu yn Ogwen Banc, wedi’r cyfan yma y difyrrwyd y Brenin Edward a’i wraig ar eu hymweliad â theulu’r Penrhyn yn 1894. Yn y man er hynny, daeth cyfnewidiadau mawr i’r safle.

Ceunant Ogwen Banc

Yn ystod dauddegau’r ugeinfed ganrif unionwyd llwybr yr afon i lifo drwy gafn cul rhag i’w dyfroedd foddi twll y chwarel gerllaw. O ganlyniad, golygfa bur wahanol sydd yna heddiw gyda thomennydd y chwarel yn pwyso’n fygythiol uwchlaw’r safle a chyfres o dai pren yn swatio rhwng  planhigfa’r coed ffawydd. Mae’n olygfa sydd bellach yn gwireddu cyfeiriad un o’r sylwebyddion cynnar yn 1810 a nododd wrth iddo ganmol gorchestion y cynllunydd, ‘Wyatt had given variety and life to a most dreary and forlorn waste’. Byddai Walter Davies, y sylwebydd, yn rhyfeddu o weld y cyfnewidiadau sydd wedi gweddnewid Ogwen Banc erbyn heddiw.

Ogwen Banc heddiw

Ffynonellau

Jones, Peter Ellis. 1981.  ‘The Wyatts of Lime Grove, Llandygai’. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 42.  tt. 81-116

Hall, Edmund Hyde. 1809  – 1811 A Description of Caernarvonshire. Gol. E Gwynne Jones, 1952 Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon , Cyfres Record Rhif 2. Caernarfon.

Tai bach y fro

Peidiwch â darllen ymhellach os teimlwch fod trafod tai bach yn israddol a bod eich ffroenau braidd yn fain! Ond, ffroenau main neu beidio, yr oedd, ac y mae gan y sefydliadau hyn ran bwysig i’w chwarae yn y gymuned. Yn 1854 awdurdododd Deddf Gwelliant Bethesda y dylai traeniau a chyflenwad o ddŵr glân fod yn rhan o bob datblygiad tai newydd yn y dyfodol ym Methesda. Bwriad y Ddeddf oedd gosod y nod hwn fel y nod isaf i’w gyrraedd o ran safonau glanweithdra yn y sector cyhoeddus. O ganlyniad aethpwyd ati i greu rhwydwaith o draeniau tanddaearol ar gyfer yr holl bentref, trefn sydd mae’n debyg fwy neu lai yn ddigyfnewid ers ei sefydlu gwta gant a hanner o flynyddoedd yn ôl.

Lle chwech Cae Star

Rhan bwysig o’r Ddeddf oedd cynllunio nifer o gyfleusterau cyhoeddus yn y pentref a chan mai dynion oedd aelodau’r cyngor lleol, cyfleusterau i ddynion a gynlluniwyd yn bennaf. Lleolwyd prif gyfleuster y pentref yng Nghae Star ar safle a oedd yn gyfochrog â’r Farchnad, sef Neuadd Ogwen bellach. I gyrraedd ato rhaid oedd cerdded drwy’r twnnel tywyll a gysylltai Cae Star â’r Stryd Fawr. Geudy i ddynion a merched oedd hwn ac yr oedd felly mewn adeilad caeedig. Roedd agosrwydd y cyfleuster at ddwy ar bymtheg o dafarndai ar y Stryd Fawr yn fanteisiol iawn i’w leoliad. Safleoedd agored i ddynion oedd gweddill y ddarpariaeth yn y pentref. Lleolwyd un tŷ bach ar waelod Allt Penybryn a’r ail wrth gefn Lôn Pab, a’r cyfan ohonynt wedi’u cuddio ychydig bellter o’r stryd.

Tŷ bach Capel Jerusalem

 

Roedd darpariaethau cyffelyb ar gael yn rhai o gapeli’r ardal, eto yn gyfleusterau agored ar gyfer dynion ac wedi’u neilltuo’n barchus ar gyrion yr addoldai.Yng nghapel Jerusalem,  er enghraifft, rhoddwyd y cyfleuster y tu cefn i wal uchel a dim ond trwy agoriad cul yr oedd modd mynd i mewn iddo. Y tu mewn roedd wedi’i drefnu’n ofalus yn ddwy silff wedi’u gwahanu gan bileri llechi tal, ac islaw roedd y cafn hollbwysig megis un mewn beudy ond ar raddfa lai.

 

 

Yn y chwarel roedd darpariaethau hynod amrwd oherwydd natur wasgaredig ponciau’r gwaith. Yr oedd tai bach ar bob ponc ond nid hawdd oedd eu glanhau gan nad oeddynt wedi’u cysylltu â phrif ddyfrffos y chwarel ac, o ganlyniad, byddai’n rhaid casglu’r carthion i’w claddu dros ymyl y domen.

Lleoliad lle chwech y Felin Fawr

Yn y Felin Fawr ar y llaw arall darparwyd geudy pwrpasol ar ymyl ddwyreiniol y safle yn rhan o adeilad lle lleolwyd un o olwynion dŵr y gwaith. Yno trefnwyd pedair gorsedd anghysurus lle gallai’r gorseddedig fedyddio’r olwyn a byddai’r cynnyrch yn golchi’n hwylus i wely tanddaearol Afon Galedffrwd islaw.

Lle chwech Porth Penrhyn

Yn y porthladd yn Aber Cegin yr oedd y trefniant yn dywysogaidd a dweud y lleiaf. Yno ar ymyl cei’r gorllewin adeiladwyd geudy cyfunol mewn adeilad crwn o gerrig nadd ac iddo do conig o lechi. Un drws oedd i’r adeilad ac roedd bwa yn ei addurno, a thu mewn roedd chwe gorsedd gylchog at ddewis yr ymollyngydd. Islaw roedd pydew anferth y golchid ei gynnwys i ffwrdd yn ddyddiol gan y llanw. Nid oes dyddiad pendant ar gyfer adeiladu’r lle chwech hwn ond tybir iddo gael ei godi yn ystod canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Gyfeillion, daliwch eich dŵr, oherwydd mae’r drws ar glo ers blynyddoedd lawer!

Mae rhyw ysfa ryfeddol yn taro pobl mewn llefydd chwech cyhoeddus i dorri eu henwau mewn prif lythrennau ar y parwydydd neu i ddatgan eu cariad i rywun neu’i gilydd. Ond ym Methesda gwell oedd gan bobl addurno’r cyfleuster â cherddi. Dyma orffen yr ysgrif hon felly â chystadleuaeth (nad oes iddi wobr am gywirdeb nac am ymdrech), i ddyfalu’r geiriau coll yn y rhigwm mawreddog a gyfarchai mynychwyr prif gyfleuster y pentref (gofynnwn am faddeuant rhag blaen os digwydd inni eich pechu yn hyn o beth):

Os yn llwythog ac yn drwm
Dowch i mewn i’r c***y hwn,
Nid oes yma le i lechu
Ond i’r hwn sydd eisiau c**u.

Diolch i Wyn Roberts, Bryn Difyr, Tregarth am yr wybodaeth ychwanegol.

Y Dalar Hir

Adroddir bod offeiriad eglwys Llanllechid yn fuan ar ôl adeiladu’r eglwys newydd yn 1846 wedi penderfynu dadorchuddio rhai o’r beddrodau cynnar yn y fynwent. Darganfu nifer o feddrodau, ac un o’r rhai mwyaf diddorol oedd y feddrod fwrdd sydd yn y fynwent heddiw ond a leolwyd yn wreiddiol i’r gogledd o safle’r hen eglwys.  Mae’r bedd, sy’n dyddio o 1682, yn coffáu William Buckley o Goyden a fu farw’n wyth deg oed ar ymweliad â’i deulu a oedd yn byw ym mhlasty Coetmor. Dywedir ei fod yn briod â merch y plasty. Achos ei farwolaeth oedd iddo gael ei daro gan fellten, ond edrydd traddodiad iddo gael ei ladd ym mrwydr y Dalar Hir.

Ymladdwyd y frwydr hon ar 5 Mehefin 1648 yng nghyffiniau fferm y Wig ar ddolydd gwastad plwyf Llanllechid sy’n ffinio Afon Menai. Brwydr ydoedd rhwng dilynwyr y Brenin a chefnogwyr y Seneddwyr yn y Rhyfel Cartref a rwygodd gymdeithas Prydain yn yr ail ganrif ar bymtheg. Yn 1643 ar ddechrau’r anghydfod yr oedd cefnogaeth uchelwyr Gwynedd yn gadarn a diwyro i’r brenin ond wedi hynny erydodd y gefnogaeth wrth i luoedd y Seneddwyr roi pwysau ar eu teyrngarwch ac ymosod o’r dwyrain ar eu tiriogaeth. Syr John Owen, Clenennau (1600-1666) oedd y ffigur mwyaf blaenllaw ymysg y brenhinwyr. Roedd yn ymladdwr dewr a di-ildio ac yn ŵr cyson ei deyrngarwch i’r brenin. Ar ddechrau’r rhyfel ef oedd cadfridog catrawd troedfilwyr Gwynedd a frwydrodd ar ran y brenin mewn nifer o ymladdfeydd yn Lloegr.  Anafwyd Syr John ym mrwydr Bryste ganol 1643 ac yn ddiweddarach yn yr un flwyddyn fe’i penodwyd yn raglaw Reading. Y flwyddyn ganlynol derbyniodd swydd fel rhaglaw Castell Conwy, penodiad nad oedd wrth fodd John Williams, Archesgob Caer Efrog, a oedd wedi ymgartrefu yn y castell wedi iddo gael ei ddarostwng o’i uchel benodiad yn yr eglwys gan y Seneddwyr. Erbyn 1646 roedd byddin Thomas Mytton, cadfridog lluoedd y Seneddwyr yn y gogledd wedi meddiannu Castell Conwy a gorfu i Syr John ildio i’w fyddin. Fe’i dirwywyd yn drwm a’i alltudio i dawelwch ei stad yn Clenennau.

Syr John Owen Clenennau, llun drwy ganiatâd Llyfrgell Genedlaethol Cymru

Ym mis Mawrth 1648 dechreuodd Syr John Owen gynllunio gwrthymosodiad yn erbyn y Seneddwyr yng Ngwynedd. Erbyn hynny roedd Thomas Mytton wedi meddiannu castell Caernarfon ac fe gychwynnodd Syr John nifer o gyrchoedd bychan yn erbyn ei gadarnle. Fis yn ddiweddarach ehangodd Syr John ei fyddin i gynnwys 150 o farchfilwyr a 120 o droedfilwyr gan ymosod ar Mytton  a oedd a byddin fechan o 20 marchfilwr a 60 troedfilwr o dan warchae yn y castell. Danfonodd Mytton am gymorth a chasglwyd garsiwn o tua 100 o droedfilwyr a 69 marchfilwr o Gaer a Chonwy i ddod i’w gynorthwyo, a hynny o dan arweinyddiaeth Twisleton, rhaglaw Dinbych, a Carter rhaglaw Conwy. Cyfarfu byddin Syr John â byddin y Seneddwyr mewn brwydr symudol ar y Dalar Hir ar 5 Mehefin. Bu’r frwydr ar y cychwyn yn llwyddiannus i’r Brenhinwyr ond bwriwyd Syr John oddi ar ei geffyl ac fe’i hanafwyd a’i gymryd yn garcharor gan roi terfyn buan i’r holl ymrafael. Yn y sgarmes adroddir bod 30 o filwyr cyffredin Syr John wedi’u lladd a 100 wedi’u cymryd yn garcharorion tra bo gweddill gwŷr y pladuriau a’r picffyrch wedi ffoi. Yn ôl tystiolaeth Hugh Derfel yr oedd y ‘Cadben Bukley’ hefyd yn un o’r rhai a laddwyd.

Ar derfyn y frwydr aed â Syr John i Lundain a’i garcharu yng nghastell Windsor. Dedfrydwyd ef i’w ddienyddio, ond drwy ymbil ei gyfeillion cafodd bardwn ac fe’i hanfonwyd yn ôl i’w stad yn Clenennau. Bu raid iddo eto dalu dirwyon drud am ei gamweddau. Derbyniodd y Cadben Taylor, a fu’n gyfrifol am fwrw Syr John oddi ar ei geffyl, wobr o £200 am ei orchest ac roedd yr arian i’w gymryd o etifeddiaeth Syr John. Derbyniodd y ddau raglaw Twisleton a Carte  wobr o £1,000 yr un am eu gwasanaeth gorchestol yn y frwydr â’r arian hwnnw i’w gymryd o ystadau y rhai a orchfygwyd yn y rhyfel. Yn dilyn y frwydr cynhaliwyd cyrch o ddychryn ac ysbeilio yn ardal Llanllechid gan fintai o filwyr buddugoliaethus, gan ychwanegu at boen a diflastod cymdeithas gyffredin a oedd eisoes mewn cynni mawr. Adroddir bod ffosydd y frwydr i’w canfod yn y caeau gerllaw y Wig a bod  pelennau magnel wedi’u canfod mor bell i ffwrdd â Bronydd, ac eraill yn dra annisgwyl mor bell â Phlas Hwfa yn Llanllechid.

Mae’n bur debyg fod helynt y frwydr, hanes y cyrchoedd a ddilynodd ac enwau’r rhai a gymerodd ran wedi tyfu i fod yn rhan o chwedloniaeth lafar Dyffryn Ogwen a gofnodwyd gan Hugh Derfel Hughes. Rhaid dychwelyd felly at hanes y Cadben Bukley a gladdwyd ym mynwent Eglwys Llanllechid. Tybed ai chwedloniaeth sy’n ei anfarwoli fel un a laddwyd ym mrwydr y Dalar Hir tra, mewn gwirionedd, iddo gael ei gladdu fel y bonheddwr William Buckley ddeugain mlynedd yn ddiweddarach ar ôl cael ei daro gan fellten yng Nghoetmor.

Ffynonellau

Hughes, Hugh Derfel. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda.

Dodd, A.H.  1968. A History of Caernarvonshire 1284-1900.  Caernarvonshire Historical Society,  Dinbych.

Lime Grove

 

Lime Grove yn 1800 o lyfr Lewis Williams Wyatt, A Collection of Architectural Design 1800-1801. Defnyddir y ddelwedd drwy ganiatâd y Royal Institute of British Architects

Adeiladwyd Lime Grove gan y pensaer Samuel Wyatt ar safle gerllaw ceg Afon Cegin ym mhlwyf Llandygái. Cafodd Samuel ei wahodd gan Richard Pennant i ail-lunio plasty gwreiddiol y Penrhyn.

Cynllun Lime Grove o lyfr Lewis Williams Wyatt (gweler uchod) a thrwy garedigrwydd y Royal Institute of British Architects

Fel rhan o’i gomisiwn gofynnwyd i Samuel Wyatt hefyd drosi ystablau Lime Grove yn dŷ ysblennydd. Cynlluniodd Wyatt Lime Grove mewn arddull neoglasurol i gynnwys chwe ystafell wely i’r teulu a dwy ystafell i’r gweision. Canmolwyd yr adeilad am burdeb technegol ei luniad.

 

O 1786 hyd ei farwolaeth yn 1818 y tŷ hwn oedd cartref Benjamin Wyatt, prif asiant stad y Penrhyn a’r gŵr a drawsnewidiodd seiliau economaidd Dyffryn Ogwen yn ystod ei yrfa. Brawd Samuel Wyatt oedd Benjamin, un o bump o frodyr galluog o Weeford, ger Lichfield yng Nghanolbarth Lloegr, ac mae’n bur debyg mai drwy gysylltiad Samuel â’r Penrhyn y daeth Benjamin i sylw Richard Pennant pan benodwyd ef i’r swydd yn 1786. Cyn hynny roedd wedi  gweithio fel cynllunydd â chwmni’r teulu ond ei bennaf gymhwyster oedd fel ffermwr a rheolwr stad fawr yn ei ardal enedigol. Pan gafodd ei benodi roedd yn 42 oed ac yn briod â merch bragdy llewyrchus yn Stoke on Trent, ac yn dad i naw o blant. Tadogodd bedwar ar ddeg o blant yn ystod ei fywyd a byddai chwe llofft Lime Grove o dan eu sang o ganlyniad!

Dyn amryddawn oedd Benjamin Wyatt. Gwnaeth  gyfraniad  arloesol yn Nyffryn Ogwen yn arbennig o gofio fod rhan helaethaf ei yrfa yn cydredeg â chyfnod o ddirwasgiad economaidd a thrafferthion cymdeithasol o ganlyniad i ryfel rhwng Prydain a Ffrainc o dan arweiniad Napoleon Bonaparte. Un o dasgau cyntaf Wyatt pan gafodd ei benodi yn 1786 oedd creu rhwydwaith isadeiledd i gysylltu chwarel ei gyflogwr yng Nghae Braich y Cafn â’r angorfa yn Aber Cegin. Ef oedd cynllunydd ‘Ffordd y Lord’ i gysylltu glannau’r Fenai a Choed y Parc wrth droed y chwarel, tasg a gwblhawyd erbyn 1788. Yn 1793 lluniodd Wyatt estyniad i’r lôn hyd at Lyn Ogwen gan ddilyn ochr orllewinol Nant Ffrancon ac yna ymlaen am Gapel Curig. Yno adeiladwyd gwesty moethus y Royal  a oedd yn gynllun cwbl arloesol ar gychwyn y bedwaredd ganrif ar bymtheg i ddenu twristiaid i Eryri.

Ymddiriedodd Wyatt y gwaith o oruchwylio datblygiad y chwarel yng Nghae Braich y Cafn i’w ddirprwy fel ysgrifennydd y stad sef i ddechrau William Williams , gŵr a oedd yr un mor amryddawn ag yntau ac yna o 1802 ymlaen James Greenfield, gŵr a ddaeth yn fab-yng-nghyfraith iddo pan briododd â’i ferch Charlotte.  Gyda threfniant o’r fath gallai Wyatt ganolbwyntio ar gynllunio strategaethau pellgyrhaeddol y stad. Yn 1786 gweinyddodd y cynllun i drawsnewid y traeth yn Aber Cegin yn borthladd masnachol, ac erbyn 1790 yr oedd y porthladd newydd yn ymestyn 600 troedfedd i’r môr ac yn derbyn llongau o 300 i 400 tunnell eu maint. Cyrhaeddai cynnyrch y chwarel y porthladd mewn troliau a olygai fod traul eithriadol ar seiliau bregus Ffordd y Lord. Ystyriwyd adeiladu camlas i gysylltu’r chwarel a’r porthladd mewn cydweithrediad â’r adeiladydd camlesi Thomas Dadford, cynllun a oedd yn eithriadol flaengar ac yn un o’r enghreifftiau cynharaf o’i fath ym Mhrydain. Gweler yr erthygl am Gamlas y Penrhyn am ragor o wybodaeth.

Defnyddiodd Wyatt ei brofiad fel ffermwr  i wella ansawdd amaethyddiaeth stad y Penrhyn yn ogystal. Cyflwynodd fesurau i sychu’r corsydd; i deilo’r caeau, a chylchdroi cnydau; i dyfu llysiau megis rwdins a chabaets yn borthiant, ac i adeiladu beudái ac ysguboriau ar y ffermydd. Gwyddai am bwysigrwydd plannu coed fel adnodd ac fel lloches a chyflawnodd hynny drwy blannu oddeutu  600,000 o goed ar dir y stad. Yr oedd hefyd yn weinyddwr tan gamp ac fe’i penodwyd yn brif glerc i ofalu am gynnal a chadw’r ffordd dyrpeg rhwng Pentrefoelas a’r Fenai a agorwyd yn 1806.

Delwedd o Lime Grove o lyfr Lewis William Wyatt (gweler uchod)  a thrwy ganiatâd y Royal Institute of British Architects

Oddeutu 1860 dinistriwyd Lime Grove yn llwyr ac adeiladwyd Plas y Coed ar y safle, ond cyn ei ddymchwel yr oedd hanes Lime Grove fel cartref boneddigion wedi’i sefydlu. O holl dylwyth Benjamin Wyatt un yn unig a arhosodd gartref, a’r mab hwn, James, yn llanc dwy ar hugain oed a benodwyd i olynu ei dad ar ei farwolaeth yn 1818 gan barhau drwy hynny, gysylltiad y teulu Wyatt â stad y Penrhyn hyd at farwolaeth James ei hun yn 1882.

Ffynhonnell

Jones, Ellis. 1981. The Wyatts of Lime Grove. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon  42.  tt. 81-116.