Camlas y Penrhyn

Ddiwedd y ddeunawfed ganrif fe ddaeth yn amlwg fod datblygiad Chwarel Cae Braich y Cafn yn dioddef yn enbyd oherwydd diffyg cysylltiad boddhaol rhwng y gloddfa a’r porthladd yn Aber Cegin. Ni fu agor Ffordd y Lord yn 1788 yn fesur digonol i gynnal trafnidiaeth y trolïau trwm o’r chwarel ac felly yr oedd yn angenrheidiol creu cynllun mwy uchelgeisiol. Un cynllun chwyldroadol, ond cwbl nodweddiadol o hyder a dyfeisgarwch cychwyn y Chwyldro Diwydiannol oedd adeiladu camlas i gysylltu’r chwarel â’r porthladd. Yn 1799 comisiynwyd cynllun gan Thomas Dadford, cynllunydd camlesi a thramffyrdd a chyfaill i Richard Pennant, Arglwydd y Penrhyn. Cyflwynodd gynllun ar ffurf llinell ddi-fwlch sy’n anodd i’w ddehongli gan nad oes prin gyswllt rhyngddo a thirwedd ac aneddiadau’r ardal.

Gellir dyfalu llwybr y gamlas er hynny. Problem fawr Dadford oedd goresgyn goleddf o tua 650 troedfedd mewn pellter cymharol fyr o saith milltir rhwng y chwarel a’r arfordir. Cynlluniodd gamlas mewn pum cymal a phedair incléin yn uno’r cymalau. Gan gychwyn yn y chwarel, lle byddai llyn neu fasn llwytho yn cael ei greu a chan ddilyn cyfuchlin oddeutu 650 troedfedd i groesi Afon Galedffrwd a chyfeirio ymlaen drwy Gilgeraint a Nant y Graean byddai’n cyrraedd uwchlaw Dob yn Nhregarth. Yno yr oedd yr incléin gyntaf yn cysylltu â’r ail gymal a fyddai’n arwain i gyfeiriad Felin Hen drwy Dyn Lon a Thyddyn Sarn. Lleolid yr ail incléin yn yr ardal hon a byddai’r trydydd cymal wedyn yn mynd am gyfeiriad  ffermydd Coed Howel. Yn y Ffridd yr oedd y drydedd incléin a llwybr y pedwerydd cymal yn arwain drwy wastadedd Llandygái i gyrraedd Allt Marchogion a safle’r pedwerydd incléin. O’r fan honno byddai’r pumed cymal yn arwain heibio Tan y Bryn gan orffen yn y porthladd. Yn ôl cynllun y gamlas byddai’n mesur 12 troedfedd ar ei thraws, yn chwe troedfedd yn ei throed ac yn bedair troedfedd o ddwfn. Byddai cychod 20 troedfedd o hyd yn cludo tair tunnell o lechi yn nofio’i dyfroedd. Gallai un ceffyl dynnu deg o gychod ar y tro ac felly cyfanswm pob llwyth fyddai 30 tunnell.

Cost yr holl prosiect gan gynnwys cloddio’r llwybr; codi pum pont; costau deunyddiau crai a pheirianwaith yr incleiniau fyddai £3605:3:9 a gostyngiad o £205:0:0 pe defnyddid rhydau yn hytrach na phontydd. Fel sy’n berffaith amlwg bellach ni chafodd y cynllun ei fabwysiadu ac fe ddaeth cynllun tramffordd y chwarel i gymryd ei le.

Ond mae gwerth ystyried am funud y fath olygfa fyddai gweld incléin Dob yn gweithio rhywbeth yn debyg i’r allt sy’n codi cychod camlas heddiw yn Foxton ger Market Harborough sydd yn rhan Caerlŷr o Gamlas y Grand Union (gweler y llun isod).

‘Incléin’ yn codi cychod camlas y Grand Union yn Foxton ger Market Harborough

Ffynonellau

Archifdy Prifysgol Bangor – Penrhyn Ychwanegol 2944; Mapiau Penrhyn S2203,  S2205, S2207).

Boyd, J. I. C. 1985.  Narrow Gauge Railways in North Caernarvonshire. Vol. 2. – The Penrhyn Quarry Railways. Oxford.

Pont y Benglog

Cwmni Straphen a Stanton enillodd y contract i adeiladu’r rhan o ffordd bost Telford rhwng Tŷ Gwyn a Llyn Ogwen ym mis Tachwedd 1815. Pris y contract oedd £3,281. 6. 0.  Dechreuwyd adeiladu yn ystod haf 1816 ac yr oedd y gwaith i’w orffen erbyn mis Hydref. Ond yr oedd problemau enfawr yn wynebu’r contractwyr. Cyfeirir at 1816 fel y flwyddyn heb haf pan gafwyd glawogydd trymion a hinsawdd arctig dros rannau helaeth o’r byd a achoswyd gan ffrwydriad llosgfynydd Tambora ar Ynys Sumbawa yn Indonesia yn 1815. Creodd y ffrwydriad gymylau o ludw folcanig yn uwch atmosffer y byd i’r graddau fel nas gwelwyd yr haul mewn rhai rhannau o’r byd am fisoedd.

Yn Nant Ffrancon cyflogwyd gweithlu o 300 gan y contractwyr i lafurio mewn tywydd eithriadol wlyb ac amgylchiadau peryglus oherwydd ansefydlogrwydd llethrau serth Braich Tŷ Du a Phen yr Ole Wen. A bu damweiniau lu. Disgrifiodd Telford gyflwr y ffordd Dyrpeg gynharach o Gapel Curig fel a ganlyn – ’…the whole road…. was notorious for upset of carriages and broken springs — indeed it was almost impossible to keep the surface good along these hills as there was generally large fragments of rock, stones and dirt and so steep that proper materials would have been torn off in dragging them down….’.

Pont y Benglog

Prif nod y cynllun oedd ail-lunio llwybr y ffordd Dyrpeg gan greu graddiant esmwyth i’w rhediad, ei chadarnhau â rhag-gloddiau cryf a’i diogelu rhwng waliau uchel ar y naill ochr. I’r gogledd o Lyn Ogwen yr oedd yn ofynnol adeiladu pont sylweddol gyda bwa o 30 troedfedd ei diamedr i groesi’r gagendor uwchlaw rhaeadr y Benglog. Y bont hon sy’n parhau i gynnal trafnidiaeth brysur y ffordd hyd heddiw ac o dan ei bwa mae bwa pont gynharach y ffordd dyrpeg i’w gweld, ac i’r gogledd mae rhan o sarn y ffordd wreiddiol a ddefnyddiwyd gan Telford yn sail i’w ffordd ef. Gallai Telford felly adrodd yn 1817 fod y ffordd ‘… has been wholly new made and it is in general 28 feet wide within parapets and has an inclination of 1:22 in the steepest place … great quantities of rock cutting and high breastworks were necessary in this division’. Roedd yn llwyddiant felly er gwaethaf cyfuniad o amodau anodd y tirlun, annifyrrwch y tywydd ac anfodlonrwydd y gweithlu.

Pont y Benglog

Ni chafodd y gwaith ei orffen o fewn amserlen dynn y contract ac arweiniodd hyn at ddadl chwyrn rhwng y contractwyr a Telford ynghylch prisiau adeiladu’r rhag-gloddiau a naddu’r creigiau. Canlyniad y ffrae oedd i Telford beidio â defnyddio cwmni Straphen a Stanton i adeiladu rhannau pellach o’r ffordd. Ymhellach, newidiodd y drefn fel y byddai pob contractwr yn cystadlu am y gwaith a’r cwmni a gynigiai’r pris isaf fyddai’n derbyn y contract ond o dan amodau llym y prif beiriannydd. Rhyfedd o fyd bod daeargryn yn Indonesia yn gallu dylanwadu mor uniongyrchol ar adeiladu ffordd yn Nant Ffrancon.

Ffynonellau

Quartermaine, J., Trinder, B., Turner, R. 2003.  Thomas Telford’s Holyhead Road. CBA  Research Report 135. CBA York.

Hughes, Hugh Derfel. 1866. Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid. Bethesda.

Williams, J.Ll. W. a Williams, Lowri W. 2016. ‘Retracing Thomas Telford’s footsteps, the building of the post road through Dyffryn Ogwen in Gwynedd, 1815 – 1824’. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. I ymddangos yng nghyfrol  76.

Rhes y Graig

Nid oedd cynllunio ffordd drwy Ddyffryn Ogwen yn dasg hawdd i Thomas Telford pan benodwyd ef gan y Llywodraeth yn 1810 i adeiladu’r ffordd bost rhwng Llundain a Chaergybi. Yr oedd gan bob rhan o’r ffordd ei phroblemau peirianyddol a thrwy ddarllen ei gyfarwyddiadau manwl mewn perthynas â’r tirlun presennol gellir deall sut y gwnaeth oresgyn nifer o’r problemau hyn. Mae gan y rhan o Bont y Pandy i Bont Ffrydlas ei harwyddocâd arbennig oherwydd ar y darn hwn y sefydlwyd pentref Bethesda ar lethrau bryn creigiog a serth.

Lot 23 sy’n dangos llwybr y lôn o Bont y Pandy i Bont Ffrydlas. Defnyddir y ddelwedd drwy ganiatâd yr Archifau Cenedlaethol yn Kew.

Gill, Hodges & Co enillodd y cytundeb i adeiladu’r ffordd ym mis Tachwedd 1818 am bris o £2,256. Roedd y gwaith yn ei anterth rhwng misoedd Awst a Rhagfyr 1819, gyda nifer y gweithlu’n amrywio rhwng 36 ar y dechrau, 52 yn y canol ac 16 ar y diwedd. Yn rhan o’r gweithlu roedd chwarelwyr, seiri meini, saer troliau, gofaint, metalwyr a labrwyr. Cynlluniwyd y ffordd i redeg yn unionsyth o Fryn Bella at leoliad clogwyn llechfaen enfawr oedd yn creu rhwystr naturiol wrth ddisgyn yn ddibyn serth i wely Afon Ogwen, sef safle Rhes y Graig heddiw. Roedd y gwaith llafurus o hollti creigiau yn rhan allweddol bwysig o bob contract a chost miniogi cynion yn gofnod ar bob mantolen ariannol. Roedd cost naddu hefyd yn destun bargeinio ffyrnig rhwng Telford a’r contractwyr gyda’r olaf yn herio fod 2/6 yn bris rhy isel am naddu llathen ciwbig sgwâr o graig.

Craig Stryd y Graig

Mae’n amlwg fod gan glogwyn Rhes y Graig ran allweddol bwysig yng nghynllun y ffordd. Unig ddewis Telford oedd anelu’r llwybr at safle’r graig hon er mwyn osgoi dringo’r llethrau serth uwchlaw. Drwy wneud hynny gallai gadw at ei brif fwriad o greu graddiant gwastad i’r ffordd. Drwy chwalu’r clogwyn gallai agor porth eithriadol gul i dir mwy agored oedd â rhwystr pellach mewn craig anferth ar safle Grisiau Mawr heddiw. Drwy gyd-ddigwyddiad yr oedd clogwyn Rhes y Graig yn dynodi’r ffin rhwng stadau’r Cefnfaes a’r Penrhyn, a thrwy agor y porth cyfyng drwy’r graig fe sicrhawyd lleoliad parhaol ar stad Cefnfaes i gnewyllyn pentref Bethesda ddatblygu yno o 1820 ymlaen.

Y Grisiau Mawr

Ffynhonnell  

Williams, J.Ll. W. a Williams, Lowri W. 2016. ‘Retracing Thomas Telford’s footsteps, the building of the post road through Dyffryn Ogwen in Gwynedd’, 1815 – 1824. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. I ymddangos yng nghyfrol  76, 2016.

Glanogwen

Stad o dai cyngor a adeiladwyd ym Methesda yn chwedegau’r ugeinfed ganrif yw Glanogwen fel y gŵyr pawb sy’n byw yn lleol,  ond nid y Glanogwen yma yw testun y cyfraniad hwn ond yn hytrach long hwyliau o’r un enw. Adeiladwyd llong Glanogwen gan John Parry yn ei iard longau ar y traeth yn Hirael, Bangor yn 1855. A bod yn fanwl gywir brigantine ydoedd a bwysai 143 tunnell a hon oedd y llong fwyaf iddo’i hadeiladu a hefyd yr olaf gan iddo farw yn yr un flwyddyn. Hyd y llong oedd 83.6 troedfedd ac roedd yn 20 troedfedd ei lled ac roedd yr howld yn 12.8 troedfedd o ddyfnder. Addurnwyd y bwa â phenddelw merch.

Ar farwolaeth y tad aeth Glanogwen y llong i berchnogaeth ei ddau fab ac fe barhaodd ym meddiant y teulu am dair cenhedlaeth hyd at 1897 pan gafodd ei gwerthu i gwmni ym Mhorthmadog. Er hynny bu hanes pur gythryblus i’w pherchnogaeth oherwydd aeth y teulu ar un cyfnod yn ei hanes yn fethdalwyr, a thro arall tua diwedd perchnogaeth y teulu tua 1890 cafwyd problemau ynghylch ei morgeisio. Ond pwysigrwydd y llong oedd ei mordeithiau. Nid llong y glannau oedd y Glanogwen ond yn hytrach long a hwyliai’r cefnfor mawr. Yn ystod ei thymor hir ar y môr bu’n hwylio i Fôr y Canoldir gan gyrraedd Toulon a Sisili ac i Fôr y Baltig hyd at Stetin yng ngwlad Pwyl. Roedd yn ymwelydd cyson â Hamburg, Dieppe a Llundain. Ar fordaith i Gibraltar gorfodwyd Owen Jones ei chapten i dalu dirwy i ryddhau dau o’r criw o’r carchar am fod yn feddw. Dro arall yn Hamburg carcharwyd dau o’r criw am ddwyn cwch i ddychwelyd o’r lan i’r llong, ac unwaith eto bu raid i Owen Jones dalu’r ddirwy. Bywyd caled oedd un llongwr ac ar un fordaith yn 1893 bu’r llong i ffwrdd o Fangor am naw mis gan ymweld â naw phorthladd rhwng Hamburg, Silloth (yr Alban), Bryste, Llundain, Guernsey a Limerick cyn dychwelyd i Gaernarfon. Ar fordaith arall yn 1913 boddodd y capten mewn tymestl oddi ar arfordir Llŷn.

Nid y Glanogwen oedd yr unig long o Fangor oedd â chysylltiadau â Dyffryn Ogwen. Yn ystod cyfnod penllanw adeiladu llongau ym Mangor rhwng 1854 a 1866 adeiladwyd yr Heather Bell yn 1860, barc 257 tunnell a’r fwyaf a adeiladwyd erioed ym Mangor. Adeiladwyd hefyd y Mary Edwards yn 1863, sgwner 65 tunnell. Adeiladwyd y ddwy gan Edward Ellis, adeiladydd llongau oedd â’i iard ar safle datblygiad newydd stad y Bae sydd heddiw yn y Garth.  Cofrestrwyd yr Heather Bell yn Aberystwyth dan berchnogaeth Evan Phillips o Gei Newydd a chonsortiwm yn cynnwys 18 o forwyr a ffermwr o Gei Newydd a Llangrannog; pum perchennog llongau o Lerpwl; saith person o Fethesda yr oedd pump ohonynt yn chwarelwyr, a dwy wraig weddw o gylch Bangor. Pobl o Fethesda oedd prif arianwyr y Mary Edwards yn ogystal. Roedd 21 ohonynt yn chwarelwyr a chwech o’r rhain hefyd yn gyfrannog yn yr Heather Bell. Chwarelwr o Fethesda, John Hugh Jones, oedd hefyd yn rheolwr gyfarwyddwr y buddsoddwyr. Yn nwylo’r buddsoddwyr hyn y parhaodd y llong hyd at ei gwerthu yn 1896 i berchennog llongau o Gaernarfon a’i gwerthodd ymlaen i brynwr yn Iwerddon, cyn iddi gael ei thorri i fyny yn Plymouth yn 1936. Ond yr oedd un siâr yn dal ym meddiant gwraig o Fethesda bryd hynny, Mary Edwards Williams o’r Gerlan, a hi bid sicr a roddodd ei henw i’r llong yn y lle cyntaf.

Mae hanes llongau Bangor a’u buddsoddwyr yn ddrych sy’n cofnodi’r cyfnewidiadau  moesol a materol a ddigwyddodd i  gymdeithas yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Pan sefydlwyd y   porthladd yn Aber Cegin yn 1780 dim ond cymdeithas bwerus arch-gyfalafol tylwyth y Penrhyn a’i swyddogion a berchnogai’r llongau  a foriai o Fangor, a llechi oedd prif nwyddau eu masnach.

Porthladd y Penrhyn. Mae’r llun drwy garedigrwydd Mr Alaw Jones, Parc Moch, Bethesda.

Yn nhridegau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg daeth newid sylweddol pan sefydlwyd nifer o iardiau adeiladu llongau ar y traeth yn Hirael, diwydiant hunangynhaliol  a hynod lwyddiannus  a ddaeth a pharch a bri i’w sefydlwyr hyd at saithdegau’r ganrif. Ni ddeuai eu sylfaenwyr o blith cylch y Penrhyn nac o blith pwysigion dosbarth canol y fro a oedd â’u golwg ar fwyngloddio. Yn hytrach, pobl weddol gyffredin oeddynt ar y dechrau ond fe ddaethant yn fuan i hawlio eu lle ymhlith y dosbarth canol. Yr oedd awch cyfalafol yn gyrru’r gwŷr hyn er eu bod yn barchusion a goleddai foesau Cristnogol a daeth nifer ohonynt yn amlwg o fewn enwad y Methodistiaid Calfinaidd. Roedd un ohonynt, Samuel Roberts, yn weinidog ordeiniedig yn yr enwad yn ogystal â bod yn adeiladwr llongau, yn ysgrifennydd cwmni yswiriant ac yn berchen ar storfa nwyddau morwrol. Mae’n amlwg nad oedd cydwybod yn pigo’r dynion hyn a oedd ar yr un llaw yn gyfalafwyr ymwthgar ac ar y llaw arall yn warchodwyr defosiwn a moesoldeb.

Erbyn chwedegau’r bedwaredd ganrif ar bymtheg roedd y cylch wedi troi a bellach roedd y gweithiwr cyffredin am fentro i’r byd cyfalafol. Mewn cyfnod pan oedd chwarel y Penrhyn ar ei mwyaf llwyddiannus gallasai rhai o’r chwarelwyr mwyaf ariannog hefyd ymelwa o fuddsoddiad cyfalafol drwy fentro prynu cyfranddaliadau mewn llongau fel y gwnaethpwyd yn gynharach gan berchnogion y gwaith. Cynigiai hyn gyfle iddynt na ellid ei wrthod mewn cyfnod pan oedd banciau a chymdeithasau adeiladu ond megis cychwyn ac felly prin yn gallu creu gwarant i’w henillion sbâr.

Ffynhonnell

Elis-Williams, M. 1988. Bangor port of Beaumaris; the nineteenth centuary shipbuilders and shipowners of Bangor, Gwasanaeth Archifau Cyngor Gwynedd, Caernarfon.

Thomas, David. 1952. Hen Longau Sir Gaernarfon. Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon, Caernarfon.

 

Coetmor Hall

Ar droad yr ugeinfed ganrif W. J. Parry oedd un o gymeriadau mwyaf blaenllaw Bethesda . Roedd hefyd yn ffigur eithriadol bwysig yn hanes gwleidyddiaeth, enwadaeth ymneilltuol a chysylltiadau diwydiannol Cymru yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Fe’i magwyd yn unig blentyn i chwarelwr cyffredin a gwraig uchelgeisiol o Fôn. Ac yntau’n wyth oed bu farw’r tad ond mynnodd y fam ei addysgu yn Ysgol Llanrwst. Pan oedd yn 22 oed sefydlodd fusnesau fel cyfrifydd ariannol a masnachwr deunyddiau adeiladu ym Methesda. Etholwyd ef yn aelod o’r Bwrdd Lleol yn 1867, ei gam cyntaf i fyd llywodraeth leol. Ef hefyd oedd asiant Stad y Cefnfaes, safle a roddai gryn ddylanwad iddo yn y pentref.

Fel cyfrifydd gallai ei statws proffesiynol agor drysau i gylchoedd mwy dethol na rhai general merchant cyffredin. Yn 1878  priododd am yr eildro â Mary Pugh, merch o gefndir cyfforddus yn Nolgellau, a buont yn byw am gyfnod byr ym Maes y Groes, ger Tal-y-bont. Symudodd y teulu i Coetmor Hall yn 1884. Hwn oedd y tŷ ysblennydd a adeiladodd Parry ar Fryn Crach ger safle hen plasty Coetmor.

Coetmor Hall, mae’r llun drwy garedigrwydd J. Elwyn Hughes

Yr oedd crandrwydd Coetmor Hall yn drawiadol – tŷ eang â saith ystafell wely, parlwr, ystafell fwyta, stydi, swyddfa, ystafell filiards a llety i’r morwynion – a phreifatrwydd yr eiddo wedi ei ddiogelu gan wal uchel. Yno yr oedd y teulu yn croesawu pwysigion y dydd a’u difyrru mewn nosweithiau o adloniant. Coetmor Hall oedd y symbol mwyaf gweledol o drawsnewidiad Parry o blith y werin i’r dosbarth canol uchelgeisiol.

W. J. Parry a’i deulu, mae’r llun drwy garedigrwydd J. Elwyn Hughes

Wedi gyrfa eithriadol a amrywiai o gyflawni’r gwych i’r gwachul bu farw Parry yn hen ŵr siomedig yn 1927. Goroeswyd ef gan ei drydedd wraig, Mary Guy, a bu hi farw yn 1932. Yn dilyn ffrae deuluol ynghylch etifeddiaeth Parry, ac yn dilyn ocsiwn o gynnwys y tŷ, yn gwbl annisgwyl, llosgwyd Coetmor Hall i’r llawr ar Fawrth yr ail 1933. ‘Dy gongl …. gwely im oedd, nid gwâl moch’.

 

Coetmor Hall ar ôl y tân, mae’r llun drwy garedigrwydd J. Elwyn Hughes

Ffynhonnell

Williams, J. Ll. W. 2009. ‘Portread o fywyd teuluol W. J. Parry, Coetmor Hall, Bethesda’. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. 70, 85-106.