Eglwys Tanysgrafell

Mae paham y penderfynwyd adeiladu eglwys a mynwent gysylltiedig yn Nhanysgrafell yn  ddirgelwch. Adeiladwyd yr eglwys ym 1847, a’i chysegru y flwyddyn ganlynol, i fod yn gangen o eglwys St Ann, yr addoldy gwreiddiol a safai gerllaw Llyn Meurig cwta filltir i’r de o Danysgrafell.

Ystyriwyd y dylid sefydlu’r gangen atodol er mwyn gwasanaethu’r cynnydd sylweddol ym mhoblogaeth ardal wasgaredig Coed y Parc wrth i chwarel y Penrhyn ehangu yn hanner cyntaf y ganrif. Dewiswyd lleoli’r datblygiad ar safle eithriadol gyfyng yng nghysgod craig enfawr mewn coedlan drwchus, a derbyniwyd nawdd gan Edward Gordon Douglas Pennant, Barwn 1af y Penrhyn, i’w hadeiladu. Cynhaliwyd gwasanaethau’n rheolaidd yn yr eglwys ar y Suliau a bu’n gartref i Ysgol Sul lewyrchus hyd at ddechrau’r ugeinfed ganrif. Byrhoedlog, er hynny, fu tymor ei gwir bwysigrwydd yn arbennig wedi i eglwys newydd St Ann gael ei hadeiladu yn 1865 ar y llethr uwchlaw ym Mryn Eglwys.

Mae’n anodd dirnad addasrwydd y safle yn Nhanysgrafell onid oedd yn fwriad ar y cyntaf i sefydlu pentrefan ehangach na’r dyrnaid o dai sy’n sefyll yng nghysgod craig yr eglwys. Gellir mesur pwysigrwydd yr eglwys drwy ystyried cylch eang y claddedigaethau sydd yn y fynwent.

Mynwent Tanysgrafell

Yn naturiol yr oedd mwyafrif y meirwon yn byw yng nghwmpawd agos Coed y Parc, yn arbennig rhwng 1850 ac 1860, ond mae hefyd yn cynnwys ymadawedig o gylch ehangach sy’n ymestyn i Dy’n y Maes, Nant y Benglog, Rachub, a Bryntirion ym Methesda. Tybed nad oedd yn Eglwys wreiddiol Sant Ann ger Llyn Meurig gladdfa gynharach ac i fynwent Tanysgrafell gymryd ei lle wrth i domennydd Chwarel y Penrhyn wasgu yn y lleoliad cyntaf. Ar ddechrau’r ugeinfed ganrif rhoddwyd y gorau i ddefnyddio’r eglwys a chafodd ei dymchwel dan amodau pur amheus yn ystod chwedegau’r ganrif gan adael mynwent ddrylliedig i goffáu gwerin a ddioddefodd haint a chynni wrth sefydlu cymdeithas ddiwydiannol ar lethrau Bryn Eglwys a Choed y Parc.

Adfeilion Eglwys Tanysgrafell

Ffynhonnell

Cofrestr Mynwent Eglwys Tanysgrafell, Bethesda, M270, Cymdeithas  Hanes Teuluoedd Gwynedd

Tŷ John Iorc

Yn ôl y traddodiad cuddiodd John Williams, Archesgob Efrog yn Nhyn Tŵr yn ystod trafferthion y Rhyfeloedd Cartref rhwng 1642 a 1648. Mae’r tŷ ym Mhont y Tŵr yn dyddio i gyfnod llawer cynharach a chredir iddo gael ei adeiladu rhwng 1450 a 1500.

Lleolir y tŷ ar y gwastad rhwng Afon Ogwen a chysgod bôn craig Tyn Tŵr. Adeiladwyd muriau trwchus y tŷ ar sylfaen o feini llwydfaen praff sy’n cynnal waliau sych o lechi bras wedi’u huno â chalch a’u gorchuddio mewn gwyngalch. Yn wreiddiol tŷ ffrâm nenffyrch wedi’i rannu oddi fewn yn dair uned oddi mewn oedd Tyn Tŵr gyda neuadd agored i’r nenfwd yn y canol, y gegin  i’r chwith a siambrau personol y teulu i’r dde. Rhannwyd yr ystafelloedd mewnol gan barwydydd o ddistiau derw a waliau o blethwaith a chlai. Gwellt fyddai cyfansoddiad y to ac yr oedd tân agored ar lawr y neuadd a gadewid i’r mwg dreiddio’n hamddenol drwy wellt y to. Oddeutu 1530 adeiladwyd simdde anferthol ar ganol llawr y neuadd gan rannu’r ystafell yn ddwy. Yn y cyfnod yr oedd yn ffasiwn o bwysigrwydd cymdeithasol i gael simdde yn rhan o’r tŷ ac nid yw simdde Tyn Tŵr yn siomi. Cynhaliwyd yr adeiladwaith ar ddistyn enfawr yn y neuadd ac uwchlaw to’r adeilad mae’n codi’n uwch na phen y graig. Mae ei ffurf fel pe bai’n mynd i’r pedwar gwynt, mae effeithiolrwydd ei thynfa yn ardderchog ond mae ei phresenoldeb symbolaidd yn fwy effeithiol fyth.

Tŷ John Iorc

Yn yr ail ganrif ar bymtheg ychwanegwyd lloriau i rannu’r adeilad yn ddau lawr ac adeiladwyd grisiau cerrig ar dro ym mhen gogledd orllewinol y tŷ i gyrraedd at y croglofftydd. Ymhen amser ailosodwyd y to mewn llechi gan greu straen enfawr ar yr adeiladwaith bregus a chodwyd bwtresi llechi mawr ar flaen y tŷ i atgyfnerthu’r adeiladwaith. Erbyn chwedegau’r ganrif ddiwethaf yr oedd y tŷ yn adfeilio’n gyflym ac roedd un rhan o dair o’r adeilad wedi disgyn, ond drwy benderfyniad a dyfalbarhad y perchennog achubwyd yr adeilad a’i adfer yn breswylfa i’w drysori.

Ond nid tŷ yn unig oedd Tyn Tŵr ond yn hytrach, erbyn 1768 ,yr oedd yn fferm o 133 acer ar Stad y Penrhyn a Catherine Griffith oedd ei deiliad. Rhannwyd y tir yn ugain uned. Roedd rhai ohonynt ar gyrion pellaf y fferm yn ffriddoedd agored, megis 26 acer Braichmelyn a 38 acer Rhydd Wreiddiog, ond yng nghyffiniau’r tŷ mae’r unedau yn llawer llai. Mae uned y tŷ yn cynnwys iard a pherllan sydd yn ymestyn o’r graig hyd at Gae Cefn y Berllan. Yn gyfochrog mae uned Rhwng y Ddau Glogwyn ac i’r gogledd, rhwng y tŷ ac aber Afonydd Ogwen a Chaseg mae Lleiniau Gwynion Isaf a Llwyn yr Hudd Du. Unedau llawer llai yw Gerddi’r Cae Beudy Newydd a Llain y Tŵr, yr olaf yn adlais uniongyrchol o gyfnod cynharach yn hanes Tyn Tŵr. Trasiedi fawr Tyn Tŵr yw fod y graig wedi’i fandaleiddio yn lled ddiweddar gan ddatblygwr lleol cyn bod archwiliad manwl o’i nodweddion wedi’i gwblhau.

Ffynhonnell

Kiln, Robert, 2001.  John York’s Houses. Cymdeithas Archaeoleg Llandygái a Llanllechid

Cilfachau Telford

Yr oedd cynlluniau Thomas Telford (1757-1834) ar gyfer adeiladu’r ffordd bost rhwng Llundain a Chaergybi yn rhai eithriadol fanwl. Ystyriwch, wrth wynebu i gyfeiriad Nant Ffrancon mae cilfachau arbennig wedi’u hadeiladu bob rhyw ganllath yn rhan o wal ochr chwith y ffordd. Ar yr ochr dde fe saif y cerrig milltir. Y cilfachau oedd y mannau ar gyfer paratoi a storio defnyddiau ar gyfer adeiladu’r ffordd, malu cerrig metlin, trin y cerrig, chwalu gro ac yn y blaen. Yr oedd gofyn i wyneb y ffordd gwrdd â gofynion eithriadol fanwl. Roedd y sail i fod yn 16 troedfedd ei led, wedi’i osod â llaw a’i orchuddio â thrwch o gerrig mân i ddyfnder o saith modfedd yn y canol a phum modfedd ar yr ochr. Yr oedd ail haen o gerrig mân i orchuddio’r gwely cyntaf i ddyfnder o chwe modfedd ac yna drydedd haen ar yr wyneb o raean mân heb fod yn rhy fras rhag gwneud niwed i garnau’r ceffylau.

Un o’r cilfachau ar hyd ffordd Telford lle byddid yn paratoi deunyddiau ar gyfer adeiladu’r ffordd

Yn gyffredinol gallai cloddio’r ffordd gyflenwi digon o gerrig ar gyfer gofynion codi’r ffordd. Yn 1819 talwyd cyflog a amrywiai o 10 swllt i £2 am fis o waith i naw dyn i falu’r cerrig ar gyrion Bethesda. Lle nad oedd digon o gerrig cyflogid merched i gasglu cerrig o gaeau cyfagos. Yn 1819 er enghraifft talwyd gini a £1.11.0 am fis o waith i ddwy wraig o Ddyffryn Ogwen. Mae’n debyg, o ystyried enwau’r rhai a gyflogid, mai llafur lleol a ddefnyddiwyd i adeiladu’r ffordd yn ardal Bethesda heb orfod mewnforio nafis o ardaloedd eraill. Nid felly mewn ardal llai diwydiannol a thenau ei phoblogaeth megis Uwch Aled. Yno yr oedd cwffio parhaol rhwng gweision ffermydd yr ardal a nafis brwnt o gyrion Rhiwabon, a hynny oherwydd bod y nafis yn bychanu’r bechgyn lleol oherwydd eu harfer lleol o weu ‘sannau!

Rhoddwyd yr adroddiad canlynol am gyflwr y ffordd rhwng Capel Curig a Bangor yn 1844:  ‘The travelling in this district with the exception of that part of the road which lies between Coetmor Slate Quarry and Bangor is generally of a light description and the repair materials being of good quality and the surface is in excellent order’. Serch hynny, yr oedd yn anodd cynnal a chadw safon uchel y ffordd yn arbennig wedi i’r rheilffordd ddwyn y traffig o 1848 ymlaen ac i arian y llywodraeth ddod i ben. Doedd ryfedd felly fod deiseb wedi’i chyflwyno gan drigolion Bethesda i warchodwyr y ffordd ym mis Ebrill 1888 yn cwyno am ei chyflwr ‘disgraceful….with mud and dirt having been allowed to accumulate and no means taken to have same removed’. Yr ymateb cwrtais, ond pendant, oedd mai hwy bellach oedd yn gyfrifol am lanhau’r ffordd. Mae’r wers yn eglur – arian mawr i adeiladu, dim arian i gynnal. Ai dyma fydd tynged y llwybr beics newydd tybed?

Ffynonellau

Archif Telford, Archifdy Cenedlaethol, Kew

Quartermaine, J., Trinder, B., Turner, R. 2003  Thomas Telford’s Holyhead Road. CBA  Research Report 135. CBA York

Williams, J.Ll. W., a Williams, Lowri W. 2016. Retracing Thomas Telford’s footsteps, the building of the post road through Dyffryn Ogwen in Gwynedd, 1815 – 1824. Trafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon. I ymddangos yng nghyfrol  76, 2016.